Verhalenroute Wedde

WESTERWOLDE, DAAR WAAR VERHALENROUTE NEDERLAND IS ONTSTAAN Nergens is de historie van Nederland zo zichtbaar als in WEDDE Westerwolde. Sterker nog, in deze regio is het huidige Nederland zelfs ontstaan! Het glooiende, ogenschijnlijk onaangetaste STRUINEN DOOR DE GESCHIEDENIS landschap van Westerwolde heeft een roerige geschiedenis achter de rug. Het jaartal 1568 speelt hierin een belangrijke rol. In dat jaar werd de Slag bij Heiligerlee voorbereid op de borg van Wedde. Daar ontbrandde de opstand tegen Filip II van Spanje. Willem van Oranje gaf zijn broer Willem Lodewijk van Nassau de opdracht om Noord-Nederland vanuit Duitsland te veroveren. Er volgde een jarenlange strijd.

Meer informatie over Westerwolde is te vinden op WEDDE, www.westerwolde.groningen.nl. EEN STRUINDORP VOL VERHALEN De verhalenroute Wedde is ontwikkeld in opdracht van de gemeente Bellingwedde en in samenwerking met Stichting In Wedde staat een bord met de tekst: “Welkom in ons lutje Wandelen in Westerwolde. ploatske, poort van t mooie Westerwol, kiek mor rond en verboas je, hou t verleden stand kon hol.” Vrij vertaald heet Wedde je van harte welkom en nodigt je uit om te genieten van de bijzondere sfeer van het dorp waarin de rijke geschiedenis Ontdek de vele verhalen van Wedde met deze wandeling van ruim 8 kilometer. De wandelroute nog steeds aanwezig is. EEN WANDELING Wedde zet zichzelf niet voor niets op de kaart als ‘struindorp’ gaat op veel plaatsen dwars door weilanden en Wandelen DOOR EEN LANDSCHAP van Nederland. Struinen staat voor ontdekken, zoeken en vrije natuur. Degelijk wandelschoeisel is aan te 8,3 Westerwolde KILOMETER rondkijken. Wedde kent een rijke en beleefbare geschiedenis bevelen. VOL MET VERHALEN en liefhebbers van historie en natuur kunnen heerlijk struinen in het dorp en de omringende landerijen. START VAN DE ROUTE Struinbureau en toeristisch Wedde ligt aan het dal van de Westerwoldse Aa en informatiecentrum Wedde, dankt daaraan zijn indrukwekkende natuur. Het dal van de Kerkstraat 10, 9698 AR Wedde. Westerwoldse Aa, Ruiten Aa en Mussel Aa wordt als een van de mooiste van Europa gezien. Bekendste bezienswaardigheid Hier is voldoende parkeergelegenheid. van Wedde is de Burcht. Er zijn weinig burchten of kastelen in het Groninger land geweest waar zo vaak om is gevochten als om het ‘Huis te Wedde’. In alle grote conflicten in de 15de, 16de en 17de eeuw werd om het huis gestreden. Dit komt ROUTEBESCHRIJVING omdat de belangrijke stadsweg van Groningen naar het Duitse LEGENDA Münster door het dorp Wedde liep. Wedde heeft zich hiermee onuitwisbaar op de kaart gezet. A Vanuit het struincentrum in het dorpshuis gaat S ROUTE OMSCHRIJVING u linksaf WANDELROUTE B Einde weg linksaf (Hoofdweg) en daarna 1e weg rechts (Hoenderkamp) 8 BEZIENSWAARDIGHEDEN R C Deze weg helemaal uitlopen. Hoenderkamp STRUINEN gaat over in Esweg en later in Karel Schenkpad Soms via een gemarkeerde route, maar ook lekker vrijbuiterig D Waar het pad linksaf buigt, pad blijven volgen zonder route. Zelf een rijkdom aan verrassingen ontdekken. tot verharde weg. Rechtsaf verharde weg op. Struinen is ook mijmeren bij een goed kop koffie of thee bij één van de leuke en gastvrije horeca in Wedde of een goede E Na de gemetselde brugleuning (Krabbenbrug) nachtrust in een B&B, chalet of hotel. Wedde is struinen ten 10 rechtsaf de zandweg (Westerweg) op top. Als je in Wedde en omgeving niets van je gading hebt gevonden, dan heb je niet goed gestruind. P Q F Einde van de zandweg rechtsaf en dit pad S blijven volgen. Pad gaat verderop over in een wandelpad en volgt het water van de Westerwoldse Aa G Pad komt uit bij het houten bruggetje. RIJK AAN VERHALEN Over het bruggetje en rechtsaf. H Pad aan deze kant van de Westerwoldse Aa Wedde en omgeving is een geschiedenisboek. Open het boek, blijven volgen verdiep je er in en er gaat een, veelal onbekende, wereld van fantastische verhalen voor je open. Eeuwenlange beleefbare 9 I Bij het stenen gebouwtje naar boven en asfalt historie binnen wandelafstand. Een geschiedenis die beleefbaar paadje naar de openbare weg volgen is in een fraai decor van natuur, landschap en cultuurhistorie. J Op de weg rechtsaf en einde weg oversteken rechtsaf via fietspad richting de Burcht. N A 11 O B K Oversteken naar de Burcht en rondje Burcht M 1 C lopen 8 L Terug op de Hoofdweg, rechtsaf en na L ong. 50 meter de weg oversteken naar K huisnummer 8; geheim van de smid. 7 Blijf aan deze kant van de weg en loop even 2 terug richting de Burcht. J I M Tegenover ingang van de Burcht rechtsaf en rechts langs het gemeentehuis naar de parkeerplaats achter het gemeentehuis. Parkeerplaats oversteken naar grasstrook Linksaf grasstrook op en deze volgen naar de 3 N Westerwoldse Aa

D O Bij het water rechts aanhouden en pad langs de Westerwoldse Aa volgen WANDELEN 6 H P Rechtsaf markering “Ommetje Westerwoldepad Centraal door het landschap rond Wedde loopt het beekdal 4 42” volgen van de Westerwoldse Aa. Samen met de beekdalen van de G Ruiten Aa en de Mussel Aa wordt het gerekend tot één van Q Einde pad linksaf de mooiste van Europa. De ijsvogel, ooievaar en zilverreiger R In de bosrand rechtsaf en blijf rechts zijn graag geziene gasten en ook de bever heeft zich weer aanhouden en blijf pad volgen in zuidelijke laten zien. In dit landschap liggen vele tientallen kilometers aan richting wandelroutes. Bewegwijzerd en beschreven. 5 E S Op kruising rechtdoor en pad blijven volgen tot de kerk  Wilt u alleen het zuidelijke deel van de route F lopen dan gaat u bij Il. niet terug, maar loopt ARRANGEMENTEN u door het dorp in en neemt u de 2e weg links Wedde heet je van harte welkom op het struinbureau en  Wilt u alleen het noordelijke deel van de route toeristische informatiecentrum. Dit is gevestigd in het voorhuis lopen dan gaat u bij b.B rechtsaf en doorlopen van het recent vernieuwde dorpshuis. tot huisnummer 8 (geheim van de Smid) en De ondernemers in en rond Wedde hebben fantastische één dan verder met mM en meerdaagse arrangementen ontwikkelt. Rustig, historisch of actief. Gezin, groep of stel . Voor iedereen is er wel iets te struinen. Het struinbureau kan je er alles over vertellen en je kunt er ook je arrangement regelen en boeken.

2 STRONT EN PLAGGEN TIPS VOOR ONDERWEG Westerwolde was lang een zelfstandige landstreek omgeven  Bijna 100% van de route gaat over door een uitgestrekt veenmoeras en uitsluitend vanuit het onverharde paden. Deze onverharde paden noorden toegankelijk. Pas vanaf 1316 liet het zich vrijwillig zijn prima te bewandelen, maar geschikt beschermen door de Bisschop van Münster. Het gebied heeft wandelschoeisel bevelen we van harte aan; toen ook zijn naam gekregen. Westerwolde is afgeleid van ‘bos ten westen van de Eems’. Al veel eerder, rond de 8ste  Neem de tijd. Een wandeling rondom Wedde eeuw, ontstonden de esdorpen Vlagtwedde, Onstwedde en is geen prestatietocht. Geniet van het Wedde. Vanuit deze dorpen breidde de bewoning zich langs de landschap en verhalen. Maak je eigen “Wedde Ruiten Aa in zuidelijke richting uit. De kleine beekduinen langs herinnering”; dit riviertje boden maar weinig ruimte voor akkers. Daardoor ontstonden er kleine esgehuchten, zoals Smeerling, Ter  Op een aantal plaatsen in de route heb je een Wupping en Wessinghuizen. mooi wijds uitzicht over het beekdal van de Westerwoldse Aa. Met een (kleine) verrekijker Aan je rechterhand zie je nu de es van Wedde. De es ligt kun je nog intenser genieten van details in het duidelijk hoger dan de omgeving. Dit heeft twee oorzaken. landschap; Ten eerste wordt deze es gevormd door een reeks van oude Oude kaart Westerwolde Potstal rivierduintjes. Ten tweede werd de es jarenlang bemest met  Heb je tijdens je wandeling dé struinfoto mest van schapen en koeien uit de potstal. Deze mest was gemaakt en wil je die graag delen? Mail je vermengd met plaggen. Doordat de mest samen met de foto dan naar [email protected] plaggen over de es werd verspreid, werd de es ieder jaar een De foto die je mailt mag door Struinbureau 1 WELKOM IN ONS KLEINE PLAATSJE heel klein beetje opgehoogd. Door jarenlang gebruik werd de Wedde worden gebruikt voor promotionele es dus zichtbaar verhoogd. Op de es wordt nu op biologische doeleinden. Over de naamgeving van het dorp Wedde doen twee verhalen Wedde wordt al in 1130 genoemd als parochie. Het oudste officiële basis afwisselend gras en koren verbouwd. de ronde. Een ‘wed’ is een doorwaadbare plaats. Mogelijk is er stuk waarin over Wedde en Westerwolde wordt gesproken stamt  Na de wandeling iets eten of drinken? In het dus een verband met de Westerwoldse Aa. Bij Wedde kon je de uit 1316. De vijf kerkdorpen Sellingen, Vlagtwedde, Friescheloo, centrum van Wedde, maar ook in de omgeving Westerwoldse Aa met bijvoorbeeld paard en wagen doorwaden. Onstwedde en Wedde sloten toen een verdrag met de Bisschop van Wedde heb je diverse mogelijkheden voor Onjuist zeggen anderen. Wedde is afgeleid van ‘wide’, wat ‘bos’ van Münster. Deze zou hen helpen als ze in nood zaten. Als een een heerlijk natje of droogje. betekent. Ook deze verklaring is aannemelijk, omdat Westerwolde soort belasting leverden ze elk jaar een hoen uit ieder huis waaruit vroeger bedekt was met bossen. rook opsteeg; het Rookhoen. De straatnaam Hoenderkamp verwijst hiernaar. Het wapen van de familie Schenck van Toutenburg Wolvenjacht Heksenverbranding De Westerwoldse Aa omstreeks 1950

3 KAREL SCHENCK 4 DE HONGERIGE WOLF 5 GIEZELBAARG 6 DRIE AA’S

Het Karel Schenkpad waar je nu op loopt is vernoemd naar Aan de overkant van de autoweg staat nu een nieuwe woning, Het verhaal ging dat Johanna twee kinderen had behekst. Het De beekdalen van de Ruiten Aa, de Westerwoldse Aa Karel Schenck van Toutenburg. Van Karel Schenck zijn geen maar stond vroeger café De Hongerige Wolf. Deze naam duidt ene kind had zij kort na de geboorte gekust, het andere had en de Mussel Aa vormen de kern van het landschap van Afbeeldingen bekend. Meer bekend is Georg Schenck van erop dat wolven deze omgeving vroeger onveilig maakten. In zij over het haar gestreken. Beide kinderen waren kort daarna Westerwolde. Op het punt waar je nu staat gaat de Ruiten Aa Toutenburg, de vader van Karel. 1737 hoort het stadsbestuur van Groningen dat er wolven gestorven. Duidelijker kan het niet, Johanna was ongetwijfeld over in de Westerwoldse Aa. Iets zuidelijker, bij Wessinghuizen, zitten in onder meer Oldambt en Westerwolde. Vanwege het een heks. Op de burcht in Wedde werd Johanna vrij snel tot heeft de Mussel Aa zich al bij de Ruiten Aa gevoegd. In 1538 benoemde Keizer Karel V deze Georg wegens grote gevaar voor koeien, ossen, paarden, kalveren, schapen een bekentenis gedwongen. De beul had daar behulpzame Uiteindelijk stroomt al het water van de Aa’s bij Nieuwe zijn trouwe dienst tot leenheer van de Heerlijkheid Wedde, en lammeren, looft het stadsbestuur een premie uit om het apparatuur voor in huis. Statenzijl in de Dollard. Onder het mom van ruilverkaveling en Westerwolde, Blijham en Bellingwolde. doden van de wolven te stimuleren: 100 gulden voor een waterhuishouding werd in de jaren 60 van de vorige eeuw alles Omstreeks 1540 volgde Karel zijn vader op. In vergelijking met volwassen wolf en 50 gulden voor een jonge wolf. De Giezelbaarg, ook wel Geselberg of Galgenberg, is een wat krom was recht gegraven. Kronkelende riviertjes werden zijn vader stond Karel niet in hoog aanzien. opgestuwd heuveltje uit de laatste ijstijd. Aan het einde van rechte, brede sloten. Daarmee verdween een karakteristiek In 1772 leidden klachten over de wolven ertoe dat de drost van de 16de eeuw werden er op deze heuvel meerdere personen landschap, maar ook een groot deel van de bij kronkelende In 1561 draagt Karel de Burcht en het leenheerschap over Wedde, Petrus Muntinghe, uit ieder huis een man opriep voor levend verbrand wegens hekserij. De vonnissen werden beken levende planten en dieren. de Heerlijkheid Westerwolde over aan Jan van Ligne, graaf een drijfjacht. Deze wolvenjacht vond plaats in aansluiting op uitgesproken op de Burcht en op de Giezelbaarg tot uitvoer van Aremberg, en zijn echtgenote Margareta van der Marck. wolvenjachten in Drenthe waar toen een ‘oneindelijcke menigte gebracht. Martelingen, ophangingen en heksenverbrandingen: Om de natuurwaarden in Nederland een impuls te geven is in Dit alles inclusief de jaartaks, drie vaten boter, hoenderpacht, wolven’ rondzwierf. De jacht was blijkbaar een succes, want de grond van de heuvel is doordrenkt met bloed en tranen. De de jaren 90 van de vorige eeuw de Ecologische Hoofdstructuur het weertshuis, de windmolen, in het huis aanwezige geschut de vermelding ervan is het laatste teken van wilde wolven in galg is gelukkig al langgeleden verdwenen. ingesteld: een netwerk van aaneengesloten natuurgebieden. en munitie en drie stukken grof geschut in Groningen. Philips Westerwolde. Ook Westerwolde werd hierin opgenomen. Van Ter Apel tot II gaf hier toestemming voor en dus kreeg Westerwolde een Volgens een verhaal heeft een boer uit de omgeving ooit de Bad Nieuweschans worden de oorspronkelijke beekdalen weer Spaansgezinde Leenheer. Gedurende zijn leven zou Schenck massief eiken paal van de galg gevonden en er een kozijn van hersteld. De Aa’s mogen weer kronkelen en wat recht was mag een lijfrente van 1400 gulden per jaar ontvangen. Karel gemaakt voor zijn schuurdeur. Een andere verhaal stamt uit weer krom. Planten en dieren reageerden hier direct op. Schenck overleed echter voor de eerste vervaldag van de 1900, het jaar dat Wedder Swarts het terrein kocht. Hij wilde De ijsvogel, ooievaar en de grote zilverreiger zijn weer vaste en overeenkomst. Stadhouder Jan de Ligne kreeg het leen dus het egaliseren, maar vond al vrij snel twee skeletten, waarvan graag geziene gasten in Westerwolde. De verwachting is dat min of meer als ‘geschenk’. één met een ketting om de hals. Swarts stopte meteen met ook de otter en de bever het gebied zullen herontdekken. het egaliseren, waardoor de Giezelbaarg vandaag de dag tot ongeveer 2,5 meter boven het maaiveld uitsteekt.

7 DE BURCHT VAN WEDDE 8 HET GEHEIM VAN DE SMID De Burcht van Wedde is vooral bekend door zijn rol in de Veel panden in Wedde kennen een rijk verleden. Neem Tachtigjarige Oorlog van 1568 tot 1648. Graaf Lodewijk De Burcht in 1602 bijvoorbeeld Hoofdweg 8. Het pand is een rijksmonument en van Nassau trof op de Burcht voorbereidingen om het het wordt als volgt omschreven: “Tot rentenierwoning verfraaid Spaansgezinde Groningen te veroveren. Dit gevecht werd boerderijtje waarvan de topgevel op twee lichtopeningen na uitgevochten tijdens de Slag bij Heiligerlee. Deze slag kan rechters uit Vlagtwedde en Bellingwolde zetelden. Volgens de gesloten is. Verfraaid door middel van omlijste ingang met worden gezien als het begin van het Nederland zoals we dat verhalen konden veroordeelden direct ondergronds hun laatste gegroefde pilasters en forse kroonlijst, zesruitsvensters en nu kennen. De oorsprong van ons huidige Nederland ligt dus wandeling maken. De burcht en de Gieselbaarg zouden met een gootlijst op consoles langs de gevel. Het pand is gerestaureerd eigenlijk in Wedde. onderaardse gang met elkaar verbonden zijn geweest. in 1973-1974, 1985 en 2014-2015.”

De geschiedenis van de burcht begint al veel eerder. Rond Tijdens de Franse tijd werd Westerwolde onderdeel van de Het precieze bouwjaar is onbekend, maar de eerste schriftelijke Interieur oude smederij 1360 had Adde Addinga Westerwolde in leen gekregen van provincie Groningen. Vanaf 1803 werd ook de rechtspraak informatie over bewoning van het pand dateert uit ongeveer de abt van het klooster te Corvey. Vermoedelijk was hij zijn over Wedde en Westerwoldingerland opnieuw vanuit de burcht 1690. Het was toen nog veel kleiner. Alleen het voorste vorige huis kwijtgeraakt tijdens de Sint-Marcellusvloed van geregeld. 15 jaar later ontstond er een nieuwe rechtbank in gedeelte staat op oude kaarten. In de 18de eeuw was er maken voor een bakkerij. Het pand had toen nog huisnummer 1362. Om zijn positie in Westerwolde te versterken liet Winschoten en verloor de burcht deze functie. In 2010 is de een smederij in het pand gevestigd; bijna zeker werd hier ook 113 en was van een bakker. Ook de volgende eigenaar was hij de Wedderborg bouwen. Eeuwenlang werd de burcht burcht ingrijpend gerenoveerd en sindsdien is het terrein weer gesmeed voor de burcht. Begin 19de eeuw werd er een deel bakker van beroep. Na 1847 woonden er een notaris, een gebruikt als rechtstoel, waarin de drost van Wedde en de toegankelijk voor het publiek. achter het pand aangebouwd, waarschijnlijk om ruimte te burgemeester en verder vooral landbouwers in het pand.

BEVER DUIKT OP 9 TERUG VAN WEGGEWEEST 10 KOLK OF MEER VAN GENÈVE’? 11 GROOTS GELOVEN IN WESTERWOLDE Volgens volksverhalen is de ooievaar brenger van geluk en Tijdens de Stormvloed in de nacht van 12 op 13 november De eerste vermelding van de kerk van Wedde staat op een Signalen waren er al langer, maar toen hij opdook voor de nieuw leven. Met weinig vogels heeft de mens zo’n sterke band 1686 sloeg het water over de zeedijken langs de Dollard. Door oorkonde uit 1150. De kerk die op de oorkonde wordt bedoeld verborgen camera wist de boswachter van natuurmonumenten als met de ooievaar. Het is dan ook een graag geziene gast de dijkdoorbraken ontstonden tientallen kolken. Deze kolken zijn is waarschijnlijk een houten voorganger van de huidige kerk. De het zeker. De bever is terug in Westerwolde. Waarschijnlijk die bij voorkeur menselijke bouwsels als broedplaats verkiest. de blijvende getuigen van die verschrikkelijke nacht. Een aantal kerk van Wedde wordt ook wel Grote Kerk genoemd, ook al is is de bever via nieuwe natuurverbindingen vanuit Duitsland in Midden jaren 70 van de vorige eeuw was de ooievaar zo goed kolken is nog steeds in het Groninger land te vinden. hij bescheiden van formaat. De naam onderscheidt de kerk van Westerwolde terechtgekomen. als verdwenen uit Nederland. In Westerwolde verdween hij zelfs een kleiner kerkje in Wedderheide. De waarneming is niet helemaal een verrassing. Signalen al eerder. Dit kwam door de grootschalige ruilverkavelingen De kolk ten noorden van Wedde is echter niet ontstaan door De basis van de huidige kerk stamt uit de eerste helft van waren er al langer. In 2012 is er een ferme klap op het en het verbeteren van de waterhuishouding. Hierdoor kon de de Stormvloed, maar door een doorbraak van de dijk langs de 13de eeuw. In de 15de eeuw is de kerk uitgebreid en water gehoord, typisch voor bevers. Later is er een schedel ooievaar bijna geen voedsel meer vinden. de Westerwoldse Aa. Tijdens het herstel van de dijk is deze verhoogd. Pas in 1860 werd de toren van de kerk gebouwd. gevonden waarvan men dacht dat deze van een beverrat met een bocht om de kolk heen gelegd. Over de dijk liep een Deze toren verving een vrijstaande houten klokkenstoel. In de afkomstig was. In de zomer van 2014 werden er vraatsporen Door de nieuwe Ecologische Hoofdstructuur veranderde het ‘kerkepad’ en werden geoogste producten vervoerd. Volgens de zuidmuur zit een dichtgemaakte hagioscoop. Dit is een opening gevonden. landschap van Westerwolde opnieuw. Het landschap is nu overlevering reed een Joodse burger van Wedde met paard en waardoor mensen die de kerk niet in mochten, bijvoorbeeld De kans om de schuwe knager ergens in het dal van de weer gunstiger voor de ooievaar. Al snel maakten de eerste koets op de dijk toen zijn paard op hol sloeg. Man en paard zijn omdat ze een besmettelijke ziekte hadden, toch het altaar Ruiten Aa of Westerwoldse Aa aan het werk te zien is klein. ooievaars verkenningsvluchten boven Westerwolde. De in de kolk verdronken. In de volksmond kreeg de kolk daarom de konden zien. De talrijke sporen die hij in het gebied achterlaat verraden inwoners van Westerwolde kwamen in actie en er verschenen naam ‘jeuden kolke’. veel over zijn leefwijze. De bever gedijt goed in de rust van weer ooievaarsnesten in het landschap. Zo hebben ooievaars De preekstoel van de kerk komt uit de 17de eeuw. Frederick Westerwolde, waar de weer meanderende Ruiten Aa en al een nest bewoond in het beekdal van de Ruiten Aa bij De eigenaar van voormalig Hotel Buenos Aires in Wedde wilde Alberts Kistemaker uit het Duitse Leer maakte in 1679 de Westerwoldse Aa voldoende schuilplekken biedt. De bever Smeerling. Ook de inwoners van Wedde hopen op de terugkeer graag laten zien dat hij een ‘bereisd’ man was. Hij liet voor zijn kansel. Ander bijzonder meubilair is de drostenbank, waarop kan met zijn snijtanden grote bomen vellen. Hij knaagt de van de door hen zo geliefde vogel. Het ooievaarsnest rechts hotelgasten ansichtkaarten maken met foto’s van Wedde en alleen de dorst en zijn gezin mochten zitten. De bank uit bomen op ongeveer een halve meter hoogte door, waarbij de van je werd in 2011 gebouwd, maar is tot op heden nog nooit omgeving. Het kaartje met een foto van de kolk werd begeleid omstreeks 1700 bevat het wapen van de stad Groningen. typerende potloodpunt ontstaat. bewoond. met de tekst “Meer van Genève”. Dit herinnert aan de periode dat Westerwolde onder beheer stond van ‘de Stad’. In de kerk zijn drie wijdingskruisjes gevonden waarmee de kerk door een bisschop werd gewijd na een verbouwing. Onder de kerkvloer liggen diverse borgheren begraven, waaronder Haye Addinge en Albert Hindrik van Swinderen, de laatste drost van Westerwolde. Ooievaar Interieur voormalig Hotel Buenos Aires De kerk in 1933

STRUINBUREAU EN TOERISTISCH INFORMATIECENTRUM WEDDE

Kerkstraat 10 9698 AR Wedde Telefoon: 0597-562252 [email protected]

Nog meer wandelen in Westerwolde? www.wandeleninwesterwolde.nl

www.wandelen.groningen.nl

Meer toeristische informatie over Westerwolde: www.westerwolde.groningen.nl

COLOFON Uitgave: gemeente Bellingwedde Advies en begeleiding: Edo Jans, ism advies Ontwerp: Grafisch Werk Beeldmateriaal: Groninger Archieven en Edo Jans