Show Publication Content!
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KWARTALNIK iałostocczyzna 3·4/59·60/2000 Białystok2000 ZESPÓL REDAKCYJNY Leonarda Dacewicz, Małgorzata Dolistowska, Włodzimierz Jarmolik, Marek Kietliński, Hanna Konopka, Cezary Kuklo, Marzena Liedke, Henryk Majecki (redaktor naczelny), Józef Maroszek, Bogusław Nowowiejski, Zo fia Tomczonek, Waldemar Wilczewski WYDAWCY Białostockie Towarzystwo Naukowe ·Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku Archiwum Państwowe w Białymstoku Druk materiałów z konferencji Ziemie Podlasia oraz b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. Źródła, stan badań z 28-29 IX 2000 w Białymstoku zawartych w niniejszym numerze sfinansowały: Komitet Badań Naukowych Archiwum Państwowe w Białymstoku Archiwum Państwowe w Suwałkach Katedra Kultury Białoruskiej Uniwersytetu w Białymstoku Katedra Humanistyki Instytutu Zarządzania i Marketingu Politechniki Białostockiej ADRES REDAKCJI Rynek Kościuszki 4, 15-426 Białystok, tel./fax (085) 743-56-03, e-mail: [email protected] ISSN 0860-4096 Skład i druk: Wydawnictwo PRYMAT 15-879 Białystok, ul. Św. Rocha 10 lok. 105 artykuły Józef Maroszek (Białystok) Źródła rękopiśmienne do dziejów północno wschodniej Polski w zbiorach moskiewskich Źródła rękopiśmienne do dziejów północno:wschodniego obszaru dawnej Rzeczpospolitej, w tym i Podlasia, przechowywane są w Moskwie, przede wszyst kim w zbiorach: Centralnego Archiwum Akt Dawnych, Centralnego , \ 1 ..:hiwum Wojenno-Historycznego i Państwowej Bibliotece Rosyjskiej (dawniej im. I !1i1 ' 1. Centralne Archiwum Akt Dawnych Metryka Litewska (zespół nr 389) Księgi kancelarii monarszej Wielkiego Księstwa Litewskiego prowadzone były w sposób zbliżony do ksiąg Metryki Koronnej. Spisywany były jednak głównie w języku i alfabecie ruskim, przeważającym w praktyce kancelarii litewskiej do dru giej połowy XVII w. (później dominować zaczął język polski). Księgi Metryki Li tewskiej przechowywano początkowo w Trokach, następnie w Wilnie. W latach czterdziestych XVIII w. przewieziono je wraz z całym archiwum kancelarii Wiel kiego Księstwa do Warszawy, gdzie utworzona została specjalna komisja dla zba dania i uporządkowania zbiorów zarówno Koronnej, jak· i Litewskiej Metryki. W wyniku prac porządkowych nadano księgom Metryki Litewskiej nowy układ i numerację oraz sporządzono w 1747 r. inwentarz ksiąg, a następnie ich sumariusz. W · 1777 r. zaczęto przepisywanie najstarszych ksiąg „dla zapobieżenia od zgniło ści, bo już ob. vetustatem aniquam psuć się zaczę/y', stosując przy tym alfabet ła ciński, przy zachowaniu oryginalnego języka ruskiego (z nielicznymi tekstami po łacinie i po polsku). Do lat osiemdziesiątych zdołano przepisać 63 księgi oryginal ne. Stworzona została w ten sposób seria transkrypcji dawnych ksiąg Metryki Li tewskiej (w 30 księgach kopii), którą wraz z całą Metryką wywieziono w 1794 r. do Petersburga. W Petersburgu zastosowano nowy układ ksiąg Metryki Litewskiej włączając transkrypcje do serii ksiąg oryginalnych, dostosowując odpowiednio nu merację. W 1799 r. przekazano transkrypcje władzom pruskim, wraz z większością ksiąg Metryki Koronnej i innymi archiwaliami, uinanymi za przynależne do tere- artykuły 4 nów wczesnego zaboru pruskiego. Przekazano te materiały do Warszawy. Metryka Litewska składa się z ksiąg wpisów, które obejmują głównie treść wy stawionych przez kancelarie dokumentów. Księgi te zachowały się od połowy XV w., a zawierają liczne teksty nadań monarszych, zatwierdzenia umów i transak cji, traktaty i dokumenty dyplomatyczne, odnoszące do stosunków Rzeczypo spolitej z państwem moskiewskim i chanatami tatarskimi, inwentarze dóbr. W kan celarii litewskiej nie grupowano ksiąg w serie, jak w Metryce Koronnej, dlatego między typowymi księgami wpisów są księgi i o innym charakterze - sądów trybu nałów, kopiariusze innych archiwów, korespondencje ze starostami itd. 1 Metryka Litewska to ogół ksiąg i rejestrów przechowywanych niegdyś w archiwum pań stwowym WKL, a powstałych w kancelariach kanclerza (Metryka Większa) i pod kanclerzego (Metryka Mniejsza) oraz napływających z archiwów prywatnych. Księgi te zawierają przeważnie kopie >vystawianych dokumentów lub ich regesty, a także instrukcje i sprawozdania poselskie, księgi sądowe, lustracje oraz rejestry wojskowe i skarbowe, składane w odpisach kanclerzemu lub podkanclerzemu WKL. W tak szerokim zakresie Metryka Litewska nie ma swego odpowiednika w Koronie, gdyż Metryka Koronna obejmuje jedynie serie ksiąg powstałych w obu kancelariach - Koronnej większej i mniejszej. Szerszy zakres ksiąg, zaliczanych do Metryki Litewskiej wiąże z odmienną od koronnej strukturą i sposobem funk 2 cjonowania urzędów centralnych WKL. Po wywózce do Petersburga Metrykę Litewską umieszczono w III departamen cie Senatu Rządzącego. W latach 1796-1798 w Petersburgu działała Komisja, która dokonała podziału na: 1. Księgi wpisów; 2. Księgi spraw sądowych; 3. Księgi pieczętne Sigillata; 4. Księgi spraw publicznych; 5. Dokumenty luźne i w kartonach. W 1798 r. materiały Metryki Litewskiej, tyczące się polityki międzynarodowej i spraw wewnętrznych, przewieziono do MosI..-wy, do Archiwum Głównego Kole gium Spraw Zagranicznych, przemianowanego w 1834 r. na Moskiewskie Archi wum Główne Spraw Zagranicznych. W 1808 r. większa część oryginalnych doku mentów, m.in. traktaty międzynarodowe, przekazano oddziałowi rękopisów Biblio teki im. M. E. Sałtykowa-Szczedrina w Petersburgu. Pozostałe w Petersburgu w III departamencie Senatu w l. 1835-1838 powołana do tego komisja uporządkowała, przesznurowała, spaginowała, a luzy oprawiono, tworząc nowy dział Metryki Litewskiej nazwany „Nowe księgi". Całość w 1835 r. podzielono na 12 grup-oddziałów: I. Knigi zapisi ej; 1 Archiwum Główne AktDawnych w Warszawie. Informator o zasobie, opr. pod red. T. Zie lińskiej, Warszawa 1992, s. 38-39. 2 Met1yka Litewska. Księga Sigillat 1709-1719, op. A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 5-6. Białostocczyzna 3·4/59·60/2000 2. Knigi Sudnych deł; 3. Knigi Publicznych dieł; 4. Knigi Pierepisej; 5. Knigi Wypisiej; 6. Sigillata; 7. Knigi Niepremennogo Soveta i diela nowejszago deloproizvodstwa; 8. fnwentari (Knigi Registrow); 9. Novyj e knigi; I O. Drewnije akty; 11. Rodoslovnyje; 12. Mieżevyj e karty. Na te 12 dzialów podzielono tak Metrykę Koronną, jak i Metrykę Litewska. Pierwsze 4 działy dzieliły się na dwie części - Metrykę Litewską i Metrykę Koron ną. Ten nowy, sztuczny podział został utrwalony poprzez dwa drukowane katalogi: Opis' knigam aktov chranjaszczimsja v lvfetrike prisoedinennych provincji i Opis' drevnim pod/innym aktam, rodoslovnym, meżevym kartam. W 1887 r„ po zlikwidowaniu III departamentu Senatu, Metrykę Litewską prze wieziono do Moskwy i umieszczono w Moskovskom archive Ministerstva justicji, w wybudowanym speejalnie w 1886 r. budynku przy ul. Bolfoj Caricynskoj. Część oryginalnych aktów, o najwyższej wartości, wyłączono z Metryki i zdeponowano w Orużejnoj Palatie na Kremlu, gdzie od 1851 r. funkcjonowało się osoboje otdeleni je, w 1882 r. podporządkowane Moskiewskiemu Archiwum Ministerstwa Sprawie dliwości. W 1887 r. Stanisław Ptaszycki opublikował katalog Opisanije knig i ak 3 tow Litowskoj kfietriki. F. I Leontowicz w 1896-1 897 opublikował „„„4 Od 1906 r. trwała inwentaryzacja szczegółowa zawaitości Metryki Litewskiej, która objęła 23 kolejne zapisów. Łącznie w 1915 r. było zinwentowanych 49 Ksiąg Zapisów. Przystąpiono do ich publikacji. Pierwsza publikacja regestów obję ła księgi nr 10, 77, 86 działu ,,Ksiąg Sądowych" (współczesnej nam numeracji nr 229, 291, 300 Metryki Litewskiej), księgę nr 3 „Ksiąg Wpisów" (współcześnie nr 3), a także przygotowany przez P. Hildebrandta rej estr księgi nr 9 działu „Ksiąg Sądowych'' (współcześnie nam nr 228). W tomie 21 Opisanija dokumentov i bumag chranjaSćichsja v Moskovskom archive Ministerstva justicii opublikowano nowy inwentarz, który poczynając od połowy księgi nr 5 „Ksiąg Wpisów" (nr 3, 4 i pierwsza połowa nr 5 były wcześniej już opublikowane) i kończący się na księdze nr 12 „Ksiąg Wpisów". W aneksie opublikowano nr I (tj. wykaz dokumen tów zestawiony w ko11cu XVI w., które wówczas były przechowywane w kancelarii 5 Wielkiego Księstwa Litewskiego). 12 VI 1920 r. zgodnie z IX artykułem umowy litewsko-rosyjskiej miały być 3 Op isanije knig i aktow Litowskoj Mietriki, opr. Stanisław Ptaszycki, Petersburg 1887. 4 AktyLitovsko j Metriki, wyd. F. I. Leontović. t. I-II, Varsava 1896-1 897. 5 Op isanie dokumentov i bumag chranjascichsja v Moskovskom archive Ministerstva justi cii, kniga 21, „Russakaja Istoriceskaja Biblioteka", t. XXXIII, Moskva 1915. 6 artykuły zwrócone Litwie dobra kultury. W 1921 r. rozpoczęła pracę litewsko-rosyjska ko misja, a jednym z pierwszych punktów był zwrotLitwie Metryki Litewskiej. 18 III 1921 r. traktat ryski pomiędzy Polską a Rosją zapoczątkował rewindykacje pol skich dóbr kultury. Mieszana komisja rosyjsko-ukraińsko-polska postanowiła prze kazać Polsce część materiałów z zespołu Metryki Litewskiej (Metryka Koronna, niektóre księgi Metryki Litewskiej, „Drewnyj e akti', „Rodosłownye", „Meżevye karty" i „Inventari" (Knigi Registrov) z Metryki Litewskiej (531 pozycji: 419 ksiąg, 43 akta, 50 rodosłownych, 19 map). Przekazano też inne materiały związa nych z Metryka Litewską - dokumentypergaminowe i papierowe. W dawnym Mo skiewskim Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości pozostało 586 ksiąg. Od 1924 r. archiwum przeniósł się na ulicę Bol'szaja Pirogowskaja (dawna Caricinska ja). W 1952 r., zostało przeprowadzone kompleksowe przenumerowanie jednostek archiwalnych Metryki Litewskiej. Przestała obowiązyvvać systematyzacja, jaką opublikował niegdyś Stanisław Ptaszycki. W 1954 r.