Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autor: Alina Jasińska*, Marta Malaszewska*, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**. Jerzy Król***, Małgorzata Marczak*** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabryś-Godlewska** Redaktor tekstu: Anna Gabryś-Godlewska

*- Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Groszkowskiego 5/52, 03-475 Warszawa

** - Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

Spis treści

I. Wstęp – A. Jasińska, M. Malaszewska . . . . . 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jasińska, M. Malaszewska 4 III. Budowa geologiczna – A. Jasińska, M. Malaszewska . . . 6 IV. Złoża kopalin – A. Jasińska, M. Malaszewska . . . . 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jasińska, M. Malaszewska . . 9 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Jasińska, M. Malaszewska 12 VII. Warunki wodne – A. Jasińska, M. Malaszewska . . . . 13 1. Wody powierzchniowe ...... 13 2. Wody podziemne ...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby – P. Kwecko...... 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik . . . . 19 IX. Składowanie odpadów – J. Król, M. Marczak . . . . 21 X. Warunki podłoża budowlanego – A. Jasińska, M. Malaszewska. . . 26 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jasińska, M. Malaszewska. . . 28 XII. Zabytki kultury – A. Jasińska, M. Malaszewska. . . . . 33 XIII. Podsumowanie – A. Jasińska, M. Malaszewska, J. Król, M. Marczak . 34 XIV. Literatura ...... 35

I. Wstęp Arkusz Wierzchlesie Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w Kancelarii-Środowiska Sp. z o.o. (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczymw Warszawie i Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym „PROXIMA” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2010–2011. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Wierz- chlesie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2007 roku w Przedsiębiorstwie Projektowo-Usługowym GEOKOP Sp. z o.o. w Katowicach (Heliasz, 2007). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: plansza A - kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury, plansza B - ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowa- nie odpadów). Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorial- nych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami śro- dowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje przedstawione na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii roz- woju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opra- cowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Informacje niezbędne do wykonania mapy zebrano w Urzędzie Marszałkowskim Wo- jewództwa Podlaskiego w Białymstoku, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Białymstoku, starostwach powiatowych w Białymstoku i Sokółce, w urzędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz w siedzibie Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2010 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wierzchlesie znajduje się pomiędzy 2330’ a 2345’ długości geograficznej wschodniej oraz 5310’ a 5320’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany obszar położony jest w województwie podlaskim i obejmuje powiat białostocki z gminą Gródek oraz powiat sokólski z gminami Sokółka, Szudzia- łowo i Krynki. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza położony jest w obrębie prowincji Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, w makroregionie Ni- zina Północnopodlaska, w granicach mezoregionów: Wysoczyzna Białostocka i Wzgórza Sokólskie (fig. 1). Morfologia terenu jest zróżnicowana. Różnica między najwyżej a najniżej położonym punktem wynosi około 80 m. Północna część arkusza, charakteryzuje się wystę- powaniem wzgórz morenowych, kemowych i ozowych. Najwyżej położone tereny, osiągające wysokości 206–213 m n.p.m. znajdują się na północ od miejscowości Wierzchlesie i Słójka. Południowa część arkusza, obejmująca Wysoczyznę Białostocką, pokryta jest sandrem. Tutaj również występują wypukłe formy morfologiczne. Wysokości terenu wahają się w przedziale 160–190 m n.p.m. Najniżej położonym obszarem jest, biegnąca w południowo-wschodniej części arkusza, dolina Supraśli. Jej wyrównane dno znajduje się na wysokości 129,5 m n.p.m. w rejonie Nowosiółek. W ukształtowaniu powierzchni terenu wyróżnia się dolina rzeki Słoi. Rzeka ma swój początek na Wzgórzach Sokólskich, przecina Wysoczyznę Białostocką i uchodzi do Supraśli. Jej dno znajduje się na wysokości 153 m n.p.m. w górnym biegu do około 129 m n.p.m w dolnym. Opisywany obszar znajduje się w mazursko-białostockim regionie klimatycznym. Wielkość średnich opadów rocznych zmienia się w granicach 550-600 mm, a opad stały stanowi od 20% do 22% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura wynosi 6,0–6,5 oC. Tem-

4 peratura równa lub mniejsza od 0oC utrzymuje się średnio od 90-110 dni w roku (Stachy red., 1987). Południowo-zachodnią część arkusza pokrywają lasy Puszczy Knyszyńskiej. Stanowią one około 60% powierzchni omawianego terenu. Są to bory świeże i bory mieszane świeże zbudowane z sosny i świerku. Rosną one na glebach piaszczystych niższych klas bonitacyjnych (V i VI). W dolinie Supraśli i Słoi wykształciły się gleby pochodzenia organicznego. Wśród nich występują gleby torfowe, murszowo-torfowe i murszowo-mineralne. Na gruntach ornych przeważają gleby najniższych klas bonitacyjnych (klasy VI i VII). Są to gleby piaskowe róż- nych typów genetycznych – bielicowe, rdzawe i brunatne kwaśne.

Fig. 1. Położenie arkusza Wierzchlesie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica mezoregionu, 2 – granica państwa

Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: makroregion: Nizina Północnopodlaska, mezoregio- ny: 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, 843.34 – Wzgórza Sokólskie;

Na obszarze arkusza brak ośrodków miejskich. Największą miejscowością jest Szu- działowo, będące siedzibą gminy. Gospodarka omawianego terenu oparta jest głównie na rol- nictwie i leśnictwie. Uprawiane są tu ziemniaki i zboża, ponadto prowadzone są liczne plan- tacje porzeczek i aronii. Przez obszar arkusza przebiega droga powiatowa z Supraśla do Krynek. Pozostałe drogi mają charakter lokalny, łącząc poszczególne wsie z ośrodkami gminnymi.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną arkusza Wierzchlesie przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie wraz z objaśnieniami teksto- wymi (Laskowski, 2000, 2004). Pod względem tektonicznym omawiany obszar położony jest w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej. W głębokim podłożu opisywanego terenu znajduje się południowo- wschodnia część wyniesienia mazurskiego zbudowanego ze skał magmowych i metamorficz- nych (Pożaryski, 1974). Najstarszymi osadami stwierdzonymi w otworach wiertniczych są utwory kredy gór- nej. Nawiercono je w otworze w Ostrowie Północnym na głębokości ponad 190 m. Osady kredy nie zostały przewiercone. Na utworach kredowych, w południowo-wschodniej części omawianego obszaru leżą osady paleogenu, wykształcone jako piaski pyłowate i mułki z glaukonitem. W rejonie otworu Kruszyniany 2 strop piasków i mułków występuje na głębokości ponad 150 m, a ich miąż- szość wynosi 7,5 m. Cały obszar arkusza pokrywają utwory czwartorzędowe (fig. 2), osiągające miąższość od 150 do 218 m. Reprezentowane są one przez osady glacjalne zlodowaceń południowopol- skich, środkowopolskich oraz osady interglacjału eemskiego. Charakterystyczną cechą osa- dów czwartorzędu jest niewielki udział osadów międzymorenowych. W profilach przeważają serie glin zwałowych o dużych miąższościach. Osady zlodowaceń południowopolskich reprezentują 3 poziomy glin zwałowych (nidy, sanu 1 i sanu 2). Profil osadów zlodowacenia nidy to lokalnie występujące w dolinach powierzchni podczwartorzędowej mułki zastoiskowe o miąższości do 68 m, powyżej których występuje poziom glin zwałowych, o miąższości 27 m (otwór Ostrów Północy). Wyżej leżące dwa poziomy glin zwałowych przedzielonych piaskami i mułkami rzeczno-jeziornymi reprezentują zlodowacenie sanu 1, interglacjał ferdynandowski i zlodowacenie sanu 2.

Fig. 2. Położenie arkusza Wierzchlesie na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Ciągi drobnych form rzeźby: A – kemy, B – ozy, C – granica państwa

Holocen: 3 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 10– gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- delu- wialne, Zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i żwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i żwiry ozów, 27 – żwiry, piaski, głazy, gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe Objaśnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Osady zlodowacenia sanu 1 to ponad 30 metrowy zespół glin zwałowych, pyłowo- piaszczystych z niewielką ilością drobnych żwirów. Na glinach zlodowacenia sanu 1 występują piaski drobnoziarniste i średnioziarniste oraz mułki. Ich grubość jest zróżnicowana od wartości zerowej do ponad 40 metrów. Są to utwory wypełniające doliny rzeczne, których głębokość lokalnie dochodzi do utworów kredy górnej. Górny poziom glin zwałowych, zaliczanych do zlodowacenia sanu 2, ma miąższość od 2 do ponad 20 m. Są to gliny piaszczysto-pyłowe o nieznacznej zawartości żwirów. Na utworach zlodowacenia wilgi powszechnie na terenie całego arkusza leży warstwa piasków i mułków rzeczno-jeziornych o grubości około 40 m. Są to piaski drobnoziarniste dobrze wysortowane. Reprezentują one interglacjał mazowiecki, dokumentowany również na arkuszach sąsiednich. Powyżej występują utwory zlodowaceń środkowopolskich – odry i warty. Gliny zlodowacenia odry tworzą ciągły poziom morenowy o zmiennej miąższości od kilku do około 20 m. Wyżej występujące utwory zlodowacenia warty rozpoczynają się iłami i mułkami zastoiskowymi o lokalnym rozprzestrzenieniu lateralnym. Na nich i na glinach zwałowych zlodowacenia odry występuje kilkunastometrowej grubości warstwa piasków i żwirów wodnolodowcowych, którą stwierdzono na całym obszarze arkusza i na terenach sąsiednich. Są one przykryte glinami zwałowymi stadiału środkowego, których miąższość lokalnie przekracza 20 m. Na dużych obszarach omawianego terenu występują one na powierzchni. Utwory młodsze od glin zlodowacenia warty są reprezentowane przez różnej genezy piaski i piaski ze żwirami. Występują głównie w południowej i południowo-wschodniej części arkusza. W obrębie wychodni tych utworów udokumentowano siedem złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego. W okresie zlodowaceń północnopolskich omawiany obszar znajdował się poza zasię- giem lądolodów, co sprzyjało rozwojowi procesów denudacyjnych. W zanikających jeziorach osadzały się gytie o miąższości do 2 m. Natrafiono na nie pod torfami holoceńskimi w zachodniej części omawianego terenu w rezerwacie Stare Biele. Utwory holocenu reprezentowane przez piaski humusowe, namuły zagłębień bezodpływowych, namuły torfiaste i torfy powstały w dolinach i obniżeniach bezodpływowych. Ich grubość zmienia się od kilku do kilkunastu metrów. Żadne z wymienionych utworów nie mają znaczenia gospodarczego.

IV. Złoża kopalin Na obszarze leżącym w granicach arkusza Wierzchlesie udokumentowano siedem złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego (Wołkowicz i in., red., 2010). Złoża „Słójka” (Lipiński, 2008), „Kozłowy Ług” (Lipiński, 2007 a) udokumentowano na wzgórzach moren czołowych, złoża „Wierzchlesie” (Lipiński, 2007 c), „Nowinka” (Lipiński 2007 b) i „Talkowszczyzna” (Sadowski, 1985) w obrębie pokryw osadów lodowcowych, złoże „Boratyńszczyzna” (Lipiń- ski, 2006) na tarasie kemowym, a „Szudziałowo” (Sadowski, 1984) w obrębie moreny mar- twego lodu. We wszystkich złożach kopaliną są piaski. W złożu „Słójka” w obrębie udokumentowanych piasków występują domieszki frakcji piaszczysto-żwirowej. Kopalina ze złóż: „Wierzchlesie”, „Kozłowy Róg” i „Nowinka” może mieć zastoso- wanie w drogownictwie, a z pozostałych złóż w budownictwie i drogownictwie. Charakterystykę gospodarczą poszczególnych złóż oraz klasyfikację z uwagi na ich ochronę i ochronę środowiska uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim i przedstawiono w tabeli 1. Parametry geologiczno-górnicze złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego i parametry jakościowe kopaliny zostały przedstawione w tabeli 2. Wszystkie złoża są suche. Złoża zostały poddane klasyfikacji sozologicznej ze względu na ich ochronę oraz ochronę środowiska. Wszystkie złoża zaliczono do klasy 4 – złóż powszechnie występują- cych. Dwa złoża uznano za konfliktowe: złoże „Słójka” ze względu na ochronę gleb oraz zło- że „Talkowszczyzna” ze względu na położenie na obszarze Natura 2000. Pozostałe są mało- konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Wierzchlesie obecnie eksploatowane są dwa złoża. Użytkowni- kiem ich jest Zakład Gospodarki Komunalnej w Szudziałowie. Kopalina bez przeróbki wykorzystywana jest na bieżące potrzeby gminy. Eksploatacja złoża „Wierzchlesie” prowadzona jest od 2007 roku na podstawie konce- sji starosty sokólskiego ważnej do 31.12.2017 r. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,68 ha i teren górniczy o powierzchni 1,00 ha. Eksploatacja odbywa się jednym poziomem.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja zagospodarowania wanie Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) złóż złoża kopaliny konfliktowości na złoża kopaliny litologiczno- (tys. t) złoża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in., red., 2010) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Boratyńszczyzna p Q 214 C1 N - Sb, Sd 4 A -

2 Szudziałowo p Q 176 C1* Z - Sb, Sd 4 A -

3 Talkowszczyzna p Q 28 C1* Z - Sb, Sd 4 B N

4 Wierzchlesie p Q 113 C1 G 11 Sd 4 A -

5 Słójka p Q 21 024 C1 N* - Sb, Sd 4 B Gl

6 Kozłowy Ług p Q 214 C1 N* - Sd 4 A -

7 Nowinka p Q 106 C1 G - Sd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, N* – niezagospodarowane, posiada koncesję, Z – zaniechane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 – złoża powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, N – Natura 2000

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóż kopalin okruchowych i parametry jakościowe kopaliny

Nazwa złoża

Parametry Boratyńszczyzna Szudziałowo Talkowszczyzna Wierzchlesie Słójka Kozłowy Ług Nowinka

powierzchnia złoża 1,66 1,71 0,33 0,68 51,6 1,18 0,98 (ha) 6,2 – 8,3 4,7 – 11,2 4,6 – 7,2 10,7 – 11,5 12,9 – 27,3 10,7 – 11,5 6,7 – 9,1 miąższość złoża (m) śr. 7,7 śr. 7,1 śr. 5,2 śr. 11,2 śr. 22,5 śr. 11,0 śr. 7,9 0,2 – 0,3 0,0 – 2,2 0,8 – 2,4 0,0 – 0,8 0,3 – 7,0 0,0 – 0,8 0,2 – 0,9 grubość nadkładu (m) śr. 0,2 śr. 1,0 śr. 1,6 śr. 0,5 śr. 2, 9 śr. 0,7 śr. 0,6 stosunek N/Z * 0,15 0,35 0,08 0,14 0,07 0,08 zawartość ziarn poniżej 82,0 – 94,0 11 – – – – – – 2,5 mm (%) śr. 88,3

zawartość ziarn poniżej 85,7 – 97,0 88,0 – 98,0 86,2 – 89,0 63,6 – 85,5 89,0 – 95,8 91,6 – 97,2 – 2 mm (%) śr. 91,4 śr. 92,3 śr. 87,8 śr. 75, 7 śr. 92,3 śr. 95,3 zawartość pyłów 0,6 – 1,0 0,9 – 9,1 1,4 – 2,4 3,0 – 4,0 0,01 – 2,01 3,3 – 4,0 1,0 – 4,0 mineralnych (%) śr. 0,8 śr. 3,2 śr. 1,8 śr. 3,4 śr. 0,9 śr. 3,8 śr. 2,0 gęstość nasypowa 1,73 – 1,82 1,66 – 1,82 1,68 – 1,80 1,68 – 1,71 1,67 – 1,92 1,60 – 1,70 1,59 – 1,68 w stanie zagęszczonym śr. 1,77 śr. 1,64 śr. 1,74 śr. 1,69 śr. 1,82 śr. 1,66 śr. 1,64 (T/m3) * - nie określono

Złoże „Nowinka” eksploatowane jest okresowo od 2007 roku. Użytkownik złoża posiada koncesję na eksploatację wydaną przez starostę sokólskiego, ważną do 31.12.2027 r. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 0,98 ha i teren górniczy o powierzchni 1,22 ha. Eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem. Użytkownikiem złóż „Talkowszczyzna” i „Szudziałowo” był Urząd Gminy w Szu- działowie. Złoże „Talkowszczyzna” było eksploatowane w latach 1985–1987, a „Szudziało- wo” w latach 1985–1988. Ich wyrobiska uległy częściowej samorekultywacji. W zachodniej części złoża „Szudziałowo” występują ślady nielegalnego pozyskiwania piasków. Użytkownik złoża „Słójka” posiada koncesję na eksploatację kopaliny wydaną przez marszałka województwa podlaskiego, ważną do 2060 roku oraz zatwierdzony obszar górni- czy i teren górniczy o równych powierzchniach 57,60 ha, a użytkownik złoża „Kozłowy Ług” posiada koncesję wydaną przez starostę sokólskiego ważną do 2027 roku, zatwierdzony obszar górniczy i teren górniczy o powierzchniach odpowiednio 1,18 ha i 1,50 ha, jednak dotychczas nie rozpoczęto ich eksploatacji. W najbliższym czasie nie przewiduje się eksploatacji złoża „Boratyńszczyzna”. Odkrywki, w których obecnie pozyskuje się dorywczo piaski lub piaski i żwiry, zaznaczono jako punkty występowania kopaliny i sporządzono dla nich karty informacyjne. Znajdują się one w Wierzchlesiu i w Pierożkach. Wydobywana kopalina wykorzystywana jest w budownictwie lokalnym oraz do utwardzania dróg gruntowych. Pozostałe zaznaczone na mapie topograficznej stare piaskownie i żwirownie nie mają śladów eksploatacji i uległy samorekultywacji poprzez zalesienie i zakrzewienie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Na obszarze objętym arkuszem Wierzchlesie nie prowadzono prac poszukiwawczych za złożami kopalin. Dwa obszary perspektywiczne występowania piasków oraz piasków i żwirów wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Wierzchle- sie (Laskowski, 2000, 2004). Występują tu piaski oraz piaski i żwiry moren czołowych, któ- rych miąższość jest zmienna, ale może dochodzić do 27 m (Laskowski 2000, 2004; Lipiński, 2008). Piaski w złożu „Słójka”, płożonym w obrębie tych osadów, charakteryzują się punktem piaskowym (zawartością frakcji do 2 mm) od 63,63 do 85,5%, (średnio 75,67%), zawar- tością pyłów mineralnych od 0,01 do 2,01% (średnio 0,92%) oraz średnim ciężarem nasypo- wym 1,82 T/m3.

Na omawianym terenie nie występują torfowiska spełniające kryteria bilansowości oraz wymogi stawiane obszarom potencjalnej bazy surowcowej, ze względu na zbyt małą i zmienną miąższość (Ostrzyżek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Zgodnie z podziałem hydrograficznym Polski (Stachy i in., 1987) we wschodniej czę- ści arkusza przebiega powierzchniowy dział wodny I-rzędu między zlewniami Wisły i Nie- mna. Przez zachodnią część arkusza Wierzchlesie przepływa południkowo rzeka Słoja uchodząca do Supraśli w miejscowości Kondycja. Centralna część jest odwadniana przez rze- kę Starzynkę wraz z mniejszymi ciekami. Innymi, mniejszymi dopływami Supraśli na tym obszarze są Radlinka i Średnia, mające swe źródła w lasach Puszczy Knyszyńskiej. Na połu- dniowym wschodzie arkusza znajduje się rzeka Nietupa, będąca lewobrzeżnym dopływem Świsłoczy (zlewnia Niemna). W okolicach Ostrówka, Sukowicz i Pierożek znajdują się zbiorniki wodne, których powierzchnie oscylują w przedziale od 1 ha do 10 ha. Jakość wód rzeki Słoi była badana w ramach monitoringu diagnostycznego wód powierzchniowych i klasyfikowana zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporządzenie …, 2004) w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód. Punkt diagnostyczny wytyczono w miejscowości Kondycja. W 2007 roku wody rzeki Słoi zaklasyfikowano do IV klasy, czyli wód o niezada- walającej jakości. Wskaźnikami, które o tym zadecydowały są ChZTMn i barwa. W 2008 i 2009 r. Słoja była objęta monitoringiem pod względem wydania oceny jako- ści wód powierzchniowych zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie …, 2008) tylko pod względem ekologicznym. W 2008 r. Słoja została zaklasyfikowana do III klasy- umiarkowany stan ekologiczny, a w następnym roku nastąpiła poprawa i zaliczono ją do II klasy - dobry stan ekologiczny. Z powodu braku pełnej oceny stanu jednolitych części wód (brak oceny chemicznej) nie określono ogólnego stanu jednolitych części wód powierzchniowych i nie zlokalizowano punktu pomiarowego na mapie.

2. Wody podziemne Obszar arkusza Wierzchlesie jest usytuowany w prowincji Wisły, w regionie Narwi, Pregoły i Niemna (Paczyński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne omawianego terenu przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Małecki i in., 2004). Na omawianym terenie poziomy wodonośne starsze niż czwartorzędowe nie zostały rozpoznane. Wody podziemne, o znaczeniu gospodarczym, występują w utworach czwartorzędowych w obrębie których wydziela się trzy poziomy wodonośne. Poziom przypowierzchniowy, obejmuje wody gruntowe o zwierciadle swobodnym, układającym się współkształtnie z morfologią terenu. Jego wody występują w piaskowo- żwirowych utworach holocenu oraz stadiału górnego i środkowego zlodowacenia warty. Jest to poziom zasilany bezpośrednią infiltracją wód opadowych. W studniach kopanych poziom wody występuje najczęściej na głębokości od 2 do 4 m. Miąższość utworów wodonośnych wynosi średnio 20 m, a współczynnik filtracji oceniono na około 8 m/dobę. Poziom międzymorenowy, obejmuje wody występujące w utworach piaskowo- żwirowych interglacjału wielkiego usytuowanych w profilu między glinami zlodowacenia wilgi i zlodowacenia odry. Zasilanie tego poziomu odbywa się na drodze przesiąkania przez nadległe warstwy półprzepuszczalne oraz przez okna hydrogeologiczne powstałe w wyniku rozmycia glin przedzielających warstwy wodonośne. Na podstawie pomiarów zwierciadła wody w studniach wierconych oraz znajomości profilu litologicznego utworów międzyglinowych oceniono współczynnik filtracji na około 15 m/dobę. Przy miąższości warstwy wodonośnej równej 20 m moduł zasobów odnawialnych został oceniony na około 150 m3/24h*km2, a dyspozycyjnych na około 95 m3/24h*km2. Poziom spągowy, obejmuje wody występujące w utworach piaskowych i piaskowo- żwirowych pod glinami zlodowacenia wilgi. Stan rozpoznania tego poziomu nie daje podstaw do wysunięcia tezy o powszechności jego występowania (Małecka i in., 1998) Na obszarze arkusza Wierzchlesie podstawowe znaczenie użytkowe spełniają dwa pierwsze poziomy wodonośne. Poziom przypowierzchniowy ujmowany jest wieloma studniami kopanymi w różnych miejscowościach zlokalizowanych głównie w południowej części arkusza, z których zaopatrywane są w wodę gospodarstwa indywidualne. Wydajność pojedynczych studni kopanych nie była badana. Poziom międzymorenowy jest udostępniony studniami wierconymi o wydajnościach od kilku do ponad 100 m3/h. Wody podziemne czwartorzędowych poziomów wodonośnych należą do wód wodo- 3 rowęglanowo-wapniowo-magnezowych. Są to wody średnio-twarde 150–300 mg CaCO3/dm

14 o niskiej suchej pozostałości osiągającej maksymalnie 580 mg/dm3. Według mapy hydrogeologicznej (Małecki i in., 2004) jakość wód na obszarze arkusza Wierzchlesie jest dobra (kla- sa IIa - wody wymagające prostego uzdatniania). Lokalnie w okolicach Góran, w obrębie Puszczy Knyszyńskiej występują wody bardzo dobrej jakości. Głównym czynnikiem obniża- jącym jakość wód jest ponadnormatywna zawartość żelaza >2 mgFe/dm3.

Fig. 3. Położenie arkusza Wierzchlesie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP w ośrodku porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 218 – Pradolina rzeki Supraśl (Jurowce - Wasil- ków), czwartorzęd (Q), 3 – granica państwa. Omawiany tern leży poza granicami głównych zbiorników wód podziemnych i obszarów szczególnej ochrony wód podziemnych (fig. 3). Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o wydajnościach od 25 do 107 m3/h. Są to ujęcia komunalno-przemysłowe dla Spółdzielni Kółek Rolniczych w Słójce, w Ostrowie

Północnym i w Pierożkach, ujęcie przemysłowe dla Przedsiębiorstwa Carpatia o Ostrowie Północnym oraz ujęcia komunalne w Szudziałowie i Góranach.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie …, 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 302 – Wierzchlesie, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości w przeciętnych (median) w glebach glebach na (median) w obszarów niezabu- arkuszu 302 – Wartości dopuszczalne stężeń w glebie glebach na dowanych Polski 4) Wierzchlesie lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 302 –

Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Wierzchlesie

Metale

N=8 N=6522 N=8 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13 – 41 34 27 Cr Chrom 50 150 500 2 – 5 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 15 – 1606 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 – 2,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1 – 156 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 – 5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5 – 243 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 302 – Wierzchle- 1) grupa A sie w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 1 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 7 1 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych Hg Rtęć 8 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza 302 – Wierzchlesie do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytkowania (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km,

17 czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A oraz pozaklasowej zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Rozporządzenie …, 2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Rozporządzenie …, 2002)., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość baru. Pod względem zawartości metali 7 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Próbka gleby z punktu 4 ze względu na ponadnormatywną zawartość cynku (1606 ppm) została zakwalifikowana do grupy pozaklasowej, natomiast zawartości miedzi (156 ppm) i ołowiu (243 ppm), klasyfikuję ją do grupy C (standard terenów przemysłowych, użytków kopalnych i terenów komunikacyjnych). Koncentracja miedzi, ołowiu oraz ponadnormatywna zawartość cynku występuje w glebach na obszarze leśnym (w pobliżu lokalnej drogi) i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Dokładne określenie źródła i zasięgu podwyższonej zawartości wymaga szczegółowych badań. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Map radioekologicznych Polski 1 : 750 000 (Strzelecki i in., 1993–1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwyższonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno. Prezentacja wyników Ponieważ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to możliwe gdyż krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano także informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pochodzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości promieniowania gamma na zachodnim profilu wahają się w granicach 30 – 43 nGy/h i odpowiadają przede wszystkim występującym tu piaskom i żwirom lodowcowym i wodnolodowcowym oraz glinom zwałowym i ich reziduom. Wartości promieniowania wzdłuż profilu wschodniego w północnej części są wyższe i wynoszą 46 – 52 nGy/h. Odpo- wiadają pospolicie występującym tutaj glinom zwałowym. W części południowej wartości są

302W PROFIL ZACHODNI 302E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5914715 5914008 5913701 5912083 5899693 5909867 m m 5898720 5905690 5897734 5903607 5896715 5901544

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5914715 5914008 5913701 5912083 5899693 5909867 m m 5898720 5905690 5897734 5903607 5896715 5901544

0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6

kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zawartość pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Wierzchlesie (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

niższe, od 30 do 35 nGy/h, i mogą się wiązać z piaskami i żwirami lodowcowymi oraz z osadami rzecznymi Nietupy. Warto dodać, że średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. Stężenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest niskie i waha się w granicach 1,3 – 7,4 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składo- wisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrę- bie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4;

21 - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów

Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s)

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wierzchlesie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Małecki i inni, 2004). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagro- żeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

W granicach arkusza Wierzchlesie około 75% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają:

22 - obszary występowania osadów holoceńskich: organogenicznych (torfów i namułów), rzecznych (piasków humusowych i namułów den dolinnych), a także gytii i piasków de- luwialnych, akumulowanych głównie w dolinie Supraśli, Łangi, Stoi, Stójki, Woroniczy, Nietupy, Nietupki, Radlinki, Poczopówki, Świdziałówki, Starzynki, Średniej i Sokołody, a także w zagłębieniach wytopiskowych; - tereny bagienne i podmokłe, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego (występu- jące głównie w dolinach wymienionych cieków oraz w zagłębieniach bezodpływowych), wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; - tereny w otoczeniu źródeł, zlokalizowanych na wschód od Ostrowa Nowego oraz w dolinie Słoi, w pobliżu Lipowego Mostu; - obszary zagrożone podtopieniami w dolinie Supraśli i w dolnym biegu Słoi, wskazane na „Mapie obszarów zagrożonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki red., 2007); - obszary predysponowane do występowania ruchów masowych, o nachyleniu stoków przekraczającym 10°, zlokalizowane na południe od Łaźniska oraz na północ od Nowinki (Grabowski red., 2007); - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha; - obszary rezerwatów przyrody : „Woronicza”, „Stare Biele”, „Góra Pieszczana”, „Chomo- towszczyzna”; - obszary objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Puszcza Knyszyńska” (PLB200003) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Knyszyńska” (PLH 200006); - obszar zwartej zabudowy miejscowości Szudziałowo, będącej siedzibą urzędu gminy oraz wsi Wierzchlesie.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych. Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, występują w północnej części waloryzowanego obszaru, zajmując około 25% jego powierzchni. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadają naturalną war- stwę izolacyjną wykształconą w postaci gruntów spoistych, spełniających wymagania izola- cyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych (zgodnie z tabelą 4). Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wyznaczono w obrębie przypowierzchniowego występowania glin zwałowych stadiału środkowego i gór-

23 nego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Tworzą one wysoczyznę more- nową płaską i zajmują znaczną powierzchnię w północno-wschodniej części arkusza. Są to gliny pylaste z domieszką frakcji żwirowej, w stropie często piaszczyste. Charakteryzują się barwą od szarostalowej do brązowej. Ich miąższość jest zmienna i waha się od około 2 me- trów (na południe od Szudziałowa) do 15 m (rejon Pierożków). Lokalnie, w miejscach wystę- powania znaczniejszych deniwelacji rzeźby terenu miąższość glin zwałowych może wzrastać do 18 metrów (Słoja) a nawet do 20–30 m (na zachód od Ostrowa Południowego). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących NBG występują osady przepuszczalne o miąższości nie przekraczającej 2,5 m. Tworzą je piaski, żwiry i mułki wytopi- skowe przykrywające gliny zwałowe. Zaznaczono je w rejonie Ostrowa Południowego. Loka- lizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepusz- czalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu po- twierdzenia występowania glin zwałowych i określenia ich właściwości jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego występowania osadów piaszczysto-żwirowych (o miąższości ponad 2,5 m): wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych, wytopiskowych, kemowych oraz akumulacji szczelinowej, określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wiązać się będzie z ko- niecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Wyznaczone obszary POLS znajdują się w zasięgu czwartorzędowego piętra wodono- śnego, w granicach którego wyróżniono dwa główne poziomy użytkowe (GPU): przypowierzchniowy oraz międzymorenowy. Poziom przypowierzchniowy, występujący w rejonie miejscowości: Szudziałowo, Słójka i Ostrów Północny, tworzą piaszczysto-żwirowe utwory zlodowacenia warty. Tereny te, pozbawione naturalnej, ciągłej bariery izolacyjnej, zaliczono do obszarów o wysokim stopniu zagrożenia wód podziemnych. Podobne warunki panują na ograniczonym obszarze położonym na wschód i zachód od Harkawicz. Poziom międzymorenowy, mający znaczenie użytkowe na pozostałych obszarach POLS (okolice Wierzchlesia, Słoi, Sukowicz, Pierożków, Ostrówka i Ostrowa Południowe- go), związany jest z piaszczysto-żwirowymi utworami wodnolodowcowymi, występującymi na głębokości 15–50 m (w okolicach Wierzchlesia głębiej - 50–100 m p.p.t.). Stopień zagro- żenia wód podziemnych oceniono tam jako niski, przy braku potencjalnych ognisk zanie- czyszczeń. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarun- kowań (RWU). Wyróżniono je (na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynika-

24 jących z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od wsi Szudziałowo, będącej siedzibą urzędu gminy, a także z uwagi na ochronę przyrody (Obszar Chronionego Krajobrazu Wzgó- rza Sokólskie oraz strefa ochronna Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej). Ograni- czenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wyznaczone na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej zilustrowanego na arkuszu Wierzchlesie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Laskowski, 2000). Zaznaczyć należy, że charakterystyka litologiczna utwo- rów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. Dlatego też w przypadku omawianych rejonów każdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przepro- wadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej) oraz badań hydrogeologicznych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających kryteria pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest płytko występująca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalności ≤1x10-9m/s i miąższości powyżej 1 m. Takich warunków na analizowanym obszarze nie stwierdzono. Ze względu na wykształcenie litologiczne istniejącej w strefie przypowierzchniowej warstwy izolującej, wytypowane obszary potencjalnie spełniają wymagania jedynie dla skła- dowisk odpadów obojętnych. W przypadku konieczności budowy składowiska odpadów komunalnych na omawianym terenie, należy przeprowadzić szczegółowe badania geologiczne umożliwiające określenie cech izolacyjnych, miąższości i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa takiego składowiska odpadów na tym terenie będzie się prawdopodobnie wiązać również z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Każdy taki obiekt powinien być zlokalizowany w bezpiecznej odległości od stref obniżeń tworzących system odwodnienia powierzchniowego.

25 Na obszarze arkusza, na północ od Szudziałowa, zlokalizowane jest czynne składowi- sko odpadów komunalnych, którego zamknięcie planuje się w 2012 r., natomiast w rejonie miejscowości Ozierskie znajduje się składowisko zamknięte.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów, z uwagi na dobre wy- kształcenie naturalnej bariery geologicznej i niski stopień zagrożenia występującego w jej spągu głównego użytkowego poziomu wodonośnego wskazać należy w rejonie Ostrówka i Ostrowa Południowego, gdzie naturalna bariera geologiczna osiąga miąższość 15–30 m i jest rozprzestrzeniona na dużej powierzchni. Jest to obszar pozbawiony ograniczeń warunkowych. Zgodnie z kryteriami przedstawionymi w tabeli 4, na wskazanych terenach możliwe jest bezpośrednie składowanie jedynie odpadów obojętnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano odpowiednim symbolem trzy wyrobiska znajdujące się w granicach udokumentowanych złóż kruszywa naturalnego: „Wierzchlesie”, „Nowinka” oraz „Szudziałowo”, a także dwa wyrobiska związane z niekoncesjonowaną eksploatacją kruszywa naturalnego, zlokalizowane w okolicach miejscowości: Wierzchlesie i Pierożki. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogą być one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Wszystkie wskazane wyrobiska zlokalizowane są na obszarach nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej. Wskazano dla nich ograniczenia warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Szudziałowo, Wierzchlesie, Nowinka, Pierożki), z położeniem w pobliżu zabytkowego obiektu architektury sakralnej (Szudziałowo), a także z usytuowaniem wyrobiska na terenie objętym ochroną walorów przyrodniczych (Pierożki). Dla wyrobisk położonych w granicach złóż: „Wierzchlesie”, „Nowinka” oraz „Szudziałowo” wskazano również ograniczenie wynikające z wymogów ochrony zasobów złóż kopalin.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze objętym arkuszem Wierzchlesie na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie (Laskowski, 2000, 2004), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie (Małecki i in., 2004) i Wojskowej mapy topograficznej w układzie 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków

26 podłoża budowlanego. Zgodnie z Instrukcją... (2005) warunków podłoża budowlanego nie wyznaczono na obszarach występowania złóż kopalin, terenów leśnych i rolnych w klasie I – IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz na obszarze Parku Krajobrazowego Pusz- czy Knyszyńskiej. Tereny, dla których oceniono geologiczno-inżynierskie warunki podłoża budowlanego stanowią około 20% powierzchni arkusza. Na podstawie kryteriów przyjętych w Instrukcji (Instrukcja …, 2005) wyróżniono: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Kryteriami, na podstawie których wyznaczono te obszary są: typ gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, stosunki wodne oraz ewentualne zagrożenie procesami geodynamicznymi. Rejony o korzystnych warunkach budowlanych zajmują większą część terenu objętego arkuszem. W północno-wschodniej części arkusza występują tu małoskonsolidowane spoiste grunty morenowe zlodowacenia warty. Są to gliny piaszczyste występujące w stanie półzwar- tym i twardoplastycznym (Laskowski, 2000, 2004). Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na powierzchni występują piaski oraz piaski i żwiry lodowcowe, moren czołowych oraz tarasów kemowych. Są to średnio zagęszczone piaski grube, średnie i drobne, często ze żwirem i gła- zami, w których zwierciadło wody stwierdzono na głębokości większej niż 2 m. Piaski i żwiry lodowcowe rozciągają się na północ od Wierzchlesie w północno-zachodniej części obszaru arkusza, w okolicach Szudziałowa, Markowicz oraz w południowo-wschodniej części terenu. Piaski i żwiry moren czołowych rozciągają się w północnej części terenu, na odcinku od Wierzchlesia do Sukowicz, a taras kemowy w okolicach Boratyńszczyzny (Laskowski, 2000, 2004). Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to obszary występowania utworów holocenu, którymi są torfy i namuły, a także piaski, mułki i iły rzeczno-rozlewiskowe i jeziorne występujące w niewielkich torfowiskach i obniżeniach bezodpływowych, charakteryzujące się niskimi parametrami typowymi dla gruntów słabonośnych. Obszary takie są często podmokłe i zabagnione, a wiosną również zalewane. Zwierciadło wody gruntowej stabilizuje się na głębokości nie przekraczającej 2 m p.p.t. Gruntom organicznym mogą towarzyszyć wody agresywne względem betonu i stali. Warunki takie występują w okolicach: Wierzchlesia, Sukowicz, Szudziałowa oraz w dolinach cieków powierzchniowych. Obszary predysponowane do występowania ruchów masowych znajdują się na połu- dnie od Wierzchlesia na niewielkim obszarze leśnym oraz na południowy wschód od Słójki. Są to stoki wzgórz moren czołowych o nachyleniu przekraczającym 12%. Są to tereny zagro-

27 żone ruchami osuwiskowymi, na których mogą występować powierzchniowe ruchy masowe, szczególnie po pozbawieniu ich szaty roślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obciążenia obiektami budowlanymi. W miejscach tych wymagane jest opracowanie dokumentacji geologiczno-inżynierskich (Grabowski red. i in. 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Lesistość terenu objętego arkuszem Wierzchlesie jest bardzo duża i wynosi powyżej 60%. Na wysoczyznach są to lasy w przewadze iglaste z dominacją drągowiny sosnowej z domieszką świerku, dębu i brzozy. W podmokłych dolinach i obniżeniach terenu występują lasy olchowe z bogatym poszyciem. Lasy te są fragmentem rozległych obszarów leśnych. Około 10 % powierzchni arkusza Wierzchlesie zajmują chronione gleby wysokich klas bonitacyjnych (I – IVa). Są to gleby mineralne typu pseudobielicowego, powstałe na glinach lekkich, należące do kompleksu glebowo-rolniczego żytniego, bardo dobrego. Gleby niższych klas bonitacyjnych powstałe na piaskach i glinach piaszczystych to również gleby pseudobielicowe, należące do kompleksu żytniego dobrego. Wysoka jakość gleb umożliwia uprawę w tym rejonie pszenicy, żyta i roślin okopowych. W dolinach cieków powierzchniowych, a szczególnie w bezodpływowych obniżeniach morfologicznych występują łąki na glebach pochodzenia organicznego. Obszary prawnie chronione zajmują około 60% powierzchni omawianego terenu. Znajduje się tu wschodnia część Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej wraz z otuliną, pełniącą funkcję jego strefy ochronnej. Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej został utworzony w 1988 roku i zajmuje obszar blisko 75 tys. ha. Jest drugim co do wielkości parkiem krajobrazowym w Polsce. Jest to park typowo leśny, charakteryzujący się wielką różnorodnością świata roślin i zwierząt, ze znacznym udziałem gatunków borealnych (północnych). Krajobraz jest urozmaicony, z malowniczymi polanami puszczańskimi, wioskami o tradycyjnej drewnianej zabudowie, a w samym lesie z wieloma urokliwymi rzekami i źródliskami. Dla zapewnienia ochrony naj- ciekawszych elementów przyrodniczych puszczy ustanowiono kilkanaście rezerwatów przyrody, z których 4 zlokalizowane są na omawianym terenie (tabela 5). Rezerwat florystyczny „Woronicza” został utworzony w celu ochrony naturalnego stanu doliny strumienia Woronicza ze strefą źródliskową i rozległym torfowiskiem niskim. Rezerwat torfowiskowy „Stare Biele” ma za zadanie ochronę dobrze zachowanych zbiorowisk leśnych i bagiennych.

28 Rezerwat leśny „Góra Pieszczana” stworzony został dla ochrony borów sosnowo- świerkowych, charakterystycznych dla Puszczy Knyszyńskiej. Rezerwat leśny „Chomotowszczyzna” ustanowiono dla ochrony lasu o wysokim stopniu naturalności, stanowiącym ostoję wolnożyjącego stada żubrów. Są to rezerwaty z całkowitą ochroną. Ich zwiedzanie może się odbywać wyłącznie po wyznaczonych do tego celu szlakach. Na obszarze arkusza znajduje się 14 pomników przyrody. Są to pojedyncze drzewa lub grupy drzew takie jak sosny zwyczajne, lipy drobnolistne, klon, kasztanowiec, grab, jało- wiec i brzoza brodawkowata. Proponuje się uznać za pomniki przyrody grupy sosen rosną- cych na zachód od Borsukowizny (tabela 5). W ostatnich latach złożono projekty ustanowienia trzech użytków ekologicznych w gminie Szudziałowo i jednego w gminie Gródek. Są to bagna śródleśne, z oczkami wodnymi, w lasach Puszczy Knyszyńskiej. Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość zatwierdze- ochrony (powierzchnia w ha) Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Szudziałowo 1 R Nadleśnictwo Supraśl 1979 Fl – Woronicza (133,8)* sokólski Szudziałowo 2 R Nadleśnictwo Supraśl 1987 T – Stare Biele (255,65) sokólski Szudziałowo 3 R Nadleśnictwo Krynki 1987 L – Góra Pieszczana (220,10) sokólski Gródek L – Chomotowszczyzna 4 R Nadleśnictwo Krynki 1988 białostocki (234,42)* Szudziałowo 5 P Brzozowy Grud 1981 Pż – Lipa drobnolistna sokólski Szudziałowo Pż – 26 lip, 2 klony, 6 P Słójka 1998 sokólski 1 kasztanowiec, 1 grab Szudziałowo 7 P Trzciano Stare 1979 Pż – Brzoza brodawkowata sokólski Szudziałowo 8 P Poczopek 1981 Pż – Sosna zwyczajna sokólski Gródek 9 P Lipowy Most 1986 Pż – jałowiec pospolity białostocki Nadleśnictwo Supraśl Gródek 10 P 1986 Pż – sosna zwyczajna oddz. 291f białostocki Nadleśnictwo Krynki Szudziałowo 11 P * Pż – Grupa sosen oddz. 82 sokólski Nadleśnictwo Krynki Szudziałowo 12 P * Pż – Grupa sosen oddz. 68 sokólski Krynki 13 P Borsukowizna 1998 Pż – Lipa drobnolistna sokólski

29 1 2 3 4 5 6 Borsukowizna Krynki 14 P 1998 Pż – Lipa drobnolistna sokólski Borsukowizna Krynki 15 P 1998 Pż – Lipa drobnolistna sokólski Gródek 16 P Nowosiółki 1998 Pż – Klon pospolity białostocki Gródek 17 P Nowosiółki 1961 Pż – 6 sosen zwyczajnych białostocki Gródek 18 P Nowosiółki 1961 Pż – sosna zwyczajna białostocki Grodzisk, Szudziałowo 19 U * Bagno śródleśne (ok. 4) Nadleśnictwo Krynki sokólski Borsukowizna, Szudziałowo 20 U * Bagno śródleśne (ok. 4) Nadleśnictwo Krynki sokólski Lipowy Most, Szudziałowo 21 U * Bagno śródleśne (ok. 4) Nadleśnictwo Krynki sokólski Chomotowszczyzna Gródek 22 U * Bagno śródleśne (ok.3) Nadleśnictwo Krynki białostocki Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, Fl – florystyczny, T – torfowiskowy rodzaj pomnika: Pż – pomnik przyrody żywej, * – obiekt częściowo poza granicami arkusza

W południowo-wschodniej części arkusza występuje niewielki fragment obszaru chronionego krajobrazu Wzgórza Sokólskie. Jest to obszar charakteryzujący się występowaniem wzgórz morenowych, kemowych i ozowych przypominających krajobraz pojezierzy, jednak bez istniejących współcześnie jezior. Duża część obszaru arkusza Wierzchlesie należy do krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red, 1998), która jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Południowo zachodnia część obszaru arkusza Wierzchlesie, według krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL, (fig. 5) położona jest w obrębie obszaru węzłowego Puszczy Knyszyńskiej o znaczeniu międzynarodowym (28M). Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000 stanowi sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzglę- dem przyrodniczym i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodzą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary specjalnej ochrony ptaków zostały prawnie zatwierdzone rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku (Rozporządzenie …, 2004) ze zmianami 5 września 2007 roku (Rozporządzenie …, 2007) i 27 października 2008 roku

30 (Rozporządzenie …, 2008). Informację na ich temat można zaczerpnąć ze strony internetowej MŚ http://www.gdos.gov.pl/natura2000/.

Fig. 5. Położenie arkusza Wierzchlesie na tle systemów ECONET (Liro red., 1998)

1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 28M – Obszar Puszczy Knyszyńskiej, 29M – Obszar Puszczy Białowieskiej, 2 – krajowy korytarz ekologiczny: 49k – Supraśli, 3 – granica państwa.

Na terenie arkusza, w obrębie Puszczy Knyszyńskiej, utworzone zostały 2 obszary należące do sieci Natura 2000. Są to: obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Puszcza Knyszyńska” (PLB200003) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Knyszyńska” (PLH 200006) (tabela 6). Obszary te częściowo pokrywają się ze sobą i obejmują rozczłonkowany kompleks leśny. Rzeźba terenu jest dosyć zróżnicowana. Deniwelacje

31 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Położenie centralnego Nazwa obszaru Położenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia Kod Lp i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość Szerokość obszaru (ha) NUTS Powiat na mapie Województwo Gmina geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Puszcza sokólski Szudziałowo, Krynki PL343 1 J PLB200003 Knyszyńska 23º24’36’’ 53º13’07’’ 132 372,2 podlaskie białostocki Gródek PL345 (P)

sokólski Szudziałowo, Krynki Ostoja Knyszyńska PL343 podlaskie białostocki 2 K PLH200006 23º24’50’’ 53º11’31’’ 136 084,4 Gródek (S) PL345

32 Rubryka 2: J – OSO, częściowo przecinający się z SOO, K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

względne terenu dochodzą do ponad 50 m. Obszar ten obfituje w liczne źródliska, strumienie. W suchych dolinach wykształciły się torfowiska, będące ostoją dla ptaków. Występuje tutaj co najmniej 38 gatunków ptaków wymienionych w „Dyrektywie Pta- siej”, w tym 14 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi, m.in.: błotniak zbożowy, orlik krzy- kliwy, gadożer, cietrzew, dubelt, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł trójpalczasty, puchacz, sowa błotna, włochatka i kraska. Na terenie Nadleśnictwa Krynki w Poczopku znajduje się Silvarium. Jest to jeden z kilku w Polsce ogrodów dydaktycznych, o powierzchni około 20 ha. Prezentowane są w nim gatunki drzew, krzewów i bylin występujące w Puszczy Knyszyńskiej. Są to rośliny borów, lasów, ekotonów oraz śródleśnych łąk, bagien i cieków wodnych. Osią Silvarium jest wędrownica przyrodniczo-leśna, wzdłuż której zebrano i opisano ponad 80 ziół od stuleci wykorzystywanych w medycynie ludowej z podaniem ich leczniczego zastosowania. Znajdu- je się to też szereg tablic poglądowych oraz ksyloteka prezentująca drewno ważniejszych ga- tunków puszczańskich.

XII. Zabytki kultury

Teren arkusza Wierzchlesie jest ubogi w znaczące stanowiska archeologiczne. Znale- zione przedmioty datowane są na młodszą epokę kamienia, epokę żelaza i wczesne średnio- wiecze. Dostarczają one informacji o tym, że tereny te były zamieszkiwane już około 4000 lat temu przez plemiona zajmujące się łowiectwem i prymitywną uprawą ziemi. Obecnie istniejące tu miejscowości mają swój początek nie wcześniej niż XV lub XVI w. Przypuszczalnie najstarszą wsią jest Szudziałowo. Według wykazu dóbr kultury na terenie gminy Szudziałowo znajduje się kilkanaście obiektów z drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku. Należą do nich m in.: zespół cerkwi prawosławnej w Ostrowie Południowym p.w. Zaśnięcia NMP, odrestaurowanej i zmodernizowanej w 1952 roku, cmentarz prawosławny z kaplicą p.w. św. Włodzimierza z 1907 roku, zespół cerkwi prawosławnej i cmentarz w Grzybowszczyźnie Starej, kościół parafialny p.w. św. Wincentego Ferrariusza i Bartłomieja Apostoła z 1938 roku, liczne drewniane domy i budynki gospodarcze z począt- ku XX wieku w Kozłowym Ługu, Pierożkach, Szudziałowie przy ulicach Bankowej i Cen- tralnej oraz ślady po wiatraku koźlaku w Nowince z 1944 roku, a także spichlerz w Słójce z II połowy XIX wieku. Dwa z nich stosunkowo niedawno zostały wpisane do rejestru zabytków. Są to kaplica cmentarna położona na cmentarzu prawosławnym w Ostrowie Południowym, wpisana do

33 rejestru zabytków w 2008 r. oraz kościół parafialny w Szudziałowie wpisany do rejestru w 2010 r. W miejscowości Nowosiółki znajduje się pamiątkowy obelisk ku czci powstania styczniowego.

XIII. Podsumowanie Obszar objęty arkuszem Wierzchlesie, położony na południowym skraju wzgórz sokólskich i północnej części wysoczyzny białostockiej, charakteryzuje się małym zróżnicowaniem zagospodarowania przestrzennego. Zdecydowana większość obszaru to tereny leśne (ponad 60%) i rolnicze (poniżej 40%) z glebami kompleksu żytniego bardzo dobrego wytworzonego na podłożu gliniastym i dobrego wytworzonego na piaskach gliniastych i piaskach. Na terenie arkusza dotychczas udokumentowano siedem złóż kruszywa piaszczysto- żwirowego, z których dwa są eksploatowane. Właściciele dwóch kolejnych posiadają koncesję oraz zatwierdzony obszar i teren górniczy, jednak w najbliższym czasie nie planują rozpoczęcia eksploatacji ze względu na brak zainteresowania kontrahentów. Możliwości udokumentowania nowy złóż kopalin piaszczysto-żwirowych są niewielkie. Dwa obszary perspektywiczne występowania piasków i żwirów wyznaczono w północnej części arkusza na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Wierzchlesie. Równinny obszar omawianego arkusza, po wyłączeniu kompleksów leśnych, gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa) oraz łąk na glebach organicznych został oceniony pod względem przydatności dla budownictwa. Większość ocenianego terenu ma korzystne warunki budowlane. Warunki niekorzystne ograniczają się jedynie do dolin rzecznych i bezodpływowych obniżeń terenu. Główną rzeką na obszarze arkusza Wierzchlesie jest Supraśl wraz z dopływami: Słoją i Radlinką oraz Nietupa należąca do zlewni Niemna. Użytkowe wody podziemne występują w międzyglinowym poziomie wodonośnym, którego wydajności potencjalne przekraczają 100 m3/h. Są to wody klasy IIa o podwyższonej zawartości: żelaza, manganu i amoniaku geogenicznego. Poziom ten ujmowany jest przez wodociągi wiejskie i indywidualne gospodarstwa rolne. W granicach arkusza Wierzchlesie około 75% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów.

34 Na pozostałym obszarze, ze względu na występowanie na powierzchni naturalnej bariery izolacyjnej zbudowanej z glin zwałowych zlodowacenia warty, wyznaczono rejony predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Zgrupowane są one w większości w północno-wschodniej części waloryzowanego terenu. Korzystnych warunków dla składowania odpadów obojętnych należy spodziewać się w rejonie miejscowości Ostrówek i Ostrów Południowy, gdzie warstwa izolacyjna osiąga miąższość dochodzącą miejscami do 30 metrów. Są to obszary o niskim stopniu zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, bez ograniczeń warunkowych. Na mapie zlokalizowano pięć wyrobisk powstałych w wyniku eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpa- dów, pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich miąższość, rozprzestrzenienie, jak i skalę ewentualnych zaburzeń glacitektonicznych. Na obszarze arkusza, są 4 rezerwaty przyrody, których celem ochrony są unikatowe środowiska leśne, gatunki roślin i ptaków oraz zachowany drzewostan o charakterze naturalnym lub półnaturalnym. Na terenie Puszczy Knyszyńskiej powołano obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Knyszyńska (PLB 200003) oraz obszar specjalnej ochrony siedlisk Ostoja Knyszyńska (PLH 20006). Na uwagę zasługują liczne, unikatowe drzewa pomnikowe w Brzozowym Grudzie, Słójce, Kozłowym Ługu, Poczopku Borsukowiźnie i Nowosiółkach. Walory przyrodnicze, nieliczne, ciekawe obiekty architektoniczne, spokój i cisza predysponują ten obszar do wypoczynku. Jednakże brak zaplecza gastronomicznego i hotelowego zmusza turystów do opuszczenia tego obszaru i udania się do sąsiednich gmin.

XIV. Literatura GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M, FRANKIEWICZ A., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. HELIASZ Z., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Werzchlesie. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

35 Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państ. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo - Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. LASKOWSKI K., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LASKOWSKI K., 2004 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIPIŃSKI L., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Boratyńszczy-

zna” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2007 a – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Kozłowy

Ług” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2007 b – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Nowinka”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2007 c – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Wierzchle-

sie” w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa LIPIŃSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Słójka” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. red, 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MAŁECKA D., MAŁECKI J., MICHALAK J., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna ustalenia dyspozycyjnych zasobów wód podziemnych czwartorzędowego piętra wo- donośnego zlewni rzeki Krynki. Arch. Urzędu Woj. w Białymstoku. MAŁECKI J., MAŁECKA D., PAWLICKA D., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wierzchlesie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Warszawa.

36 OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfów w Pol- sce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. Inst. Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POŻARYSKI W., 1974 – Podział obszaru Polski na jednostki tektoniczne. W: Budowa geologiczna Polski. T. IV cz. 1. Wyd. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 października 2002 r. , poz. 1359 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r nr 61, poz. 549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód Dziennik Ustaw Nr 32, poz. 284. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 229, poz. 2313 z dnia 21 październi- ka 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 179, poz. 1275 z dnia 28 września 2007 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych Dziennik Ustaw Nr 162, poz. 1008 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 października 2008 r. zmieniające rozporzą- dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 198, poz. 1226 z dnia 6 listopada 2008 r. SADOWSKI W., 1984 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Szudziałowo” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoża dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

37 SADOWSKI W., 1985 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Talkowszczyzna” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoża dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHY J., (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993-1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz. I – II. PIG Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU. z 2007 r nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.) 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Państ. Inst. Geol., Warszawa.