december 2010 #38

22 Jaar Bouwfonds Cultuurfonds inhoud december 2010 – naw dossier #38

04 Bouwfonds Cultuurfonds, dichter bij de business Colofon 04 Bouwfonds Cultuurfonds wordt in 1988 opgericht op initiatief van Bouwfonds en Dit dossier is samengesteld haar toenmalige aandeelhouders, de Nederlandse gemeenten. In ruim 20 jaar in opdracht van heeft Bouwfonds Cultuurfonds ervoor gezorgd dat er circa 1000 kunst- en cultuur­ Bouwfonds Ontwikkeling. projecten in de gebouwde omgeving tot stand zijn gekomen. In dit dossier een aantal kunst- en cultuurprojecten. Vormgeving: Atelier van GOG, www.ateliervangog.nl Fotografie: Marsel Loermans met uitzondering van Station op 06 Kunst- en cultuurprojecten wielen: Matthew Lommerde. Productiebegeleiding: Printport 06 Beeldende kunst 20 Musea Drukwerkinkoop: Kobalt bv 07 Functioneel kunstwerk in 21 Monument watersnoodramp Oegstgeest in Schouwen-Duiveland Bouwfonds Ontwikkeling 08 Paradiso in Amsterdam 22 Catherijneconvent in Contact: Ingrid Bontkes 10 Afscheidsritueel in Abcoude 24 Belvédère in Heerenveen [email protected] www.naw.nl 12 Restauratie 26 Architectuur www.bouwfonds.nl 13 Station op wielen in Houten 27 Kamp Amersfoort in Amersfoort tel. 033 253 94 71 14 DRU-fabriek in Ulft 28 Broerekerk in Bolsward 16 Zerkenvloer in Graft 30 Glaspaleis in Heerlen 18 Weverijmuseum in Geldrop 32 Natuur & milieu 33 De Roode Beek in Onderbanken

34 Interviews

34 Walter de Boer, directievoorzitter Bouwfonds Ontwikkeling 35 Arno Brok, burgemeester Dordrecht en bestuurslid Bouwfonds Cultuurfonds 36 Henny den Bieman, directeur Ontwikkeling gemeente Houten 37 Fons van Meijgaarden, directeur Bouwfonds Cultuurfonds

DRU-fabriek in Ulft: Belvédère in Heerenveen: herontwikkeling van een museum voor moderne kunst 14: voormalige ijzergieterij 24: van Friese kunstenaars 4 december 2010 – naw dossier #38 5 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Bouwfonds Cultuurfonds revisited Dichter bij de business In 2011 beleeft Bouwfonds Cultuurfonds, na een jaar pas op de plaats te hebben gemaakt, een doorstart. Het ‘jaar zonder’ was ingegeven door de economische crisis van 2009, die zich ook bij Bouwfonds liet gevoelen. Nu de omstandigheden verbeteren is het moment aangebroken om het Cultuurfonds nieuw leven in te blazen. De ondersteuning kent wel een paar andere accenten: de sponsoring blijft voortaan dichter bij de corebusiness van Bouwfonds dan voorheen, met een duidelijke connectie met de ontwikkeling van de openbare ruimte. Wat blijft, is de liefde voor alles van waarde.

Bouwfonds Cultuurfonds wordt in 1988 opgericht op initiatief de huidige dag, is daar een logisch gevolg van. Het gaat boven- politiek, sociaal of religieus karakter komen niet in aanmerking omgeving tot stand zijn gekomen. De fine fleur daarvan staat van Bouwfonds en haar toenmalige aandeelhouders, de Neder- dien om de inrichting van de openbare ruimte: om architectuur voor een bijdrage. Restauraties van objecten waar al speciale gebundeld in de uitgave Meer dan stenen. 22 jaar Bouwfonds landse gemeenten. Het is dan – heel anders dan nu – een tijd van en stedenbouw, maar ook om kunst tout court, die daar een stichtingen voor bestaan – zoals molens en niet-herbestemde Cultuurfonds; veertien voorbeelden daarvan vindt u terug in dit economische hoogconjunctuur enerzijds en – geheel in overeen- ‘natuurlijke’ plaats in heeft. In de visie van Bouwfonds levert kerken – komen evenmin voor subsidiëring in aanmerking. NAW dossier. stemming met nu – een sterk afnemende subsidiebereidheid van beeldende kunst een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van overheidswege anderzijds. De geesten in de wereld van kunst en de openbare ruimte. De aanvragen die de schifting wél kunnen doorstaan, worden Het ‘jubileumboek’ sluit een periode af. De economische crisis van cultuur zijn na enige aarzeling rijp geworden voor de gedachte eerst door de directie van Bouwfonds Cultuurfonds kritisch tegen 2009 resulteert voor Bouwfonds namelijk onder meer in verliezen, dat het bedrijfsleven net zo goed – of zelfs beter – als geldschieter De band met de gemeenten het licht gehouden, gewogen en al dan niet goed bevonden, bij iets wat sinds 1986 niet meer is voorgekomen. Een jaar lang zou kunnen fungeren. Natuurlijk: de constructie van het mece- Bouwfonds Cultuurfonds onderstreept van meet af aan de van twijfel lijfelijk bezocht en ten slotte voorgelegd aan het bestuur worden geen nieuwe aanvragen meer in behandeling genomen. naat, waarbij kapitaalkrachtige individuen of instellingen kun- oudsher sterke band van Bouwfonds met de gemeenten – en hun van het fonds. Dat bestaat tot 2011 uit een ‘college van drie burge- Over de nieuwe start in 2011 wordt intussen goed nagedacht: de stenaars en andere cultuurdragers financieel steunen, is al zo oud inwoners. Die band is tot 1 januari 2011 zelfs statutair vastgelegd: meesters en wethouders’. Die komen uit heel het land en zijn lid accenten van de sponsoring moeten anders komen te liggen. als de weg naar Rome. Maar die constructie heeft per definitie ‘Het fonds heeft als missie bij te dragen in de kosten van gemeen­ van verschillende politieke partijen. Dit om een objectieve totaal- een incidenteel en vooral niet-commercieel karakter. te­lijke culturele activiteiten of van particuliere activiteiten beoordeling zo veel mogelijk te waarborgen. Vier keer per jaar Een nieuw tijdperk waarin gemeenten participeren.’ Door bij te dragen in die kosten buigen de bestuursleden zich over de voorstellen van de directie. Een eerste stap is het uit de statuten schrappen van de beperken- brengt het fonds een breed publiek in aanraking met uiteen­ Bij twijfel wordt er niet toegekend. De belangrijkste voorwaarde de bepalingen waarin de gemeente met name genoemd staat. In lopen­de uitingen van kunst en cultuur. En het geeft kunstenaars is en blijft deelname aan het te sponsoren project van gemeente de wereld van de tegenwoordige gebiedsontwikkeling zijn andere In de visie van Bouwfonds en andere indieners van subsidieverzoeken de mogelijkheid om en/of andere overheden en geldschieters. Vaak zitten die op partijen immers minstens even prominent: corporaties, beleg- hun culturele ei te leggen. Het zijn vele vliegen in één klap. Het elkaar te wachten met hun gift en niet zelden leidt de subsidie- gers, andere overheden en andere ontwikkelaars. De scope voor levert kunst een belangrijke bedrag dat Bouwfonds hiervoor uittrekt, is een ‘bijdrage uit het toewijzing van Bouwfonds Cultuurfonds ertoe dat ze eindelijk sponsoring wordt met deze nieuwe statuten aanmerkelijk ver- bedrijfsresultaat’ en schommelt jaarlijks rond het miljoen, eerst over de brug komen. groot. Maar tegelijkertijd wordt de scope van te sponsoren projec- bijdrage aan de kwaliteit van in guldens en later in euro’s. Een aanzienlijke som geld, waarmee ten ook weer verkleind. Projecten moeten namelijk weer veel jaarlijks gemiddeld ruim vijftig subsidieaanvragen kunnen dichter komen te staan bij de business van Bouwfonds Ontwikke- de openbare ruimte worden gehonoreerd met een bedrag tot maximaal 1 30.000 per ling: dicht bij het scheppen en inrichten van ruimte en landschap project. Die bijdragen zijn veel meer dan een genereus maar De sponsoring komt weer dus. Een derde verandering ten slotte is de samenstelling van het verder tamelijk gratuit gebaar: het zijn incentives voor kunste- bestuur van het fonds. Die wordt vanaf 2011 niet langer uitslui- naars om een volstrekt originele en unieke bijdrage te leveren dichter bij het scheppen en tend bepaald door burgemeesters. Ook autoriteiten op het gebied De commerciële component – meestal: naamsvermelding als aan het leefklimaat in een stedelijk of landschappelijk gebied. Een van kunst, cultuur en (landschaps)architectuur komen voortaan tegenprestatie – in de subsidiëring van kunst en cultuur komt klimaat waarvoor Bouwfonds als ontwikkelaar immers mede inrichten van ruimte te staan in aanmerking. pas in zwang na 1980, nadat in het decennium daarvoor de sport verantwoordelijk is. het spits had afgebeten. Bouwfonds kiest niet voor sport, maar Wat in principe onveranderd blijft, is de omvang van het budget voor cultuur. De corebusiness van het bedrijf, ontwikkeling van Het Cultuurfonds staat in beginsel open voor ‘alle cultureel van het Cultuurfonds. En wat zeker hetzelfde blijft, zijn de objec­ woongebieden, geeft daarvoor dan ook voor de hand liggende ge­tinte aanvragen die een relatie hebben met het werkterrein Meer dan stenen tiviteit, de neutraliteit, de deskundigheid en het plezier bij het aanknopingspunten. Het gaat immers om de gebouwde omge- van Bouwfonds’, en wel in de volle breedte: van restauraties, In de eerste decennia van zijn bestaan, van 1988 tot en met beoordelen van de ongetwijfeld talloze subsidieaanvragen die ving en dus ook om cultureel erfgoed: de sponsoring van de verbouwingen, architectuur en beeldende kunst in de openbare 2009, heeft Bouwfonds Cultuurfonds er zo (mede) voor gezorgd in 2011 weer in behandeling worden genomen. En de liefde voor Open Monumentendag, vanaf de allereerste keer in 1987 tot op ruimte tot en met natuurbehoud. Projecten met een uitgesproken dat er circa 1000 kunst- en cultuurprojecten in de gebouwde alles wat van waarde is. 6 december 2010 – naw dossier #38 7 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds Kunst- en cultuurprojecten Functioneel kunstwerk in Oegstgeest Kunst met zuiverende functie

Beeldende kunst De financiële bijdragen van Bouwfonds Cultuur- fonds zijn de loop van de 22 jaar van zijn bestaan verdeeld over negen categorieën: beeldende kunst, restauraties, musea, architectuur, natuur & milieu, theater/muziek, manifestaties, publicaties en ten- toonstellingen, waarvan de laatste drie de laatste jaren zijn afgevallen. In dit dossier laten we een aantal kunst- en cultuurprojecten zien uit de catego- rie beeldende kunst, restauratie, musea en natuur & milieu. De categorie beeldende kunst heeft altijd een In de nieuwbouwwijk Poelgeest streeft men naar een duurzaam woon- en leef­ belangrijk deel uitgemaakt van de sponsoring: in klimaat. Onderdeel daarvan is het gebruik van een zogeheten gesloten waterkring- bijna 20 procent van de gevallen ging er een bedrag loop. Daartoe is aan de rand van de stad een klein natuurgebied ingericht, dat een naar een kunstwerk in de openbare ruimte. Hier functie krijgt in de zuivering van afval- Gemeente: Oegstgeest water. Kunstenaar Hanshan Roebers ont- enkele voorbeelden uit deze categorie. Provincie: Zuid-Holland wierp een functioneel kunstwerk, dat Subsidiejaar: 2000 deel uitmaakt van de waterhuishouding Categorie: beeldende kunst en de waterzuivering in de wijk. 8 december 2010 – naw dossier #38 9 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Paradiso in Amsterdam Herstel van verloren gegane glas-in-loodramen

Gemeente: Amsterdam Provincie: Noord-Holland Subsidiejaar: 1998 Categorie: beeldende kunst

Paradiso, een van de bekendste concert- zalen van Nederland, is een voormalig kerkgebouw. De Stichting Paradiso is zich bewust van de architectonische en histo- rische waarde van dit gebouw. Het herstel van de ooit verloren gegane glas-in-lood­ ramen behoort dan ook tot een logische ­opgave. De kunstenaars Berend Strik en Hans van Houwelingen worden benaderd voor een eigentijdse invulling. Het project is in 2009 gedeeltelijk gerealiseerd. 10 december 2010 – naw dossier #38 11 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Afscheidsritueel in Abcoude Emotioneel rouwproces verwerkt in kunstwerk

Gemeente: Abcoude Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2001 Categorie: beeldende kunst

Als gevolg van de verdubbeling van het spoor Amsterdam-Utrecht moesten er twaalf woonhuizen in de Spoorbuurt in Abcoude gesloopt worden. Een ingrijpend, emotioneel proces voor alle betrokkenen. Beeldend kunstenaar Ida van der Lee be- trekt bewoners bij een afscheidsritueel dat vorm krijgt in een tastbaar kunstobject. 12 december 2010 – naw dossier #38 13 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Station op wielen in Houten Verplaatsen en behouden van een monumentaal station

Restauratie Het leeuwendeel van de sponsoring van Bouw- fonds Cultuurfonds is altijd naar projecten gegaan waarbij monumentaal erfgoed kan worden geres- taureerd: zo’n 40 procent. Van de herbouw van een muziektent in Ouderkerk, het opknappen van Vanwege de verdubbeling van het spoor een oude steenfabriek aan de Rijn bij Wageningen Utrecht-’s-Hertogenbosch moet het oude stationsgebouw verdwijnen. Het monu- tot het up-to-date maken van het apenverblijf in mentale pand kan echter behouden blij- ven door het in zijn geheel 150 meter te Artis: het Cultuurfonds sprong overal en altijd bij. verplaatsen en er vervolgens een andere functie aan te geven. De spectaculaire Onder deze categorie valt trouwens ook de (ver) verplaatsing trekt enorm veel bekijks en media-aandacht. In het Oude Station nieuwbouw aan of in oude gebouwen. Hier enkele komen een dagbestedingsproject (restau- Gemeente: Houten rant) voor verstandelijk gehandicapten voorbeelden uit deze categorie. Provincie: Utrecht en een onderkomen voor een archeologi- Subsidiejaar: 2006 sche werkgroep. Ook wordt het gebouw Categorie: restauraties trouwlocatie voor de gemeente Houten. 14 december 2010 – naw dossier #38 15 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

DRU-fabriek in Ulft Herontwikkeling van een voormalig ijzergieterij

Gemeente: Gendringen Provincie: Subsidiejaar: 2006 Categorie: restauraties

De grootschalige herontwikkeling van de voormalige ijzergieterij DRU in Ulft is met voortvarendheid ter hand genomen. Het portiersgebouw van het complex, een rijksmonument, wordt omgevormd tot een cultureel centrum met uiteenlopende functies. Zo komen er in dit fraaie staaltje industrieel erfgoed een theater, een biblio- theek, een galerie en een poppodium. Ook is er elders op het enorme complex ruimte voor de regionale muziekschool en de raadszaal van de gemeente. 16 december 2010 – naw dossier #38 17 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Zerkenvloer in Graft Bezorgde burgers redden vloer van 17e-eeuwse kerk

Gemeente: Graft-De Rijp Provincie: Noord-Holland Subsidiejaar: 2004 Categorie: restauraties

De zerkenvloer van de 17de-eeuwse kerk in het dorp Graft komt bloot te liggen als de kerk in 1952 wordt gesloopt omdat er geen geld is om haar te restaureren. De elementen hebben nu vrij spel en de ruim 150 zerken verzakken en vervallen verder. Net op tijd besluit een groep bezorgde burgers, verenigd in de Stichting tot Behoud van de Zerkenvloer Graft, actie te ondernemen. De restauratie levert een prachtige vloer en een fraai vormgegeven informatiepaneel op. 18 december 2010 – naw dossier #38 19 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Weverijmuseum in Geldrop Oude textiel­fabriek geres­taureerd tot een museum

Gemeente: Geldrop Provincie: Noord-Brabant Subsidiejaar: 1999 Categorie: restauraties

Het Weverijmuseum is gevestigd in een oude textielfabriek, de voormalige ‘NV Wol- lenstoffenfabriek v/h A. van den Heuvel & Zoon’. Dit rijksmonument is gerestaureerd onder supervisie van architect Hubert-Jan Henket. Het museum laat de ontwikke- ling zien van het weven in Nederland, van handwerk tot mechanische weverij. Weef- getouwen in werking worden bediend door vrijwilligers, die vaak zelf nog in het we- verijvak gewerkt hebben. Speciale attractie is een waterrad in de Dommel, waarmee vroeger de machines werden aangedreven. 20 december 2010 – naw dossier #38 21 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Monument watersnoodramp in Schouwen-Duiveland Van gatdichters naar museum

Musea Musea zijn verzamelplaatsen van culturele klei­ noden en ze zijn toegankelijk voor iedereen. Vandaar dat ze bij uitstek in aanmerking komen voor een Gemeente: Schouwen-Duiveland Provincie: bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. Meer dan Subsidiejaar: 2006 Categorie: musea 10 procent van het budget van het Cultuurfonds is in de loop der jaren naar projecten in deze categorie De vier caissons die ten tijde van de wa- tersnoodramp zijn gebruikt om het gat in gegaan. In het oog springende projecten zijn de uit- de Oosterscheldedijk te dichten, vormen nu een museum. Ze lijken op het oog schots breiding van het Verzetsmuseum in Amsterdam, de en scheef in het landschap te liggen en niets met elkaar te maken te hebben, maar bouw van het Watertheater in en de reali- zijn wel degelijk door deels ondergrondse gangen met elkaar verbonden. Door de satie van het Friese Museum Belvédère. Hier enkele enorme afmetingen (20 × 20 × 60 meter) van de caissons is er binnen meer dan ge- voorbeelden uit deze categorie. noeg ruimte om niet alleen een beeld te ge- ven van de ramp in 1953, maar ook van de waterbeheersingsthema’s van nu. 22 december 2010 – naw dossier #38 23 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Catherijneconvent in Utrecht Inrichting bijzondere schat- kamers

Gemeente: Utrecht Provincie: Utrecht Subsidiejaar: 2006 Categorie: musea

Het museum Catharijneconvent onder- gaat een zeer ingrijpende restauratie. Veel geld hiervoor komt uit de rijkskas, maar de kostbare herinrichting moet komen uit andere bronnen. De bijzondere kunstschatten uit het religieus erfgoed, waaronder een collectie unieke iconen, vinden in nieuwe ruimtes een passende plek. De zogeheten Schatkamer kan worden ingericht dankzij een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. 24 december 2010 – naw dossier #38 25 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Belvédère in Heerenveen Museum voor moderne kunst van Friese kunstenaars

Onder de bezielende leiding van Thom Mercuur beijvert de Stichting Museum Belvédère zich voor de het realiseren van een museum voor moderne kunst van Friese kunstenaars. Na vele jaren van praten, fondsen werven en aansluitend bouwen, is het in 2006 zover: H. M. de Koningin kan het prachtige gebouw ope- nen. Het bijzondere van Museum Belvé- dère is de natuurlijke symbiose met het Gemeente: Heerenveen omringende landschapspark. Het Friese Provincie: weidelandschap en landgoed Oranjewoud Subsidiejaar: 2003 sluiten wonderschoon aan bij de architec- Categorie: musea tuur van Eerde Schippers. 26 december 2010 – naw dossier #38 27 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Kamp Amersfoort in Amersfoort Van gevangenis tot bezoekers- en expositieruimte

Architectuur Tientallen architectuurprojecten zijn sinds 1988 door Bouwfonds Cultuurfonds gesponsord, samen goed voor zo’n 8 procent van het budget. Net als bij alle andere categorieën is het aantal gesponsorde projecten per jaar overigens steeds verder afgeno- men, terwijl het budget nagenoeg gelijk bleef. Dat In de periode 1941 – 1945 is Kamp Amers- foort, officieel ‘Polizeiliches Durchgangs­- komt omdat het Cultuurfonds er gaandeweg voor lager Amersfoort’ geheten, een belang­- rijke verzamelplaats voor in totaal meer gekozen heeft om vooral grootschalige projecten dan 35.000 mensen die door de Sicher- heitsdienst gevangen zijn genomen. te sponsoren, vanwege de grotere naamsbekend- Zestig jaar later stelt de realisatie van een bezoekers- en expositieruimte de Stich- heid die dat oplevert. Hier enkele voorbeelden uit ting Nationaal Monument Kamp Amers- Gemeente: Amersfoort foort in staat om haar doelstellingen op deze categorie. Provincie: Utrecht adequate wijze uit te dragen. Het sobere Subsidiejaar: 2003 gebouw sluit prachtig aan bij de nog Categorie: architectuur bestaande restanten van het oude kamp. 28 december 2010 – naw dossier #38 29 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Broerekerk in Bolsward Door brand verwoest hersteld monument

Gemeente: Bolsward Provincie: Friesland Subsidiejaar: 2003 Categorie: architectuur

De uit de 13e eeuw daterende Broerekerk wordt in 1980 door brand vrijwel geheel verwoest. Het skelet van het monument blijft echter intact en er worden voorzie- ningen getroffen om verdere schade te voorkomen. Voor de ruïne is een restau- ratieplan opgesteld dat na lange jaren wachten in 2003 wordt uitgevoerd. Een glazen overkapping creëert een open plein dat een functie krijgt bij vele groot- schalige activiteiten. 30 december 2010 – naw dossier #38 31 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Glaspaleis in Heerlen Warenhuis met gedurfde architectuur blijft behouden

Gemeente: Heerlen Provincie: Subsidiejaar: 1998 Categorie: architectuur

Het voormalige warenhuis Schunck is een ontwerp uit 1935 van architect Peutz. Het pand was vanwege zijn gedurfde architec- tuur zijn tijd ver vooruit. Het ligt dus voor de hand om het pand, dat dreigt te wor- den gesloopt, te behouden als belangrijk cultureel erfgoed. Onder de nieuwe naam Glaspaleis krijgt Peutz’ schepping een cul- turele functie en biedt zij plaats aan een bibliotheek, een architectuurcentrum, een filmhuis, een muziekschool en de stadsga- lerij, een museum voor moderne kunst. 32 december 2010 – naw dossier #38 33 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

De Roode Beek in Onderbanken Afvoerkanaal wordt een mooi natuurgebied

Natuur & milieu Waar de mens natuur en cultuur laat samenvloei- en, is Bouwfonds Cultuurfonds niet ver weg. Dat moge blijken uit zulke uiteenlopende projecten als het bouwen van een uitkijktoren in de Kaapse Bossen in Utrecht, het plaatsen van authentieke In de dorpskern van Schinveld loopt tot ver in de jaren vijftig van de vorige eeuw boerenhekken in de provincie Gelderland en het de Roode Beek. Die fungeert als riool en als afvoerkanaal van afval uit de nabij- ‘renatureren’ van een beek in Limburg. Deze cate- gelegen kolenmijn in Brunssum en wordt dan ook vanuit het oogpunt van volksge- gorie is misschien wel de meest verrassende van zondheid en hygiëne in de zestiger jaren overkluisd. In 2007 begint men met het alle negen; goed voor meer dan 6 procent van het ‘renatureren’ van de ooit zo mooi me- Gemeente: Onderbanken anderende beek. Het stroompje komt in budget van Bouwfonds Cultuurfonds. Provincie: Limburg het dorp weer open en bloot te liggen en Subsidiejaar: 2007 wordt buiten het dorp onderdeel van een Categorie: natuur & milieu natuurgebied. 34 december 2010 – naw dossier #38 35 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Walter de Boer directievoorzitter Bouwfonds Ontwikkeling Arno Brok burgemeester Dordrecht, bestuurslid Cultuurfonds ‘Cultuursponsoring ‘Snijden is een keuze’ doet altijd pijn’

Niet alleen de boel Hoe creatief is de opleuken kunstsector met geld?

Gebiedsontwikkeling is veel meer dan het ontwikkelen daar had neergezet. Beelden van beton, waarin allerlei objecten Het is prachtig dat ‘cultuur’ financieel gesteund wordt wordt flink in subsidies gesneden en soms zelfs gehakt. Brok doet van sec functies, stenen of programma’s. Zo is ook de verwerkt zijn. De meeste buurtbewoners zagen die beelden aan- door de overheid, met name gemeenten. Maar de sector daar niet moeilijk over: “Er moet in totaal 18 miljard bezuinigd cultuursponsoring van Bouwfonds veel meer dan een vankelijk helemaal niet zitten. Maar wat nou zo fantastisch was: moet creatief genoeg zijn om andere bronnen aan te boren worden, dus ook iets op cultuur. Dat doet altijd pijn. Het is nor- gebaar. Voor Walter de Boer, directievoorzitter van Bouw- Kuijer nodigde de bewoners uit om zijn atelier te bezoeken en ze als die van de overheden opdrogen. Natuurlijk denkt Arno maal dat het nieuwe kabinet de kerk in het midden wil houden. fonds, is het werk van Bouwfonds Cultuurfonds het konden spullen meenemen die hij voor de beelden zou gebruiken. Brok dan ook aan Bouwfonds Cultuurfonds, dat hij mede En laten we wel wezen: de kunstsector moet niet door de overheid samenbrengen van kunst en ruimtelijke planvorming. Een yoghurtbakje, een afwasbak, van die dingen. Die zitten er nu bestuurt en dat na een jaar ‘pauze’ zijn rentree maakt. De overeind gehouden worden, en zeker niet door het Rijk. Voor het ‘We leuken de boel niet zomaar een beetje op.’ allemaal in verwerkt en de bewoners zijn helemaal om: het zijn hoogste tijd: ‘Adeldom verplicht.’ Rijk zijn kunst en cultuur altijd bijzaak geweest. Gemeenten nu hún beelden. Ze horen organisch in hun buurt, geïntegreerd in gaven vorig jaar samen 418 miljoen euro uit alleen al aan biblio- ultuursponsoring is geen morele verplichting voor de kademuren. Een belangrijke voorwaarde is dat zulke ruimte- p het cv van Arno Brok prijken zoveel voorzitter- en theken; dat is meer dan de helft van de totale rijksbegroting voor Bouwfonds, vindt Walter de Boer, maar “het is een keu- lijke initiatieven gedragen moeten worden door de bewoners en lidmaatschappen van culturele instellingen en kunst en cultuur!” In zijn eigen gemeente, die hij sinds februari ze”. Geen toevallige keuze, maar eentje die ingegeven is geen onderonsje moeten zijn van de kunstenaar en planvormers.” commissies dat het haast bevreemding zou wekken van dit jaar bestuurt, staan kunst en cultuur traditiegetrouw door de natuurlijke verbinding die de begrippen ‘kunst’ als hij géén bestuurslid van Bouwfonds Cultuur- hoog in het vaandel. Brok, trots: “Wij hebben de enige museale en ‘cultuur’ met het begrip ‘ruimte’ hebben. De Boer: “En Het huisje bij het schuurtje fonds zou zijn. Maar dat is hij dus wél. Samen met opening in 2010, in heel Nederland. Het Dordrechts Museum is ruimte is wat wij maken. Als wij een gebied ontwikkelen, dan zet- Bouwfonds is de grootste gebiedsontwikkelaar van Nederland en twee collega-burgemeesters en de directeur van het Cultuurfonds volkomen verbouwd, vernieuwd en uitgebreid. En we hadden dit Cten we niet alleen maar gebouwen neer, maar scheppen we een de nummer drie van Europa. Actief in diverse landen, met in 2009 Obepaalde hij van 2007 tot 2010 hoeveel geld er naar welke pro- jaar de primeur van het Bachfestival, dat voortaan elke twee jaar nieuwe ruimte tussen die gebouwen onderling. Door van de ene een omzet van anderhalf miljard euro. Maar een motto als ‘Be good jecten ging. Die nadrukkelijke aanwezigheid van burgemeesters in Dordrecht gehouden zal worden.” ruimte naar de andere te gaan, onderga je en passant de architec- and tell it’ heeft nooit een zwaar accent gehad bij Bouwfonds: “Ook in de gelederen van het bestuur van het Cultuurfonds is terug te tuur en de wijze waarop deze isvormgegeven. Kunst maakt daar het werk van Bouwfonds Cultuurfonds is altijd onderbelicht geble- voeren op de vroegere affiliatie van Bouwfonds met de ‘Neder- Geefwet vanzelfsprekend deel van uit. Veel bewoners voelen zich betrokken ven. Zelfs ons eigen personeel weet nauwelijks wat wij in de afgelo- landse Gemeenten’. Brok: “Van die band is nu niets meer over, Toch ontkomt ook de cultuursector in Dordrecht niet aan de bij hun directe leefomgeving. Ze voelen zich er thuis en zijn geïn- pen 20 jaar allemaal hebben gesponsord.” Met de publicatie van het maar toch is het goed dat Bouwfonds Cultuurfonds altijd voor economische malaise: tot 2015 gaat de gemeente daarop zo’n teresseerd in wat er om hen heen gebeurt. Kunst en cultuur spelen monumentale boek ‘Meer dan stenen’, waarin 75 van de in totaal burgemeesters is blijven kiezen. Dat heeft het fonds de status 20 miljoen euro bezuinigen. De kaasschaaf blijft echter in de een belangrijke rol bij het in de belevingswereld van de bewonders meer dan 1000 door het Cultuurfonds gesponsorde projecten majes- gegeven die het nu heeft: die van neutraliteit en objectiviteit.” la liggen, verzekert Brok ons. “We gaan geld besparen door plaatsen van cultuurhistorische elementen. Kunstenaars zijn in tueus in beeld gebracht zijn, hebben wij daar verandering in probe- activiteiten te clusteren of door ze te verzelfstandigen. Dat staat om nieuwe ideeën te generen en te ontwerpen en de bele- ren aan te brengen. De afdracht van culturele fondsen staat de afgelopen jaren op kan miljoenen opleveren.” Naar creatieve oplossingen zoeken: vingswereld van de bewoners te voorzien van een extra dimensie. Dat jubileumboek sluit een tijdperk van cultuursponsoring oude stijl een laag pitje en Bouwfonds Cultuurfonds heeft het licht voor dat is iets wat uitgerekend de kunstwereld toch zou moeten Daarom vinden wij het belangrijk dit te sponsoren door middel van af. De Boer wil voortaan dichter bij de business van Bouwfonds blij- het boekjaar 2010 zelfs bijna helemaal uitgedaan. Brok: “Dat aanspreken. Brok: “Kunst is in eerste instantie een zaak van een bijdrage van Bouwfonds Cultuurfonds. Zoals dat onlangs weer ven. Dat wil niet zeggen dat gesponsorde objecten per definitie bin- een bedrijf zo’n fonds in tijden van crisis niet kan voeden, is kunstenaars. Die zouden veel meer hun eigen verantwoorde- eens treffend geïllustreerd werd in de Utrechtse wijk Parkhaven.” nen het domein moeten liggen dat Bouwfonds ontwikkelt. “Maar ze niet vreemd. Het behoud van arbeidsplaatsen gaat natuurlijk lijkheid moeten nemen. De sector stelt zich soms nog wat te moeten wel altijd een duidelijke connectie hebben met de ontwik- altijd voor.” Maar nu het economisch tij keert, is het niet minder ‘subsidieafhankelijk’ op. Natuurlijk, je kunt het zorgelijk vinden Afwasbak keling van de openbare ruimte en landschap. Het acceptatiebeleid logisch dat Bouwfonds deze draad meteen weer oppakt. “Adel- dat de overheid steeds meer terugtreedt. Maar dat geeft ook De Boer is enthousiast over zijn bezoek, begin oktober van dit jaar, voor de aanvragen van een financiële bijdrage uit het Cultuur- dom verplicht. Met zó’n lange traditie en zó’n staat van dienst. ruimte aan nieuwe initiatieven.” Brok noemt het in dit verband aan Parkhaven, waar Bouwfonds uiteindelijk circa 1200 wonin- fonds wordt in 2011, bij de herstart van het fonds, daarmee wat aan- Als je de cultuursponsoring van bedrijven onderling vergelijkt, hoopvol dat het nieuwe kabinet in het regeerakkoord rept over gen, een aantal woonwagenstandplaatsen, ligplaatsen in de gescherpt: “We brengen meer focus aan. Wat we niet meer doen, is dan steekt Bouwfonds er met kop en schouders bovenuit.” een Geefwet, die het voor bedrijven fiscaal veel aantrekkelijker haven, een basisschool, een kinderdagverblijf en 3000 m2 hore- geld geven voor bijvoorbeeld het restaureren van zomaar een oude moet maken om donaties te doen. “De hoogste tijd; we lopen op ca en winkels ontwikkelt. “Ik was daar uitgenodigd om de onthul- grafzerk, hoe uniek die op zichzelf ook mag zijn. We richten ons De kerk in het midden dit gebied immers enorm achter op het buitenland. Bouwfonds ling bij te wonen van een aantal beelden die de kunstenaar Ruud nadrukkelijk op de publieke openbare ruimte, parken, pleinen, Met het aantreden van het kabinet-Rutte lijkt de spoeling er voor niet te na gesproken.” Kuijer, onder meer gesponsord door Bouwfonds Cultuurfonds, straten en gebouwen. Er blijft dus genoeg over: meer dan genoeg.” de kunst- en cultuursector alleen maar dunner op geworden: er 36 december 2010 – naw dossier #38 37 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds

Henny den Bieman directeur Ontwikkeling gemeente Houten Fons van Meijgaarden directeur Bouwfonds Cultuurfonds ‘Hier moet ‘Invloed op de kwaliteit van geleefd kunnen worden’ de ruimtelijke omgeving’

Uitgaan van een en Verstand van de dezelfde kwaliteitsgedachte samenhang der dingen

Als opdrachtgever en ontwikkelaar op één lijn zitten, ‘Waterstaatstations type SS 5de klasse in gewijzigde uitvoering’ in Tot nog toe was de gemeente de maat van alle dingen die eenzijdige gerichtheid op de gemeente heeft plaatsgemaakt zie je dat terug in de kwaliteit van een nieuw in te richten Nederland het laatst overgebleven exemplaar. Maar de bewoners Bouwfonds Cultuurfonds sponsorde. Daaraan komt in 2011 voor een bredere visie. Van Meijgaarden: “Onze ontwikkelings- gebied. Zoals in het Utrechtse Houten. Die gemeente kwamen tegen de sloop in opstand en we zijn gaan kijken of het een einde. Fons ‘Fonds’ van Meijgaarden, sinds 2000 direc- opgave is gecompliceerder dan ooit tevoren. Tegenwoordig gaat is straks twee keer zo groot gemaakt, maar de leefbaar- tóch behouden kon worden.” Hoewel niet rechtstreeks betrok- teur en inspirator van het Cultuurfonds, ziet daardoor nog het bijna altijd om ingewikkelde gemengde projecten, waarbij heid lijdt daar allerminst onder. ‘Mede met dank aan ken, schoot Bouwfonds bij die ontdekkingstocht te hulp door meer kansen voor Bouwfonds om zich verder te ontwik- wonen, werken, winkelen en recreëren geïntegreerd worden. Bouwfonds Cultuurfonds’, zegt opdrachtgever Henny belangeloos mee te denken, technische adviezen te geven en een kelen tot de gebiedsontwikkelaar van Europa. ‘Wij openen Daarbij komen ook veel meer partijen kijken dan alleen de den Bieman. ‘Bouwfonds onderscheidt zich daarmee echt.’ financiële bijdrage te leveren. “Uiteindelijk werd besloten om het deuren die anders gesloten blijven.’ gemeente: corporaties, beleggers, een andere ontwikkelaar – station in zijn geheel op te vijzelen, op een ‘duizendwielenwagen’ noem maar op.” Die veranderende markt heeft zijn weerslag e plattegrond van het nieuwe Houten doet sterk te laden en 150 meter verderop weer neer te zetten. Om die operatie ok al is aan het aandeelhouderschap van de Neder- gekregen in de statuten van het Cultuurfonds. In 2011, als het denken aan het vroegste resultaat van een celde- te kunnen financieren, heeft Bouwfonds ons geadviseerd om ook landse gemeenten in Bouwfonds vijf jaar geleden fonds zijn herstart beleeft na een jaar radiostilte, zal daaruit de ling: twee ronde vormen die in het midden met bij het Cultuurfonds aan te kloppen, wat ook in een bijdrage heeft definitief een einde gekomen, tot 1 januari 2010 – dwingende link met de gemeente verdwenen zijn. Van Meijgaar- elkaar verbonden zijn. In de oudste, noordelijke cel geresulteerd." (Zie elders in dit dossier.) de datum dat Bouwfonds Cultuurfonds voor een jaar den: “Bouwfonds Cultuurfonds verbreedt zijn scope naar andere zitten het oorspronkelijke dorpje Houten en het Inmiddels heeft het Oude Station een nieuw leven gekregen als ‘uit de vaart’ werd gehaald ­– heeft ‘de gemeente’ partijen naast de gemeente. Dat kan deuren openen die anders nieuwe stadshart als kernen opgesloten; de zuidelijke cel is nog horecagelegenheid die drijft op werknemers met een verstande- de statuten ervan gedomineerd: ‘Het fonds heeft als missie bij gesloten zouden blijven.” Dvolop in aanbouw. Henny den Bieman , directeur Ontwikkeling, lijke beperking, als onderkomen van de plaatselijke Werkgroep O te dragen in de kosten van gemeentelijke culturele activiteiten zetelt in het noorden, in het gemeentehuis, maar zijn werkterrein Archeologie en als officiële trouwlocatie van de gemeente Houten. of van particuliere activiteiten waarin gemeenten participeren.’ Kwaliteit bewaken is toch vooral de nieuwe uitleg in het zuiden: Castellum. Sinds het “Ook bij het nadenken over die herbestemming heeft Bouwfonds Fons van Meijgaarden: “De gemeente is nu eenmaal ‘gelegen- Wat is volgens Van Meijgaarden, die behalve het Cultuurfonds begin van de ontwikkeling van dat stadsdeel, in 1995, onderhoudt ons geholpen door de inzet van BOEi: hun nationale maatschappij heidgever’. Wil je ergens iets bouwen, dan krijg je te maken met ook de kunstcollectie van Bouwfonds onder zijn hoede heeft, hij nauwe banden met Bouwfonds, de grootste partner in het tot behoud, ontwikkeling en exploitatie van industrieel erfgoed.” grondverwerving, bestemmingsplannen, vergunningen: met het belang van kunst als onderdeel van gebiedsontwikkeling? Ontwikkelingsverband Houten (OVH). “Natuurlijk zijn alle moge- de gemeente kortom. Wat ligt dan meer voor de hand dan een “Ik vind het belangrijk dat het Cultuurfonds invloed heeft op lijke afspraken in een samenwerkingsovereenkomst vastgelegd,” Buitenaards combinatie tussen het ontwikkelen van vastgoed in een bepaalde de kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Bij het invullen van vertelt Den Bieman, “maar al gauw bleek dat we daar nauwelijks Houten is in veel opzichten een bijzondere gemeente. Fietsers gemeente en het ontwikkelen van de cultuur in diezelfde een gebied moet alles met elkaar samenhangen; alle ingre- naar hoefden te kijken, omdat we allemaal uitgingen van dezelfde hebben er bijvoorbeeld vrijwel overal voorrang op auto’s. Maar gemeente? Dat is goed en nastrevenswaardig. En dan gaan wij diënten moeten daarin hun natuurlijke werking hebben. Ook kwaliteitsgedachte. Waar je woningen bouwt, bouw je veel meer: Houten gaat veel verder: het is – vermoedelijk – de enige plaats op wel een stapje verder dan het geven van een obligate toegift. Dat kunst. Je hebt dus een partij nodig die verstand heeft van die een leefomgeving. Je moet ervoor zorgen dat er gelééfd kan wor- aarde en ver daarbuiten die ‘serieus’ rekening houdt met bezoe- laatste doen wel meer ontwikkelaars.” Die meerwaarde geeft samenhang der dingen. Dat kennisinstituut is het Cultuurfonds. den en dat is iets wat we Bouwfonds niet uit hoefden te leggen. kers uit de ruimte. Bij de A27 heeft de gemeente daartoe in 2001 Bouwfonds de uitstraling die bij het bedrijf past. Van Meijgaar- Of dat hoogdravend is? Nee. We houden in nauw overleg met En zo hebben we ook Bouwfonds Cultuurfonds leren kennen.” een heuse ‘Landingsbaan voor Buitenaardse Culturen’ laten aan- den geeft een voorbeeld van wat hij bedoelt: “In Utrecht heeft het Bouwfonds Ontwikkeling voeling met de mensen die in het leggen, met een zes meter hoge verkeerstoren en een reusachtig Cultuurfonds meebetaald aan de vernieuwing van het Catha- gebied wonen. We houden rekening met hun wensen, laten ze Station op wielen rond ufolandingsplatform, vanuit de lucht te herkennen door een rijneconvent, ook al ontwikkelt Bouwfonds geen vastgoed op die desnoods een kijkje nemen in het atelier van een kunstenaar die Toen enkele jaren geleden het spoor tussen Utrecht en ’s-Herto- koeienletter ‘U’. Een kunstwerk van de hand van Martin Riebeek plek. Maar dat museum heeft een waarde voor de stad waar bijna wij iets in hun wijk willen laten neerzetten. Maar uiteindelijk is genbosch verdubbeld werd, had dat grote gevolgen voor Houten, en mede tot stand gekomen dankzij een bijdrage van Bouwfonds niets tegenop kan. Die straalt ook af op Bouwfonds.” ónze stem doorslaggevend. We hoeven ons niet te verontschul- dat immers dwars door die spoorlijn doorsneden wordt. Een van Cultuurfonds. De steun van het fonds voor dit project is voor digen voor het neerzetten van schoonheid.” die gevolgen was dat het oude stationnetje, uit 1868, tegen de Den Bieman een bewijs te meer van de verantwoordelijkheid die Een bredere scope vlakte moest. Den Bieman: “Het stond in de weg en het had geen Bouwfonds voelt voor de leefbaarheid in ontwikkelingsgebieden. De recente economische crisis heeft ook bij Bouwfonds Cultuur- monumentale status. Curieus genoeg, want het was van de zes “Zo laat je zien dat je je echt kunt onderscheiden als ontwikkelaar.” fonds tot een herbezinning geleid. De van oudsher gegroeide 38 december 2010 – naw dossier #38 39 naw dossier 22 jaar Bouwfonds Cultuurfonds overzicht

Dit is de nieuwste aflevering in een reeks dossiers rond ­gebiedsontwikkeling onder de vlag van het NAW plat- form. Eerdere ­publicaties kunt u nog nabestellen of downloaden via www.naw.nl. Daar kunt u zich ook aanmelden ­wanneer u het NAW kwartaalmagazine­ of dossier dossier publicatie dossier publicatie dossier de NAW nieuwsbrief wilt ontvangen. Grondbeleid Senioren en wonen Welstand in Trends en ontwik- Betaalbare Starters op de in discussie zomer 2006 ontwikkeling kelingen in retail woningen woningmarkt najaar 2006 voorjaar 2006 voorjaar 2006 winter 2005 winter 2005

september 2010 #37 juni 2010 #36 April 2010, speciale uitgave maart 2010 #35 december 2009 #34 d o s s i e r

REGIE

Co n s u m e nt en duurzaamheid

Verslag van het grootschalig landelijk Duurzame De nieuwe Wonen woonconsumentenonderzoek 'Baat het Binnenstedelijk gebieds- niet, dan gaat het niet' naar markt- en ontwikkelaar en senioren prijsacceptatie van energiezuinige ontwikkelen ontwikkeling Kust en kade nieuwbouwwoningen.

dossier dossier Extra dossier dossier dossier dossier dossier publicatie dossier dossier dossier dossier De nieuwe Wonen en senioren Consument en Binnenstedelijk Duurzame Kust en kade Woonwijk van Niet polderen Gemengde projecten Toekomst landelijk Infra knooppunten Waterfront­ ontwikkelaar juni 2010 duurzaamheid ontwikkelen gebiedsontwikkeling september 2009 de toekomst maar rekenen in de stad gebied winter 2004 ontwikkeling september 2010 april 2010 maart 2010 oktober 2009 najaar 2005 zomer 2005 zomer 2005 voorjaar 2005 najaar 2004

juni 2009 #32 april 2009 #31 december 2008 september 2008 juni 2008 d o s s i e r

w w w . n a w . n l

gebieds ­ ontwikkeling Bouwfonds gebieds ­ en openbaar als partner in Wonen in Betaalbare ontwikkeling vervoer grondexploitatie de Randstad woningen en voorzieningen

dossier dossier dossier extra dossier dossier dossier dossier dossier dossier dossier dossier dossier Bouwfonds als Wonen in de Betaalbare Leren van gebiedsont- Gebiedsontwikkeling Gebiedsontwikkeling Publiek-Private Ruimtelijke Kantorenmarkt Woningmarkt Winkelen Integrale projecten partner in grond- Randstad woningen wikkeling in Enge- en voorzieningen en openbaar vervoer Samenwerking ontwikkeling winter 2003 najaar 2003 zomer 2003 voorjaar 2003 exploitatie juni 2009 april 2009 december 2008 land november 2008 september 2008 juni 2008 zomer 2004 voorjaar 2004

Dossier Innovatie in duurzaamheid Dossier Mixed-use in kleine kernen Dossier Gebiedsontwikkeling in internationaal perspectief

• Op duurzame wijze omgaan met de omgeving • Kansen om leefbaarheid te verbeteren • Van monofunctioneel naar multifunctioneel • Vastgoedsector moet discussie losmaken • Betrokkenheid van bewoners is groot • Kansen voor stedelijk programma S t erk in gronde xploit a t ie • Deze planeet beter achterlaten dan hij is gevonden • Puzzelen op de vierkante meter • Analyse en conceptvorming noodzakelijk Samenwerk e n in integrale gebiedsontwikkeling

dossier dossier dossier publicatie dossier dossier dossier dossier dossier dossier dossier Innovatie in Mixed-use in kleine Gebiedsontwikkeling Sterk in Stadsreparatie Buiten bouwen Grondbeleid Appartementen- Concept- en Wonen & Werken Stedelijke duurzaamheid kernen in internationaal grondexploitatie voorjaar 2007 is maatwerk winter 2002 markt gebiedsontwikkeling voorjaar 2002 vernieuwing winter 2007 najaar 2007 perspectief zomer 2007 juni 2007 winter 2006 najaar 2002 zomer 2002 winter 2001 www.naw.nl