Presentatie in de Grote Kerk Den Haag Handreiking 21

religieus erfgoedVoorbeelden van meervoudig gebruik Een waaier aan mogelijkhedenvoor burgerlijkevan kerkgebouwen in woord en beeld • en kerkelijke 11 gemeenten

van kerkelijk gebruik tot herbestemming • 08

handreiking re vng - vbmk & jaarboek vbmk

VBMK

Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland Handreiking Religieus Erfgoed Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en kerkelijke gemeenten van kerkelijk gebruik tot herbestemming

Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland vbmk

Vereniging van Nederlandse Gemeenten vng

november 2008 handreiking religieus erfgoed 4

Voorwoord 9 Inhoud mr. Michiel Zonnevylle, voorzitter VBMK en mr. Ralph Pans, voorzitter directieraad VNG

Leeswijzer 10 drs. Lydia Jongmans

Hoofdstuk 1 13 Kerken en andere religieuze gebouwen Problemen, waarden en oplossingsrichtingen

1.1 14 Duizend kerken bedreigd, niets nieuws onder de zon? dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens

1.2 19 Kerk op de scheiding, religieus erfgoed en de relatie tussen kerk en overheid dr. Frank Petter

1.3 22 Kerkbeheer is mensenwerk drs. Peter Heisterkamp

1.4 25 Herbestemming van kerken: streng in de leer? prof. dr. Nico Nelissen

1.5 31 Kerken op waarde geschat, religieus erfgoed als vastgoedopgave dr. ir. Kees Doevendans

Modeshow in de Westerkerk te Amsterdam, september 2008 handreiking religieus erfgoed 6 7 inhoud

1.6 35 Hoofdstuk 3 61 3.3 76 5.2 114 De kerk in de stedenbouwkundige compositie van de naoorlogse stad Landelijk beleid. Instituten en actoren op nationaal niveau Religieus erfgoed, belangen en maatschappelijke actoren Rijksmonumenten en gemeentelijk monumentenbeleid ir. Loes Veldpaus dr. ir. Kees Doevendans, dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens op grond van beeldkwaliteits- en bestemmingsplannen 3.1 62 Jan Willem van Beusekom 1.7 39 Landelijk beleid – Bond Heemschut 80 Geloofwaardige transformatie, herbestemmingsmogelijkheden drs. Lydia Jongmans drs. Karel Loeff 5.3 118 bekeken vanuit de projectontwikkeling Gemeentelijke regelingen ter ondersteuning van instandhouding religieus erfgoed ir. Niels van der Vlist 3.2 64 Hoofdstuk 4 83 drs. Gerard Koster Landelijk opererende instituten Provinciaal beleid en ondersteunende instellingen Hoofdstuk 2 47 5.4 124 Kerkgenootschappen en hun gebouwenbeleid – Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumentenzorg 64 4.1 84 Particuliere organisaties, voorbeelden drs. Albert Reinstra Religieus erfgoed in de provincie dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens 2.1 48 mr. drs. Andries Ponsteen en Jaap van der Veen Voorkomen is beter… over zorgvuldig omgaan met kerkgebouwen – Nationaal Restauratiefonds 66 – Woningbouwcorporaties 124 mr. Jaap Broekhuizen en Peer Houben mr. Pieter Siebinga 4.2 97 Algemeen en Gesprek met Harrie van Os, Ondersteunende instellingen, voorbeelden Woningbouwcorporatie Mozaïek Wonen Gouda 2.2 53 – Instituut Collectie Nederland 68 dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens Enkele andere geloofsgemeenschappen drs. Tessa Luger – Instellingen voor stadsherstel 127 dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens – Monumentenhuis Brabant 97 Algemeen en Gesprek met mr. Onno Meerstadt, – Stichting Erfgoed Nederland 70 Gesprek met drs. Harrie Maas, directeur directeur Stichting Stadsherstel Amsterdam 2.3 56 mr. Richard Hermans Veranderingen in inrichting van monumentale kerkgebouwen, – Stichting Oude Groninger Kerken 100 Hoofdstuk 6 131 rekening houden met kerkorde en Monumentenwet – Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland 71 Gesprek met Peter Breukink, directeur Stappenplan voor pro-actief lokaal beleid mr. Jaap Broekhuizen drs. Mart van der Sterre Hoofdstuk 5 105 6.1 132 2.4 58 – Federatie Monumentenwacht Nederland 75 Gemeentelijk beleid. Regelingen en particuliere organisaties Stappenplan toekomstbepaling religieus erfgoed Onderhouden is beter dan restaureren, het beleid van een kerkbestuur mr. Fred Vos ir. Gertjan van der Harst, dr. ir. Kees Doevendans, dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens in gesprek met 5.1 106 drs. Lydia Jongmans en drs. Brigitte Linskens drs. Theo Kralt, voorzitter van het College van Kerkrentmeesters van de Gemeentelijke beleidsinstrumenten Protestantse Gemeente Utrecht drs. Lydia Jongmans handreiking religieus erfgoed 8 9

Bijlagen 141 Deze Handreiking Religieus Erfgoed, van kerkelijk gebruik Het idee voor de Handreiking is ontstaan in een Voorwoord tot herbestemming van de Vereniging van Beheerders van drukbezochte workshop in de herbestemde Stefanuskerk Monumentale Kerkgebouwen in Nederland en de tijdens het VNG-Jaarcongres 2007 te Utrecht. B.1 142 Vereniging van Nederlandse Gemeenten is bedoeld om Wij rekenen erop dat het aldaar getoonde enthousiasme Aantallen gebouwen religieus erfgoed en prognoses de aandacht ook na 2008 levend te houden. Veel kerken, met behulp van deze Handreiking kan worden omgezet in kloosters, kapellen en andere religieuze gebouwen goed overleg, opbouwende plannen en gezamenlijke B.2 143 worden bedreigd door ontkerkelijking, samengaan van activiteiten van burgerlijke en kerkelijke gemeenten ten Algemene wetgeving in relatie tot religieus erfgoed kerkgenootschappen en vergrijzing. gunste van het religieus erfgoed in ons land.

B.3 145 Met name vanwege de heersende opvatting over de Lokale voorbeeldovereenkomsten (geen modellen) scheiding van kerk en staat hielden lokale overheden zich – Akte van verkoop kerk aan stichting mr. Michiel Zonnevylle, voorzitter VBMK lange tijd afzijdig wanneer een religieus gebouw – Overeenkomst tot gebruik van kerk door stichting mr. Ralph Pans, voorzitter directieraad VNG gesloten of gesloopt werd. De rijksoverheid trad alleen – Statuten stichting tot beheer en exploitatie kerk op als er sprake was van een rijksmonument. – Algemene voorwaarden verhuur kerk 2008 is uitgeroepen tot het jaar van het religieus – Huur- en horecaovereenkomst erfgoed. Maar de tijden veranderen. Het kabinet Balkenende IV Dat kan bij burgerlijke en kerkelijke gemeenten niet heeft in het coalitieakkoord van februari 2007 uitgespro- B.4 147 onopgemerkt zijn gebleven. ken dat de overheid zorg draagt voor het behoud van Literatuurlijst Na de opening van het jaar in Utrecht wordt het religieus erfgoed. Naast aandacht in het kader van de estafettestokje in het gehele land doorgegeven: monumentenzorg komt daar per 2009 een kennispro- B.5 150 elke maand staat een andere provincie in de gramma voor herbestemming bij en wordt er rijksgeld Nuttige websites schijnwerpers. aangewend voor herontwikkeling in de veertig krachtwijken. Het kan volgens het kabinet gaan om gebouwen die karakteristiek zijn voor hun omgeving en in hoge mate het onderscheid met andere gebieden bepalen. Daardoor hebben zij een samenbindende werking. Herbestemming en herontwikkeling behoren tot de belangrijkste opgaven voor het versterken van de culturele betekenis van het leefmilieu in de komende jaren. Ook de modernisering van de monumentenzorg zal erop gericht zijn om functieverandering beter te begeleiden. handreiking religieus erfgoed 10 11 bijlagen

beginnen we deze leeswijzer met een terugblik op de Per hoofdstuk Hoofdstuk 2 – Kerkgenootschappen en hun instellingen worden er als relevante voorbeelden Leeswijzer beleidshandreiking Erfgoededucatie van 2006. In de thans voorliggende handreiking gaat het gebouwenbeleid uitgelicht. om ‘mede-/nevengebruik, nevenbestemming, Hoofdstuk 1 – Kerken en andere religieuze Dit hoofdstuk behandelt de positie van de diverse drs. Lydia Jongmans Algemeen meervoudig gebruik, hergebruik en herbestem- gebouwen kerkgenootschappen omdat zij de eigenaren van de Hoofdstuk 5 – Gemeentelijk beleid Eind 2006 is voor de burgerlijke gemeenten en andere ming van religieus erfgoed’. Bij ‘religieus Problemen, waarden en oplossingsrichtingen gebouwen zijn en omdat de burgerlijke gemeenten bij Regelingen en particuliere organisaties betrokkenen de beleidshandreiking Erfgoededucatie, erfgoed’ doelen we in dit kader op religieuze Dit hoofdstuk bevat een toekomstverwachting voor de hun beleid inzake religieus erfgoed allereerst met hen te In hoofdstuk 5 worden de beleidsinstrumenten uitgediept onderdeel van de handreiking Cultuureducatie, de kracht overblijfselen uit het verleden die de lokale kerkgebouwen en plaatst dit in een historisch perspec- maken krijgen. Het is van belang daarbij te weten hoe de die gemeenten inzake religieus erfgoed (kunnen) van lokaal en provinciaal beleid, van Erfgoed Nederland, samenleving belangrijk vindt om te bewaren. In tief. Voorts wordt globaal ingegaan op de verschillende kerkgenootschappen zijn gestructureerd alsook of hanteren. En er wordt aangegeven welke mogelijkheden de VNG en het Overleg van Provinciale Erfgoedinstellin- verband met het beoogde nieuwe gebruik ligt de typen religieus erfgoed en de diverse godsdienstige landelijke en regionale koepels de beleidsruimte voor de er als aanvulling op de rijksmonumenten zijn voor een gen Nederland verschenen, die mede door het Ministerie focus op de (kerk)gebouwen en de objecten groeperingen waartoe zij behoren. Ook komen de lokale kerkelijke gemeenten (mede) bepalen. Tevens gemeentelijk monumentenbeleid met benutting van Ten geleide van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap plus het daarbinnen. Het betreft dus niet alleen die begrippen mede-/nevengebruik, nevenbestemming, komt aan bod welke plannen de koepels hebben en welke beeldkwaliteits- en bestemmingsplannen. De financiële Deze handreiking inzake het religieus erfgoed wil Cultuurfonds BNG is ondersteund. De handreiking is in gebouwen, die rijksmonumenten zijn in de zin meervoudig gebruik, hergebruik en herbestemming aan ondersteuning zij kunnen bieden. Als voorbeeld wordt regelingen van de lokale overheden ten behoeve van de burgerlijke en kerkelijke gemeenten ondersteunen bij het tweevoud verzonden naar de doelgroep en is digitaal te van de Monumentenwet of die objecten, die de orde. Om het domein van de burgerlijke en kerkelijke een kerkelijke gemeente met een integraal beleid en een instandhouding van religieus erfgoed passeren de revue. formuleren van hun beleid voor mede-/nevengebruik, vinden op www.vng.nl > beleidsveld cultuur > archieven voorwerpen van bijzondere cultuurhistorische gemeenten meteen duidelijk af te bakenen is er een meerjarenonderhoudsplan besproken. Ook de rol van andere actoren in de lokale praktijk zoals nevenbestemming, meervoudig gebruik, hergebruik of en musea > in de praktijk > handreikingen/publicaties. betekenis zijn zoals bedoeld in de Wet tot bijdrage over de scheiding tussen kerk en staat. De te instellingen voor stadsherstel en woningbouwcorpora- herbestemming van kerkgebouwen. Onder kerkelijke behoud van cultuurbezit. onderscheiden emotionele en rationele perspectieven Hoofdstuk 3 – Landelijk beleid ties valt mede aan de hand van twee voorbeelden te gemeenten worden verstaan rooms-katholieke (Cultureel) erfgoed omvat volgens deze beleidshandrei- De handreiking biedt handvatten voor een van kerk en overheid worden verhelderd. De oplossings- Instituten en actoren op nationaal niveau lezen. Diverse casussen waarbij burgerlijke gemeenten parochies, protestantse gemeenten, joodse gemeenten, king overblijfselen uit het verleden die een samenleving weloverwogen lokale afweging van hetgeen aan richtingen voor (deels) leegkomend religieus erfgoed In dit hoofdstuk komt het rijk aan bod. Wat doet het rijk, actief zijn geweest bij behoud en opnieuw inzetten van islamitische gemeenschappen/moskeeverenigingen, belangrijk vindt om te bewaren en te beschermen. religieus erfgoed behouden en benut zou komen aan bod evenals de rol en instrumenten van de voor cultuurhistorie in het algemeen en ten aanzien van religieus erfgoed completeren dit hoofdstuk. migrantenkerken en alle overige geloofsgemeenschap- Daartoe worden gerekend voorwerpen in musea, moeten worden. gemeenten, terwijl generaties herstemming in beeld monumentaal religieus erfgoed in het bijzonder. En welke pen. Deze handreiking is bedoeld voor bestuurders en archeologische sporen en vondsten, documenten en komen. Er wordt toegelicht dat een religieus gebouw niet rijksinstituten zet het in om burgerlijke en kerkelijke Hoofdstuk 6 – Stappenplan voor pro-actief lokaal medewerkers van gemeenten en voor kerkbesturen en beeldmateriaal in archieven, monumenten en de alleen een commercieel object is, maar eerst en vooral gemeenten financieel en inhoudelijk te ondersteunen. beleid kerkbeheerders. Er wordt een theoretisch kader geboden gebouwde omgeving, natuurmonumenten en landschap- maatschappelijk vastgoed. Daartoe wordt er ingezoomd Het hoofdstuk eindigt met een overzicht van de overige Dit hoofdstuk bevat een stappenplan voor een gemeente- en het beleid van de overheden en de kerkgenootschap- pen, industrieel erfgoed en mobiel erfgoed. Ook op de verschillende waarden ervan: emotioneel, landelijke actoren, die op lokaal niveau kunnen lijk beleid op het gebied van religieus erfgoed. Dit pen wordt belicht. Mede op basis van lokale casussen en immaterieel erfgoed, zoals verhalen, taaluitingen, economisch, functioneel, symbolisch, architectonisch, adviseren. stappenplan kan zelfstandig gelezen worden. De kern ervaringen eindigt de handreiking met een concreet tradities en gebruiken, behoort hiertoe. Binnen de breed stedenbouwkundig en monumentaal. De stedenbouw- ervan is opgenomen op een speciale flaptekst. stappenplan en enkele bijlagen. bruikbare erfgoedthema’s is ‘religie’ opgenomen, waarbij kundige context wordt nader belicht mede aan de hand Hoofdstuk 4 – Provinciaal beleid en De handreiking heeft het karakter van een bundel. het gaat om gebouwen, objecten en rituelen. Voorts laat van een concrete casus. Het hoofdstuk eindigt eveneens ondersteunende instellingen De handreiking wordt afgesloten met enkele bijlagen, De hoofdstukken zijn door verschillende auteurs met een de handreiking mede aan de hand van ervaringen en een met behulp van een casus met een uitleg over technische Vervolgens worden in hoofdstuk 4 het beleid en de waaronder een over algemene wetgeving in relatie tot zelfstandig perspectief vanuit hun eigen expertise en stappenplan zien wat gemeenten met erfgoed in criteria voor transformatiemogelijkheden. financiën van de verschillende provincies en de religieus erfgoed, een literatuurlijst en nuttige websites. ervaring geschreven en kunnen modulair gelezen worden. educatief opzicht kunnen doen voor de jeugd in het ondersteunende taken van de provinciale erfgoedhuizen Om het geheel in een adequate context te plaatsen onderwijs én voor een breed publiek daarbuiten. en andere provinciale organisaties belicht. Twee 13

Hoofdstuk 1 Kerken en andere religieuze gebouwen Problemen, waarden en oplossingsrichtingen

Sloop van de Pius X-kerk in Amsterdam-Slotervaart, juni 2008 handreiking religieus erfgoed 14 15 hoofdstuk 1

1.1 In Nederland zijn op dit moment bijna 7500 kerkgebou- gebouw, hun kerkelijk huis, zullen verliezen. Op de begrij- gebouw niet alleen de betreffende kerkelijke gemeente, de gasthuizen in de steden, die in de nieuwe situatie niet Bezit en beheer van de kerkgebouwen Duizend kerken bedreigd, wen voor de eredienst in gebruik. Daarvan zullen er naar pelijke emoties die hiermee gepaard gaan, zal verderop in maar ook de burgerlijke gemeenschap aan, en vormt het meer nodig waren. Het merendeel van het toen overtollig Het is van belang hier op te merken dat in het verleden de verwachting de komende tien jaar zo’n 1000 de deuren dit hoofdstuk nader worden ingegaan. dus een zaak voor de burgerlijke overheid. Dat is zonder geraakte ‘kerkelijke vastgoed’ is na kortere of langere tijd plaatselijke overheid direct bij de herbestemming van de niets nieuws onder de zon? moeten sluiten, dat zijn er 100 per jaar oftewel twee per Het vooruitzicht is ook schokkend voor de ‘omstanders’: meer al het geval wanneer het kerkgebouw de status gesloopt, maar een aantal werd verbouwd en kreeg nieu- kerken betrokken was. De kerkmeesters die de uit de mid- week. En de achteruitgang zal in 2018 niet ten einde zijn. de omwonenden en anderen die niet tot de betreffende heeft gekregen van rijks-, provinciaal of gemeentelijk we bestemmingen die veel lijken op wat tegenwoordig deleeuwen stammende parochiekerk beheerden waren dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens Dat is een schokkend vooruitzicht. Schokkend voor kerkgemeente behoren en het met sluiting bedreigde ge- monument, en het behoud dus is erkend als een gemeen- bij herbestemming en transformatie van kerkgebouwen zowel voor als na de reformatie verantwoording schuldig de direct betrokkenen: de desbetreffende kerkelijke bouw misschien alleen van buiten kennen, maar die vaak schapsbelang. gangbaar is. Zo werd het koor van de Utrechtse Janskerk aan de burgerlijke overheid, en dat gold ook ten aanzien gemeenten of religieuze gemeenschappen die vanwege niet minder gehecht zijn aan het vertrouwde beeld, het in 1584 bestemd voor de nieuwe stedelijke bibliotheek, van de in de zeventiende en achttiende eeuw nieuw teruglopend kerkbezoek, dalende ledenaantallen of baken dat de kerk in het dorp of de stadswijk vormt. Dit hoofdstuk dient om het probleem van het behoud van terwijl het schip na enkele jaren van leegstand voor de gebouwde ‘gereformeerde’ (hervormde) kerken. Al deze samengaan met andere kerkgemeenten hun vertrouwde Daarom gaat de sluiting, leegstand of sloop van een kerk- religieus erfgoed kort te beschrijven – waar hebben we protestantse dienst werd ingericht. Kloostergebouwen kerken waren uit de algemene middelen gefinancierd. het precies over, om wat voor aantallen gaat het, wat is werden vaak door overheden of andere bestuurlijke Alleen de Lutherse kerken en de Joodse synagogen, die de toekomstverwachting? Daarbij is het van belang de organisaties betrokken, of tot weeshuis bestemd (o.a. later in de zeventiende eeuw waren toegestaan, en de meest gehanteerde begrippen te definiëren, alsmede Middelburg, Dordrecht, Amsterdam). Kloosterkapellen zogenoemde ‘schuilkerken’ of ‘huiskerken’ van andere de nodige onderscheidingen en nuanceringen aan te gingen dienst doen voor nieuw opgerichte academies religieuze groeperingen, die werden gedoogd, waren brengen. of ‘illustere scholen’, zoals in Leiden en Amsterdam nog door die kerkelijke gemeenten en groeperingen privé Het dient tevens om het probleem in historisch perspec- altijd te zien is. In Utrecht hebben meerdere kerken in de bekostigd en behoorden henzelf toe. De situatie dat de tief te plaatsen. Leegstand, afstoting en afbraak, maar zeventiende eeuw de anatomische snijzaal (‘theatrum grote hervormde kerken aan de kerkelijke gemeenten zelf ook hergebruik, meervoudig gebruik, herbestemming en anatomicum’) van de Academie gehuisvest, zoals de toebehoorden, stamt pas uit het begin van de negen- transformatie van kerken vormen immers geen verschijn- Pieterskerk, de Catharijnekerk en de kapel van het voor- tiende eeuw, na de scheiding van kerk en staat. Dat de selen die pas in onze tijd zijn ontstaan. malige Abraham Doleklooster, de huidige Lutherse Kerk. bisdommen over het lot van de katholieke kerkgebouwen In laatstgenoemde kapel bevond zich sinds 1656 tevens beschikken, is ook pas mogelijk sedert het herstel van de Historisch perspectief een schermschool. bisschoppelijke hiërarchie in 1853. Vóór de reformatie lag Dezelfde verschijnselen deden zich namelijk in nog veel Ook in de achttiende en negentiende eeuw zijn kerken dat beschikkingsrecht doorgaans bij de overheid. heviger vorm voor in de zestiende eeuw, al hadden zij aan de eredienst ontrokken en hebben zij nieuwe bestem- toen een geheel andere oorzaak. De reformatie van de mingen gekregen, zoals schouwburg, hospitaal of archief. Religieus erfgoed, onderscheid en diversiteit godsdienst die vanaf 1572 in de Hollandse en later ook in De in dit boek opgenomen casussen van Maastricht en Religieus erfgoed is in de leeswijzer al gedefinieerd als de andere Nederlandse steden en dorpen werd doorge- Veere bieden daarvan voorbeelden. In veel dorpen werd ‘religieuze overblijfselen uit het verleden die de lokale voerd, leidde tot ingrijpende veranderingen in het interi- het koor van de kerk als dorpsschool in gebruik genomen; samenleving belangrijk vindt om te bewaren’. Kapel van het voormalige Agnietenklooster aan de Oude­ zijds Voorburgwal, Amsterdam. De Agnietenkapel werd in eur van de voorheen rooms-katholieke kerken die voor in Beets (NH) is er bovendien al in de achttiende eeuw Onder religieus erfgoed wordt in de huidige discussie 1632 herbestemd tot ‘Illustere School’, de voorloper van de de nieuwe gereformeerde religie werden heringericht. een raadzaal ingericht. een scala aan typen en soorten begrepen. Allereerst is er Universiteit van Amsterdam, met collegezalen en biblio- Maar bovendien ontstond er een groot overschot aan het onderscheid tussen onroerend en roerend religieus theek. Ook nu nog is de kapel in gebruik bij de universiteit. Boven: Gravure door Petrus Schenck, 17e eeuw kerkgebouwen, met name die van de talrijke kloosters en erfgoed. Tot het onroerende erfgoed behoren o.a.: kerk- Links: Gravure naar tekening door H. Schoute, 18e eeuw handreiking religieus erfgoed 16 17 hoofdstuk 1

gebouwen, kloosters, kapellen, synagogen en moskeeën, groeperingen; de grootste daarvan zijn de Rooms-Katho- periode, tot ca. 1960. Een gebouw moet minimaal 50 jaar heid voor) de religieuze functie bestaan. meestal ondergaat het gebouw hiertoe een ingrijpende De geschiedenis leert dat men de langere termijn niet uit maar ook bijgebouwen als klokkentorens, pastorieën, lieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) oud zijn om voor plaatsing op de lijst van beschermde Bij bovengenoemde gebruiksvormen blijven de kerkruim- verbouwing. het oog moet verliezen. Niet altijd is een ideaal resultaat wijkgebouwen e.d. Daarnaast worden ook kerkhoven, be- met resp. 1700 en 2600 kerkgebouwen. rijksmonumenten in aanmerking te kunnen komen. te en de inrichting in hoofdzaak intact. Er zijn meestal wel Transformatie wordt gebruikt als synoniem voor herbe- direct haalbaar. Een transitieperiode of tijdelijk een min- graafplaatsen en pastorietuinen, wegkruisen en andere Het aantal in gebruik zijnde kerkgebouwen was in 1975 De status van monument is ook van belang om in aan- voorzieningen als toiletten en garderobe en keukenfacili- stemming, maar met accent op de verbouwing die voor de der passende bestemming kan een fase zijn in de richting landelijke elementen ertoe gerekend. Ook deze typen nog ca. 8800. De afname met ca. 1400 kerken (het aantal merking te kunnen komen voor rijks- of gemeentelijke teiten aangebracht. nieuwe bestemming nodig is. van een uiteindelijk goede herbestemming. Er zijn in dit religieus erfgoed worden ernstig in hun voortbestaan moskeeën nam toe van 20 tot 120) betreft 300 katholieke restauratie- of onderhoudssubsidies. Ook de provincie Hergebruik: hierbij wordt het gebouw door een andere Transitieperiode wordt gebruikt voor de tijd dat het kerk- verband trouwens meerdere voorbeelden te noemen van bedreigd. kerken, 600 kerken van de kerkgenootschappen die sinds kan een pot voor monumentensubsidies ter beschikking geloofsgemeenschap overgenomen. De functie blijft gebouw leegstaat en nog geen bevredigende nieuwe be- herbestemming in omgekeerde richting, dat wil zeggen Tot het roerende erfgoed behoort het meubilair in de ker- 2004 de PKN vormen en 500 van de overige gezindten. De hebben. Omdat rijkssubsidies voor grote restauraties religieus, maar afhankelijk van de verschillen in liturgie stemming heeft gekregen. In afwachting daarvan kan het terug naar een religieuze functie. ken, kloosters, etc. en alles wat verder in deze gebouwen afname bij de PKN is ten dele een gevolg van de fusies behoudens uitzonderingen niet meer worden verleend, is vinden in de inrichting meer of minder ingrijpende ver- voor (wisselende) tijdelijke doeleinden worden gebruikt. Het spreekt vanzelf dat voortzetting van religieus gebruik voor het religieuze gebruik of ter decoratie daarvan dient van plaatselijke gemeenten. men voor rijksmonumenten aangewezen op de komende anderingen plaats (bijv. wanneer een kerk een moskee de mooiste optie is voor kerkelijke gebouwen, al leert de en niet onlosmakelijk met het gebouw verbonden is. Dat De verwachte afname met ca. 1000 kerken de komende BRIM-regeling. wordt). Toekomstperspectief restauratiegeschiedenis van veel kerken dat het behoud laatste is bijvoorbeeld wél het geval met muurschilde- tien jaar zal grotendeels voor rekening van de Rooms- Herbestemming: hierbij krijgt het kerkgebouw een Duizend kerken die de komende tien jaar vrijkomen kun- van belangrijke of zelfs monumentale historische interi- ringen. Bij sommige grote objecten, zoals orgels of grote katholieke Kerk (400) en de PKN (600) komen. Terminologie voor hergebruik of geheel andere functie dan de oorspronkelijk religieuze; nen onmogelijk allemaal worden herbestemd of door de eurs daarmee nog niet gegarandeerd is. Voor het behoud grafmonumenten, is er geen eenduidigheid, zij worden Voor de nadere cijfers en de verdeling over de kerkge- herbestemming provinciale stichtingen voor oude kerken worden gered. van het gebouwde religieuze erfgoed zijn zaken als des- wisselend tot het roerende of het onroerende erfgoed nootschappen en religieuze groeperingen zij men verwe- Tot goed begrip wordt hier een betekenisomschrijving ge- Maar een groot aantal is wel het behouden waard. Hier kundigheid, zorgvuldigheid en respect ten aanzien van dit gerekend. Omdat met name orgels toch niet zelden naar zen naar bijlage 1. geven van de termen die meestal gehanteerd worden, al kan een belangrijke rol voor woningcorporaties zijn weg- erfgoed onmisbaar. Het is van belang dit ook in het oog te andere kerken zijn verplaatst, heeft het de voorkeur ze vertoont de bestaande literatuur hierin geen eenduidig- gelegd, zoals hier en daar met succes is bewezen, of voor houden wanneer er besluiten moeten worden genomen als roerend religieus erfgoed te beschouwen. Onderscheid in monumentenstatus heid. Termen als ‘hergebruik’ en ‘herbestemming’, die in Maatschappijen van Stadsherstel en andere monumen- over een herbestemming, de noodzakelijke aanpassingen Het zal duidelijk zijn dat bij herbestemming het roerende Veel kerkgebouwen hebben een status als beschermd onderstaand lijstje verschillende betekenissen hebben, tenbezittende organisaties. Ook andere organisaties, daarvoor en de keuze van de architect. Laatstgenoemde erfgoed bijna altijd uit de kerk verwijderd moet worden monument, hetzij als rijksmonument, hetzij als provinci- worden in de praktijk soms als synoniemen gebruikt. De zoals de Vereniging van Beheerders van Monumentale zal kennis van zaken moeten hebben op dit specifieke en daardoor gevaar loopt verloren te gaan. aal of gemeentelijk monument. Het is van belang hierop grens tussen de begrippen is ook niet altijd scherp te Kerkgebouwen (VBMK), de ‘Kopgroep’, de ‘Task Force gebied, met oog voor de kwaliteiten van het gebouw en te letten omdat de status van monument beperkingen trekken. Toekomst Kerkgebouwen’, het Cuypersgenootschap en voor betekenisvolle onderdelen en details, wil er kans zijn Aantallen oplegt ten aanzien van beoogde veranderingen in of Medegebruik of nevengebruik: hierbij wordt behalve de Bond Heemschut of plaatselijke actiegroepen kunnen op een niet alleen economisch en maatschappelijk, maar Om welke aantallen gaat het? Volgens de cijfers van het aan het gebouw. In alle gevallen is voor veranderingen door de eigen kerkgemeente of parochie ook door een belangrijke gesprekspartners zijn voor kerkelijke bestuur- ook esthetisch geslaagde transformatie. Strategisch Plan Religieus Erfgoed dat in december 2008 uitdrukkelijke toestemming vereist van de rijks-, de of enkele andere religieuze groeperingen van de kerk ders en gemeenteambtenaren. Wat uit de casussen in dit boek in elk geval moge blijken wordt uitgebracht telt Nederland thans bijna 7500 kerk- provinciale of de gemeentelijke overheid. Hoe groter het gebruik gemaakt. is dat een succesvolle herbestemming van een afgesto- gebouwen (inbegrepen 50 synagogen en 120 moskeeën) cultuurhistorisch belang van het monument, hoe minder Nevenbestemming: hierbij blijft de hoofdfunctie religi- ten kerkgebouw in hoge mate van de betrokken mensen die nu in gebruik zijn, en 1900 andere religieuze gebou- ingrepen in het algemeen toelaatbaar zullen zijn. eus, maar daarnaast vinden er ook andere activiteiten afhangt: mensen met liefde voor het gebouw, met passie wen, zoals kloosters, religieuze gestichten, wegkapellen, De meeste kerken van voor 1800 zijn rijksmonument, een plaats, min of meer passend bij de hoofdfunctie (bijv. en gedrevenheid, maar ook met zakelijk inzicht, durf en klokkenstoelen en dergelijke. aantal uit de negentiende en twintigste eeuw tot 1940 is concerten, tentoonstellingen). ondernemingsgeest. De thans in gebruik zijnde kerkgebouwen zijn verdeeld rijks-, provinciaal of gemeentelijk monument. Thans vindt Meervoudig (multifunctioneel) gebruik: hierbij overwe- Kerkhof van de middeleeuwse Ursulakerk in Warmenhui- zen. Ook kerkhoven en begraafplaatsen worden tot het over een groot aantal kerkgenootschappen en religieuze een selectie plaats van gebouwen uit de wederopbouw- gen de andere activiteiten, maar blijft ook (de mogelijk- religieuze erfgoed gerekend. handreiking religieus erfgoed 18 19 hoofdstuk 1 Casus De veertiende-eeuwse parochiekerk van Veere, het gebouw beschouwd wordt als een onderdeel ‘de belevingswaarde en gewijd aan Onze Lieve Vrouw ter Sneeuw, werd van de vaderlandse geschiedenis. in de vijftiende eeuw vervangen door de enorme 1.2 Scheiding van kerk en staat eigenlijke intenties. De kerk heeft last van zendingsdrang symbolische waarde’, laatgotische kruisbasiliek die er nu staat. Maar dit Het kerkgebouw is in opdracht van de Rijksgebou- Kerk op de scheiding, Is het legitiem als kerkgenootschappen de overheid te en wil zich kostte wat het kost handhaven en de overheid de herbestemming van nieuwbouwproject werd slechts half voltooid: de wendienst heringericht naar een ontwerp van Marx hulp roepen met het oog op de restauratie van hun kerk- mag zich wel bemoeien met de instandhouding van de toren bleef in 1521 op de huidige hoogte steken en & Steketee en fungeert sinds 2004 als podium voor religieus erfgoed en de gebouwen? Mag de overheid een beroep doen op de kerk buitenkant, maar moet zich zeker niet bemoeien met wat de Grote Kerk van Veere het lage driebeukige hallenkoor – nu zijn daarvan de Stichting Nieuwe Muziek. relatie tussen kerk en als er met de instandhouding van het religieus erfgoed er in de sacrale ruimte mag en kan. Vervolgens zijn beide nog maar twee beuken over – bleef bestaan. De ontwerpopgave was het monument te trans- een maatschappelijk belang gediend lijkt? Heel vaak partijen teleurgesteld en verdwijnt het religieus erfgoed In 1572 werd de OLV-kerk voor de protestantse formeren in een cultureel centrum, waarbij het overheid loopt de beantwoording van deze vragen vast in de voor- in een kloof die begonnen is als een scheiding. eredienst bestemd. De ‘gereformeerden’ gebruik- gebouw zoveel mogelijk intact moest blijven en de onderstelling dat de scheiding van kerk en staat zoiets Maar wat wordt er eigenlijk bedoeld met de scheiding ten het grote schip en het transept werd ‘wandel- bewogen geschiedenis gerespecteerd. De hoofd­ dr. Frank Petter, theoloog en onmogelijk maakt en misschien zelfs wel verbiedt. Over van kerk en staat? Met welk doel is het artikel dat hier- kerk’. Het koor werd afgescheiden en opgedeeld entree is teruggebracht onder de toren met een burgemeester van Woudrichem en weer ontstaat vervolgens een vertekend beeld van de over gaat in de grondwet gekomen? Nog belangrijker is en diende in de zeventiende en achttiende eeuw nieuw entreeportaal. De noordelijke en zuidelijke de vraag: is er door de scheiding van kerk en staat geen voor de Schotse en Waalse protestanten en voor zijbeuken zijn voorzien van ruimten voor kaart- samenwerking mogelijk tussen kerk en overheid met het de lutheranen. In 1800 namen de ‘gereformeerden’ verkoop, een koffiebar en een winkel. De nieuwe oog op het religieus erfgoed? (hervormden) deze ‘Kleine Kerk’ in gebruik en kwam architectonische ingreep in het transept bestaat de ‘Grote Kerk’ leeg te staan. uit een vlakke betonnen vloer met daarop twee stalen portalen ter weerszijden van het podium. In de Nederlandse grondwet (art. 6) is de schei- De Grote Kerk, die door brand in 1686 en beschietin- Deze constructies dragen de houten vloeren die ding tussen kerk en staat als volgt geformuleerd: gen in 1809 ernstig had geleden, werd in 1811 door de reconstructie zijn van een deel van de door de 1 – Ieder heeft het recht zijn godsdienst of de Fransen verbouwd tot militair hospitaal, met vier Fransen gebouwde ziekenhuisvloeren. Op, onder levensovertuiging, individueel of in gemeen- verdiepingen en met hospitaalramen in de uitgebro- en aan deze vloerdelen hangen en staan units met schap met anderen, vrij te belijden, behoudens ken kerkvensters. De verdiepingvloeren zijn later verschillende functies: kleedruimten, kantoren, ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. weer uitgebroken, de ramen zitten er nog steeds. toiletten, bergingen en technische ruimten. 2 – De wet kan ter zake van de uitoefening van dit Om haar voor sloop te behoeden, is de Grote Kerk in Het fraaie spectaculaire ontwerp vormt als het recht buiten gebouwen en besloten plaatsen re- 1881 aangekocht door de staat, als het eerste rijks- ware een theater binnen de bestaande kerkmuren gels stellen ter bescherming van de gezondheid, monument van Nederland. De kerk symboliseerde en is nergens een bedreiging voor de oorspronke- in het belang van het verkeer en ter bestrijding of de geschiedenis van de stad Veere, een geschiede- lijke architectuur van de kerk. voorkoming van wanordelijkheden. nis van glorie en verval. Om haar schoonheid werd zij een geliefd onderwerp van schilders en dichters. Maar een leegstaand gebouw in stand houden kost veel geld. In de jaren negentig is onderzocht of er Bron Raadzaal in het koor van de kerk te Beets (NH). Eeuwen- Theo van der Voordt (red.), Transformatie appartementen in konden worden gerealiseerd. lang hielden de bestuurders van Beets hun vergaderingen van kantoorgebouwen, Rotterdam 2007; in het koor van de kerk. Op de benedenverdieping was de Uiteindelijk is ervoor gekozen dit niet te doen omdat Marx & Steketee architecten bv, Eindhoven. dorpsschool gehuisvest. handreiking religieus erfgoed 20 21 hoofdstuk 1

Over het algemeen delen wetgeleerden de opvatting dat ving en religie opnieuw en vanuit een andere invalshoek op zich niets zegt over de maatschappelijke waarde van vanzelfsprekend. Onder invloed van globalisering en De overheid spelen en misschien ook de symbolische waarden van het er in Nederland geen strikte scheiding van kerk en staat te bekijken. kerkgebouwen, kloosters, synagogen, tempels en mos- individualisering betekenden en betekenen religiositeit Het is zeker niet zo dat de overheid nooit bemoeienis kerkgebouw zelf. Veel omwonenden hebben, al dan niet is, alsof de overheid zich volstrekt afzijdig zou houden keeën. Fixatie op secularisatie heeft een blinde vlek doen en kerkelijkheid echter niet altijd meer hetzelfde. Het heeft met de religie. Stilzwijgend ging de overheid er ech- de kerk verlaten, vaak toch ook nog wel een persoonlijke van de kerk. Het artikel betreffende de scheiding van kerk Secularisatie ontstaan, waardoor het zicht op de betekenis en waarde kerkgebouw – als verenigingsgebouw – raakt steeds ter van uit dat het religieuze vooral beperkt zou blijven tot band met het gebouw. In de discussie over de kwalitatie- en staat heeft vooral betrekking op de gelijkwaardige De specifieke interpretatie van de scheiding van kerk en van het religieus erfgoed ernstig vertroebeld is geraakt. meer geïsoleerd van de samenleving en van de publieke het privé-domein en nauwelijks nog invloed zou hebben ve invulling van de publieke ruimte, in de strijd tegen ver- positie van de verschillende kerkgenootschappen. Sinds staat, waardoor het religieus erfgoed veronachtzaamd Het is belangrijk dat we ons daar binnen de Nederlandse ruimte. De verzuiling heeft hierop een versterkend effect in het publieke domein. In de tweede helft van de vorige loedering en verwaarlozing, krijgt het religieus erfgoed de Bataafse revolutie (1795) is de overheid zich meer en dreigt te worden, is ontstaan onder de druk van wat we context goed bewust van zijn en dat we de religieuze gehad. Allerlei praktische omstandigheden doen defini- eeuw lag bovendien een afname van de godsdienstigheid een nieuwe betekenis. Bestuurders maar ook volksverte- meer terug gaan trekken uit kerkelijke aangelegenheden hier maar kortheidshalve de secularisatiethese noemen. betekenis van kerken en kloosters in de publieke ruimte tief de kerkdeur dicht: hufterigheid en vandalisme, het in het verschiet waardoor het belang van de godsdienst genwoordigers krijgen steeds vaker verzoeken om in de en discussies en is ook afscheid genomen van de publie­ De algemene opvatting is dat secularisatie ten koste naar waarde schatten. afnemend aantal vrijwilligers dat de kerk kan opendoen leek af te nemen. Intussen blijkt het religieuze niet van bres te springen voor een kerk of klooster. En deze vragen ke, door de staat bevoorrechte kerk. Er is als het ware gaat van de religie en dat de moderne cultuur uiteindelijk en beheren. voorbijgaande aard, maar op een bepaalde manier zelfs komen zeker niet altijd vanuit de kerken, maar in toene- een hek om het kerkelijk domein geplaatst waarbinnen het resultaat is van deze strijd. Hierbij wordt de relatie De kerk Intussen blijft het kerkgebouw ruimtelijk en steden- zeer vitaal. De grenzen tussen het profane en sacrale mende mate ook vanuit burgerlijke initiatieven die geheel de verschillende genootschappen vrij zijn om hun eigen tussen samenleving en de geïnstitutionaliseerde religie Tot diep in de tijd van middeleeuwen en reformatie was bouwkundig wél een gekwalificeerd deel van de publieke verdwijnen wel, maar dat betekent niet dat daarmee ook los staan van een geïnstitutionaliseerde geloofsgemeen- organisatie in te richten. De scheiding van kerk en staat inzet van een strijd waarin kerkelijke belangen als het kerkgebouw een onderdeel van de publieke ruimte. ruimte. Menig dorp is niet te denken zonder de kerktoren de religie verdwijnt. schap. Vaak is er in geval van herstructurering of sanering lijkt vooral een uitdrukking te zijn van dat wat het eigen strijdig gelden met de belangen van de moderne mens De kerk was ‘zomaar een dak boven wat hoofden’ en als centraal punt in de skyline. De pleinen van de grote In een artikel gepubliceerd door de Wetenschappelijke te laat en onvoldoende contact geweest met deze groe- domein van overheid en religie lijkt te zijn. In toenemende en de moderne samenleving. Secularisatie betekent dan dat letterlijk: het kerkgebouw vormde het hart van de steden met hun terrasjes en winkels zijn ondenkbaar Raad voor het Regeringsbeleid 1 pleit de theoloog Erik pen, hetgeen dan felle protesten en lang slepende proce- mate blijkt nu echter dat dit niet voldoende is. Vooral in de voor de één ontkerkelijking en een betreurenswaardig samenleving, stond op de kruispunten van de stad en het zonder het silhouet van de kerk. Menig winkelcentrum Borgman zelfs voor een ‘omgekeerde doorbraak’ van de dures tot gevolg kan hebben. Omdat het kerkgebouw in discussie rond de zogenaamde ‘nieuwe religies’ valt op verval van christelijke waarden en normen. Voor de ander leven. Het was een plaats waar mensen elkaar ontmoet- staat ingebouwd tussen markante kerkgebouwen als politiek en het publieke bestuur naar de religie: ‘niet om toenemende mate weer onderdeel gaat worden van de dat de overheid zich niet kan beperken tot het wijzen op betekent secularisatie vrijheid en mondigheid, verlossing ten en dat niet alleen op zondag en niet alleen om God te begin- en eindpunt en als punt van oriëntatie. Dat de de publieke ruimte te deseculariseren en de samenleving publieke ruimte, heeft de overheid een taak te vervullen. deze scheidslijn en ook wordt steeds meer duidelijk dat van kerkelijke benauwdheid, wat dan vervolgens wordt aanbidden, maar vooral ook doordeweeks, omdat het een kerkgemeenschappen zich daarvan nooit goed bewust te religioniseren, maar om (1) de feitelijke aanwezigheid Het is daarom van belang dat er lokaal, regionaal en lan- de geïnstitutionaliseerde religie zich niet laat terugdrin- toegejuicht. plaats was die er altijd was en bovendien bescherming zijn komt waarschijnlijk omdat men in kerk en theologie van ‘waarde- en geloofsoordelen’ in de samenleving delijk geïnventariseerd gaat worden en gewerkt aan een gen tot het privé-domein. Kortom: de scheiding van kerk Intussen is wel duidelijk geworden dat kerkelijkheid bood tegen weer en wind. vooral ‘van binnen naar buiten’ denkt. In missionaire of waar te nemen, als (2) van groot belang voor het maat- allesomvattend plan om het religieus erfgoed de plaats te en staat volstaat waar het gaat om het benadrukken van en religiositeit niet hetzelfde zijn. Bovendien blijkt de Pas in de 19e eeuw kreeg de kerk vooral een bestem- overlevingsstrategieën, in goede of slechte tijden, altijd schappelijk gedrag van mensen en hun onderlinge sociale geven in de samenleving die het verdient. de principiële gelijkwaardigheid van kerken en godsdien- samenleving religieuzer dan men ooit had kunnen ver- ming als verenigingsgebouw. Met kerkgenootschappen is de beweging centrifugaal en nooit centripetaal. De verkeer en als (3) evenzeer van groot belang voor het vrije sten, maar niet waar het betrekking heeft op de relatie moeden. Doordat de scheiding van kerk en staat vanuit konden bepaalde bevolkingsgroepen zich identificeren kerk had en heeft altijd een ‘woord voor de wereld’ en en allen omvattende maatschappelijk debat dat de kern is Kerk en overheid tussen de samenleving en de religie. Dit alles speelt mee het paradigma van de secularisatiethese geïnterpreteerd en bovendien stelden deze hen in staat te emanciperen. bewust of onbewust is deze verkondiging altijd vanuit van een democratische samenleving.’ Kerk en overheid kunnen elkaar een dienst bewijzen als in de hedendaagse discussie over het behoud van het wordt, ontstaat er een vertekend perspectief bij het Denk aan het ‘rijke Roomsche leven’ en het ontstaan van een bepaalde kern een bepaald centrum gedacht. Zelfs er tijdig en op een constructieve manier wordt samenge- religieus erfgoed. beoordelen van de betekenis van kerkgebouwen. Het de Gereformeerde kerken van de ‘kleine luyden’. Het de meest geseculariseerde kerkmodellen dragen een Tot voor kort werden kerkgebouwen door de overheid werkt met het oog op het religieus erfgoed. De verschil- In dit artikel wil ik laten zien dat het kerkgebouw kan wor- verdwijnen van ‘godsdienstige symbolen en instituties’ verenigingskarakter heeft lange tijd een positieve invloed soort vooronderstelling in zich dat de wereld op de kerk puur beoordeeld op hun cultuurhistorische waarde, lende burgerinitiatieven moeten hierbij als betekenisvol den opgevat als metafoor voor de – hierboven beschre- (een veelgebruikte definitie van secularisatie) hoeft im- gehad op het ledental van de kerk en maakte ook dat zit te wachten, niet zonder de kerk kan. Zou men in theolo- tegenwoordig heeft men – bijvoorbeeld in kringen van worden betrokken. Van de overheid mag worden ge- ven – problematisch geworden scheiding tussen kerk en mers niet te betekenen dat daarmee ook de betekenis en de samenleving doordesemd raakte met het christelijk gische en oecumenische modellen meer ‘van buiten naar de RACM – ook oog gekregen voor het gebouw als vraagd dat zij oog heeft voor de buitengewone beteke- staat. Tegelijkertijd blijkt juist het kerkgebouw nieuwe waarde van het religieus erfgoed verdwijnen. Kerkver- gedachtegoed. Pas in de jaren zestig van de vorige eeuw binnen’ denken, dan zou men begrijpen waarom kerken onderdeel van een ‘ensemble’, een geheel waarbij ook nis van het gebouw, ook als de rekensommen gemaakt mogelijkheden te bieden om de relatie tussen samenle- lating is een sociologisch verklaarbaar verschijnsel dat werd deelname aan de vereniging van de kerk minder belang hebben bij het in stand houden van het erfgoed. stedenbouwkundige en sociologische waarden een rol worden en de projectontwikkelaars aan tafel gevraagd. handreiking religieus erfgoed 22 23 hoofdstuk 1

Kerken zullen het gebouw niet als een last, maar juist 1.3 Het zijn juist de kleinere geloofsgemeenschappen die of de stad te laten behouden. Dat kost niet alleen geld, en unieke situatie en om die reden is geen blauwdruk De vaak laatste generatie die zich bekommert als een kans moeten zien. Ook wanneer er een andere Kerkbeheer is mensenwerk tussen de wal en het schip dreigen te vallen. Zij hebben het levert ook geld op: oude centra, en met name oude te geven wat de beste benadering is voor een geslaagd bestemming voor het gebouw gezocht moet worden, geen bouwbureaus of functionarissen die zich met het om een prachtig kerkje in stad of dorp en met kerken, mogen zich in een groeiende belangstelling ver- meervoudig gebruik. De achterban, de omwonenden, de blijft het een brug, een mogelijkheid om de samenleving drs. Peter Heisterkamp, directeur van de onroerend goed bezig houden, zoals de grotere denomi- lede ogen aan moet zien dat het aantal kerkgan- heugen van de binnen- en buitenlandse toerist. Volgens sociale en maatschappelijke omgeving, de plaatselijke ‘onderdak’ te bieden, een kans ook om oeroude waarden Stichting Grote Sint Laurenskerk Alkmaar naties. Vaak beheren ze wel pareltjes van architectuur, in gers terugloopt, heeft een groot probleem. De het SCP trekt bijna de helft van de Nederlandse bevolking overheid, het locale bedrijfsleven en, last but not least, in het hart van de samenleving zichtbaar te maken. Kerk en bestuurslid van de VBMK ieder geval belangrijke delen van een locale geschiede- schouders die de beheerlast van zo’n vaak oud er jaarlijks ten minste eenmaal op uit om bezienswaar- de eigen vrijwilligers bepalen in belangrijke mate de en staat zijn immers geen doel in zich? nis. Kerkjes die eeuwenlang onderdeel uitmaken van een gebouw moeten dragen, kunnen dat meestal dige gebouwen te bekijken. Aan oude dorpskernen en slaagkansen. Het gebouw zelf bepaalt zijn grenzen in stads- of dorpsgezicht zijn mede bepalend voor het beeld niet meer aan. Te weinig financiële reserves stadsdelen brengt jaarlijks een derde van de Nederlandse technische zin, de gebruiker (de kerkganger) bepaalt de van zo’n woon- en werkgemeenschap. Een simpele exer- en inkomsten, te weinig vitale vrijwilligers met bevolking een bezoek. We hebben het dan nog niet eens grenzen in gevoelsmatige zin. citie in de gegevens van het Sociaal Cultureel Planbureau voldoende energie, te weinig kennis van zaken. over de buitenlandse bezoekers. Een ander gebruik van een kerk betekent gelijk dat ook (SCP) leert dat een oude dorps- of stadskern mensen meer En dan is het tijd om te kijken naar andere moge- Economisch is het dus een interessant gegeven dat goed moet worden geïnventariseerd welke vergunningen er aantrekt – die zich daar ook prettiger voelen – dan de mo- lijkheden, het delen van het kerkgebouw of, als onderhouden oude binnensteden toeristen aantrekken. nodig zijn en aan welke voorwaarden (wettelijk, fiscaal, Drie paar oudere ogen staren naar de deur. De dernistische bouw in Vinexwijken of nieuw opgetrokken laatste mogelijkheid, afstoten van het gebouw. Een samenleving die zich ontfermt over haar erfgoed Arbo, etc.) er moet worden voldaan. Handelen als een on- blikken verraden een mengeling aan paradoxale steden. Niet voor niets constateert het SCP keer op keer Dat doet uiteraard pijn. Het zijn niet alleen een wordt er in de meeste gevallen in dubbel opzicht voor be- derneming (hoe klein dan ook) verhoogt de slaagkansen gevoelens: strijdlust en hoop versus berusting dat meer mensen dan er feitelijk wonen oude stads- of berg stenen met een dak erop, maar er is lief en loond. De samenleving wordt leefbaarder en ze verdient en een businessplan is daarbij van essentieel belang. Het en overgave. Wat zich hier in een fractie van een dorpscentra beschouwen als hun favoriete woonlocatie. leed gedeeld en men vormde er een gemeen- er ook nog eens geld mee. opstellen van een businessplan dwingt om na te denken seconde aftekent is de feitelijke situatie van de Het gaat zelfs zo ver, dat in een gedachte-experiment schap, met alle voor- en nadelen die daaraan over allerhande zaken, te inventariseren hoe de huidige kleinere geloofsgemeenschap met een of twee een meerderheid het behoud van historische elementen kleven. Niemand wil graag met een vreemde zijn De mensen van de kerkgemeenschap: situatie van de organisatie en de markt is en welk faal- en eigen kerkgebouwen. Vergrijzing speelt ook hier plaatste boven praktische voorzieningen als een winkel- eigen huis delen en dat geldt niet minder voor de van emotie naar businessplan slaagkansen er zijn. Een goede voorbereiding bespaart een rol en de kerkganger wordt ouder en ouder, centrum of sportvelden. gemeenschapsruimte, het eigen kerkgebouw. Als je inventariseert waarom kerkbesturen overwegen gevoelige tikken op de neus, ook in financieel opzicht. de gemeenschap kleiner en kleiner. Er zijn onge- Als het dan toch moet gebeuren roept dat al- om naast de eredienst andere activiteiten te ontwikkelen twijfeld al vele vergaderingen en brainstormses- Kerken als vaste ankers en als toeristentrekkers lereerst weerstand op. Begrijpelijk en menselijk, is dat primair vanwege het geld. Of liever gezegd: het Hobbels onderweg sies geweest om dit tij te keren, maar vergeefs. Vaste ankers in de opbouw van een wijk, dorp of stad maar een lastig gegeven bij het bepalen wat wel tekort aan geld. En hoewel dat een goede drijfveer kan Lukt dit alles met het bestaande potentieel aan vrijwil- Niet alleen de gemeenschap krimpt of valt zijn de kerkgebouwen. Dat geldt overigens ook voor een en niet kan bij medegebruik of ander gebruik. zijn is het tegelijkertijd ook de grootste valkuil. Er wordt ligers? Een lastige en gevoelige vraag, omdat soms de uiteen, maar het kerkgebouw, waar men trots op naoorlogse kerk in een nieuwbouwwijk. Het gebouw al snel gedacht ‘dat doe je even’ of ‘die-en-die kunnen conclusie zal zijn dat dit niet het geval is. De weerstand is is, hard aan gewerkt heeft, goed op gepast heeft, als zodanig heeft zijn eigen rol in de sociale constructie zo leuk piano spelen, dus daar moet ik wel een gebouw vaak te groot om mee te werken aan noodzakelijke veran- wordt een blok aan het been. Onderhoud wordt van wonen, werken en leven. Middelpunt, wegwijzer, vol mee krijgen...’ Nou, vergeet het maar. Als je dat al deringen van gebruik en noodzakelijke aanpassingen aan 1) Erik Borgman, De onlosmakelijke verbondenheid van steeds moeilijker op te brengen, zelf doen is al- houvast, elke denkbare functie is hier in te vullen. Als de een keer lukt is de kans op herhaling klein. ‘Die-en-die’ het gebouw. De enkeling die dat wel lukt is een waarde- religie en publiek domein: pleidooi voor een ‘omgekeerde lang geen optie meer. Het gebouw waar jaren, zo kerkelijke functie verdwijnt is een nieuw leven, een nieu- weten misschien één keer familie en vrienden in de volle kracht bij de ‘doorstart’ en een belangrijke schakel doorbraak’, in: W.B.H.J. van de Donk, A.P. Jonkers, G.J. Kronjee en R.J.J.M.Pluim (red.), Geloven in het publieke niet generaties lang lief en leed gedeeld is met we (sociale, culturele of maatschappelijke) functie het benen te krijgen, maar hoe zit dat een tweede keer? Het tot het recente verleden. Daarnaast zullen mensen met domein, verkenningen van een dubbele transformatie, anderen dreigt een molensteen te worden. meest voor de hand liggend om het kerkgebouw zijn rol is ook niet het beste startpunt voor wie wil beginnen met meer afstand tot het recente verleden (maar wel met een Amsterdam (WRR) 2006, 315-336. Hier geciteerd: 332. en positie in de sociale constructie van de wijk, het dorp meervoudig gebruik. Elke kerk heeft haar eigen specifieke behoorlijke dosis inlevingsvermogen), met kennis van za- handreiking religieus erfgoed 24 25 hoofdstuk 1

ken of een pragmatische instelling langzaam maar zeker Een nieuwe of nevenbestemming geven aan een kerk- 1.4 Typologie van oplossingsrichtingen Behoud van het kerkgebouw en een passende Een wethouder die wel qualitate qua in een de touwtjes in handen moeten krijgen. Bijgestaan maar gebouw is een lastig proces, dat zorgvuldigheid vereist. Het vraagstuk van leegstand van kerken en dreigende herbestemming stichtingsbestuur plaatsneemt, maar zich Herbestemming van niet tegengewerkt door de oude, vertrouwde garde. Die Denken buiten de gebaande paden, flexibiliteit, ook in het sloop is inmiddels een berucht thema in veel gemeen- Waar voortzetting van bestaand religieus gebruik of afwendt als het op daden aankomt is een slecht zullen, hoe moeilijk ook, die touwtjes uit handen moeten toepassen van noodzakelijke regels. Er zijn (nog) geen op kerken: streng in de leer? ten. De oplossingen voor dit vraagstuk zijn moeilijk. Het nevenbestemming geen alternatief is, kan worden ge- voorbeeld. Een ambtenaar die na de aanvraag geven, juist voor het behoud van hun zo waardevolle dit soort situaties toegesneden gebruiksaanwijzingen. is in de gemeentelijke praktijk een kwestie van laveren dacht aan het behoud van de kerk waarvoor een nieuwe voor een gebruiksvergunning een bericht stuurt kerkgebouw. Als het kerkbestuur nog niet zo ver is of als Dat vereist creativiteit in de toepassing van bestaande tussen behoud van het (monumentale) kerkgebouw aan passende bestemming wordt gezocht. Dit impliceert dat dat bij meervoudig gebruik een parkeergarage er een tweedeling is of dreigt te ontstaan tussen vrijwil- regelgeving. Pragmatisme wordt niet alleen gevraagd prof.dr. Nico Nelissen, emeritus hoogleraar de ene kant en een passend gebruik ervan aan de andere de kerk behouden blijft en dat met inachtneming van de onder de kerk dient te worden aangelegd (waar ligers of in de kerkelijke vereniging, is de tijd duidelijk nog van de (voormalige) gebruiker van een kerkgebouw, maar Radboud Universiteit Nijmegen kant. Er dienen zich meerdere oplossingsrichtingen aan, cultuurhistorische waarden van de kerk een bestemming duizenden stoffelijke resten liggen) is feitelijk niet rijp om zo’n belangrijke verandering te ondergaan. ook van ambtenaren en bestuurders die te maken krijgen allemaal met hun eigen voor- en nadelen. Ik onderscheid wordt gezocht die verwantschap heeft met de religieuze, niet goed bij zijn hoofd, maar verstrikt geraakt in met her- of nevenbestemming van een kerkgebouw. de volgende: sociale en culturele functie die een kerk in stad en dorp regelzucht. Hij of zij vergeet dat regels gemaakt De mensen van de overheid: van ratio naar vervult. worden om de samenleving in goede banen te betrokkenheid Voortzetting van bestaand religieus gebruik leiden, niet om de samenleving onbuigzaam te Het is al eerder gezegd: de overheid heeft een belangrijke Zo mogelijk moet worden nagestreefd om kerken voor Wijziging van het kerkgebouw en een passende maken. Een subsidietoekenning voor restauratie rol in het behouden en eventueel herbestemmen van de hun religieuze functie te behouden. Dat geldt uiteraard herbestemming maanden laten liggen, terwijl een armlastige historische bebouwing. Maar ook de overheid bestaat vooral voor monumentale en beeldbepalende kerken. In een aantal gevallen moet vanwege een nieuwe be- stichting die dringend nodig heeft, en zeggen dat uit mensen en daar wil het nog wel eens fout gaan. Veel Door oorzaken als de ontkerkelijking en gebrek aan finan­ stemming de kerk worden aangepast. De kunst is om zo de stichting dit maar even moet voorschieten, is ambtenaren en bestuurders zijn van goede wil, maar de ciën is deze optie evenwel in een aantal gevallen een veel mogelijk van de monumentale waarden te behouden gewoonweg bot te noemen. Twee gemeentelijke enkeling bepaalt hoe herbestemmingsprocessen worden illusie. Toch kan men overwegen om een kerk een tijdje en slechts wijzigingen en toevoegingen door te voeren diensten die beide een ten opzichte van elkaar ervaren. ‘in de mottenballen’ te leggen, dat wil zeggen te wachten die de structuur van het monument niet of in bescheiden tegengestelde verordening uitvaardigen, waar Niet zelden zal een locale kerkgemeenschap aankloppen op tijden waarin er sprake zal zijn van hernieuwde religio­ mate aantasten. Een dergelijke ingreep is te rechtvaar- een beheerstichting zich aan dient te houden, bij de seculiere gemeente om hulp. Niet zelden volgt dan siteit. digen in gevallen dat er ook sprake is van een passende vechten een interne machtsstrijd uit ten koste de reactie dat de seculiere gemeente niets kan doen, bestemming. van derden. omdat kerk en staat gescheiden zijn. Maar dat is niet het Nevenbestemming Het zijn enkele voorbeelden uit de praktijk, die issue. Waar het om gaat is dat de seculiere gemeente Wanneer de voortzetting van het bestaande religieuze Behoud van het kerkgebouw met een wellicht lachwekkend overkomen, maar wel haar dorps- of stadsgezicht moet bewaken en bewaren. gebruik onvoldoende rendabel is om de kerk in stand te niet-passende herbestemming realiteit zijn. Gelukkig staan hier ook vele goede Het is niet de bedoeling om de kerkgemeenschap in stand houden, kan worden gedacht aan nevenbestemmingen Een moeilijkere situatie ontstaat wanneer men er aan ervaringen tegenover. te houden, wel om haar te helpen een (historisch en/of die rechtstreeks of indirect met de religieuze functie van hecht om het kerkgebouw te behouden, maar dat men er beeldbepalend) gebouw te behoeden voor verval. Dat kan het gebouw te maken hebben, zoals de kerk ook gebrui- eigenlijk geen passende bestemming voor kan vinden. In door mee te denken, te helpen bij het omvormingsproces ken voor concerten, lezingen en dergelijke. bijzondere gevallen moet men dan op de koop toe nemen naar meervoudig gebruik of herbestemming. dat de bestemming niet als passend wordt ervaren, maar dat wel de kerk in stand blijft. Eerlijkheidshalve moet Kruisheren Hotel, Maastricht hierbij worden opgemerkt dat een niet-passende bestem- handreiking religieus erfgoed 26 27 hoofdstuk 1

ming vaak leidt tot onverantwoorde ingrepen aan het Rol van de gemeente van kerken en andere religieuze gebouwen. Dat kan door bouwhistorische analyse is opgesteld met een dito waar- Strategisch Plan voor het Religieus Erfgoed structuur en de historische bouwmassa niet aantasten. In exterieur en in het interieur van de kerk. Gemeenten kunnen bij het vinden van een oplossing om middel van financiering, subsidies, leningen, bijdragen in destelling. Men dient er altijd voor te zorgen dat deze Door de stichting die speciaal voor het Jaar van het principe moet alles kunnen worden teruggebracht tot de sloop van het religieus erfgoed te voorkomen en bij het beheer en exploitatie, enzovoort. analyse en waardestelling door een onafhankelijk bureau Religieus Erfgoed in het leven is geroepen, is in 2008 een toestand vóór de nieuwe bestemming. Dat is zeker niet Wijziging van het kerkgebouw met een niet- zoeken naar een passende bestemming waarbij respect- gebeuren en niet door een opdrachtgever die belang uitgebreide reeks van activiteiten opgezet. Alles met altijd het geval geweest, zoals uit de drie voorbeelden in passende herbestemming vol met het gebouw wordt omgegaan een prominente rol Communicatieve instrumenten heeft bij bepaalde uitkomsten. de bedoeling om het religieuze erfgoed duidelijk op de Maastricht op de hierna volgende pagina’s kan worden Zeker waar het kerken betreft met een monumentensta- spelen, zeker in het geval zij eigenaar zijn van het gebouw Verder kan de gemeente communicatieve instrumenten maatschappelijke en politieke agenda te plaatsen. In dit afgeleid. tus of kerken die beeldbepalend zijn, is de combinatie van of dit een speciale status hebben verleend door het aan te inzetten, zoals voorlichting, promotie, overleg, ondersteu- Goed architectenbureau verband wordt ook gewerkt aan een Strategisch Plan voor wijziging van het gebouw en niet-passende bestemming wijzen tot beschermd monument. Gemeenten beschikken nen van burgerinitiatieven en dergelijke. Ten derde is het aan te bevelen om altijd een architecten- het Religieus Erfgoed, zowel het gebouwde als het roe- Slot een zeer gevoelige. Dat ligt wat anders als de kerk alleen over talrijke beleidsinstrumenten, die allemaal voor dit bureau in te schakelen dat weet heeft van en een grote rende erfgoed. In dit plan zal duidelijk worden geopteerd Het is van belang dat ervaringen worden uitgewisseld in stedenbouwkundig opzicht van belang wordt geacht. In doel kunnen worden ingezet. Om een paar te noemen: Instrumentenmix affiniteit heeft met deze materie. Op die manier kan men voor het belang van het religieuze erfgoed als weerslag en dat er kennis en inzicht ontstaan in ‘good practices’. die gevallen kan men zich wat meer permitteren met de In de praktijk maakt de gemeente niet van één enkel zich een heleboel ellende (en ook geld) besparen. Niet ie- van onze cultuurgeschiedenis, als bepalend gegeven voor Immers, wij kunnen (en moeten) nog veel van elkaar leren aanpassing van het gebouw en de functie die men er in Ruimtelijke instrumenten instrument gebruik, maar combineert zij meerdere instru- der architectenbureau heeft een passende portfolio. Het de structuur en het uiterlijk van stad, dorp en land, en ook op dit gebied, ondanks het feit dat we in grote lijnen onder wenst te brengen. Via een bestemmingsplan kan de toekomst van het religi- menten tot een zogeheten instrumentenmix. is zaak om een verantwoorde keuze te maken, want hier als ‘lieux de mémoire’ en sociaal-cultureel ankerpunt weten wat het probleem is, wat de oorzaken ervan zijn en euze erfgoed in belangrijke mate worden vastgelegd. Dit is het risico groot van de wet van de eenmaal ingeslagen voor huidige en toekomstige generaties. Daartoe is een welke oplossingen er zijn. Maar iedere kerk is bijzonder, Gedeeltelijke sloop van het kerkgebouw veronderstelt wel dat men zo’n plan vrij concreet maakt. Aanbevelingen weg. (extra) inspanning van overheid, maar ook van eigenaren, is uniek. Standaardoplossingen zijn er niet: het gaat om Wanneer alle bovenstaande opties niet mogelijk zijn, Andere ruimtelijke instrumenten zijn het opstellen van Welke aanbevelingen kan men nu aan gemeenten geven verenigingen en particulieren noodzakelijk. De snelheid een duivels dilemma. Iedere keer moet opnieuw worden dan dient zich vaak sloop aan. In die gevallen is het de een beeldkwaliteitsplan waarin expliciet op het religieu- op dit vlak. Ik noem er een paar die mijns inziens essenti- Goed samengesteld projectteam waarmee het religieuze erfgoed tegenwoordig verdwijnt, uitgevonden wat in de gegeven omstandigheden wijs is. moeite waard om te overwegen om toch een deel van de ze erfgoed wordt ingegaan, het nemen van het initiatief eel zijn in een proces tot behoud en passende herbestem- Werken aan behoud en herbestemming van het religieus vraagt om een soort deltaplan voor de bescherming en in- kerk als herinnering overeind te houden, bijvoorbeeld de of het nauw betrokken zijn bij plannen tot herbestemming ming van het religieus erfgoed. erfgoed is niet iets voor één enkele persoon; het gaat standhouding van het religieus erfgoed. Het Strategisch kerktoren of het koor. van het religieuze erfgoed. altijd om teams. Zorg ervoor dat zo’n team zorgvuldig is Plan zal in deze handreikingen bieden. Met dank aan Servé Minis voor gegevens Proactief en lange termijn denken samengesteld, dat wil zeggen breed in disciplines en van de kerken in Maastricht. Volledige sloop van het kerkgebouw Juridische instrumenten In de eerste plaats is het van belang om er zo vroeg bevolkt door mensen met passie voor de materie. Generaties herbestemming Als alle genoemde oplossingsstrategieën uiteindelijk Uiteraard kan de gemeente gebruik maken van de wet- mogelijk bij te zijn, dat wil zeggen voordat het probleem Processen van herbestemming van monumentale geen optie zijn, dan rest slechts sloop. De grond wordt telijke mogelijkheden neergelegd in de Wet Ruimtelijke zodanig groot is, dat allerlei opties niet meer mogelijk Periodiek overleg met de RACM kerkgebouwen zijn gecompliceerd en het vinden van dan gebruikt voor nieuwe doeleinden. Een laatste stro- Ordening, de Woningwet 2003 en de Monumentenwet zijn. Een proactieve houding en een durven denken in Vergeet niet om periodiek overleg te voeren met de geschikte oplossingen kost eigenaren en ontwerpers halm om in ieder geval iets van de vroegere situatie in 1988. In deze wetten zitten allerlei juridische mogelijk- lange termijntermen zijn van groot belang voor het succes RACM. We hebben niet voor niets dit kennisinstituut. veel energie. De vele herbestemmingen van kerken in herinnering te roepen, is om de nieuwbouw in massa en heden om de instandhouding van kerken en dergelijke te van een operatie op dit vlak. De daar werkzame specialisten op talrijke relevante bijvoorbeeld Maastricht laten zien dat men kan spreken verschijningsvorm enige verwantschap te geven met het garanderen. terreinen kunnen buitengewoon waardevolle adviezen van generaties herbestemming. De algemene lijn is dat in gesloopte kerkgebouw. Als minimale variant kan men in Onafhankelijke bouwhistorische analyse en aandragen. Het niet inschakelen van deze expertise kan toenemende mate bij herbestemming wordt geprobeerd de bestrating of door gebruik te maken van inrichtings- Financiële instrumenten waardestelling later opbreken en een grote complicatie in de opgave om (nog) zorgvuldiger met het monument om te gaan. elementen iets van de contouren van de vroegere kerk De gemeente kan ook in financiële zin een rol spelen bij In de tweede plaats moet de gemeente erop toezien opleveren. Het algemene principe luidt tegenwoordig ‘reversibili- zichtbaar maken. behoud, nevenbestemming en passende herbestemming dat van het gebouw (of ensemble) in kwestie een goed teit’, dat wil zeggen slechts ingrepen toepassen die de Casus 1 De Tweede Minderbroederskerk werd in het begin In 1995 veranderde de situatie volledig toen het Casus 2 Het kloostercomplex van de Kruisheren in Maas- de hotelgasten en het schip van de kerk fungeert ‘Tweede van de achttiende eeuw gebouwd. Het was een complex werd opgekocht door de Universiteit ‘Kruisherenklooster’ tricht dateert uit de vijftiende eeuw. De eerste steen als receptie, bar, lounge en lobby. Het nieuwe driebeukige kerk, die behoorde bij het klooster van Maastricht. De restauratie en de plannen voor voor de nieuwe kerk werd in 1440 gelegd. Het kruis- Kruisheren Hotel is gerealiseerd nadat dit kloos- Minderbroederskerk’ de Franciscanen. Het jaar 1795 was voor de kerk en herbestemming werden verricht door Jules Jans- herenklooster werd in september 1796 opgeheven, tercomplex een kwart eeuw heeft leeggestaan. De klooster een rampjaar. De Fransen verdreven de sen van het architectenbureau Satijn. Terugblik- waarna het complex vanaf 1797 gebruikt werd als herbestemming tot hotel is opmerkelijk, omdat een Franciscanen uit het klooster en gingen het com- kend moet men zeggen dat er tamelijk rigoureus munitiemagazijn, kazerne en garnizoensbakkerij. middeleeuws monument veel beperkingen kent en plex gebruiken als opslagplaats voor de geroofde is ingegrepen: in de kerk werden de vloeren van In 1897 werd het complex op instigatie van Victor omdat de aanpak van zo’n complex gebouw ook een archieven van de geconfisceerde kerken. In 1825 de tussenverdiepingen gesloopt en herplaatst op de Stuers gerestaureerd als onderkomen voor enorme investering vereist. De opdrachtgevers: de kreeg de paterskerk de bestemming van Paleis van een plek die paste bij de herbestemming. Een later het Rijkslandbouwproefstation, dat er tot 1981 Stichting Monumentaal Erfgoed Limburg en Camille Justitie, terwijl het klooster na eerst gebruikt te zijn aangebracht monumentaal trappenhuis werd in verbleef. In 2004 werd het kruisherenklooster Oostwegel Holding, alsook de ontwerpers van het als school, gevangenis werd. De kerk kreeg een weliswaar behouden, maar oogt wat vreemd in een gerestaureerd en heringericht tot hotel. De kloos- architectenbureau SatijnPlus (Rob Brouwers) heb- nieuwe neoclassicistische gevel. kerkruimte die nu weer meer zichtbaar is gemaakt tercellen en kloostergangen zijn nu het domein van ben het beste van hun kunnen moeten tonen om de door het aanbrengen van een vide. Wie het gebouw restauratie en herbestemming te doen slagen. Aan nu bezoekt, wordt weliswaar nog herinnerd aan de de buitenzijde verraadt alleen de nieuwe koperen voormalige kloosterkerk, maar wordt ook herinnerd toegang dat de kloosterkerk een andere bestem- aan het Paleis van Justitie en dat allemaal in een ming heeft gekregen. Wie de koperen tunnel door- enigszins postmoderne setting waarvan het interi- loopt, ontdekt dat het kerkinterieur heeft plaatsge- eur getuigt. Van ‘reversibiliteit’ is geen sprake. maakt voor een grote ‘tafel’ die in de lengterichting van de kerk is ingebouwd. Interieurarchitect Henk Vos en de lichtdesigner Ingo Maurer hebben ervoor gezorgd dat de bezoeker verrast wordt door een geheel nieuwe invulling binnen een bestaande historische context. In dit geval is sprake van een zekere ‘reversibiliteit’. 31 hoofdstuk 1 Casus 3 De Dominicanenkerk ligt in het hart van de stad Jan Vasoens werd aangebracht. Van groter kunst- ‘Dominicanenkerk’ Maastricht, tussen de Markt en het Vrijthof. Deze historische betekenis is de muurschildering die in kloosterkerk werd in het laatste kwart van de der- 1337 aan het tweede muurvak van de zijbeuk aan 1.5 Nederland kent een grote voorraad aan kerkgebouwen. Bij het behoud van kerkgebouwen dienen vele tiende eeuw gebouwd en in 1294 gewijd. De kerk is de noordzijde van de kerk werd aangebracht. Het Gemeten naar het gebruik waarvoor deze vastgoedsector Kerken op waarde geschat, waarden tegen elkaar te worden afgewogen geheel uit mergel opgebouwd op een basement van is een van de oudst bekende muurschilderingen in oorspronkelijk bedoeld is, te weten het onderdak bieden en we bevinden ons in het spanningsveld van kolenzandsteen. Het gebouw bezit een basilicale Nederland, die in 1861 werd ontdekt door Victor de religieus erfgoed als aan kerkelijke activiteiten met als kern de eredienst, zijn cultuur en economie. Ook private partijen zullen opbouw met een veelhoekige koorsluiting, maar Stuers, die ook voor de conservering en een eerste er té veel kerkgebouwen. De oorzaak ligt in de secula- vastgoedopgave als uitgangspunt moeten nemen dat een kerk- er zijn geen transept­armen. De kerk bezit nog de restauratie heeft gezorgd. De Dominicanenkerk risatie van de samenleving en het feit dat we minder gebouw niet alleen een commercieel object is, oorspronkelijke kapconstructie (een van de oudste is onlangs gerestaureerd door het architectenbu- dr. ir. Kees Doevendans1, hoofddocent aan snel geneigd zijn ons institutioneel te binden. Volgens maar eerst en vooral maatschappelijk vastgoed. van Nederland). Op een aantal gewelfvakken zijn reau SatijnPlus (Rob Brouwers). De kerk heeft een de TU Eindhoven, groep Stedenbouw en het Sociaal Cultureel Planbureau zal over zo’n 15 jaar nog restanten van een beschildering bewaard nieuwe bestemming gekregen. In opdracht van voorzitter van de Werkgroep Kerkbouw van bijvoorbeeld nog slechts 4% van de bevolking lid zal zijn gebleven, die in 1619 door de Dominicaner monnik de boekhandel Selexyz werd door Merkx + Girod de Protestantse Kerk in Nederland van de Protestantse Kerk in Nederland.2 In de jaren na Jan Vasoens werd aangebracht. Van groter kunst- Architecten uit Amsterdam een plan ontwikkeld de Tweede Wereldoorlog is een overmaat aan kerken historische betekenis is de muurschildering, die in om het interieur van de kerk opnieuw in te vullen. gebouwd bovenop de al bestaande voorraad. Dit als on- 1337 aan het tweede muurvak van de zijbeuk aan Een beeldbepalend onderdeel is de zogenaamde derdeel van het toen veelvuldig toegepaste stedenbouw- de noordzijde van de kerk werd aangebracht. Het ‘boekenflat’. Daar kan de bezoeker de structuur kundige concept van de ‘wijkgedachte’: de opbouw van is een van de oudst bekende muurschilderingen in en het karakter van de kerk heel goed ervaren. de stad naar wijken en buurten als kaders voor stedelijke Nederland, die in 1861 werd ontdekt door Victor de Het betreft een voorbeeld van een grote mate van gemeenschap (sociale cohesie). Dit concept sloot prima Stuers, die ook voor de conservering en een eerste ‘reversibiliteit’. aan op het rooms-katholieke parochiedenken, maar ook restauratie heeft gezorgd. De Dominicanenkerk de Nederlandse Hervormde Kerk nam dit concept op in de is onlangs gerestaureerd door het architectenbu- kerkorde. Zo ontstond het verschijnsel van de wijkge- reau SatijnPlus (Rob Brouwers). De kerk heeft een meente, de wijkpredikant en de wijkkerk. Tel daarbij op nieuwe bestemming gekregen. In opdracht van de religieuze herleving na de oorlog plus het verschijnsel de boekhandel Selexyz werd door Merkx + Girod van de verzuiling – elke denominatie haar eigen kerk- Architecten uit Amsterdam een plan ontwikkeld gebouw – en de naoorlogse Nederlandse samenleving om het interieur van de kerk opnieuw in te vullen. stond garant voor een explosieve toename van het aantal Een beeldbepalend onderdeel is de zogenaamde kerkgebouwen. ‘boekenflat’. Daar kan de bezoeker de structuur en het karakter van de kerk heel goed ervaren. Het betreft een voorbeeld van een grote mate van Opstandingskerk (‘de Kolenkit’) in Amsterdam, gebouwd in 1955-1956 als hervormde kerk, architect prof. M.F. ‘reversibiliteit’. Duintjer. In 1978 overgenomen door de evangelische Stichting Hulp in Nood, in 2008 geselecteerd voor de rijksmonumentenlijst. De betekenis als ‘landmark’ in het stadsbeeld is door de recente ontwikkeling van het Bos en Lommerplein sterk aangetast. handreiking religieus erfgoed 32 33 hoofdstuk 1

Kerkelijke gemeenten worden nu geconfronteerd met is met emoties, herinneringen, verhalen, identiteit en categorieën: tot 1850 (van de romaanse kerken tot de Schiedam, die binnen enkele jaren zal worden gesloten. teren met architectonische meerwaarde die boven louter Multifunctionaliteit financiële problemen. Het wordt noodzaak kerkgebou- geschiedenis. negentiende-eeuwse ‘Waterstaatskerken’ en de vroege ‘Deze kerk is onderdeel van een woongebouw dat aan functionaliteit uitsteeg en een identiteitsbepalend ge- De geschiedenis laat zien dat kerkgebouwen van functie wen af te stoten of de kerkelijke functie te combineren neogotiek), 1850-1940 (veel kerkgebouwen in neo- en een reconstructie toe is. Te kleine bejaardenwoningen bouw toe te voegen aan de monotonie van woonwijken. kunnen wijzigen en verschillende kerkelijke gemeenten met andere functies om het kerkgebouw exploitabel te Rijke schakering expressionistische stijlen), 1940-1965 (wijkkerken, zullen worden samengevoegd tot een geheel vernieuwd Bekende ‘kerkarchitecten’ waren onder anderen Sijmons, hebben inmiddels ervaring met multifunctionele exploita- houden. Het zal duidelijk zijn dat herbestemming of mul- De voorraad religieus vastgoed vormt een bont geheel. modernistisch-zakelijk of traditionalistisch Delftse woonzorgcomplex. Binnen dit complex is behoefte aan Van Eyck, Van den Broek en Bakema en Duintjer. Hun ont- tie opgedaan. In het geval van de protestantse kerken is tifunctionaliteit niet altijd eenvoudig is en dat voor een Naast kerkgebouwen zijn er pastorieën, kloosters, school) en 1965 en daarna. Vele van de kerkgebouwen uit een ontmoetingsruimte en een zorgsteunpunt voor de werpen hebben grote architectuurhistorische betekenis, functiewijziging overigens gemakkelijker dan bij rooms- monumentale kerk de problematiek anders is dan voor parochiehuizen etc. De meeste aandacht gaat momen- de eerste twee perioden staan op de rijksmonumenten- wijk. De beschikbare 300 m2 is hier zeer geschikt voor.’ maar zijn vanwege hun uitgesproken architectonisch en katholieke kerkgebouwen. Laatstgenoemde zijn gewijd een naoorlogse kerk. teel uit naar kerkgebouwen. Zij dateren uit verschillende lijst, kerkgebouwen uit de latere periode kunnen behoren Maar de ruimte ‘is ook voor veel andere functies geschikt, liturgisch concept voor ander gebruik vaak nauwelijks ge- en dienen, alvorens een andere functie te krijgen, te Al met al ligt hier een enorme opgave die een bijzonder perioden. tot de preselectie jonge monumenten. of met weinig middelen geschikt te maken. Het is een schikt, hooguit voor bescheiden multifunctioneel gebruik. worden ontwijd. Protestantse kerken kunnen in principe soort vastgoed betreft. Cultureel vastgoed dat verbonden De indeling van monumentenzorg kent de volgende Ir. Bram van Hengel3 stelt dat met het oog op herbestem- prima ruimte voor een klein wijkgebonden kantoor.’4 eenvoudig aan de ‘profaniteit’ worden overgegeven. Voor ming (Van Hengel spreekt van ‘hergebruik’) vier soorten Ten slotte de categorie van de monumentale kerkgebou- beide denominaties geldt dat men er op toe wil zien, dat kerkgebouwen zijn te onderscheiden, die deels samen- Tot de tweede categorie behoren vele ‘huis-tuin-en- wen. Hun algemene betekenis is nagenoeg onomstreden. nieuwe (toe te voegen) functies ‘acceptabel’ zijn. Dat is vallen met bovenstaande categorieën: keuken-kerken’, zoals Van Hengel stelt. Het zijn de Zij zijn bouwkundig indrukwekkend, zijn geschiedkundige een rekbaar begrip. De praktijk is momenteel dat vooral • Kerken die onderdeel zijn van een groter gebouw naoorlogse kerkgebouwen die, als gevolg van de eerder tekens, hebben een markante plaats in stad of dorp en wordt gedacht aan sociaal-culturele bestemmingen, • Kerken zonder architectonische en kunsthistorische genoemde wijkgedachte, vaak op centrale plekken in zijn ‘visueel eigendom’ van de samenleving. Niet zelden zoals expositieruimte, bibliotheek, theater, ontmoetings- betekenis een wijk of stadsdeel gelegen zijn, in potentie prima hebben monumentale kerkgebouwen ook een toeris- plaats, overheidsloket, etc. Realiteit is echter dat naar • Kerken met een architectonische of cultuurhistorische bouwlocaties! Op een expertmeeting van de PKN in april tische functie. Maar hun voortbestaan is niet vanzelf- deze functies niet altijd vraag is. Bestemmingen als dis- kwaliteit 2006 constateerde prof. Hubert-Jan Henket dat kerkelijke sprekend. Van Hengel zegt hierover: ‘Vanaf de scheiding co, supermarkt, partycentrum liggen minder voor de hand • Monumentale kerken. gemeenten daarom een interessante prooi voor project- van kerk en staat in de Napoleontische tijd, kwamen en worden niet snel geaccepteerd. Een woonbestem- ontwikkelaars kunnen zijn!5 onderhoud en beheer voor rekening van de kerkelijke ming kan dan een oplossing zijn. Het ombouwen van een Voor de eerste categorie is herbestemming een goede Het zijn ook deze kerkgebouwen die, in de afweging van gemeente. Met vallen en opstaan en met behulp van kerkgebouw tot appartementencomplex is een al enige optie. Van Hengel geeft als voorbeeld de Bethelkapel in een kerkelijke gemeente tussen het afstoten van een omvangrijke restauratiesubsidies van de staat is het ruim tijd toegepast concept dat kan zorgen voor behoud van monumentale of van een moderne kerk, vaak het eerst twee eeuwen goed gegaan, nu is het einde in zicht. De op zijn minst het uiterlijk van een kerkgebouw. Maar niet kind van de rekening zijn. Juist bij deze kerken echter steeds kleiner worden kerkelijke gemeenschap brengt altijd is dat een succes. Architectuurhistoricus prof. dr. zijn er vaak relatief goede mogelijkheden tot herbestem- het niet meer op.’6 Bernard Colenbrander stelt: ‘Kerken en kloosters worden ming. Het idee van de kerk als wijkcentrum heeft ervoor Algemeen heerst de idee, dat het etiket ‘monument’ door regelmatig omgebouwd tot appartementen en kantoren. gezorgd, dat de gebouwen naast de kerkelijke standaard- de samenleving als geheel op een kerkgebouw is geplakt Dat ziet er vaak treurig uit. Na de verbouwing herinnert er ruimtes meestal royale nevenruimtes hebben. en dus ook niet louter en alleen de verantwoordelijkheid niets meer aan de oorspronkelijke bestemming. Als er na Tot dezelfde categorie van naoorlogse kerken behoren van de kerkelijke gemeenschap kan zijn. In principe zou- de renovatie niet meer overblijft dan een lege huls, kun je Voormalige Arminiuskerk in Amsterdam, gebouwd in 1957 ook kerkgebouwen van hoge architectonische waarde. den dergelijke kerkgebouwen aan de ‘samenleving’ terug zo’n gebouw net zo goed slopen.’7 als remonstrantse kerk, architect K.L. Sijmons Dzn. In Architecten in de kritische periode van de moderne moeten vallen, liefst met handhaving van de oorspronke- 1971 getransformeerd tot buurthuis De Tulp, waartoe in de gevel van de voorbouw nieuwe ramen zijn uitgebroken. beweging gebruikten het kerkgebouw om te experimen- lijke functie: kerkelijk gebruik. handreiking religieus erfgoed 34 35 hoofdstuk 1

Waarde van kerkgebouwen een belangrijke vraag, welke speelruimte de gemeen- zou sloop de wijkstructuur ernstig kunnen aantasten. belangrijk onderwerp van discussie zijn. Het is daarbij 1.6 gedachte1 en het principe van de tuinstad, aangevuld Wanneer we spreken over de waarde van kerkgebouwen, telijke overheid op basis van het bestemmingsplan voor enigszins pijnlijk om te constateren, dat deze discussie De kerk in de met de wijkgedachte, het sociaalruimtelijke concept van dan hebben we te maken met verschillende waarden die toekomstige functies biedt. Monumentensubsidies ontstaat als kerkgebouwen tot ‘religieus erfgoed’ worden een naar buurten en wijken ‘gelede stad’. Men zag de tegen elkaar dienen te worden afgewogen. Hier ligt de Veel kerken hebben een monumentenstatus, dat legt een bestempeld. Zoals dat ook met het industriële erfgoed is stedenbouwkundige wijk als ‘een samenhangende op zichzelf gerichte een- kern van het omgaan met het religieuze vastgoed! De Over de functionele waarde van kerkgebouwen is al het verantwoordelijkheid op aan de samenleving als geheel. gegaan, komt de vraag van de waarde van deze voorraad compositie van de heid met een overzichtelijke schaal, een breed aanbod volgende typologische reeks van (overlappende) waarden nodige gezegd. Voor de resterende waarden geldt, dat ze Die kan niet alleen op de schouders van de kerkelijke ge- naar voren als het gebruik ervan niet langer vanzelfspre- aan voorzieningen en een hecht sociaal netwerk’. Buurt kan worden opgesteld: niet eenvoudig in financiële zin ‘hard’ zijn te maken. De meente terecht komen. Er is momenteel enig optimisme, kend is. naoorlogse stad en wijk moesten fungeren als ruimtelijk kader voor • emotionele waarde symbolische waarde omvat bijvoorbeeld de betekenis omdat het huidige kabinetsbeleid niet onverschillig staat gemeenschapszin. Ondertussen gingen thema’s als plan- • economische waarde van het kerkgebouw als teken van onze cultuurgeschiede- tegenover het behoud van (religieus) cultureel erfgoed.8 ir. Loes Veldpaus, onderzoeker aan de ning, rationaliteit, wetenschap en overheidsingrijpen • functionele waarde nis. Het zijn elementen die tot onze collectieve herin- In het algemeen overheerst echter de idee, dat het regime Technische Universiteit Eindhoven het sociaal-politieke bestel bepalen.2 Uitgangspunt was • symbolische waarde nering behoren. Afgezien daarvan zijn het vaak markante van monumentensubsidies zich niet hoopvol ontwikkelt. dat de samenleving onder wetenschappelijke leiding • architectonische waarde gebouwen, die als visueel baken, als omgevingspsycho- Wel zien we regionale initiatieven, zoals van de provincie letterlijk tot een sociaal-economische orde gemaakt zou • stedenbouwkundige waarde logische ‘landmark’ in stad, wijk, buurt of dorp fungeren. Gelderland, om tot beleid ten aanzien van religieus erf- kunnen worden.3 De stedenbouw vond hierin een logi- • monumentale waarde. In naoorlogse wijken vormen zij naast winkelcentra en goed te komen en daarin ook te investeren. Lokale initia- sche plaats daar men de sociale doorsnede van de stad De kerkelijke gemeenten hebben de neiging veel aan- scholen vaak de enige opvallende elementen. Maar tieven kunnen ertoe leiden dat het behoud van bepaalde vertaalbaar achtte naar de ruimtelijke doorsnede – de dacht te geven aan de emotionele aspecten van een kerk- hoe wordt dit ‘visuele eigendom’ te gelde gemaakt? (kerk)gebouwen in een gemeentelijk bestemmingsplan maakbare samenleving. gebouw, waarschijnlijk ook vanuit een pastorale attitude. Kerkgebouwen vertegenwoordigen ook architectonische wordt vastgelegd. Naast deze moderne waarden bleef de traditionele rol Betrokken gemeenteleden hebben dierbare herinnerin- en stedenbouwkundige waarden vanwege hun bouwstijl Het is vanwege de scheiding van kerk en staat wel van de godsdienst aanvankelijk grote invloed uitoefenen gen aan een kerkgebouw (doop, huwelijk, uitvaartdien- of ze zijn belangrijk als werkstuk van een architect. Ook belangrijk elke schijn te vermijden dat monumentensub- 1) Dit artikel is een bewerking van een eerder verschenen Een groot deel van de kerken die als gevolg van de op de samenleving, waardoor de verzuiling ook na de sten). Het is een pijnlijk proces om een kerkgebouw aan behoren kerkgebouwen tot de weinige tekens die een sidies ten goede zouden komen aan het functioneren artikel in het Real Estate Magazine. De auteur is dank ontkerkelijking en de fusies van kerkgenootschappen en oorlog bleef bestaan. Dit had zowel ruimtelijk als sociaal de eredienst te onttrekken. Dit maakt het keuzeproces (symbolische) tegenhanger kunnen vormen tegen het van de kerkelijke gemeenschap. Subsidies zijn bedoeld verschuldigd aan drs. Jos Smeets en ir. Loes Veldpaus voor kerkelijke gemeenten in de afgelopen decennia hun ori- en cultureel grote invloed: naast een markant verzuilde hun nuttige commentaar. niet eenvoudig. Niettemin is ook voor een kerkelijke eenzijdige consumentisme. Afgezien van deze waarden voor instandhouding van het kerkgebouw. Zij betekenen 2) Jos Becker, Joep de Hart, Godsdienstige veranderingen ginele functie verloren en inmiddels leegstaan of al zijn samenleving bracht het ook een explosieve toename van gemeente voortgezet gebruik, hergebruik of afstoting kan een kerkgebouw als grootschalig fysiek element dat overigens ook een impuls aan de economie. Wanneer zij in Nederland, SCP, werkdocument 128, 2006. gesloopt, stamt uit de wederopbouwperiode. Daarmee het aantal kerkgebouwen met zich mee, elke godsdien- 3) Bram van Hengel, ‘Kerkgebouwen in een seculiere uiteindelijk een rationele en financiële afweging. is opgenomen in de openbare ruimte, ook een essentiële worden besteed aan onderhoudsactiviteiten genereren samenleving’. In: Anne Schram, Kees Doevendans e.a. is een cultureel verlies van belang aan de orde: wanneer stige zuil streefde naar een eigen kerkgebouw in de nabij- Bij de economische waarde spelen verschillende aspec- bouwsteen vormen van de stadsplattegrond. Het gaat ze daarmee werkgelegenheid. In dit verband zou het in- (red.), Kansen voor kerkgebouwen, Utrecht (PKN) 2007, gebouwen qua functie overtollig zijn geworden impliceert heid van zijn leden. ten een rol. Van een hoge energierekening door bouwfysi- dan dus niet (alleen) om de waarde van de grond of het teressant zijn de gehele kerkelijke voorraad als een eco- 21-24. dat immers nog niet hun culturele of stedenbouwkundige De ruimtelijke uitwerking van de wijkgedachte en de 4) Bram van Hengel, 2007, 21. sche tekortkomingen tot onderhouds- en behoudskosten uiterlijk van het gebouw maar juist om de contextuele nomisch subsysteem met zijn eigen input (waaronder een 5) Hubert-Jan Henket, ‘Hergebruik van kerkgebouwen’. In: overbodigheid. moderne stedenbouw is duidelijk zichtbaar in de vroeg- en van belastingtechnische veranderingen tot hoge betekenis en stedenbouwkundige ligging. Om deze enorme inzet van vrijwilligers) en output te analyseren. Kansen voor kerkgebouwen (noot 3), 17-18. naoorlogse uitbreidingsplannen. Kenmerkend zijn de 6) Bram van Hengel, 2007, 23. grondprijzen. Vaak staan kerkgebouwen op uitgelezen waarde, die bijdraagt aan de kwaliteit van een stedelijke Op dit moment richt de economie van het kerkgebouw 7) Interview in De Ingenieur, nr. 16, september 2006. Stedenbouwkundig ontwerp in de jaren 50 en 60 door de wijk ‘vloeiende’ groen- en waterstructuren die locaties, en zoals Henket opmerkte: projectontwikkelaars omgeving, te bepalen ligt het doen van een stadsmorfo- zich enkel nog op het individuele object. 8) ‘De overheid draagt daadwerkelijk zorg voor behoud Het stedenbouwkundig ontwerp in de jaren vijftig en een groene route bieden maar ook voor de verbinding van ‘azen’ hierop, terwijl de kerkleden zich daar niet altijd in logische analyse voor de hand. Als een kerkgebouw een De komende tijd zal het uitwerken van strategieën hoe van (religieus-)cultureel erfgoed.’, pagina 38, punt 4 uit het zestig is kort samen te vatten met trefwoorden als de de verschillende schaalniveaus zorgen. Van tuin tot park, Coalitieakkoord tussen de Tweede Kamerfracties van CDA, voldoende mate van bewust zijn. Hierbij is overigens wel identificerend en structurerend object is in haar omgeving om te gaan met de voorraad religieus vastgoed een PvdA en ChristenUnie, 7 februari 2007. verwetenschappelijking van de stedenbouw, de CIAM- alles wordt opgenomen in deze structuur. De bebouwing handreiking religieus erfgoed 36 Casus Aan de hand van de casestudy Presikhaaf (Arn- Hier is een open aanzicht aan het water ontworpen Arnhem Presikhaaf hem)4 zal nu worden getoond dat ook de ruimte- om een spel van glasgevel en reflectie mogelijk te is zorgvuldig ontworpen in ruimtelijke composities van geving. Rigoureuze stedenbouwkundige transformaties de architectonische ontwerplaag gekeken, de object- lijke (stedenbouwkundige) ontwerplaag van het maken, maar ook om de lage onopvallende kerk repeterende ‘stempels’ (herhaalbare ensembles van van de naoorlogse woongebieden, gepaard gaande met waarde, en alleen als een relatie expliciet aanwezig is, kerkgebouw behoudenswaardige kwaliteiten kan stedenbouwkundig een gezicht in de wijk te geven. woningbouw in open bebouwing, meestal een combi- veel sloop en nieuwbouw, zijn dan ook aan de orde van wordt de samenhang met de liturgische of de ruimtelijke bevatten. Het water omarmt als het ware het ensemble, natie van hoog- en laagbouw) met daaraan toegevoegd de dag. De rigoureuze sloop ontkent de lokale culturele waarden gewaardeerd. Door de verschillende ontwerpla- Presikhaaf (Arnhem) is een voorbeeld van een hierdoor ontstaat een eenheid met een gezamenlijk enkele wijkfuncties, vaak geclusterd, waar mogelijk en sociale waarde van de gebouwen, waarden die van gen van het kerkgebouw te analyseren wordt zichtbaar of naoorlogse wijk die binnen tien jaar na de start van afgeschermd binnengebied. Hoewel het complex naar zuil. Ruimtelijk zie je dan dat een van de min of meer belang zouden kunnen zijn voor de doorontwikkeling van ze los van elkaar of juist in relatie tot elkaar kwaliteiten de bouw zowel een gereformeerde, een hervormde geen toren heeft gekregen en daarmee niet als centraal gelegen bebouwingsvelden ingevuld is als deze gebieden. bevatten die behoudenswaardig zijn en gebruikt kunnen en een rooms-katholieke zuil en kerk huisvestte. In- ‘landmark’ te benoemen is, zorgt de combinatie van sociaalruimtelijk wijkcentrum. Zo’n wijkcentrum bestaat Het kerkgebouw zou binnen die context een bijzondere worden binnen de herbestemming van het gebouw of van middels zijn de gereformeerden en de hervormden functie en compositie er toch voor dat het ensemble uit een ensemble van een kerk met een schoolcomplex, rol kunnen spelen. Het heeft in de wijk een prominente de grond. Zo ontstaat de mogelijkheid een gebouw te be- samengegaan als PKN-gemeente, zij kerken nu in een baken vormt in de wijk en stedenbouwkundig vaak nog aangevuld met functies als een buurthuis, een plaats door zijn zichtbaarheid en herkenbaarheid, maar houden omwille van de stedenbouwkundige compositie, de (hervormde) Bethlehemkerk; de (gereformeerde) als bijzonder object binnen de repetitie van de winkelstrip of een bejaardencentrum. Het kerkgebouw ook om de mogelijke culturele waarde die het verte- ook wanneer het architectonisch niet bijzonder is. Maar Nicolaaskerk (boven) en Bethlehemkerk (onder) Bethaniënkerk is reeds gesloopt. woonstempels fungeert. of het ensemble waar het gebouw toe behoort werd genwoordigt. De rol van het kerkgebouw binnen de ook kan behoud van de morfologische en/of sociaalruim- vaak ontworpen in relatie met de openbare groen- en transformatie van de naoorlogse stad staat ter discussie. telijke functie van het betreffende (voormalige) gebouw Nicolaaskerk Bethlehemkerk waterstructuur en vormt door situering, schaalgrootte, De vraag wie hiervoor verantwoordelijk is en hoe we opgenomen worden in een nieuwbouwplan. Analyse De katholieke Sint-Nicolaaskerk is enkele ja- De Bethlehemkerk (1962) van de PKN werd ontwor- typologie en detaillering een uitzondering op de monoto- moeten omgaan met deze gebouwen speelt al enige van de ontwerplagen, de mogelijke kwaliteiten die ze ren geleden in samenwerking met de parochie pen door Chr.H. Nielsen (bureau Nielsen, Spruit en nie van de woningbouw. Ook binnen het ontwerp van het tijd. Omdat zowel de sociale als de stedenbouwkundige bevatten en de consequenties daarvan voor de ontwerp- afgestoten door het bisdom en aangekocht door Van de Kuilen), een gerenommeerd wederopbouw- sociale netwerk werd de kerk als gebouw en als instituut component in deze wijken sterk zijn, is de rol van gemeen- praktijk kan behoud en ontwikkeling dus dichter bij elkaar de gemeente. De kerk wordt nu verhuurd aan een architect, die ook de uitwerking van verschillende een uitgesproken bindende rol toebedeeld. Het kerkge- ten en corporaties in het proces van transformatie niet te brengen. religieuze gemeenschap (Rafael Oase), maar zal delen van bijvoorbeeld Amsterdam-West coördi- bouw was dus expliciet onderdeel van de maatschappij verwaarlozen. op den duur moeten wijken voor een ecologische neerde en geen vreemde was in de protestantse en het stedenbouwkundige plan en speelde daarin niet zone. Het complex waar deze Sint-Nicolaaskerk kerkbouw. Het kerkgebouw is nog ‘buiten gevaar’ zelden een belangrijke verbindende en structurerende rol Ontwerplagen (1962, architect: H.J. van Balen) toe behoort, bevat omdat hier nog immer gekerkt wordt. Mede door – zowel ruimtelijk als sociaal. De kerk als instituut en de Als een kerkgebouw te ontrafelen is tot verschillende 1) CIAM: Congrès Internationaux d’Architecture Moderne, niet alleen een kerk maar ook een rooms-katholieke de samenvoeging met de gemeente uit de Bethani- wijkkerk als ‘dependance van het Huis van God in de wijk’ ‘ontwerplagen’, bijvoorbeeld de laag van het liturgische een internationale vereniging van vooruitstrevende archi- lagere (basis)school (1961, architect: G.J.J. van ënkerk in een SOW- en nadien een PKN-gemeente tecten, opgericht in La Sarraz (Zwitserland) in 1928. vormden een programmatisch en morfologisch brandpunt ontwerp, het architectonische ontwerp, het sociale 2) K. Bosma en C. Wagenaar (red.), Een geruisloze door- Hassel) en een bejaardencentrum (1964, architect: ligt het in de lijn der verwachting dat er nog zo’n in de wijk. ontwerp, het ruimtelijke (stedenbouwkundige) ontwerp braak. De geschiedenis van architectuur en stedebouw G.J.J. van Hassel). Zowel stedenbouwkundig als dertig jaar draagvlak zal zijn voor de kerk. Ook en wellicht ook nog die van het historische en culturele tijdens de bezetting en de wederopbouw van Nederland, architectonisch is het ensemble als één geheel ont- deze kerk is in combinatie met scholen ontworpen Rotterdam (NAi) 1995. Rigoureuze sloop van naoorlogse bouwkunst ontwerp, dan kunnen al die lagen of de relaties ertussen 3) K. Schuyt en E. Taverne, 1950: Welvaart in zwart-wit, worpen – een typisch rooms-katholiek ‘wijkverzor- (1962, Christelijke Nijverheidsschool, architect: H. Jongere en voornamelijk de naoorlogse bouwkunst in worden ingezet bij besluit tot een vorm van behoud. Ook Den Haag (SDU) 2003. gingseiland’. Als zodanig heeft het ontwerp ook een Geels en 1963, Basisschool (nu Rijn IJssel College), 4) Deze casus is onderdeel van het onderzoek ‘Religieus Nederland is al enige tijd aan erosie onderhevig. De is van belang dat wordt bekeken op welke manier de ver- erfgoed in de naoorlogse stad’ aan de Technische Uni- duidelijke maatschappelijke component. Ruimtelijk architect: Dienst Gemeentewerken Arnhem). In dit bebouwing en het bebouwingsconcept van de jaren schillende waarden van het gebouw te vertalen zijn naar versiteit Eindhoven, gesubsidieerd door Belvedere en de is samenhang met de groen- en waterstructuur geval is de sociale connectie met de school zoals vijftig en zestig lijken niet meer te passen bij wat men een ontwerpkader. Vaak wordt voor aanwijzing binnen RACM. nagestreefd. In de architectuur wordt dit onder bij de Nicolaaskerk minder aanwezig. Ruimtelijk 5) ‘Drie protestantse kerken in Arnhem’, Katholiek Bouw- tegenwoordig verwacht van de woning en de woonom- de klassieke monumentenzorg enkel naar de waarde van blad, 31 (1964) 4, p. 80. andere zichtbaar aan de noordgevel van de kerk. is er ook een scheiding gemaakt tussen beide, 39 hoofdstuk 1 doordat het water er tussendoor wordt geleid. Het transformatieplan geformuleerd. De kwaliteit geplande voorzieningenveld bood alle ruimte voor van de kerkensembles komt in dat onderzoek een relatief vrij ontwerp van de kerk. Hoewel het echter nauwelijks aan bod, omdat bij deze Conclusie 1.7 De verwachting is dat de komende jaren honderden terrein van voldoende afmeting was om de kerk ‘bijzondere objecten’ wordt uitgegaan van Er is simpelweg geen geld om een verdere uitbreiding Geloofwaardige transformatie, kerkgebouwen in Nederland zullen worden verkocht. ‘plat’ te bouwen met de overige ruimten eromheen, behoud op basis van monumentale waarden, van het toch al ruime bestand aan monumentale kerken Kerkgebouwen die zo ‘op de markt’ komen, kunnen is toch gekozen voor een compact en hoog ontwerp. vastgesteld of vast te stellen door de bevoegde te bekostigen. Ook wordt het instrument ‘monument’ in herbestemmings­mogelijkheden interessant zijn voor woningcorporaties en projectont- Dat sluit aan bij de gevelritmiek van de school- instanties. Hierdoor lijken deze ensembles geen de praktijk vaak ervaren als restrictief, bovendien lijkt bekeken vanuit de projectontwikkeling wikkelaars. Veel kerkgebouwen zijn architectonisch gebouwen en ook de ritmische hoogbouw in het belangrijke functie te vervullen in de ruimtelijke bescherming van één enkel object van weinig nut in een van belang en dienen vanwege hun cultuurhistorische groen langs de verkeersader wordt gecontinueerd structuur van de wijk die verder zo precies wordt context die juist getekend wordt door de kwaliteit van de ir. Niels van der Vlist, projectmanager bij Ceres projecten, waarde en/of bijzondere betekenis voor buurt of stad door het kerkgebouw. In het Katholiek Bouwblad blootgelegd. Dit terwijl je juist zou kunnen stellen samenhang (compositie) van objecten. De stedenbouw- de projectontwikkelingstak van woningcorporatie Vestia. waar mogelijk behouden te blijven. Herbestemming naar (31 (1964) 4, p. 80) wordt gesteld: ‘De omsluitende dat de kerk in morfologische zin onderdeel is kundige ontwerplaag is een van de lagen die te onder- Daarnaast heeft hij zijn eigen adviesbureau Transformatie Advies. andere functies is dan een interessante optie. Gebrek bebouwing van dit op de hoek van een wijk liggende van een selecte groep van gebouwen met een scheiden zijn in het ontwerp van een kerkgebouw. Daar- aan kennis en ervaring maakt het voor ontwikkelaars terrein voorzag in vier lagen hoge woningen en een uitzonderlijke status in het weefsel: ze zijn de mee is het ook een ontwerplaag die mogelijk kwaliteiten lastig om een kerkgebouw te beoordelen op geschiktheid evenzo hoog schoolgebouw. Uitvoering in parterre ‘primaire objecten’ van de naoorlogse stad. Het bevat welke behouden kunnen worden bij transformatie. voor transformatie. In dit kader is er door de auteur een bouw zou een aantasting betekenen van de ruimte werd deze objecten toegestaan zich in de door De toekomst van het kerkgebouw in de naoorlogse stad meetinstrument ontwikkeld, waarmee redelijk snel de door woningen en school reeds ten dele bepaald en repetitie beheerste omgeving te onderscheiden en de mogelijke rol ervan binnen de huidige transformatie transformatiepotentie van een willekeurig kerkgebouw plastisch een lage (te lage) bebouwing opleveren, door middel van situering, schaalgrootte, typo- vragen om een andere vorm van ‘behoudsinstrumentaria’, in beeld kan worden gebracht. De transformatiemeter is welke het ruimtelijke beeld zou vertroebelen en een logie en detaillering. In hun manifeste gedaante zodat een bepaalde waarde van een kerkgebouw een ontwikkeld op basis van literatuurstudie en een analyse slappe hoekbebouwing zou laten.’ 5 Een eenvormig vormen ze daarom de publieke en parochiale ontwerpkader kan bieden voor herbestemming of zelfs van vijf referentieprojecten, met als nieuwe functies gebouw, zo hoog mogelijk, zou de ruimte gevormd ruimte: kerken fungeerden zodoende als ijkpunt, nieuwbouw. Met andere woorden: de vraag is dus hoe studentenwoningen, koopwoningen, een gezondheids- door de woningen, de school en de kerk duidelijk niet alleen binnen de sociaal-culturele maar het instrumentarium van objectbescherming kan worden centrum en niet-commerciële kantoorruimte. bepalen en tevens – letterlijk maar zeker ook figuur- ook binnen de morfologische structuur van de aangepast om de kansen op succesvol behoud van ons lijk – een hoeksteen van de wijk zijn. naoorlogse stad. cultureel erfgoed te vergroten.

Kerken als ijkpunt Beide kerken zijn dus, ieder op een eigen manier, verweven met de morfologie en het sociaalruim- telijke ontwerp van Presikhaaf. Voorafgaand aan Pius X kerk in Bouwlust, Den Haag Deze kerk dateert uit 1960 (architectenbureau Taen en de transformatie van Presikhaaf is een uitgebreide Nix). Vanwege teruglopend kerkbezoek en stijgende cultuurhistorische analyse gemaakt van de woon- onderhoudskosten besloot het bisdom Rotterdam het kerkgebouw te verkopen. De afdeling Welstand van stempels die er voorkomen. Ook de kracht en het de gemeente Den Haag wilde het gebouw voor sloop belang van de groen- en waterstructuur wordt in die behoeden. Het gebouw is in 2001 gekocht door woning- analyse geduid. Op basis van deze waarderingsge- corporatie Vestia en door Ceres Projecten herontwikkeld tot een gezondheidscentrum. De oplevering vond eind gevens zijn de ruimtelijke ‘spelregels’ voor het Situering Nicolaaskerk 2004 plaats. handreiking religieus erfgoed 40 41 hoofdstuk 1

Beoordeling in vijf stappen Gereformeerde Kerk in de Duyststraat in Rotterdam is Het onderzoek heeft aangetoond dat een hoge cultuur­ de onderhavige studie is vergroot door het kerkgebouw Stap 0 De transformatiemeter bestaat uit vijf stappen: stap 0 herontwikkeld tot moskee, de hervormde Nieuwkerk in historische waarde van positieve invloed is op de trans- bewust op de lijst van gemeentelijke monumenten te Functiebeoordeling t/m 4. Deze stappen kunnen in een vroegtijdig stadium Dordrecht tot supermarkt en de hervormde Grote Kerk in formatiepotentie van een kerkgebouw. Sloop van een plaatsen. Overigens zijn bijzondere rijksmonumenten van het proces worden doorlopen, zonder al andere Hoorn tot winkels en woningen. kerkgebouw ten behoeve van nieuwbouw is financieel buiten het onderzoek gehouden. Sommige kerkgebouwen partijen te hoeven inschakelen. Stap 4 positioneert het vaak interessanter dan transformatie. Kerkgebouwen zijn zo waardevol dat ze niet in aanmerking komen voor desbetreffende kerkgebouw op vier schalen van transfor- Stap 1 – Gebouwbeoordeling met een hoge cultuurhistorische waarde mogen echter een functiewijziging met bouwkundige ingrepen. Deze meerbaarheid. Dit wordt in beeld gebracht in een grafiek Voor een gebouwbeoordeling is het in de eerste plaats niet worden gesloopt van de gemeente of vanuit monu- kerkgebouwen hebben vaak provinciale of landelijke met vier assen: twee gebouw assen (G 1 en G 2), een Stap 1 Stap 2 Stap 3 van belang om de cultuurhistorische waarde (CHW) van mentenwetregelgeving. Dit verhoogt de transformatie- bekendheid. locatie as (L) en een financiële as (F). het kerkgebouw te bepalen. Relevante indicatoren zijn de Gebouwbeoordeling Locatiebeoordeling Financiële beoordeling potentie. Een ander positief effect op de transformatie- Het tweede deel van stap 1 betreft een beoordeling van architectonische waarde, de status van het gebouw en potentie van een gemeentelijk of rijksmonument is, dat de beschikbare ruimte in het kerkgebouw. Kerkgebouwen Stap 0 – Functiebeoordeling de bekendheid bij burgers. Voorts is het onderscheid van ontheffing kan worden verkregen op veel bepalingen van hebben over het algemeen een grote inwendige ruimte. Ontwikkelaars zullen met name vanuit marktgebonden belang tussen rijks- of gemeentelijke monumenten, po- het bouwbesluit. In een vroeg stadium zal er een inschatting gemaakt factoren ideeën genereren over welke functies kansrijk tentiële monumenten (gebouwen met een redelijk hoge De cultuurhistorische waarde is op een van de vier assen moeten worden van het (verhuurbaar) vloeroppervlak dat zijn als nieuwe bestemming na transformatie van het cultuurhistorische waarde, die om financiële of juridische van de eindweergave uitgezet, waardoor de positieve in het kerkgebouw kan worden gerealiseerd. Zo dient er kerkgebouw. De oorspronkelijke functie van het kerkge- Stap 4 redenen (nog) geen monumentenstatus hebben), en ove- invloed van de cultuurhistorische waarde afleesbaar is. onderzocht te worden of er verdiepingen in het gebouw bouw kan echter eveneens van invloed zijn op mogelijke Eindweergave rige kerkgebouwen. De transformatiepotentie van de referentieprojecten uit kunnen worden gerealiseerd. Ook dient er rekening te functies. Hierbij is een duidelijk verschil waarneembaar worden gehouden met verlies ten behoeve van behoud tussen de huidige grootste christelijke stromingen in L van de ruimtelijkheid van het gebouw en een ongun- Nederland: de katholieke kerk (het bisdom) en de Protes- stige verhouding tussen bruto oppervlak en verhuurbaar tantse Kerk in Nederland (voorheen de ‘samen op weg’ (of verkoopbaar) oppervlak. Dit laatste met name ten kerken). Katholieke kerken zijn gewijd. Daarom sluit het G1 G2 Rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten (RM + GM) gevolge van de vaak ruime afmetingen van kolommen en bisdom in principe bepaalde functies uit, waaronder wanden. Rekening houdend met het voorgaande kan het commerciële voorzieningen (bijvoorbeeld een horecage- Potentiële monumenten (PM) te realiseren verhuurbaar (of verkoopbaar) vloeroppervlak legenheid) en huisvesting van een niet-christelijk geloof F (TRVVO) worden bepaald. Een groot oppervlak heeft een (bijvoorbeeld een moskee). Katholieke kerkgebouwen Overige (O) gunstige invloed op de transformatiepotentie. worden dan ook veelal herontwikkeld tot woningen. Voorbeelden hiervan zijn de Heilig Hartkerk in Haarlem, Schematische opzet van de CHW de OLV Onbevlekt Ontvangen kerk in Arnhem en de Heilig transformatiemeter Nihil Zeer hoog Door de verschillende stap- Hartkerk in Utrecht. De Protestantse Kerk in Nederland, pen te doorlopen kan een waarin de hervormde, gereformeerde en lutherse kerken ontwikkelaar de transfor- Beoordeling transformatiepotentie Gebouw RM & GM PM 0 matiepotentie van een zijn opgegaan, kennen geen gewijde kerkgebouwen. Zij (CHW) Interessant voor nadere stappen? willekeurig kerkgebouw in Indeling in drie groepen ter indicatie van de sluiten geen functies op voorhand uit. Ter illustratie: de een vroeg stadium bepalen. cultuurhistorische waarde (CHW) De Pius X betrof een zogenaamd potentieel monument. De eerste gebouw as (CHW: cultuurhistorische waarde) handreiking religieus erfgoed 42 43 hoofdstuk 1

Op basis van de referentieprojecten is er een minimale delde transactiewaarde per m2 van de woningen (kosten Stap 3 – Financiële beoordeling Over het algemeen hebben kerkgebouwen met een en een maximale waarde uitgezet voor het te realiseren koper). Laatstgenoemde factor blijkt het belangrijkst en Net als bij andere vastgoedontwikkelingen kunnen de monumentale status lagere aankoopkosten dan kerkge- verhuurbaar vloeroppervlak op de tweede gebouw as. de beste indicatie te geven voor een positief of negatief kosten en opbrengsten met betrekking tot de herbe- bouwen zonder status. Dit heeft te maken met de hoge Voor de beoordeling op deze as kan een koppeling wor- effect op de transformatiepotentie van het gebouw. In stemming of transformatie van een kerkgebouw voor de cultuurhistorische waarde van deze kerkgebouwen en de den gemaakt naar de locatiebeoordeling (stap 2). Immers, Nederland varieert de gemiddelde transactiewaarde ontwikkelaar als volgt worden samengevat: daarmee gepaard gaande beperkte aantastingvrijheid een heel groot oppervlak maar nauwelijks behoefte aan per m2 van de woningen in een bepaalde wijk van circa van het gebouw. Hierdoor kan een ontwikkelaar weinig functies maakt de herbestemming juist weer lastig. m1.000 / m2 (achterstandswijk) tot m 4.500 / m2 (toploca- Opbrengsten met het gebouw. Dit versterkt zijn onderhandelingsposi- tie) (prijspeil 2008). Verhuur of verkoop tie, waardoor vaak een lagere aankoopprijs kan worden Stap 2 – Locatiebeoordeling • van de gecreëerde m2 VVO in het gebouw bedongen. Door de wijk waarin het kerkgebouw is gelegen te beoor- De waarde op de locatie as is afhankelijk van de functie Subsidies De bouwkosten kunnen worden onderverdeeld in kosten delen, krijgt de ontwikkelaar een beeld van de geschikt- die in het kerkgebouw wordt gerealiseerd. Voor de func- • bijvoorbeeld door de overheid (rijk, provincie, van de schil van het kerkgebouw, het te realiseren casco heid van de locatie voor een bepaalde functie. De locaties tie woningen is de locatie het eenvoudigste te beoorde- gemeente) of particulier en de afbouw & installaties. Met name de kosten van de van de referentieprojecten zijn geanalyseerd op: ligging, len. Een hogere gemiddelde transactiewaarde per m2 van schil (dak en gevels) zijn sterk afhankelijk van de staat van soort woningen, bruto woondichtheid, bevolkingssamen- de woningen geeft aan dat de wijk een gewilde woonlo- Kosten onderhoud. Indien dak en gevels in slechte staat verkeren stelling, gemiddeld besteedbaar inkomen, aanwezige catie betreft en dus positief kan worden beoordeeld. Voor Aankoopkosten wordt er eigenlijk een component ‘restauratiekosten’ aan voorzieningen (inclusief zorgvoorzieningen) en gemid- niet-commerciële functies zoals goedkope kantoorruimte • Perceel en gebouw inclusief overdrachtsbelasting de bouwkosten toegevoegd waardoor deze sterk kunnen voor starters of een gezondheidscentrum ligt dit anders. en notariskosten toenemen. De cascokosten worden bepaald door het Dit soort functies kan bijvoorbeeld op initiatief van de Bouwkosten aantal nieuwe verdiepingen dat wordt gerealiseerd. De gemeente juist geschikt zijn voor ‘mindere’ wijken. Er is • Inclusief staartkosten (o.a. winst & risico afbouwkosten zijn afhankelijk van de nieuwe functie die een groeiend besef dat een vitale wijkeconomie een be- aannemer en bouwplaatskosten) in het kerkgebouw komt. De nieuwe functie bepaalt het

4.500 1.000 langrijke stimulans vormt voor een effectieve revitalise- Bijkomende kosten afwerkingniveau en de bouwfysische eisen. ring van achterstandswijken. Ook blijkt het onderzoek dat • O.a. projectmanagement, architect en overige advi- Voor de transformatie van monumentale kerkgebouwen Bij de herbestemming van kerkgebouwen dient men de ruimtelijkheid na de herbestemming nog steeds te ervaren. het aanbod van verwante zorgvoorzieningen in de wijk seurs, rentekosten kunnen subsidies worden verkregen. Deze subsidies Dit heeft invloed op het te realiseren oppervlak. op locaties met een lage gemiddelde transactiewaarde hebben betrekking op het herstellen en behouden van ge- per m2 onder de landelijke normering ligt. Uiteraard is het Totale opbrengsten-totale kosten=projectresultaat bouwonderdelen met een hoge cultuurhistorische waar- bovenstaande een wat meer theoretische benadering en de. Ook voor potentiële monumenten kunnen mogelijk

1.000 4.500 zal het in de praktijk ook vooral een kwestie van ‘vraag en subsidies worden verkregen ten behoeve van het behoud aanbod’ zijn bij het beoordelen van de locatie. van het gebouw, die overigens aanzienlijk lager zijn. Voor Woningen Niet-commerciële kantoorruimte/ 1000 3000 Gebouw een transformatie tot niet-commerciële kantoorruimte of (TRVVO in m2) gezondheidscentrum een gezondheidscentrum kunnen mogelijk gemeentelijke subsidies worden verkregen om de transformatie financi- De tweede gebouw as De locatie as (gemiddelde transactiewaarde per m2 voor (TRVVO, Te Realiseren Verhuurbaar Vloer Oppervlak) woningen en andere functies) eel haalbaar te maken. handreiking religieus erfgoed 44 45 hoofdstuk 1 Casus Een ingrijpende verbouwing was voor Vestia de Multifunctioneel gebouw manier om verschillende belangen binnen één Na de transformatie biedt de voormalige kerk ruimte De uiteindelijke financiële beoordeling wordt in de Stap 4 – Eindweergave L Pius X kerk in Den Haag project te verenigen. Zo kon enerzijds het gebouw aan, een groepspraktijk voor acht huisartsen, een transformatiemeter uitgedrukt als het rendement van de Door de beoordelingen op de verschillende assen met als architectonisch waardevol object behouden apotheek, een consultatiebureau, een fysiothera­ ontwikkelaar op zijn eigen investering. De eigen investe- elkaar te verbinden ontstaat de eindweergave. In de De RK Pius X kerk (1960) in Den Haag is gelegen in blijven en anderzijds zou het een oplossing zijn voor peut, een wijkloket van de gemeente Den Haag, ring wordt bepaald door de totale kosten te verminderen figuur is een theoretische maximale (blauw) en minimale het hart van de wijk Bouwlust, die samen met de het huisartsentekort in de wijk. de jeugdgezondheidszorg, een dienstenbureau, met eventuele subsidies. Het rendement van de ontwik- (rood) transformatiepotentie weergegeven. Daarnaast is wijken Vredelust, Morgenstond en Moerwijk het Vestia heeft toen besloten de kerk, in samenspraak psycho-medisch centrum Parnassia en Thuiszorg kelaar is gedefinieerd als het projectresultaat gedeeld in de figuur de beoordeling van de Pius X kerk in Den Haag stadsgedeelte Den Haag Zuidwest vormt. Toen deze met de huisartsen, te transformeren in een omvang- Den Haag. door de eigen investering. Woningcorporaties accepteren gestippeld weergegeven. Pius X is herontwikkeld tot een G1 G2 kerk werd ontworpen was Nederland nog volop rijke huisartsenpraktijk, een zogenaamde HOED soms een negatief rendement omdat zij naast financiële gezondheidscentrum. De eindweergave maakt duidelijk verzuild. Kerkgebouwen maakten deel uit van een (Huisartsen Onder Een Dak). Publieksprijs overwegingen ook waarde hechten aan sociale doelstel- dat dit een potentievolle functie is. Voor de transforma- bebouwingsplan en hadden een belangrijke functie In 2004 werd het project succesvol genomineerd lingen, bijvoorbeeld het aanbieden van zorgvoorzieningen tie lag het aanbod van zorgvoorzieningen ver onder de als centra van het religieuze en sociale leven in de Onderzoek naar het gebouw en de omgeving voor de Nieuwe Stad Prijs van de gemeente Den in een wijk waar zij veel woningen beheren. normen. wijk. Dat geldt zeker ook voor de Pius X kerk, een Ceresprojecten, de projectontwikkelaar van Vestia, Haag. Deze prijs is in het leven geroepen voor F ontwerp van de Rotterdamse architecten Thomas werd belast dit project uit te werken. Aan architect projecten die bijdragen aan verbetering van de Conclusie Nix en Theo Taen. Het kerkgebouw is opgetrokken Tom van den Haspel werd gevraagd een voorstel woon- en werkomgeving, de leefbaarheid en de De transformatiemeter zoals hierboven gepresenteerd uit wit geglazuurde baksteen en wordt geaccen­ voor een herontwikkeling van het kerkgebouw op sociale samenhang in de stad of wijk. Eindweergave met de theoretisch maximale (blauw) en is met name bedoeld voor ontwikkelaars en geeft een minimale (rood) transformatiepotentie. Ter illustratie is tueerd door een markante toren. te stellen. Van den Haspel concludeerde dat het be- eerste inzicht in de transformatiepotentie van een wil- het resultaat van de transformatiemeter weergegeven In de jaren negentig liep het kerkbezoek steeds ver- oogde nieuwe gebruik om ingrijpende maatregelen voor de transformatie van de Pius X kerk tot een gezond- lekeurig kerkgebouw. Dit maakt de transformatiemeter heidscentrum (gestippeld). der terug, terwijl de onderhoudskosten stegen. Het vroeg. Het ging niet alleen om een interne verbou- < = 0% bruikbaar voor een quick-scan op haalbaarheid in een bisdom zocht daarom een gegadigde om aan dit ge- wing maar ook om een nieuwe oriëntatie van het vroeg stadium van de planontwikkeling. bouw een passende nieuwe bestemming te geven. kerkgebouw op de omgeving. Een belangrijk item De transformatiemeter richt zich met name op het Aanvankelijk werd sloop overwogen, maar door de voor de haalbaarheid was de daglichttoetreding. Er product: het kerkgebouw. Het proces dat volgt kan de gemeente Den Haag werd duidelijk aangegeven dat moesten extra ramen worden aangebracht, maar transformatiepotentie nog flink beïnvloeden. Het onder- dit kerkgebouw behouden diende te blijven. Het bis- wel binnen het concept van de oorspronkelijke zoeken van het proces bij de referentieprojecten heeft dom wilde echter niet dat het gebouw zou overgaan architectuur.

> = 10% dit ook uitgewezen. In het vroege stadium waarin de naar een ander kerkgenootschap en verkocht de De totale investering bedroeg m 6.000.000. De

Financieel rendement transformatiemeter wordt gebruikt is dit echter moeilijk kerk aan de Haagse woningbouwcorporatie Vestia. gemeente Den Haag heeft m 125.000 aan dit project te beoordelen en voor elke gemeente, kerkgenootschap Omdat al voor de aankoop een groep geïnteres- bijgedragen. De financiële as of projectteam weer anders. seerde huisartsen vanwege het nijpende tekort Vestia is de eigenaar van het gebouw. Vestia aan huisartsen in de wijk contact had opgenomen Vastgoeddiensten is belast met de verhuur aan de met Vestia, zocht de woningbouwcorporatie naar verschillende zorginstellingen en met het beheer. een nieuwe functie voor het gebouw, waarbij die van herbestemming tot gezondheidscentrum als kansrijke en zinvolle optie naar voren kwam. 47

Hoofdstuk 2 Kerkgenootschappen en hun gebouwenbeleid

Preekstoel van de rooms-katholieke kerk ‘De Krijtberg’, Amsterdam handreiking religieus erfgoed 48 49 hoofdstuk 2

2.1 De kerkgenootschappen als actor is door de Protestantse Kerk in Nederland gepubliceerd heid en spreiding over steden en dorpen en vanwege Veel van de kerkgebouwen in Nederland zijn beschermd Aanleiding voor het afstoten van een Voorkomen is beter… De belangrijkste actor met betrekking tot de toekomst in de discussienota Een protestantse visie op het kerkge- hun huidige functie geheel specifieke eisen stellen aan rijksmonument. Voor de instandhouding van deze kerkge- kerkgebouw van kerkgebouwen zijn de kerkelijke gemeenten en paro- bouw (juni 2008) en door de Rooms-Katholieke Bisschop- beheer, onderhoud en gebruik. Alleen in een goed sa- bouwen is financiële steun een bijzonder aandachtspunt. Een kerkgebouw kan voor de kerkelijke gemeenschap over zorgvuldig omgaan chies, met hun kerkgenootschap als koepelorganisatie. penconferentie in de notitie Het Kerkgebouw als Getuige menspel van alle betrokken partijen is een constructieve (kerk, parochie of kerkgemeente) een probleem worden met kerkgebouwen Als eigenaar zijn zij tenslotte de eerstverantwoordelijke van de Christelijke Traditie (september 2008). oplossing voor behoud en instandhouding te realiseren. In het rapport Overheid, godsdienst en levensovertuiging zodat afstoting wordt overwogen. Oorzaken kunnen zijn: instantie voor gebruik en behoud van hun gebouwen. Deze standpunten dienen gerespecteerd te worden, ze Het behoud van de monumentale kerkgebouwen is een uit 1998, opgesteld door de commissie Hirsch Ballin werd • Het gebouw is te groot of te onhandig geworden voor De Nederlandse kerkgenootschappen hebben hun zijn het resultaat van een intensieve discussie en reflectie zaak van algemeen maatschappelijk belang; ook bepalen dit al onderkend. Hierin werd voorgesteld om de het kerkelijk gebruik bij een afnemend aantal kerkgan- mr. Jaap Broekhuizen, secretaris CIO-K en standpunt bepaald met betrekking tot de bandbreedte in over normen en waarden en over fundamentele ‘presen- de kerkgebouwen vaak het silhouet van stad of dorp. eigenaren van monumentale kerkgebouwen in hun extra gers. Soms speelt ook het gebrek aan nevenruimten Peer Houben, architect, coördinator transformatiemogelijkheden van (voormalige) kerkelijke tie’ van de religieuze werkelijkheid. De gedachtevorming Het CIO-K concludeerde dat het van belang is dat exploitatielasten tegemoet te komen: ‘...met name de een belangrijke rol. bouwzaken bisdom Haarlem gebouwen. De visie over de omgang met kerkgebouwen betreft een intern kerkelijk debat, waar ook maatschap- overheden inzien dat samenwerking met en praktische situatie bij het beheer en onderhoud van monumentale • Het gebouw is te kostbaar geworden: regulier of groot pelijke verantwoordelijkheden afgewogen worden en ondersteuning van de kerkbesturen bij onderhoud en kerken is zorgwekkend te noemen. Afstoting van deze onderhoud, stijgende exploitatielasten (energie, belas- hun plaats vinden. De visie van de kerkgenootschappen, beheer meer perspectief op de toekomstige instandhou- gebouwen is onwenselijk omdat zij het algemeen belang tingen), overheidsmaatregelen (Arbo, gebruiksvergun- als uiteindelijk eigenaren van gebouwen, vindt mede ding bieden dan een (te) late reactie, wanneer onderhoud – te weten behoud van cultuurhistorische waarden – ning, milieumaatregelen). NB: de financiële lasten van basis in godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting. achterblijft, exploitatielasten te hoog zijn geworden en dienen’. Hoewel de conclusies van dit rapport door de monumentale kerkgebouwen komen – anders dan in tot afstoting is besloten. toenmalige regering zijn overgenomen, is helaas geen vele andere Europese landen – geheel voor rekening Kerkelijke visie met betrekking tot Dit betekent dat overheden consequent dienen te denken uitvoering gegeven aan de toen gemaakte aanbevelin- van de eigenaren. transformatie van kerken in en werken aan publiek-private samenwerking met de gen. Sindsdien zijn de subsidiepercentages voor • Twee of meer kerkelijke gemeenten gaan samen en Eind negentiger jaren publiceerde de commissie kerken op het gebied van gebouwenbeheer en exploitatie. restauratie van monumentale kerkgebouwen verlaagd daardoor zijn één of meer gebouwen niet meer nodig kerkelijke gebouwen van het Interkerkelijk Contact in Bovendien dient bedacht te worden dat de kerkgebouwen van in totaal 90% naar 60% nu. Bovendien zijn er grote voor de erediensten. Overheidszaken (CIO-K)1 reeds een discussienota over de een bijzondere positie innemen binnen het geheel van de verschillen in de aandacht voor en de subsidieverlening herbestemming van kerkgebouwen onder de titel gebouwde omgeving: de exploitatie is als regel onren- tussen het rijk, de provincies en de gemeenten. Mogelijkheden voor afstoting en nieuwe Voorkomen is beter dan genezen. dabel en vele vrijwilligers beheren en financieren deze functies De centrale vraag in deze nota was: hoe kunnen de over- gebouwen. Stimulering en facilitering van dat particu- In de studie Herbestemming van kerken – een ontnuchte- • Een kerkgebouw kan worden verkocht aan een andere heden, het particulier initiatief en de kerken de middelen liere beheer zouden deel van het overheidsbeleid moeten rend relaas door Tessel Pollmann (1995) wordt geconsta- kerkgemeenschap. Dit is meestal een geaccepteerde (waaronder die van de monumentenzorg) voor instand- zijn. Dat betekent: teerd dat de exploitatie van herbestemde kerkgebouwen mogelijkheid. De Rooms-Katholieke Kerk hanteert als houding en beheer van kerkgebouwen zo optimaal mo- • bereidheid tot meedenken over en meefinanciering van vaak zorgwekkend is en dat het beter zou zijn om het oor- uitgangspunt dat deze kerkgemeenschap lid dient te gelijk inzetten, zodat de oorspronkelijke functie van deze beheer en exploitatie; spronkelijke – kerkelijke – gebruik te faciliteren, ook uit zijn van de Raad van Kerken. In de protestantse kerken gebouwen zoveel mogelijk gehandhaafd kan blijven? • aanspreekbaarheid op de bijzondere positie van door een oogpunt van monumentenbehoud. Dit laatste geldt wordt op lokaal niveau bepaald welke toekomstige De conclusie was dat de beantwoording maatwerk vrijwilligers beheerde gebouwen (in eenduidige en zeker ook voor het monumentale kerkinterieur. Inmiddels eigenaars acceptabel zijn. vraagt, omdat kerkgebouwen in hun grote verscheiden- overzichtelijke regelgeving); zijn er echter ook diverse voorbeelden van economisch en • Een kerkgebouw kan worden verkocht aan een non- • toegankelijkheid als het gaat over specifieke proble- esthetisch geslaagde herbestemmingen van kerken aan profitinstelling. Gedacht kan worden aan sociale Huwelijksdienst in de Oude of Pelgrimvaderskerk in men bij kerkgebouwen. te wijzen. functies (bibliotheek, gezondheidscentrum), culturele Rotterdam Delfshaven. handreiking religieus erfgoed 50 51 hoofdstuk 2

functies (museum, concertruimte) en publieke functies 1. Rooms-Katholieke Kerk de kerkgebouwen die door de lokale parochie gebruikt B. Een categorie kerkgebouwen als architectonisch/ Organisatie binnen de Rooms-Katholieke Kerk Artikel 53: (cf. can.. 1281 § 1-3) (kantoren, conferentieruimten). blijven worden. stedenbouwkundig monument, maar met beperkte Het Rooms-Katholieke Kerkgenootschap kenmerkt zich 1. Het kerkbestuur heeft een voorafgaande schrifte- • Een kerkgebouw kan worden verkocht voor een Visie Ook uit de in september 2008 gepubliceerde uitgangs- religieuze signatuur (voor het gemak: ‘neutrale kerken’) door een centralistische organisatie met een overkoe- lijke machtiging nodig van de bisschop voor daden, commerciële functie (zoals winkel en supermarkt of In de visie van de Rooms-Katholieke Kerk is een kerkge- punten van beleid blijkt dat de rooms-katholieke bis- Het kerkenbestand telt vele gebouwen met een religieus pelende structuur. Een van de praktische consequenties die de grenzen van het gewone beheer te buiten partycentrum). Deze laatste functies worden in het bouw een permanent gewijde en heilige ruimte. De kerk schoppen in het algemeen afwijzend staan tegenover neutrale uitstraling, maar met bepaalde hoge architecto- daarvan is dat de zeven Nederlandse bisdommen sinds gaan, met name voor: algemeen als niet passend gezien. is domus Dei, huis van God. Dit legt beperkingen op aan herbestemming van kerken. Toch wordt daar in de praktijk nische kwaliteiten die hebben geleid tot een aanwijzing 80 jaar interne bouwkundige diensten en archieven ken- a. wijziging in de bestemming van het vermogen; • Een kerkgebouw kan worden bestemd tot woonruimte het nevengebruik en de mogelijkheden voor hergebruik of wel aan meegewerkt, maar een herbestemming mag tot beschermd monument. Dit kunnen rijksmonumenten nen en dat deze diensten op rooms-katholiek kerkprovin- b. het aannemen of verwerpen van erfstellingen, door het inbouwen van appartementen. Hiermee gaat herbestemming. niet ten koste gaan van de uitstraling van het gebouw. zijn, vaker zijn het gemeentelijke monumenten. Herbe- ciaal niveau samenwerken. Er is veel professionele ken- legaten, schenkingen met een last (cf. can. 1267 § 2) het publieke karakter van het gebouw verloren en als De algemene beleidslijn is dat wanneer een kerk niet Herbestemmingen dienen passend en waardig te zijn. Bij stemming behoort hier tot de mogelijkheden. nis beschikbaar, met een ononderbroken geschiedenis en of fundaties, alsmede het doen van schenkingen; regel blijft alleen de buitenkant van het gebouw (gro- langer voor de eredienst wordt gebruikt en niet gekozen gebrek aan een passende herbestemming gaat de voor- centraal gearchiveerd. c. het verkrijgen, vervreemden, hypothecair belas- ten, in pacht of huur geven, in gebruik of bruikleen tendeels) gehandhaafd. Het interieur gaat verloren. Het kan worden voor een passende herbestemming, de kerk keur uit naar afbraak van het kerkgebouw. C. De categorie kerkelijke ‘monumenten’ in de zin van De plaatselijke parochie is eigenaar van de kerkgebou- geven van registergoederen of het vestigen van is afhankelijk van de typologie van het gebouw of het het beste kan worden afgebroken. stedenbouwkundige kwaliteiten wen, maar de bevoegdheden tot handelen worden be- beperkte rechten, alsmede het aangaan van andere als passend wordt ervaren. Sinds 1992 wordt de stelregel gehanteerd dat tegen huur Indeling Een veel voorkomend fenomeen is dat het kerkgebouw perkt door het kerkelijk recht (statuut) dat voorafgaande overeenkomsten, die bezwarend zijn voor de paro- • Het kerkgebouw kan worden gesloopt. Dit is vooral bij of koop door een andere geloofsgemeenschap die lid is Binnen de visie van de Rooms-Katholieke Kerk vallen op zich geen superbe architectonische kwaliteit heeft, goedkeuring van de bisschop vereist. Dit geldt eveneens chie; niet-monumentale kerkgebouwen een optie. Uit de van de landelijke Raad van Kerken geen bezwaar bestaat. kerkgebouwen te categoriseren en geeft deze indeling maar de stedenbouwkundige situering en dimensies de voor de Oud-Katholieke Kerk. d. het verstrekken en aangaan van geldleningen; verkregen opbrengst zal de kerkelijke gemeenschap Gebruik door andere niet-christelijke godsdiensten of ook de mogelijkheden aan: specifieke kwaliteit bepalen. De lokale overheid beschikt De uiteindelijke beslissing over hergebruik, herbestem- e. het vervreemden, verpanden, in bruikleen geven veelal een openblijvend (monumentaal) kerkgebouw levensbeschouwingen is niet mogelijk. over de mogelijkheid om door vestiging van een ‘voor- ming of afbraak ligt bij het bisdom. Elk bisdom voert op dit of op welke wijze ook aan hun bestemming onttrek- kunnen renoveren en aanpassen aan de hedendaagse In beginsel staat de Rooms-Katholieke Kerk afwijzend A. Een categorie monumentale kerkgebouwen als keursrecht gemeenten’, herziening van het gemeentelijke punt overigens zijn eigen beleid. ken van voorwerpen van kunst en wetenschap, ge- kerkelijke gebruikseisen. tegenover herbestemming van kerkgebouwen. Wanneer integraal religieus erfgoed bestemmingsplan, stedelijke randvoorwaarden vast De ‘rooms-katholieke parochie’ is een publieke kerkelijke schiedkundige gedenkstukken of andere roerende amovering van het kerkgebouw niet mogelijk is, bijvoor- Het gaat om kerkgebouwen die qua architectuur, te leggen die deze genius loci kunnen waarborgen. De rechtspersoon, overeenkomstig en op grond van het zaken van bijzondere waarde, die eigendom zijn van Kerkelijk beleid, opvattingen over het beeld vanwege een monumentale status, kan worden ge- ornamenten, ramen en beeldhouwkunst geheel op de plaatselijke commissie welstand en monumentenzorg rooms-katholieke Wetboek van Canoniek Recht (Codex de parochie; f. het oprichten, afbreken, verbouwen of van be- kerkgebouw zocht naar een passende, waardige herbestemming, die (christelijk) religieuze functie zijn ingericht en waarbij kan vervolgens de architectonische kwaliteit van de Iuris Canonici), welke rechtspersoonlijkheid wordt erkend stemming veranderen van tot het vermogen van de De verschillende kerkgenootschappen hebben korter of niet onwaardig is ten opzichte van het kerkelijke gebruik. deze aspecten geheel zijn verweven met het gebouw. nieuwbouw bewaken. Deze ‘stedenbouwkundige monu- naar Nederlands recht overeenkomstig en op grond van parochie behorende gebouwen en van kerkmeube- langer geleden hun beleid ten aanzien van het omgaan Dit kan een sociale functie zijn (zoals een bibliotheek, een In deze categorie is het vrijwel onmogelijk een profane mentenstatus’ zou een ware uitdaging kunnen worden art. 2:2 van het Burgerlijk Wetboek. len van bijzondere waarde, alsmede het verrichten met kerkgebouwen geformuleerd. We noemden boven gezondheidscentrum of hospice), een culturele functie herbestemming te realiseren zonder aantasting van cul- voor nieuwe, grensverleggende architectuur. De parochie wordt geregeerd door haar eigen statuut, van buitengewone herstellingen; reeds de recente publicaties van respectievelijk de (zoals een museum) of een publieke functie (kantoren). tuurhistorische en maatschappelijk/religieuze waarden. zijnde het Algemeen Reglement voor het Bestuur van een g. het aanleggen, uitbreiden en sluiten van begraaf- Rooms-Katholieke Bisschoppenconferentie en de Pro- Niet passend worden geacht bestemmingen als super- Deze kerkgebouwen zijn doorgaans rijksmonumenten. De D. De categorie kerkelijke gebouwen zonder religieuze, parochie van de Rooms-Katholieke Kerk in Nederland (zie plaatsen en columbaria; testants Kerk in Nederland. In de Rooms-Katholieke Kerk markten en horeca. wens tot integraal behoud van ‘Gesamtkunst’ blijkt door architectonische en stedenbouwkundige uitstraling ook het tijdschrift WPNR). h. het voeren van processen als eiser, het opdragen zijn ook in de verschillende bisdommen beleidsnota’s De Rooms-Katholieke Kerk streeft naar een zakelijke het merendeel van de betrokken kerkelijke en maatschap- Instandhouding door de Rooms-Katholieke Kerk wordt van geschillen aan de beslissing van scheidsge- gepubliceerd; voorts wordt van tijd tot tijd deelgenomen benadering van de prijsstelling bij verkoop van een pelijke partijen gedragen te worden. afgewezen op basis van religieuze en economische re- Met betrekking tot het Algemeen Reglement is met name rechten en het aangaan van dadingen (cf. can. 1288). aan het publieke debat. De hoofdlijnen van dit kerkelijke kerkgebouw in verband met beoogde sloop of herbestem- denen, ondanks het feit dat de keuze voor sloop van deze art. 53 van belang. beleid zullen hierna kort worden besproken. ming. De opbrengst is veelal nodig voor de renovatie van gebouwen maatschappelijk vaak gevoelig ligt. handreiking religieus erfgoed 52 53 hoofdstuk 2

2. Protestantse Kerk in Nederland (PKN) een eigen plaats te krijgen. nootschappen in Nederland wordt als regel eveneens op Afronding 2.2 Joodse Gemeente • Wanneer een monumentaal kerkgebouw niet goed lokaal niveau (de plaatselijke kerkenraad) bepaald wat Voor alle genoemde kerkgenootschappen geldt dat zij het Enkele andere In een honderdtal dorpen en steden staan nog synago- Discussienota ‘herbruikbaar is’ dienen de overheden voor de instand- wel en niet mogelijk is met overtollige kerkgebouwen. In vanzelfsprekend vinden dat de overheid – de samen­ gen. Sommige zijn oud en imposant, monumenten in het De genoemde discussienota van de PKN, Een protes- houding zorg te dragen, inclusief de benodigde fond- de kerkorde van deze kerkgenootschappen zijn vaak ook leving – meebetaalt aan de kosten van de instandhouding geloofsgemeenschappen stadsbeeld, andere vallen nauwelijks op, of het moest tantse visie op het kerkgebouw, heeft tot doel om in sen. Dit behoort niet voor rekening van de (oorspronke- speciale bepalingen te vinden over de wijze van besluit- van het, tot monument benoemde, religieuze culturele zijn door een Hebreeuws opschrift of een davidster. De deze kerk een bezinning op gang te brengen over de lijke) gebruiker te komen. vorming (toestemming van een ledenvergadering of een erfgoed, zeker als deze kosten uitgaan boven die van dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens meeste worden niet meer gebruikt voor hun oorspronke- achterliggende motieven om de ingrijpende keuzes over • Het verdient aanbeveling dat de gezamenlijke kerken regionaal niveau). De inhoud van het lokale beleid kan per een modern, functioneel passend onderkomen voor een lijke doel: als plaats van samenkomst voor studie en ge- kerksluiting te maken. De nota gaat in op de bijbelse of een appèl op de overheid doen om bij te dragen in de kerkelijke gemeente verschillen. plaatselijke kerkelijke gemeenschap. Er is sprake van bed van de joodse gemeenschap. Verscheidene kleinere theologische achtergronden. Aan de ene kant is duidelijk instandhouding van nog in gebruik zijnde monumentale een maatschappelijk en cultuurhistorisch belang. De synagogen in de provincie werden al in de eerste decen- dat in een protestantse visie het christelijk geloof niet kerkgebouwen. Het oorspronkelijke gebruik is namelijk lokale kerkgemeenschap levert dan bovendien nog een nia van de twintigste eeuw gesloten tengevolge van het aan gebouwen is gebonden. Tegelijkertijd stelt het rap- de beste bestemming voor de instandhouding van een Relevante kerkordelijke bepalingen in de kerk- goedkope en doelmatige beheerstructuur in de vorm van wegtrekken van de joodse bevolking naar de steden, port dat kerkgebouwen door het gebruik ervan ‘geheiligd’ monumentaal kerkgebouw. orde van de Protestantse Kerk in Nederland vele vrijwilligers. een proces dat in de negentiende eeuw begonnen was. worden en daardoor een plaats in buurt of dorp hebben • Bij herbestemming of sloop dient ook voldoende • Ordinantie 4 artikel 8 lid 7: de kerkenraad Daarbij kwam het losser worden, voor velen zelfs het waarmee zorgvuldig moet worden omgegaan. Daarom zal aandacht te worden besteed aan de inventaris van neemt geen besluiten tot het wijzigen van de wegvallen van religieuze bindingen. Bovendien zijn veel de PKN ‘het kerkgebouw altijd verstaan als een religieus het kerkgebouw, inclusief de roerende objecten in dat gang van zaken in de gemeente ten aanzien 1) Het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken is een joodse Nederlanders na 1945 niet meer teruggekeerd, samenwer­kingsverband van 27 kerkgenoot­schappen erfgoed’. Dit geldt voor het actieve kerkelijke gebruik, gebouw. van ....de plaatsen van samenkomst van de ten behoeve van hun contacten met de overheid. De veel gebouwen zijn verdwenen. andere werden niet meer maar ook voor herbestemming of sloop. • Bij overdracht, afstoten of sloop van een kerkgebouw gemeente ... [=kerkgebouwen] zonder de commissie kerkelijke gebouwen (CIO-K) behartigt de gebruikt en vervielen tot ruïne. Na de oorlog kon plaat- Wat dit uitgangspunt betekent voor hergebruik of dient de economische of marktwaarde van het gebouw leden van de gemeente daarin gekend en belangen van de kerkgenoot­schappen met betrekking tot selijk initiatief soms afbraak voorkomen, maar meestal de kerkelijke gebouwen (monumentenbeleid, -subsidies, afstoten van kerkgebouwen bepalen de plaatselijke en de locatie voldoende aandacht te krijgen. De ker- daarover gehoord te hebben. onroerendezaak-regel­geving etc). niet de onherkenbare verminking van het gebouw. In kerkgemeenten van de PKN uiteindelijk zelf. In het kader kelijke gemeenschap dient goed te worden geadvi- • Ordinantie 11 artikel 8 lid 3: het college van Secretariaat: Postbus 8370, 3503 RJ Utrecht. enkele synagogen die hun oorspronkelijke functie hebben Email: [email protected] van hun lokale kerkelijke beleidsplan geven zij aan seerd teneinde een zo passend mogelijk rendement te kerkrentmeesters is eerst na voorafgaande verloren bevinden zich nog belangrijke onderdelen van welke financiële middelen zij kunnen besteden aan de bereiken. toestemming van het regionale college voor het oude interieur. Ondanks het feit dat er veel Joodse instandhouding van de kerk(elijke) gebouwen. Dit bete- de behandeling van beheerszaken bevoegd gemeenten na de oorlog moesten worden opgeheven, en kent dat de mogelijkheden voor multifunctioneel gebruik Kerkordelijke bepalingen tot .. het ... verkopen of op andere wijze ver- andere zo klein waren geworden dat de oude synagoge of zelfs herbestemming per plaats kunnen verschillen, De kerkorde van de PKN bevat diverse bepalingen over vreemden en afbreken van een kerkgebouw moest worden vervangen door een kleine zaal, zijn er in afhankelijk van de besluitvorming in de lokale kerkelijke het omgaan met kerkgebouwen. Zo dienen de gemeente- dat vermeld is op een door het college bij te de zestiger jaren ook nieuwe synagogen gebouwd. gemeente. leden te worden geraadpleegd en neemt de kerkenraad houden lijst van gebouwen en orgels van cul- Middeleeuwse synagogen zijn in Nederland niet meer het uiteindelijke besluit. Wanneer het een monumen- tuurhistorische of architectonische waarde en te vinden. De oudste dateren uit de zeventiende eeuw Het Joods Historisch Museum in Amsterdam is sinds De discussienota noemt verder de volgende aandachts- taal kerkgebouw en/of orgel betreft, is voorafgaande het verkopen of op andere wijze vervreemden 1987 gevestigd in een complex van vier synagogen uit de en staan in Amsterdam: de synagoge voor de Portugese punten: goedkeuring vereist van het regionaal college voor de of bezwaren van voorwerpen van oudheidkun- zeventiende en achttiende eeuw. Het in de oorlogsjaren joden die nog steeds wordt gebruikt en het complex van • Bij de overdracht aan derden (zoals een stichting) die- behandeling van beheerszaken (ordinantie 11-8-3 protes- dige, historische of kunstwaarde. leeggeroofde en onttakelde complex werd in 1955 aan de de vier Hoogduitse synagogen, na restauratie in gebruik gemeente Amsterdam verkocht en kreeg na decennia van nen de religieuze functies ook in de nieuwe constellatie tantse kerkorde). Binnen de andere protestantse kerkge- leegstand zijn tegenwoordige, zeer passende bestemming. als Joods Historisch Museum. handreiking religieus erfgoed 54 55 hoofdstuk 2

In enkele gevallen kon een in onbruik geraakt gebouw Migrantenkerken spelen bij de integratie van nieuwkomers. Islamitische Gemeenschap Vanaf de minaret roept de muaddhin vijf keer per dag op opnieuw als synagoge worden ingewijd. Een groot aantal Elke zondag vinden er in Nederland kerkdiensten plaats Ook voor gemeenten liggen hier mogelijkheden op het Een moskee is een gebedshuis binnen de islam. Het huis tot gebed, de salat of salah. niet meer in gebruik zijnde gebouwen is inmiddels geres- in circa 75 verschillende talen. De verschillende kerken gebied van wijk- en integratiebeleid door het stimuleren van Mohammed in Medina wordt als de eerste moskee Omdat het gebed centraal staat bij de islam, kunnen mos- taureerd en heeft een nieuwe functie zoals het genoemde waarin deze talen worden gesproken worden aangeduid van hergebruik van kerkgebouwen door migrantenkerken beschouwd. Het zijn dikwijls indrukwekkende bouwwer- keeën ook sober van opzet zijn: een rechthoekige ruimte Joods Historisch Museum of als kerk voor een andere als ‘migrantenkerken’. De gemeenteleden van deze of het ondersteunen van een herbestemming als nieuw ken van zeer verschillende architectuur. Bij de moskee met bij de ingang lange rijen planken om de schoenen op geloofsgemeenschap of als moskee. Synagogen zijn voor kerken komen bij elkaar in kerkgebouwen, garages, wijkcentrum. staan een of meer lange, smalle torens: de minaretten. te zetten. De gebedsruimte zelf is bedekt met een groot de joodse gemeenten plaatsen om samen te komen en loodsen, scholen en andere leegstaande gebouwen tapijt dat versierd is met lijnen en afbeeldingen. Men tegen herbestemming zijn geen principiële bezwaren om hun geloof op hun eigen wijze te vieren. Bij elkaar richt zich bij het bidden in de richting van Mekka. Een zolang er met respect wordt omgegaan met het gebouw vertegenwoordigen zij een enorme verscheidenheid aan muur in de moskee staat loodrecht op deze gebedsrich- en zijn beladen verleden. geloofsuitingen en spiritualiteit. Naar schatting zijn er ting. De mihrab is de nis die de gebedsrichting aangeeft. circa 800.000 christenmigranten in Nederland en hun Aan de kant van de mihrab bevindt zich dikwijls een aantal groeit. Veel migrantenkerken zijn op zoek naar een verhoging of preekstoel. Vanaf dit gestoelte wordt de passend kerkgebouw. Permanente huur of koop van een vrijdagse preek gehouden. gebouw is vanwege de hoge huur- of vraagprijs voor deze In alle provincies en in veel steden in Nederland bevinden gemeenten moeilijk. zich moskeeën. Deze zijn dikwijls gehuisvest in bestaan- De protestantse organisatie Samen Kerk in Nederland de gebouwen die als moskee zijn ingericht. Soms ook in (SKIN) brengt migrantenkerken met Nederlandse kerken, een voormalig kerkgebouw. Zo is de huidige moskee aan overheid en andere organisaties in contact. De rooms- de Wagenstraat in Den Haag gevestigd in een voormalige katholieke migranten zijn hierin niet vertegenwoordigd. synagoge. De moskee aan de Rozengracht in Amsterdam De rooms-katholieke groepen hebben in het algemeen de was eerder in gebruik als tapijthal, maar werd oorspron- status van parochie en zijn sinds enkele jaren ook formeel kelijk gebouwd als rooms-katholieke kerk.

opgenomen in een van de Nederlandse bisdommen. Zij Onze Lieve Vrouwekerk aan de Keizersgracht, Amsterdam, Omdat de islam een groeiende geloofsgemeenschap is, kerken in belangrijke mate in rooms-katholieke kerkge- gebouwd in 1852-1854 voor de paters Redemptoristen, heeft men hier niet te kampen met leegstaande gebou- bouwen. In een aantal gevallen nemen migranten ook architect Th. Molkenboer. Sinds 1985 eigendom van de wen. Integendeel, men is juist op zoek naar passende Syrisch-Orthodoxe Kerk, het klooster ernaast is in 1989 kerken over. Migrantenkerken kunnen een belangrijke rol door de katholieke Stichting De Oude Gracht aangekocht. locaties. Zowel Syrisch-orthodoxen als Nederlandse en Surinaamse katholieken maken thans van de kerk gebruik. Voormalige Nederlands-Israëlitische Synagoge in de Turkse moskee Selimiye in Haarlem, geopend op Wagenstraat, Den Haag, gebouwd in 1843-1844, archi- 24 februari 2008. De buitenkant van het gebouw, een tect A. Roodenburg. In 1976 gesloten, drie jaar later ontwerp van de Haarlemse architect Fedde Reeskamp, aangekocht door de gemeente Den Haag. In juli 1979 in is eigentijds, afwijkend van de traditionele moskee- gebruik genomen als moskee door de Turks-Islamitische bouw en wordt gekenmerkt door strakke geometrische Vereniging, die het gebouw na enkele jaren in eigen- vormen. Het interieur is traditioneel. Met deze moskee dom verwierf en het liet voorzien van minaretten en is een parel toegevoegd aan de voorraad toekomstig aangepaste opschriften. religieus erfgoed. handreiking religieus erfgoed 56 57 hoofdstuk 2

2.3 In verschillende kerkelijke gemeenten/parochies komt de kunnen aan de orde komen bij een grootschalig herstel Het kerkelijke voorbereidingstraject gaat vooraf aan het sies, als de aanvragende kerkbesturen zich niet bewust Monumentenwet 1988 (MW 88) wens naar voren de inrichting van het kerkgebouw aan te of restauratie van het kerkgebouw, na een keuze tussen monumentenwettraject: het mag niet voorkomen – zoals van het feit dat de Monumentenwet een aantal speciale Veranderingen in inrichting De belangrijkste bepalingen zijn: passen aan de huidige wijze van vieren van de eredienst. verschillende kerkgebouwen, maar ook als zelfstandig waar is gebeurd – dat tijdens een hoorzitting van een artikelen bevat over kerkelijke monumenten. 1 Kerkelijke monumenten: onroerende monumen­ van monumentale Veelal betreft het aanpassingen waardoor meer ruimte project. Het is van belang om bij deze aanpassingen burgerlijke gemeente over de monumentenvergunning Als gevolg van deze adviezen komt het voor dat burge- ten welke eigendom zijn van een kerkgenoot- wordt geschapen voor viering van de liturgie, medewer- weloverwogen te werk te gaan en de gemeenteleden of zoveel bezwaren van kerkelijke gemeenteleden werden meester en wethouders voor het herinrichtingsplan of kerkgebouwen, rekening schap, een zelfstandig onderdeel daarvan, king door een cantorij aan de eredienst, vervanging van parochianen tijdig te betrekken bij de plannen. ingebracht, dat de burgemeester de hoorzitting schorste, voor bepaalde onderdelen daarvan (in eerste instantie) een lichaam waarin kerkgenootschappen zijn houden met kerkorde en enige rijen banken door stoelen voor een meer flexibele De kerkorden van de verschillende kerkgenootschappen onder de opmerking dat eerst maar eens een kerkelijke een vergunning weigeren. verenigd, of van een ander genootschap op opstelling van zitplaatsen. Ook kan het gaan om de bevatten hierover meestal specifieke bepalingen. Van de gemeenteavond moest worden gehouden. Om die reden heeft het CIO-K erop aangedrongen dat Monumentenwet geestelijke grondslag en welke uitsluitend of voor verwijdering of verplaatsing van een communiebank, ruim 7000 kerkgebouwen in Nederland is ruim de helft hierover een artikel zou verschijnen in de nieuwsbrief een overwegend deel worden gebruikt voor het mr. Jaap Broekhuizen de preekstoel of van biechtstoelen. Deze aanpassingen beschermd rijksmonument. Dit betekent dat vele kerk- Publiekrechtelijk deel, Monumentenwet monumentenzorg. Dit is gepubliceerd in nieuwsbrief nr gezamenlijk belijden van de godsdienst of levens- besturen ook te maken kunnen krijgen met de bepalingen Als de herinrichtingsplannen vastere vormen aannemen, 3 van mei 2005. O.a. te vinden via www.racm.nl, onder overtuiging. ( Art. 1 onder e. -definities) van de Monumentenwet 1988 (MW 88). wordt het tijd om te beginnen met het publiekrechtelijke ‘nieuwsbrieven’. In dit artikel wordt vermeld dat de Rijks- 2 Bij de toepassing van deze wet wordt rekening Het is noodzakelijk om met beide regelingen rekening te deel van de te volgende procedures: de bepalingen van dienst ertoe is overgegaan om in zijn advisering bij vergun- gehouden met het gebruik van het monument. houden, in hun onderlinge samenhang. de Monumentenwet 1988 (zie kader). ningverzoeken burgemeester en wethouders niet alleen (Art. 2 lid 1) Tijdig overleg met de burgerlijke gemeente is van belang Het verdient aanbeveling om in een vroeg stadium te wijzen op de verplichting van artikel 2, tweede lid maar 3 Met betrekking tot een kerkelijk monument voor een goede voorbereiding van deze veranderingen. wensen tot aanpassing of herinrichting van het be- ook op het bepaalde in artikel 18 monumentenwet. wordt geen beslissing genomen ingevolge deze schermde kerkgebouw goed te motiveren – zo mogelijk wet dan na overleg met de eigenaar. (Art. 2 lid 2) Wat betekent dit in de praktijk ? met inhoudelijk-liturgische argumenten – en meteen bij Artikel 18 Monumentenwet bevat 4 Het is zonder of in afwijking van een vergunning de eerste contacten met de gemeente en in de officiële overeenstemmingsvereiste verboden om een beschermd monument in enig Kerkelijk voorbereidingstraject, kerkorde vergunningsaanvrage te verwijzen naar artikel 18 van de Bij alle wensen tot aanpassing van het bestaande opzicht te wijzigen, te verstoren of te verplaatsen. Het spreekt vanzelf dat een plan tot aanpassing van het Monumentenwet. In de praktijk blijken zich problemen kerkgebouw die kunnen worden gemotiveerd op grond (Art. 11 lid 2 onder a) kerkinterieur eerst in de kerkelijke gemeente/parochie voor te kunnen doen bij de afweging tussen de monumen- van liturgische of andere kerkelijk inhoudelijke motieven 5 Vergunningsaanvragen worden gepubliceerd; wordt besproken, in een of meer gemeenteavonden, vaak tale waarden van het te wijzigen interieuronderdeel en kan een beroep worden gedaan op artikel 18, dat inhoudt een ieder kan zienswijzen naar voren brengen. voorbereid door een speciale ingestelde herinrichtings- de reden waarom de kerkelijke gemeente tot wijziging dat over een monumentenvergunning overeenstemming (Art. 14a) commissie, waarna het kerkbestuur uiteindelijk besluit. wil overgaan, zoals liturgische motieven. Veelal wordt in moet worden bereikt tussen de overheid en de kerkelijke 6 Burgemeester en wethouders dan wel onze Het verdient aanbeveling dat het kerkbestuur advies in- de ambtelijke adviezen uitvoerig ingegaan op de monu- gemeente. Dit overeenstemmingsvereiste geeft een Minister nemen met betrekking tot een kerkelijk wint bij de adviesorganen die binnen het kerkgenootschap mentale waarden van het te wijzigen interieuronderdeel sterkere positie aan de kerkelijke gemeente als het gaat monument geen beslissing ... dan in overeen- aanwezig zijn, zoals de landelijke werkgroep kerkbouw van en wordt op grond daarvan negatief geadviseerd over de om wijzigingen waarbij ‘wezenlijke belangen van de stemming met de eigenaar, voorzover het een be- de Protestantse Kerk in Nederland of een van de regionale door de kerkelijke gemeente gewenste aanpassing van godsdienst’ in het geding zijn. slissing betreft waarbij wezenlijke belangen van werkgroepen kerkbouw of het bouwbureau van het bisdom het kerkinterieur. Dat geldt niet als bijvoorbeeld het scheppen van meer het belijden van de godsdienst of de levensover- binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Ook een oriëntatie in In meerdere gevallen blijken zowel de behandelende ruimte wordt gemotiveerd met argumenten in het kader tuiging in dat monument in het geding zijn. (Art.18) Leeuwarden, Jacobijnerkerk, rijdend liturgisch centrum 2002. andere recent heringerichte kerkgebouwen kan nuttig zijn. gemeenteambtenaren of leden van monumentencommis- van multifunctioneel gebruik van het kerkgebouw. handreiking religieus erfgoed 58 59 hoofdstuk 2

2.4 De Protestantse Gemeente Utrecht (PGU) heeft in de Kralt is sinds 2004 voorzitter van het College van Zorgen over nieuwe monumentenregeling Op dit moment is de financiële toestand van de PGU met deze portefeuille. Kralt heeft als voorzitter zelf de Onderhouden is beter dan Utrechtse binnenstad vijf rijksmonumentale middel- Kerkrentmeesters van de PGU. In het gesprek legt hij uit De in 2011 geplande overgang van BROM naar BRIM stabiel en zijn er geen actuele plannen voor afstoting van rijksmonumentale gebouwen van de PGU in portefeuille. eeuwse kerken in bezit, waarvan er vier nog wekelijks dat de Hervormde gemeente (nu de PGU) destijds met de baart zorgen, omdat het door het voor elke kerk gestelde kerkgebouwen. Maar het is wel gewenst en noodzakelijk De oude binnenstadskerken worden gezien als ‘kostbaar restaureren, het beleid van voor de eredienst worden gebruikt (de Dom, de Jans- gemeente en de provincie Utrecht, die evenals het rijk subsidiemaximum een aanzienlijke verslechtering zal dat kerken en kerkelijke gebouwen intensiever – d.w.z. erfgoed’ – Kralt gebruikt het woord ‘patrimonium’ – dat een kerkbestuur kerk, de Jacobikerk en de Nicolaïkerk) en de vijfde (de de restauraties subsidieerden, een overeenkomst heeft betekenen. In Utrecht komt daar de problematiek van de voor meer doeleinden – worden gebruikt en dus meer niet alleen voor de kerkgemeente maar voor de hele Buurkerk) een museum huisvest, maar incidenteel ook gesloten om het onderhoud op lange termijn veilig te zeer grote kerken in casu de Domkerk nog bij. De PGU, gaan opleveren. Overigens op verantwoorde wijze en gemeenschap open moet staan. Een erfgoed dat men in dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens nog beschikbaar is voor bijeenkomsten en vieringen van stellen. Deze overeenkomst geldt dertig jaar en wordt die haar begroting momenteel juist sluitend krijgt, zal het gekoppeld aan een gedegen onderhoudsplan. Dat is het goede conditie wil houden: ‘Liever het onderhoudsfonds in gesprek met drs. Theo Kralt, voorzitter de PGU. De vijf kerken zijn successievelijk in de jaren elke tien jaar geëvalueerd en bijgesteld. Er is een kapitaal verschil in de toekomst niet alleen op kunnen vangen. In uitgangspunt voor het gebouwenbeleid van de PGU voor uitgeput dan achterstallig onderhoud’, zo wordt Kralt van het College van Kerkrentmeesters van 1968-1988 grondig gerestaureerd. Deze restauraties gevormd (momenteel ruim m3.800.000 groot, waarvan aanmerking genomen dat in Utrecht nu al decennia door de komende vier jaar. in Kerk in de stad, het kerkblad van de PGU geciteerd. de Protestantse Gemeente Utrecht. vonden plaats als één groot samenhangend project (‘vijf driekwart door de PGU is bijeengebracht, en de rest door de verschillende betrokken partijen goed hierop wordt Periodiek wordt de staat van de gebouwen geïnspecteerd kerken herleven’) en onder leiding van een en hetzelfde gemeente en provincie in vruchtgebruik ter beschik- ingespeeld en kapitaalvorming voor onderhoud heeft Samenwerking kerkbestuur, door het restauratiearchitectenbureau en ook door de architectenbureau. Zij gingen ook gepaard met uitvoerige king is gesteld), waarvan de renteopbrengst dient voor plaatsgevonden. De BRIM-regeling zoals nu voorgesteld gemeente en provincie Monumentenwacht. Een projectleider van het architec- verslaglegging en veel publiciteit. Dit alles werd precies het onderhoud van de vier bij de PGU in gebruik zijnde voor 2011 zal rampzalige gevolgen hebben voor het on- Wat is het geheim dat het met de gebouwen van de PGU tenbureau is gemiddeld twee dagen per week werk- twintig jaar geleden voltooid, reden voor de verschijning binnenstadskerken. In de lopende periode 2000-2009 is derhoud van veel kerkgebouwen. Er moet meer geld voor zo goed loopt? Volgens Kralt is er geen geheim. Het is wel zaam voor de PGU. Jaarlijks wordt een onderhoudsplan van een gedenkboek Levende Kerken, najaar 2008. voor het onderhoud van de vier kerken jaarlijks m 233.000 het BRIM door het ministerie van OCW ter beschikking zo dat de ontkerkelijking in Utrecht misschien relatief iets opgesteld. Tevens beschikt de PGU over lange termijn begroot. Hierin is m120.000 begrepen aan subsidiabel worden gesteld, aldus Kralt. minder is dan in andere delen en steden van Nederland. onderhoudsprognoses. Onderhoudsfonds voor de binnenstadskerken onderhoud waarover 50% aan subsidie wordt verstrekt Zonder het draagvlak van de gemeenteleden houdt het Men voert een duidelijk beleid, dat ook zeer regelmatig Minder algemeen bekend dan dat de kerken toen zijn via de BROM-regeling. Die subsidie bedraagt dus een Jongere kerken in de buitenwijken op. Voorts is de betrokkenheid en steun van de gemeente door middel van uitvoerige publicaties in het kerkblad gerestaureerd en sindsdien een belangrijke functie kwart van de in totaal benodigde financiële middelen; Gaat alle aandacht voor de vier binnenstadskerken niet Utrecht, met een goed ontwikkeld monumentenbureau, wordt verantwoord, en zonodig ook via andere media vervullen in het Utrechtse religieuze en culturele leven, is driekwart moet uit de exploitatiebijdrage van de kerken ten koste van de jongere kerken in de buitenwijken? en van de provincie van groot belang. Elk jaar vindt er naar buiten wordt gebracht. dat zij de afgelopen twintig jaar ook perfect ‘in staat van en het Kapitaal Groot Onderhoud worden gefinancierd. ‘Nee’, zegt Kralt, ‘ook die houdt de PGU in goede staat overleg met de gemeente Utrecht plaats over de gemeen- nieuw’ ten opzichte van de restauratie zijn onderhouden. Vanwege dalende renteinkomsten en kostenstijgingen van onderhoud’. In de afgelopen jaren heeft de PGU de telijke en rijksmonumentale kerkgebouwen. Om de twee Inspiratiebron voor anderen Daar ligt een heldere visie aan ten grondslag. ‘Onderhou- is intussen wel een verhoging van het fondskapitaal tot financiële tekorten van het Onderhoudsfonds voor de jaar is er gezamenlijk overleg met gemeente en provincie Vanouds neemt Utrecht met zijn middeleeuwse kerken den is beter dan restaureren. Ten eerste omdat dit kosten- het huidige niveau noodzakelijk geweest. In 2005 stelde niet-rijksmonumentale gebouwen van de PGU, welke over de situatie van de rijksmonumentale kerkgebouwen. in Nederland een bijzondere positie in. Een aantal ele- besparend is, ten tweede omdat het ons monumentale de gemeente Utrecht hiervoor m 250.000 beschikbaar. De circa m1.000.000 bedroegen, eveneens kunnen aanvullen, Twee kerken van de PGU in de buitenwijken zijn onlangs menten van de aanpak zouden evenwel ook voor andere erfgoed een betere bescherming biedt.’ betrokken wijkgemeenten, ondersteunende stichtingen waardoor een goed evenwicht is gerealiseerd. Ook in gemeentelijk monument geworden, wat ook voor deze kerkbesturen en burgerlijke gemeenten bruikbaar kunnen Dit schrijft Theo Kralt in een vorig jaar in de bladen Kerk- als de Stichting Vrienden van de Domkerk en de PGU ander opzicht gaat de PGU zorgvuldig met haar gebouwen kerken de mogelijkheid van gemeentelijke subsidie zijn en als inspiratiebron kunnen fungeren. beheer en Monumenten gepubliceerd artikel over het brachten samen eenzelfde bedrag bijeen. In 2007 werd om. Toen in Overvecht de (voorheen gereformeerde) oplevert. onderhoud van de Utrechtse binnenstadskerken. vanuit de jaarrekening 2007 PGU opnieuw m 700.000 voor Stefanuskerk wegens overtolligheid moest worden ver- Maar essentieel lijkt vooral de betrokken houding en de het Kapitaal Groot Onderhoud ter beschikking gesteld. kocht, gebeurde dat aan de gemeente Utrecht en bewust professionaliteit van het kerkbestuur zelf en het onder- Het koor van de Utrechtse Dom, in de middeleeuwen de En er is (opnieuw) een Commissie Fondsenwerving Rijks- niet aan een projectontwikkelaar, zodat het gebouw steunende bureau, het Stedelijk Diensten Centrum. In het enige kathedraal in de Noordelijke Nederlanden en ook nu nog een kerkgebouw van nationaal belang. monumentale Binnenstadskerken PGU opgericht. voor de gemeenschap dienstbaar zou kunnen blijven. College van Kerkrentmeesters is een bouwkundige belast 61

Hoofdstuk 3 Landelijk beleid Instituten en actoren op nationaal niveau

Inhuldiging van Koningin Beatrix in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, 30 april 1980 handreiking religieus erfgoed 62 63 hoofdstuk 3

3.1 op de categorie kerkgebouwen die verreweg de grootste Extra wijkengeld voor waardevolle en markante Met het eerste initiatief, de instelling van een tweejarig voor de modernisering van de monumentenzorg en de ‘Naar het zich laat aanzien zullen de komende subsidiebehoefte heeft. Het huidige kabinet zet gelet gebouwen, minister van WWI, mei 2008 kennisprogramma, geeft het kabinet een vervolg aan het financiering daarvan begin 2009 aan de Kamer worden Landelijk beleid jaren op grote schaal gebouwen, complexen en voor de religieuze gebouwen een positief te waarderen In de brief van minister Vogelaar van WWI van mei 2008 eerste inventariserende onderzoek. Het programma sti- voorgelegd. Het in het Coalitieakkoord van februari terreinen vrijkomen. Binnen het stedelijke en het bredere beleidstrend in. aan de Kamer over de verdeling van het extra wijkengeld muleert gemeenten en andere beheerders en eigenaren 2007 aangekondigde extra BRIM-geld voor kerkgebou- stadslandschappelijke domein gaat dat bijvoor- drs. Lydia Jongmans deelt zij mede dat zij wil cofinancieren ten behoeve van beeld om schoolgebouwen, gevangenissen, om strategieën te ontwikkelen met betrekking tot leeg- wen is in de rijksbegroting 2009 opgenomen: het gaat om m m Coalitieakkoord, zorg voor (religieus) erfgoed, een OCW-programma voor de herbestemming en heront- postkantoren, religieus erfgoed, psychiatrische stand en herbestemming. Dit gebeurt door een impuls te 2.000.000 in 2009 uitlopend naar 4.000.000 in 2011. februari 2007 wikkeling van waardevolle en markante gebouwen en instellingen, industriële complexen en defensie- geven aan de ontwikkeling en beschikbaarheid van ken- De overheid draagt volgens het Coalitieakkoord daadwer- complexen in de 40 aandachtswijken binnen 18 gemeen- terreinen, maar ook om leegstand op bedrijven- nis bij gemeenten en hun adviseurs. In het kader van het kelijk zorg voor behoud van (religieus) cultureel erfgoed. ten. De minister van OCW wil vier miljoen ter beschikking terreinen en in woonwijken. (…) Vooral als die tweede initiatief, de herbestemming en herontwikkeling, De uitwerking van het BRIM wordt in dit licht geëvalu- stellen en zij zal in 2009 en 2010 tweemaal twee miljoen gebouwen, complexen en terreinen karakteristiek wil het rijk een impuls geven aan de revitalisering van eerd. meebetalen. Het OCW-programma is onderdeel van de zijn voor hun omgeving of hun (voormalige) ge- (historische) architectuur en stedenbouw door processen, Nieuwe plannen kabinet Balkenende IV kabinetsvisie ‘Een cultuur van ontwerpen’. bruik, is herbestemming of herontwikkeling wen- plannen en projecten te ondersteunen in gebieden die 2009-2012 e.v. Kunst van Leven, modernisering en extra geld selijk. Zij bepalen in hoge mate het onderscheid zo’n impuls goed kunnen gebruiken: de veertig kracht- In het kader van het project Belvedere, dat loopt tot en monumentenzorg, minister van OCW, juni 2007 Een cultuur van ontwerpen, herbestemming met andere gebieden. Binnen hun omgeving wijken. Net als in andere wijken vragen veel kerken, met 2009 pleiten vier ministeries voor een respectvolle In ‘Kunst van leven’, de notitie met de hoofdlijnen voor gebouwen, minister van OCW, juli 2008 hebben zij daardoor een samenbindende werking. schoolgebouwen, nutsgebouwen, fabrieken en publieke omgang met cultuurhistorische waarden binnen ruimte- het cultuurbeleid 2009-2012 van juni 2007 zet minister Minister Plasterk van OCW zet in de nota ‘Een cultuur van (…) Het rijk ziet de herbestemming en herontwik- voorzieningen hier volgens het rijk om herbestemming. lijke ontwikkelingen. Niet door een veto uit te spreken Plasterk van OCW zijn ideeën uiteen voor de moderni- ontwerpen – Visie architectuur en ruimtelijk ontwerp’ van keling als een van de belangrijkste opgaven voor Na de zomer van 2008 zullen de ministers van OCW en over veranderingen, ook niet door het verleden onder te sering van de monumentenzorg (MoMo). Hij wil deze juli 2008 in op drie prioriteiten: het versterken van de culturele betekenis van de WWI een brief aan de Tweede Kamer sturen over de uit- schoffelen, maar door te zoeken naar wederzijds profijt. omvormen van object- naar omgevingsgericht en van - het verankeren van het ontwerp in rijksprojecten en leefomgeving in de komende jaren. De aanstaan- werking van het speerpunt herbestemming en herontwik- De strategie die hierbij past is die van ‘behoud door conserverend naar ontwikkelend en zal zijn plannen begin -programma’s; de modernisering van de monumentenzorg is er keling. Voor het Kennisprogramma Herbestemming is een ontwikkeling’. In deze nieuwe ontwikkelingsgerichte 2009 presenteren. Hij stelt dat hij voor het oplossen van - het versterken van de positie van stedenbouw en mede op gericht om een eventueel noodzakelijke budget beschikbaar van m400.000 in 2009 en m 650.000 in functieverandering beter te begeleiden en te strategie vormt de cultuurhistorie uitgangspunt voor knelpunten in de monumentenzorg en voor de versterking regionaal ontwerp; 2010. Voor de ‘Impuls herbestemming en herontwikkeling faciliteren. Vooruitlopend daarop wil het kabinet ruimtelijke planvormingsprocessen. Met een tweeledig van de culturele factor in de integrale gebiedsontwik- - het bevorderen van herbestemming en herontwikkeling krachtwijken’ is een budget beschikbaar van m 2.000.000 herbestemming hoger op de maatschappelijke doel: verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving keling extra middelen zal inzetten voor het BRIM (onder van waardevolle gebouwen en gebieden die hun functie per jaar over de periode van 2009 tot en met 2012. agenda krijgen, als kans om door een inventieve en behoud van het cultuurhistorisch erfgoed. Bij de andere religieus erfgoed), groen erfgoed (onder andere verliezen. combinatie van historische waarden en eigen- uitwerking van dit project gaat het zowel om cultuurland- historische buitenplaatsen) en voor gebiedsgericht beleid Plannen omgevingsgerichte monumentenzorg tijdse ontwerpoplossingen tot een eigenzinnige schap en archeologische waarden als om objecten en (onder andere voor wederopbouwarchitectuur in het Met name het laatste punt is relevant in het kader van en extra BRIM-geld kerkgebouwen vernieuwing te komen. Voortbordurend op de gebouwen. kader van de wijkaanpak van de minister van Wonen, deze handreiking over het gebruik en het herbestemmen eerdere activiteiten, neemt het rijk daarvoor twee Via een amendement van het CDA in het kader van de Religieus erfgoed werd tot de start van het kabinet Balke- Wijken en Integratie (WWI). van religieus erfgoed. Hierbij wordt door de minister nieuwe initiatieven, gericht op de kennisontwik- Voorjaarsnota wordt het monumentengeld in 2008 m nende IV in februari 2007 vooral bekeken in het kader van onder andere het volgende opgemerkt: keling over herbestemming en op de herontwikke- eenmalig met 50.000.000 verhoogd. Hiervan kunnen de monumentenzorg. Het BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring ling in krachtwijken’ meer dan 10 kerken gebruik maken. Zoals in ‘Kunst van Instandhouding Monumenten) blijkt echter niet berekend leven’ van juni 2007 aangekondigd, zullen de plannen handreiking religieus erfgoed 64 65 hoofdstuk 3

3.2 RACM in beeld Financiële middelen geven. Daarbij kan men denken aan huisartsenposten en moet worden gevonden. Roerende goederen maar ook vrijwel iedere vorm van herbestemming zullen de vloer Landelijk opererende De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Het gebrek aan financiële middelen voor onderhoud en apotheken, onderkomens voor kinderopvang of functies onroerende zaken als orgels, preekstoelen, banken, ge- en de ondergrond of het omringende kerkterrein in meer Monumenten (RACM) is een van de overheidsorganen restauratie is een van de grootste problemen van de als bibliotheken, buurtcentra of muziek/dansscholen. brandschilderde glazen enz. worden meestal verplaatst, of mindere mate worden verstoord. Soms kan die een instituten waar eigenaren, gebruikers of beheerders van een kerke- kerkgenootschappen. Monumenten kosten veel geld en Voor rijksmonumenten die buiten gebruik raken zal een verwijderd of krijgen elders een nieuwe bestemming. In belangrijke cultuurhistorische of archeologische waarde lijk rijksmonument vroeg of laat mee te maken krijgen. Bij de overheid kan dit leed maar deels verzachten door nieuwe, passende functie gezocht moeten worden. Sloop dit proces kunnen de diverse deskundigen van de RACM, vertegenwoordigen en hangt het van de ouderdom van wijzigingen of restauratie is bijvoorbeeld een monumen- middel van subsidies of laagrentende leningen (Wie meer is vanuit oogpunt van monumentenzorg geen optie van- zoals bijvoorbeeld de interieur- of orgelspecialisten, de het kerkgebouw, de mate van ingrijpen of de status van Rijksdienst voor Archeologie, tenvergunning nodig, maar daar staat tegenover dat er wil weten over de mogelijkheden voor subsidies op wege de cultuurhistorische waarden die aan het object verkopende partij van advies voorzien. de ondergrond af of documentatie en archeologisch Cultuurlandschap en Monumentenzorg subsidies beschikbaar zijn. De vergunning wordt aan- onderhoud, instandhouding of restauratie kan terecht op zijn toegekend. Leegstand betekent verval, achteruitgang Ook in het vervolgproces is vaak specialistische exper- onderzoek noodzakelijk zijn. Ook hierover kan de RACM drs. Albert Reinstra, werkzaam bij de RACM gevraagd bij de gemeente, die (sinds 1988) bevoegd is de website van de RACM, www.racm.nl). Ook bij herbe- en kapitaalverlies voor de eigenaar. tise gewenst. Nieuwe invullingen – het liefst met een inlichtingen verstrekken. als specialist kerkelijke bouwkunst om deze al dan niet te verlenen. Toetsing van de plannen stemming van minder rendabele gebouwen als kerken reversibel karakter – betekenen veranderingen in het vindt nu nog plaats door twee adviserende instanties: blijft geld vaak een probleem. Ook onderzoek door RACM mogelijk binnenklimaat van een kerkgebouw. De toepassing van Kerken met functiebehoud de RACM en de gemeentelijke monumentencommissie. Wanneer een kerksluiting dreigt is het zaak tijdig een isolatieglas of een nieuw verwarmingssysteem kan van Er zijn gelukkig veel rijksmonumentale kerken die na Vanaf 1 januari 2009 wordt de advisering van de RACM Modernisering monumentenzorg beroep te doen op de RACM. De rijksdienst kan aanbe- grote invloed zijn op het pleisterwerk en de decoratieve kerkelijke herindelingen en fusies hun oorspronkelijke beperkt tot aanvragen die het voortbestaan van het mo- Onderzoek naar financiële regelingen in de monumenten- velingen doen, onderzoek uitvoeren en vanuit haar brede afwerkingen als muur- of gewelfschilderingen. Deskun- functie behouden en als kerk blijven functioneren. Deze nument raken. Hierbij moet gedacht worden aan afbraak, zorg maken daarom, net als aspecten als kwaliteitszorg expertise een rol spelen in het vaak ingewikkelde, moei- dig vooronderzoek kan toekomstschade en teleurstel- gebouwen, vaak met belangrijke waarden en kwaliteiten sloop of wijziging van ingrijpende aard, dus een sub- of taakverdelingen, deel uit van het OCW-project Moder- zame en emotionele proces van herbestemming. Door in lingen voorkomen. Dit geldt overigens evengoed, en op landschappelijk, stedenbouwkundig en vooral ook stantiële aantasting van het geheel of van een deel van nisering Monumentenzorg (MoMo). De modernisering een vroeg stadium de waarden en kwaliteiten, kansen en misschien vanwege de orgels en het meubilair nog wel cultuurhistorisch vlak, zijn sterk aan veranderingen on- het monument. Ook bij reconstructie of verandering van is in hoofdzaak gefocust op twee zaken die beide van ontwikkelingsmogelijkheden van een kerkgebouw en zijn meer, bij kerkgebouwen waarin de eredienst centraal derhevig. Eigen identiteit, multifunctionaliteit, eisen aan functie/bestemming blijft het Rijk adviseren. Gemeenten invloed zullen zijn op het religieus erfgoed: 1. de verschui- omgeving in kaart te brengen kunnen misverstanden en blijft staan. De roep om meer comfort in kerken neemt toe comfort en liturgische wijzigingen zijn aan de orde van de krijgen meer verantwoordelijkheid en voor monumentei- ving van object- naar gebiedsgericht en 2. de herbestem- vertragingen worden voorkomen. Een goede analyse van en een nieuw verwarmingssysteem is snel gekozen, maar dag en kunnen van invloed zijn op de waarden en kwali- genaren betekent de wetswijziging een vereenvoudiging mingsopgave. gebouw en omgeving kan de basis vormen voor een trans- een ondoordachte keuze kan funest zijn voor een orgel. teiten. Ook bij kerkgebouwen in functie geldt daarom, dat van de procedure. formatieplan en richting geven aan de nieuwe functie. voorafgaand aan eventueel ingrijpen eerst de kwaliteiten RACM blijft adviseren bij monumentale kerken Bouwhistorisch en waardestellend onderzoek kan door Exterieur en omgeving en waarden in zicht gebracht moeten worden. Goed voor- Een van de zaken waarover de RACM zal blijven advise- de RACM worden uitgevoerd of aan particuliere onder- Herbestemming heeft niet alleen gevolgen voor het inte- onderzoek en een afgewogen, heldere argumentatie van ren is herbestemming en functieverandering bij kerken. zoeksbureaus worden uitbesteed. In dat laatste geval kan rieur. Afhankelijk van de nieuwe functie zullen ook het ex- de plankeuzes komen de besluitvorming ten goede. Voor niet-beschermde kerkgebouwen, met name uit de de RACM een coördinerende of adviserende rol spelen terieur en de omgeving worden aangepast. Zelfs voor de wederopbouwperiode, betekent sluiting of afstoting vanwege haar kennis van het onderzoeksveld en de vele meest geschikt geachte sociale of culturele functies zijn meer dan eens het einde. Helaas, want een leegkomend relaties met bureaus, instituten en universiteiten. parkeerplaatsen gewenst en dienen de infrastructuur en kerkgebouw kan door middel van een kwalitatief hoog- de stedenbouwkundige situatie in ogenschouw te wor- De Grote Kerk in Weesp heeft medio 2008 nieuwe stoelen, waardige transformatie een kans zijn om een buurt of Rekening houden met interieur kerk den genomen. Historisch-geografische, stedenbouwkun- een nieuw doopvont en extra verlichting gekregen, die wijk een nieuwe impuls te geven, bijvoorbeeld door er Wanneer een kerk wordt herbestemd dan komen de no- dige en archeologische kennis is hiervoor onontbeerlijk. een sterk contrast vormen met het resterende oude meubilair en de koperen kronen. een wijkgerichte sociale of culturele bestemming aan te dige interieurzaken aan de orde waarvoor een oplossing Archeologie is vaak eerder aan de orde dan gedacht. Bij handreiking religieus erfgoed 66 Casus Het huidige gebouw van de voormalige doopsge- psalm 100:2 is vermeld. ‘Dient de heer met vreugde, Nationaal Restauratiefonds zinde gemeente aan de Springweg te Utrecht werd komt voor zijn aangezicht met gejubel’. Nationaal Restauratiefonds Cultuurfondsen voor gemeentelijke of Kerkelijk Geldbeheer (SKG). SKG fungeert als ‘bank’ voor in 1796 door de Joodse Gemeente gekocht. In dat De synagoge is voorzien van een bijzonder fraai art- mr. Pieter Siebinga, directeur van het NRF provinciale monumenten veel kerken die zijn aangesloten bij de Protestantse Kerk Broodhuis, voormalige jaar kwam voor de joden de politieke emancipatie deco interieur dat nog helemaal intact is. Het Rijk biedt geen financieringsfaciliteiten voor gemeen- in Nederland en financiert derhalve ook restauraties van synagoge, Utrecht door de staatsburgelijke gelijkstelling, waarmee Het Nationaal Restauratiefonds is in 1985 opgericht en telijke of provinciale monumenten. Voor deze monumen- kerkgebouwen. Deze stichting is (onder voorwaarden) voor hen alle vestigingsbeperkingen kwamen te De Stichting Zending en Opwekking is sinds begin zet zich al meer dan 25 jaar in voor het behoud van ons ten heeft het Restauratiefonds in samenwerking met het bereid het niet-gesubsidieerde deel van de restauratie- vervallen. In 1848 werd het pand volledig verbouwd 1980 eigenaar van de voormalige synagoge. Kort gebouwde en cultuurlandschappelijke erfgoed. Prins Bernhard Cultuurfonds en provincies de provin­ kosten te financieren. Er is een combinatie van financie- en wederom in 1926 door de architect Harry Elte geleden is het dak van het Broodhuis gerestau- Het Restauratiefonds ontwikkelt en verstrekt laagdrempe- ciale Cultuurfondsen voor Monumenten opgericht. Met ring door SKG en het Restauratiefonds mogelijk. (1880-1944). De voorgevel is in baksteen uitgevoerd reerd. ‘Bijdragen’ zijn onder meer beschikbaar lige financieringen en biedt financiële en administratieve een Cultuurfonds-hypotheek uit één van de provinciale De aanvraag loopt dan geheel via SKG. Vervolgens is er in een sobere stijl en wordt geaccentueerd door gekomen vanuit het KFHein Fonds (subsidie) en diensten aan. Daarnaast geeft het Restauratiefonds voor- Cultuurfondsen voor Monumenten kan (een deel van) de in de restauratiefase slechts één betaalloket: alle een neoclassicistisch portiek. Het fronton wordt de gemeente Utrecht (laagrentende lening uit het lichting en advies over alle financiële aspecten die naar restauratie tegen een lage rente gefinancierd worden. uitbetalingen gaan via het Restauratiefonds. gedragen door 4 zuilen waarin in het Hebreeuws Utrechts Restauratiefonds). Het Nationaal Restau- voren komen bij het behoud van cultureel erfgoed. Zowel Inmiddels beschikken negen provincies over een provin- ratiefonds heeft financieel maatwerk geleverd via op het gebied van rijksmonumenten als dat van gemeente- ciaal Cultuurfonds. Ook kerkgebouwen met de status van Nieuwe financieringsfaciliteiten in de de Totaal-financiering. Alle partijen zijn het er over lijke monumenten kunt u bij het Restauratiefonds terecht. gemeentelijk monument komen voor deze aantrekkelijke toekomst? eens dat het een bijzonder geslaagde samenwer- financieringsvorm in aanmerking. Het Restauratiefonds Door de ontkerkelijking zijn kerken in toenemende king is geweest die zeker voor herhaling vatbaar is. Subsidieregelingen voor rijksbeschermde biedt deze lening aan op basis van het ‘Revolving Fund mate aangewezen op inkomsten uit evenementen, monumentale kerkgebouwen principe’. Zodra er een lening is verstrekt wordt er rente zoals concerten, symposia en tentoonstellingen. Om Voor de kerkgebouwen die door het Rijk zijn aangewezen en aflossing terugbetaald aan het Restauratiefonds. het kerkgebouw geschikt te maken voor deze andere als beschermd monument vormt subsidie een belangrijke Op deze manier is er opnieuw geld beschikbaar voor gebruiksdoeleinden moeten soms extra voorzieningen bron voor financiering van een restauratie. restauraties. worden aangelegd zoals toiletruimtes, geluidsinstallatie Vanaf 2009 stromen (rijksbeschermde) kerkelijke gebou- of klimaatbeheersing. Voor dit soort voorzieningen wor- wen en kerkelijke objecten gefaseerd in het Brim (Be- Mogelijkheden voor aanvullende financiering den momenteel geen subsidies verstrekt, terwijl ze heel sluit rijkssubsidiering instandhouding monumenten). Om Veelal kan de restauratie niet uitsluitend met subsidie of belangrijk kunnen zijn voor het voortbestaan van de kerk. in aanmerking te komen voor subsidie moet de eigenaar een laagrentende lening worden gefinancierd en is aan- Het Restauratiefonds gaat daarom actief op zoek naar of beheerder een periodiek instandhoudingsplan (PIP) vullende financiering noodzakelijk. Het Restauratiefonds mogelijkheden om het aanleggen van dit soort voorzie- voor zes jaar indienen. De subsidieaanvragen moeten verstrekt een aantal financieringsfaciliteiten, waaronder ningen financieel aantrekkelijker te maken, bijvoorbeeld ingediend worden bij de RACM. Als de RACM de beschik- de annuïteitenlening en de (Brom)rekening-courant. door het verstrekken van laagrentende leningen. Het is king verleent, worden de subsidies uitbetaald door het Voor het restauratieproject kan een financieringscon- nu nog toekomstmuziek, maar het fonds verwacht hier op Restauratiefonds. De aanvraag kan eenvoudig digitaal. structie worden opgezet die op de specifieke situatie is korte termijn mee te starten. De kerkgebouwen die nog niet zijn ingestroomd in de toegesneden. Hierbij moet rekening gehouden worden Brim-regeling, kunnen gebruik maken van het Brom dat er rente en aflossing betaald moeten kunnen worden. (Besluit rijkssubsidiering onderhoud monumenten). Op het gebied van aanvullend financieren werkt het Restauratiefonds regelmatig samen met de Stichting handreiking religieus erfgoed 68 69 hoofdstuk 3

Instituut Collectie Nederland Project ‘monumentale wandkunst’ met (RGD) en de gemeentelijke bureaus monumentenzorg van andere gegadigde aandienen die het werk kan en wil ICN-adviezen bij wandkunst in kerken uit de drs. Tessa Luger, hoofd afdeling advies inventarisatie, advies en waarderingskader Amsterdam, Rotterdam en Den Haag. plaatsen. Uiteraard brengt ook herplaatsing de nodige wederopbouwperiode ICN-aanbevelingen bij voorgenomen van het ICN Een voorbeeld van activiteiten in het tussengebied is Een belangrijk aspect van monumentale wandkunst is kosten met zich mee. Toch komt het geregeld voor dat Een andere casus betreft de beschilderde friezen van de sloop of verbouwing kerkgebouw het project ‘monumentale wandkunst’. zoals gezegd de wisselwerking tussen beeldende kunst voor kunstwerken een zinvolle herbestemming gevonden hand van de Zwitsers-Russische schilder Théodore Stra- Het Instituut Collectie Nederland (ICN) is een instituut Het is in 2006 van start gegaan en heeft als doel een en architectuur. De kunst is vervaardigd voor een speci- kan worden. Zo is één van de drie sgraffito’s van Lex Horn winsky (1907-1989, een zoon van de componist) uit de In het geval van voorgenomen sloop of verbou- voor het roerend cultureel erfgoed. Het ontwikkelt kennis bijzondere kunstvorm uit de wederopbouwperiode (de fieke plaats. In geval van sloop van het gebouw waarvan uit 1965, afkomstig uit het in 2004 afgebroken Swam- Willibrordkerk in Almelo. Deze kerk uit de jaren ’60 van de wing van een (kerk)gebouw met monumentale om te waarborgen dat het cultureel erfgoed zijn rol in de jaren ’50 en ’60 van de vorige eeuw) onder de aandacht monumentale kunst onderdeel uitmaakt, is het de vraag merdaminstituut in Amsterdam, door inzet van de erven Bossche Schoolarchitect Jan de Jong (1917-2001) werd wandkunst kunt u de volgende stappen nemen: samenleving optimaal kan (blijven) vervullen. Die kennis te brengen: monumentale wandkunst. Het gaat hierbij of de kunst behouden kan blijven. Als de kunstwerken Horn herplaatst in het Academisch Medisch Centrum in in 2005 gesloopt om plaats te maken voor seniorenwo- 1 – neem zo vroeg mogelijk maatregelen heeft betrekking op zowel de materiële aspecten – om kunst die is aangebracht in of aan gebouwen, vaak te verwijderen zijn zonder onherstelbare schade aan de hoofdstad. Een waardestelling van de sgraffito’s door ningen. De eigenaar van de muurschilderingen, de Alme- 2 – informeer de kunstenaar of diens erven/ het onderzoeken van materiële veranderingen en het als resultaat van een nauwe samenwerking tussen een te richten, is herplaatsing in een ander gebouw te over- het ICN heeft aan dit resultaat bijgedragen. Dergelijke lose Woningstichting St. Joseph, vroeg advies aan het belangenbehartiger tegengaan van verval – als op de immateriële aspec- architect en een beeldend kunstenaar. Deze kunstvorm wegen. Soms worden kunstwerken tijdelijk opgeslagen projecten vereisen een lange adem, maar blijken vaak ICN over de toestand en het belang van de werken. Toen 3 – laat een waardestelling van het kunstwerk ten – het duiden en kenbaar maken van betekenis. Het was bedoeld om bij te dragen aan de verbetering van de in afwachting van een nieuwe bestemming. Dat is geen tot bevredigende resultaten te kunnen leiden die de bleek dat de schilderingen in goede staat waren en van en/of het gebouw maken door een expert ICN draagt zijn kennis over door middel van publicaties, directe leefomgeving van mensen. Zij kan dan ook veel sinecure: uitname is vaak technisch gecompliceerd en inspanning meer dan waard zijn. aanzienlijk kunsthistorisch belang, besloot de woning- (kunst- of architectuurhistoricus) symposia, studiedagen, cursussen en lezingen. Daar- worden aangetroffen in scholen, ziekenhuizen, woon- duur; het gaat meestal om grote werken die veel kostbare stichting ze te laten afnemen en te behouden. Het ICN 4 – documenteer het kunstwerk of laat dit doen naast beheert het een rijkscollectie van circa 100.000 huizen en kerkgebouwen. Momenteel is dit type kunst in opslagruimte vereisen en er moet zich maar net een betreurde de sloop van de kerk vanwege de ensemble- 5 – meld het aan via de website voorwerpen. Het instituut is net als de Rijksdienst voor hoog tempo aan het verdwijnen als gevolg van grootscha- waarde van het bijzondere kerkgebouw en de muurschil- www.helpwandkunstopsporen.nl Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) lige sloop van gebouwen uit de naoorlogse periode. Deze deringen, maar was verheugd dat de woningstichting 6 – overweeg uitname en herplaatsing van het een buitendienst van het Ministerie van OCW. gebouwen hebben vaak (nog) geen monumentenstatus zich inzette voor het behoud van de kunstwerken. Het kunstwerk; raadpleeg zo nodig het ICN. – hoewel 100 gebouwen een voorlopige status hebben adviseerde de schilderingen opnieuw in een architec- ICN voor roerend erfgoed én tussengebied gekregen – en zijn daardoor niet beschermd. Eén van de tonische context te plaatsen. Ze zijn op het moment van deze ramen bleek dringend noodzakelijk. Inmiddels is Binnen de erfgoedzorg in Nederland is een vrij strikte doelstellingen van het project is het (laten) uitvoeren van publicatie van deze handreiking nog steeds opgeslagen daarvoor een plan ontwikkeld en wordt gezocht naar fi- formele scheiding tussen het roerend en het onroerend inventarisaties om beter zicht te krijgen op wat er nog aan en in afwachting van een nieuwe bestemming. nanciering voor de uitvoering. De Paaskerk werd onlangs erfgoed. Die scheiding heeft te maken met de wetgeving; monumentale kunst over is en wat met sloop bedreigd Een andere wederopbouwkerk waarbij het ICN een opgenomen op de lijst van honderd monumenten uit de er is wel een monumentenwet, maar geen wet die be- wordt. Via een website www.helpwandkunst­opsporen. adviserende rol heeft gespeeld, is de voormalige wederopbouwperiode met een voorlopige aanwijzing, paalt wat tot het roerend erfgoed moet worden gerekend. nl kunnen kunstwerken waarvan het bestaan nog niet Nederlands Hervormde Paaskerk in Zaandam van de mede vanwege de aanwezigheid van bijzondere beel- In de praktijk blijkt er echter veel overlap tussen beide algemeen bekend is worden aangemeld. Tevens wordt er architect K.L. Sijmons. In dit geval kon de dreiging van dende kunst en de gaafheid van het ensemble. Op een terreinen te zijn. Juist in dit ‘tussengebied’ in het ICN de gewerkt aan een waarderingskader voor monumentale sloop gelukkig worden afgewend: het gebouw kreeg paar wijzigingen na is het interieur namelijk nog in au- laatste jaren actief. wandkunst en worden richtlijnen ontwikkeld hoe te han- een bestemming als kerk voor de Vrij Evangelische thentieke staat: de banken, het doopvont en het orgel zijn delen in situaties waarin behoud van kunst en gebouw Gemeente. De adviesvraag betrof de conditie van een prachtig in harmonie met de architectuur. Het ICN heeft

onzeker is. Het project is een samenwerkingsverband van Glasramen van Karel Appel in de zestal glasramen ontworpen door Karel Appel en uit- de Paaskerk daarom als proeflocatie gekozen om zijn het ICN en de RACM, het Rijksinstituut voor Kunsthis- Paaskerk te Zaandam (1957) gevoerd door een Amsterdams glasbedrijf in 1957. Ze recent ontwikkelde waarderingscriteria voor historische torische Documentatie (RKD), de Rijksgebouwendienst stellen de zes scheppingsdagen voor. Restauratie van interieurs in de praktijk te toetsen. handreiking religieus erfgoed 70 71 hoofdstuk 3

Stichting Erfgoed Nederland maken nog onvoldoende gebruik van de mogelijkheden. wikkelingen in de erfgoedsector als eerste te kennen. Zo Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland Inventarisatie roerend bezit van 4.000 kerken adres kunnen worden ingezien. mr. Richard Hermans, directeur van Erfgoed Nederland wil de visie op erfgoed als onderdeel kan Erfgoed Nederland een signaalfunctie vervullen en drs. Mart van der Sterre, directeur van de De kerken betalen de inventarisaties ter plaatse. Het Door de, voornamelijk papieren, gegevens nu te digitali- Erfgoed Nederland van een krachtig cultureel vermogen verdiepen. Zowel van verbindende en duurzame betekenis zijn. Verbindin- SKKN ministerie betaalt de verwerking van de veldwerkgege- seren worden ze straks makkelijker toegankelijk voor de binnen de sector als sectoroverstijgend. gen leggen buiten het erfgoed is minstens zo belangrijk. vens tot een basisregistratierapport en het bewaren en eigenaren en (wetenschappelijk) onderzoekers omdat Erfgoed Nederland is sinds 2007 het rijksgesubsi­dieerde Erfgoed Nederland wil dat bereiken door: De Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland (SKKN) ontsluiten van deze gegevens. men ook combinaties van bepaalde gegevens kan opvra- sectorinstituut voor het erfgoed. Het stimuleert cultureel • profilering van de erfgoedsector te versterken Programmalijnen bestaat formeel sinds 1977. De stichting is voortgekomen Als gevolg van deze opdracht heeft de SKKN in de afgelo- gen die voorheen niet mogelijk waren. Bijvoorbeeld de vermogen vanuit de erfgoedbrede missie en doelstel- • in te spelen op nieuwe ontwikkelingen Voor de periode 2008-2012 zijn er drie programmalijnen: uit een reeds bestaand initiatief van de Rooms- pen dertig jaar het roerende bezit van ruim 4.000 kerken zilversmeden die in het tweede kwart van de achttiende lingen. Dit gebeurt in algemene zin en (nog) niet door • gebruik van erfgoed te stimuleren erfgoed in internationaal perspectief, erfgoed en ruimte, Katholieke Kerk van Nederland in samenspraak met de kunnen vastleggen. Een deel van deze 4.000 kerken en eeuw in een bepaald deel van Nederland werkzaam adviezen in concrete lokale situaties. erfgoed en cultuurparticipatie. Bij de tweede program- voorloper van het ministerie van OCW, het ministerie kloosters is inmiddels gesloten. waren. Stimuleren: innovatieve ontwikkelingen malijn is de focus gericht op historische gebouwen, oude van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, waar De SKKN is het enige bureau in de wereld dat deze inven- De SKKN werkt uitsluitend met ervaren, gespecialiseerde Missie Innovatie is voor elke maatschappelijke sector essentieel landschapsstructuren en archeologische monumenten destijds mw. mr. Marga Klompé de verantwoordelijk tarisaties centraal regelt en waar de gegevens op één kunsthistorici. Erfgoed Nederland zet zich in voor: om in te spelen op ontwikkelingen in de samenleving. in hun landschappelijke context en samenhang. Erfgoed minister van was. Voorwaarde voor subsidiëring door • versterking maatschappelijke positionering van Erfgoed Nederland functioneert als aanjager en stimula- Nederland leidde in dat kader bijvoorbeeld debatten over het ministerie was, dat ook de drie protestantse kerken cultureel erfgoed, tor van innovatie en wil aandacht geven aan collectieve de modernisering van de monumentenzorg, publiceerde die nadien zijn samengegaan in de Protestantse Kerk in • belang en de betekenis van cultureel erfgoed als promotie door creatieve methoden te ontwikkelen die over opvattingen in het veld inzake de vernieuwing van Nederland (PKN), de Algemene Doopsgezinde Sociëteit, geheel en erfgoed op een hedendaagse wijze presenteren. de monumentenzorg, participeert in het meerjarige de Remonstrantse Broederschap en de Oud-Katholieke • van de deelsectoren archeologie, archieven, Kernpunten zijn: NWO-project Odyssee, gericht op archeologisch onder- Kerk in de nieuwe stichting zouden participeren. monumenten en musea. • vergroting van publieksbereik zoek, onderzoekt de inbedding van het Belvedere thema De gezamenlijke opdracht luidde: het vastleggen van Het sectorinstituut richt de activiteiten op: professionele • digitalisering en e-cultuur ‘behoud en ontwikkeling’ op lokaal en regionaal niveau het roerende kunst- en cultuurbezit van de aangesloten erfgoedinstellingen, particuliere organisaties, onderwijs, • erfgoededucatie en organiseert studiedagen en conferenties. Samen met kerkgenootschappen. media en politiek in binnen- en buitenland. Erfgoed • cultuurlandschap de RACM en het Nationaal Restauratiefonds is Erfgoed Nederland acht zich een belangrijke, deskundige ge- • diversiteit Nederland verantwoordelijk voor het cursusprogramma sprekspartner van het openbaar bestuur. • internationale samenwerking ‘Erfgoed in de praktijk’.

Verbinden: vervullen platformfunctie Sectorinformatie Doelstellingen Erfgoedinstellingen hebben behoefte aan ervaringsuit- Erfgoed Nederland werkt aan de ontwikkeling van een op wisseling en kennisdeling. Om innovatie te stimuleren is de sector gericht informatiecentrum met publicaties, on- Visie vormen: versterken maatschappelijke draagvlak nodig. Samenwerking binnen de erfgoedsec- derwerpsgerichte databases (diversiteit, gemeenschap- positionering tor is een voorwaarde voor verbetering van de maat- pelijk erfgoed, educatie) en evenementen. Bovendien In de Nederlandse samenleving neemt de belangstelling schappelijke positionering. Erfgoed Nederland wil zijn zal Erfgoed Nederland jaarlijks over trends en ontwikke- voor erfgoed toe. De potentie van erfgoed is groot, maar platformfunctie op deelsectorniveau handhaven en op lingen binnen de erfgoedsector publiceren in de nieuwe Museum voor Heiligenbeelden, gevestigd in de katholieke kerk van Kranenburg bij Vorden, die in 1998 voor de de sector als geheel en de afzonderlijke deelsectoren erfgoedbreed niveau ontwikkelen. De ambitie is de ont- Erfgoedmonitor. eredienst werd gesloten. handreiking religieus erfgoed 72 73 hoofdstuk 3

Welke objecten de SKKN precies inventariseert kunt • De gegevens bieden handvatten om het behoud en Ter ondersteuning van het behoud en beheer van de Verandering van interieur – Handleiding ‘Onderhoud van kerkelijk zilver en De werkzaamheden van de SKKN bij kerkfusies u vinden op de website www.skkn.nl onder het tabje beheer van de objecten te optimaliseren. objecten heeft de SKKN op verzoek van de kerkgenoot- Als gevolg van kerkfusies en kerksluitingen worden er andere metalen in Nederlandse kerken’. en kerksluitingen ‘diensten’»‘inventarisaties’»‘Het kunst- en cultuurbezit • Een kopie van de gegevens wordt bij de SKKN be- schappen een aantal specialistische cursussen ontwik- regelmatig nieuwe eisen gesteld aan de opstelling van van een Rooms-Katholieke kerk/ Protestantse kerk/ Oud- waard. Ervaring wijst uit dat dit van belang is, omdat keld en zij geeft deze regelmatig in het land. Zie verder het kerkmeubilair. De SKKN kan hierover adviseren zodat Adviezen op maat Gebruik adviezen waardebepalingen Katholieke kerk’. veel rapporten in de loop der jaren zoek raken. Men kan onder punt B. zowel aan het heden als het verleden recht wordt gedaan. Op verzoek geeft de SKKN adviezen op maat aan de men- De adviezen betreffende de waardebepalingen van de dan altijd een kopie bij ons opvragen. sen die belast zijn met de dagelijkse zorg voor een kerk en kerkelijke collectie kunnen de kerkbeheerders helpen bij Basisregistratierapport Onderzoeksdoel Het belang voor de mensen die haar inventaris. het onderbrengen van de vele objecten die in een kerk Het Basisregistratierapport bevat: Waardestelling De voorwerpen worden voor zover mogelijk gedateerd verantwoordelijk zijn voor de dagelijkse zorg worden gebruikt en bewaard. Niet alles hoeft bewaard • Een korte beschrijving van de geschiedenis van het • De inventarisatie van de SKKN omvat tevens een ad- en op grond van signatuur of merktekens, toegeschreven Het belang van de objectgegevens van de kerk te worden maar het is wel zaak om voor de objecten van kerkgebouw en een beschrijving van de andere an- vies over de waardestelling van de objecten. Wat zijn aan bepaalde kunstenaars. Nationaal en internationaal wordt er veel wetenschappe- voor anderen lokale of nationale waarde een juiste bestemming te nexen en gebouwen die er bij horen, zoals kerktoren, de belangrijkste objecten behorend bij de zogenaamde Als bekend is wie de objecten heeft gemaakt, is nader lijk onderzoek gedaan naar bijvoorbeeld schadefactoren vinden. Voor veel liturgische objecten geldt dat ze naar de consistoriekamer, sacristie, pastorie, kosterswoning, kerncollectie. Deze kerncollectie is de verzameling kunst- en cultuurhistorisch onderzoek door de kerk­ die invloed hebben op het verval van kunstvoorwerpen, Website fusiekerk meegaan. Als dat echter niet kan, moet er een begraafplaats, school etc.; van de belangrijkste objecten in de context van het beheerder of door anderen mogelijk. zoals klimaat, veroudering van materialen etc. Daarnaast De SKKN heeft een eigen website www.skkn.nl. Deze is andere bestemming worden gezocht. • een basisbeschrijving en foto van ieder object; kerkgenootschap of de kloosterorde. De SKKN geeft De gegevens van het roerend erfgoed van gesloten zijn schoonmaakmiddelen en de wijze van schoonma- voor iedereen toegankelijk. De objecten die hierop staan, • een advies met betrekking tot de kerncollectie: deze objecten één *. Deze kerncollectie is voornamelijk kerken en kloosters blijven opvraagbaar waardoor allerlei ken ook onderwerp van studie. De uitkomsten van deze zijn volledig geanonimiseerd zodat nooit is te herleiden Vraag en Aanbod de belangrijkste collectie binnen het bezit dat men van lokaal belang. vormen van (wetenschappelijk) onderzoek mogelijk zijn. onderzoeken worden vrijwel altijd in wetenschappelijke waar een bepaald object wordt bewaard. Het ‘Object De SKKN heeft op zijn website een pagina ‘Aanbod’. beheert; • Sommige objecten of object-ensembles zijn van taal verwoord. De SKKN gebruikt deze uitkomsten bij het van de maand’ of het ‘Objecten ABC’ zijn hiervan voor- Hierop staan liturgische objecten die in een bepaalde • een advies m.b.t. het behoud en beheer als daartoe nationaal belang en behoren daarom bij de Religieuze Verzekering, diefstal en politie schrijven van brochures en het opzetten en geven van beelden. kerk niet meer worden gebruikt maar waarvoor de kerk aanleiding is. Collectie Nederland. De SKKN geeft deze objecten/ Het is aan te bevelen de inventarisatielijst door te geven cursussen in begrijpelijk Nederlands. De SKKN heeft in hoopt een nieuwe kerkelijke gebruiker te kunnen vinden ensembles twee **. aan de verzekeraar. Als geïnventariseerde objecten de afgelopen jaren een aantal cursussen ontwikkeld en Onderzoek zodat de liturgische functie behouden blijft. Dit is dus een Het belang voor de kerkbeheerders Een aparte categorie zijn de objecten die worden voor- worden gestolen, worden ze onmiddellijk na opgave op gegeven. Op verzoek van de kerkgenootschappen en het ministerie project van kerken voor kerken. gedragen of die vallen onder de bescherming van de lijst de website van de SKKN gemeld, zodat de gegevens in te van OCW stimuleert de SKKN het (wetenschappelijk) Algemeen belang behorend bij de Wet Behoud Cultuurbezit (WBC). zien zijn door verzamelaars, handelaren, politie etc. Het cursusaanbod omvat onderzoek naar roerend kerkelijk kunstbezit door de Afstoten van objecten • De SKKN werkt, als onafhankelijke organisatie, met De SKKN geeft diefstal proactief door aan veilinghuizen, • De algemene kosterscursus die vooral gaat over de objectgegevens te digitaliseren. Een kopie van deze Er zijn veel objecten in een kerk die geen functie meer inhoudelijk deskundige vakspecialisten. Eigenaren Behoud en Beheer antiquairs en antiquariaten. Het blijkt dat hierdoor ob- verschillende factoren die invloed hebben op het gegevens wordt tezijnertijd op het gesloten gedeelte van hebben en die niet bewaard hoeven te worden. Ook over zijn veelal emotioneel betrokken, ze kunnen moeilijker De adviezen over categorieën kan men gebruiken als jecten die uit een kerk worden gestolen regelmatig toch verval van kunstvoorwerpen. Tevens wordt aandacht de website geplaatst. Dit deel is uitsluitend op verzoek deze objecten kan de SKKN, in de context van het beleid afstand nemen, objectiveren en relativeren. Daarnaast objecten moeten worden geconserveerd of gerestau- ook weer terugkomen. Alle gegevens, inclusief de foto’s geschonken aan het belang van schoonmaak en van de toegankelijk, in de eerste plaats voor eigenaren/ van het kerkgenootschap waar de kerk onder valt, een heeft de SKKN overzicht over de kerkelijke collecties reerd, zodat de belangrijkste objecten ook het eerst aan zijn immers bekend, waardoor identificatie altijd mogelijk manier waarop. kerkbeheerders, maar daarnaast ook voor (wetenschap- advies geven. van Nederland. bod komen. is. De SKKN onderhoudt uitstekende contacten met het • De SKKN heeft twee specifieke brochures gemaakt, pelijk) onderzoekers. Deze laatste groep krijgt dan een • Vanzelfsprekend moet een kerkbeheerder precies Men kan ook om advies vragen met betrekking tot pro- Korps Landelijke Politiediensten (KLPD) en via hen met naar aanleiding waarvan specifieke cursussen worden tijdelijke toegangscode. Als deze gegevens tot een Centraal bewaren weten wat de collectie van de kerk omvat en wat het blemen die men signaleert op het gebied van behoud en Interpol. gegeven: publicatie leiden, wordt altijd eerst de eigenaar van de Objecten die niet herplaatst behoeven te worden en die belang van deze collectie is. beheer. – Handleiding ‘Beheer en behoud van kerkelijk textiel’ objecten om toestemming gevraagd. men toch wil bewaren, kan men in het depot van het handreiking religieus erfgoed 74 75 hoofdstuk 3 Casus Delft betreffende rooms-katholieke bisdom plaatsen of in Federatie Monumentenwacht Nederland Mottenballenregeling Hiermee wordt voorkomen dat bouwkundig en historisch het geval van een protestantse kerk in één kerkgebouw mr. Fred Vos, directeur van de Federatie De Monumentenwacht is bezig met het ontwikkelen waardevolle gebouwen vroegtijdig en ongecontroleerd samenbrengen. De doopvonten en het avondmaalsgerei De gemeente Delft voelt zich niet alleen verant- Monumentenwacht Nederland van een zogenaamde mottenballenregeling. Doel van verloren kunnen gaan. Daarmee wordt ook voorkomen van de gesloten protestantse kerken in Leiden worden nu woordelijk voor de stedelijke collecties maar de regeling is om (vervolg)schade en daarmee fors op- dat bij het opnieuw in gebruik nemen van een object extra centraal bewaard in de Hooglandse Kerk, omdat het Ste- ook voor de collecties die in de Delftse kerken Activiteiten en organisatie Monumentenwacht lopende kosten aan tijdelijk leegstaande monumenten, kosten gemaakt moeten worden voor herstel of restau- delijk Museum De Lakenhal onvoldoende ruimte heeft om worden gebruikt en bewaard. De collecties van Monumentenwacht, een particuliere organisatie, herkent waaronder die voor religieus erfgoed, te voorkomen. De ratiewerkzaamheden als gevolg van verwaarlozing. Het de objecten verantwoord te bewaren. Het is de bedoeling de gezamenlijke Delftse kerkelijke gemeenten de problemen van bedreigd religieus erfgoed als geen bouwkundige staat van het monument dient geconsoli- geeft eigenaren en overheden de gelegenheid om een deze objecten regelmatig in de kerk tentoon te stellen. en parochies worden beheerd door de Stichting ander, zeker waar het de gebouwen betreft. Van de bijna deerd te worden. goede herbestemming te vinden. Kerkelijk Erfgoed Delft (SKED). De gemeente 4000 monumentale religieuze objecten wordt ongeveer Gedeelde verantwoordelijkheid Delft steunt, als burgerlijke overheid, deze stich- 80% regelmatig geïnspecteerd. Hun eigenaren geloven in De gemeente Delft stelt menskracht, kennis en materieel ting door menskracht en materieel beschikbaar doelmatig onderhoud. beschikbaar aan de kerken om ook de kerkelijke collecties te stellen. De inventarisatielijsten die de SKED Bij de Federatie Monumentenwacht Nederland zijn alle goed te kunnen bewaren en te kunnen ontsluiten. Deze maakt, worden in het datasysteem van de stede- elf provinciale Monumentenwacht-stichtingen aangeslo- gemeente ziet de kerkelijke collecties als een onderdeel lijke collecties ingetikt door een vrijwilliger van ten (Overijssel en Flevoland zijn gecombineerd), evenals van de grote Collectie Delft. Een voorbeeld dat navolging SKED. De begeleiding gebeurt door het hoofd de Archeologische Monumentenwacht. De vereniging verdient! ‘Registraties’ van de Delftse musea. heeft tot doel de gezamenlijke belangen van de leden te Objecten die te kwetsbaar zijn om in een behartigen. Hiertoe worden vele contacten onderhouden bepaalde kerk te blijven, kunnen in het depot en activiteiten ontplooid. van het stedelijk museum Het Prinsenhof in be- Zeker waar deze het onderhoud van gebouwen betreffen, waring worden gegeven. In dit depot worden ze zijn de knelpunten zeer herkenbaar voor de Monu- onder zo optimaal mogelijke condities bewaard, mentenwacht. Al meer dan dertig jaar ondersteunt de zonder dat er kosten worden berekend. Monumentenwacht beheerders van kerken, kloosters Als bepaalde objecten geconserveerd of geres- en andere religieuze bouwwerken met adviezen voor taureerd moeten worden, kan de SKED beroep sober en doelmatig onderhoud. Naadloos aansluitend bij doen op de expertise van de restauratoren en het beleid van de Rijksoverheid dat primair uitgaat van conservatoren van de stedelijke musea. inspectie en preventief onderhoud boven restauratie. Delft is hiermee een van de weinige gemeenten Van de rijksmonumenten in deze categorie is zo’n 85% in in Nederland die zich zo actief opstellen ten de bestanden van de Monumentenwacht opgenomen en opzichte van haar kerkelijke erfgoed. wordt jaarlijks geïnspecteerd.

Medewerker van de Monumentenwacht Zuid-Holland aan het werk handreiking religieus erfgoed 76 77 hoofdstuk 3

3.3 De problematiek van het behoud en (her)gebruik van de ‘civil society’, het maatschappelijke middenveld. Een Verdere actoren van religieus erfgoed. Nu, zo stelt de Task Force, zijn Religieus erfgoed, kerkgebouwen is uiterst actueel en ondervindt toene- kerk is geen commerciële organisatie, ook al richt zij zich Het Cuypersgenootschap, opgericht in 1984, zich inzet kerkgebouwen ‘vogelvrij’. Voor het behoud van kerken mende aandacht. Geleidelijk aan ontstaat een ‘sense of in bepaalde mate op de markt, hetzij de ‘religieuze markt’ voor het behoud van bouwkundig erfgoed uit de negen- beroept de Task Force zich met name op hun cultuurhisto- belangen en urgency’, zowel binnen als buiten de kerken. dan wel de commerciële markt, om door multifunctioneel tiende en twintigste eeuw met name uit de periode 1850- rische rol en het argument dat kerkgebouwen die worden maatschappelijke actoren gebruik een kerkgebouw exploitabel te houden. Ze heeft 1940 zonder enige beperking. De vereniging telt ruim 500 afgebroken voorgoed verloren zijn; bewaar daarom wat De kerken als actoren daarbij te maken met verschillende marktpartijen: leden. De leden hebben zeer verschillende achtergronden we hebben, laat kerkgebouwen gerust in de ‘mottenbal- dr. ir. Kees Doevendans, dr. Arie de Groot, Verschillende actoren spelen een rol bij het proces van beheerders, gebruikers, bezoekers, vrijwilligers, en gebruiken de opgedane kennis om zich in te zetten len’ staan, zo wordt gesteld. Zelfs wordt gezinspeeld op drs. Brigitte Linskens (her)gebruik, behoud en beheer van de kerkelijke vast- bewonderaars, overheden, monumentenzorg etc. voor deze ‘jongere bouwkunst’ en in toenemende mate de mogelijkheid van een religieuze herleving en wordt goedvoorraad. Allereerst de verschillende kerken zelf als ook voor bouwkundig erfgoed uit de Wederopbouw. gewezen op de hedendaagse behoefte aan (niet-instituti- de eigenaren van de gebouwen. Ze zijn onderdeel van Een invloedrijke groepering is de Vereniging van Julianakerk, Den Haag In de loop van de tijd heeft het Cuypersgenootschap naam oneel gebonden) spiritualiteit. Kerkrentmeesterlijk Beheer in de Protestantse Kerk De Julianakerk in de Haagse wijk Transvaal gemaakt met acties die voortkomen uit deskundigheid (VKB), die zichzelf als een van de grootste organisaties (1924-1926, architect G. van Hoogevest) is een op veel terreinen: kunsthistorische expertise gevoegd van monumentenbeheer beschouwt. groot kruisvormig gebouw met een overkoe- bij een gedegen kennis van de jurisprudentie rond de In de Rooms-Katholieke Kerk hebben de beheerders zich pelde middenruimte en een zestig meter Monumentenwet. Acties zijn vaak in samenwerking met niet landelijk verenigd. hoge toren. In januari 1997 moest de kerk, plaatselijke of landelijke belangenorganisaties gevoerd. met ca. 1800 zitplaatsen veel te groot Veel ervan waren succesvol, zoals die door het behoud VBMK geworden voor de hervormd-gereformeerde van de St.-Vituskerk in Blauwhuis. Daarnaast is er de neutrale Vereniging van Beheerders wijkgemeente, worden gesloten. In 1998 van Monumentale Kerkgebouwen in Nederland (VBMK), kocht de gemeente Den Haag het gebouw Ook de actiegroep Task Force Toekomst Kerkgebouwen die ook veel samenwerkt met organisaties van stadsher- aan, zonder dat er nog duidelijkheid bestond vraagt nadrukkelijk en onophoudelijk aandacht voor deze stel. Deze vereniging vroeg al in 2006, ter gelegenheid over een nieuwe bestemming. Uiteindelijk is urgentie. Deze Task Force is niet kerkelijk gebonden. van haar 25-jarig bestaan, aandacht voor de mogelijk­ de kerk in 2004 overgedragen aan Stadsher- Ze wijst op het maatschappelijke belang van behoud heden en onmogelijkheden van meervoudig gebruik en stel Den Haag en Omgeving, dat haar liet herbestemming op het symposium Een duivels dilemma, restaureren en inwendig transformeren in de toekomst van monumentale kerkgebouwen in Neder- een multifunctioneel centrum met welzijns- land. Dit symposium werd samen met Stadsherstel Den functies voor de buurt (2004-2005, architect Haag georganiseerd in de Julianakerk in Den Haag. Kees Doornenbal, bureau Rappange & Partners). De middenruimte is in ere De Onze Lieve Vrouwe van Altijddurende Bijstand in de Chasséstraat te Amsterdam (1926, architect K.P. hersteld, de kruisarmen zijn daarvan met Tholens), waar schrijver Kees Fens als kind ter kerke ging. wanden afgescheiden. Zij herbergen kanto- Dreigende sloop werd afgewend dankzij plaatsing op ren en – onder de vroegere kerkgalerijen – de gemeentelijke monumentenlijst door stadsdeel De Symposium van de VBMK in de Julianakerk te Den Haag, Baarsjes. Acties van het Cuypersgenootschap en de Task 10 november 2006, kort na de officiële opening. een informatiecentrum en een inloophuis. Force hebben bijgedragen aan het behoud. handreiking religieus erfgoed 78 79 hoofdstuk 3

De vraag laat zich stellen in hoeverre dit geen ijdele De Kopgroep is in het najaar van 2003 gestart als een Commercieel object of maatschappelijk hoop is en een reële basis kan vormen voor behoud van netwerk van gemeenten. Inmiddels is het opengesteld vastgoed? kerkgebouwen. Binnen de kerken zelf flikkert deze wens, voor alle partijen die ambitie hebben met voorzieningen De positie van de kerk als vrijwilligersorganisatie of zich op de ‘religieuze markt’ te begeven om daarmee de en vastgoed. Thans telt het netwerk vijftig deelnemers. ‘maatschappelijke onderneming’ zou een sterkte kun- kerkgang te verhogen, overigens ook wel eens op. Een De Kopgroep is opgericht om drie functies te vervullen: nen zijn die waardering afdwingt, maar het kan ook een reëler uitgangspunt is wellicht de constatering uit een 1 – innovatiefunctie: initiëren van experimenten en zwakte betekenen om geen ‘harde’ marktpartij te zijn. recent onderzoek dat ook een grote categorie niet kerkge- grensverleggende projecten. Deze innovatieve Professionele ingenieursbureaus hebben al initiatieven bonden mensen de kerk en kerkgebouwen een warm hart projecten appelleren steeds aan maatschappelijk genomen om hun ‘expertise’ ter beschikking te stellen, toedraagt en van mening is, dat de overheid zich hiervoor ondernemerschap. maar we denken ook aan de waarschuwing van Hubert- moet inzetten. Ook kan worden gedacht om deze groep 2 – verbindingsfunctie: samen brengen van professionals Jan Henket dat kerkelijke gemeenten gemakkelijk ten ‘cultuurchristenen’ op andere wijze te mobiliseren, niet en partijen. prooi kunnen vallen aan private partijen en projectont- via de overheid, maar op directe wijze door een organisa- 3 – kennisfunctie: ontwikkelen, verzamelen en ontsluiten wikkelaars. tie vergelijkbaar met de Vereniging Natuurmonumenten. van kennis. In samenwerking met het kenniscentrum Wat speelt, is het schisma tussen cultuur en econo- KEI voor de stedelijke vernieuwing wordt een dossier mie. Het is de verantwoordelijkheid van commerciële Tenslotte de ‘Kopgroep’. Dit is een landelijke voorhoede onderhouden met relevante documenten en projecten partijen om de problematiek van het behoud en gebruik van professionals die vaart wil maken met de vernieu- op het gebied van maatschappelijke voorzieningen en van kerkgebouwen in de juiste context te plaatsen, wing van maatschappelijke voorzieningen en vastgoed. vastgoed (www.kei-centrum.nl/kopgroep). namelijk als integrale samenlevingsproblematiek en Onder voorzieningen verstaat de Kopgroep alle voor- Ook religieus erfgoed heeft de belangstelling van de Kop- niet als louter een commerciële marktactiviteit. Wel- zieningen die voor vitale buurten en wijken, dorpen en groep. Op 24 oktober 2008 organiseerde deze organisatie licht zijn de woningcorporaties voor kerken een voor de steden van belang zijn. Hieronder worden ook cultuur en samen met adviesburo Reliplan de themabijeenkomst hand liggende partner. Zij behoren net als de kerk tot het religie gerekend. Religieus Vastgoed. tegenwoordig enigszins hybride gebied tussen markt en Binnen de Kopgroep leeft de overtuiging dat voorzienin- civil society, hebben een sociale doelstelling en beheren gen en vastgoed een rol kunnen spelen als katalysator Voorts kan worden vermeld, dat het hergebruik van kerk- vaak stedelijke gebieden waar kerken een markant deel van een vitale leefomgeving. Zowel in maatschappelijke gebouwen een uiterst interessante bouwkundige opgave van uitmaken. als in economische zin kan meer rendement uit voorzie- is, die voor architecten een enorme uitdaging vormt maar ningen en vastgoed gehaald worden. ook de belangstelling heeft van makelaars. Enkelen hier- van hebben zich gespecialiseerd in kerkelijk vastgoed. In de categorie adviesbureaus zijn er echter geen die specifiek voor kerken actief zijn.

Het behoud van religieus erfgoed krijgt ook in de pers serieuze aandacht, zoals in de Volkskrant van 20 december 2007. handreiking religieus erfgoed 80 81 hoofdstuk 3

Bond Heemschut Heemschut is in het gehele land actief. In twaalf provin- Podium Mozaïek, Amsterdam drs. Karel Loeff, directeur van de Bond cies en in Amsterdam zetten commissies van vrijwilli- De gereformeerde Pniëlkerk in Amsterdam- Heemschut gers zich in voor behoud en bescherming van waardevol Bos en Lommer werd gebouwd in 1952-1954 gebouwd en aangelegd erfgoed. Dus ook voor kerkgebou- naar ontwerp van B.T. Boeyinga en was een Erfgoedvereniging Heemschut zet zich als landelijke, oud- wen. Op landelijk niveau is er overleg met andere instan- van de eerste uit beton opgetrokken kerken ste particuliere organisatie op het gebied van de bescher- ties en maken leden van Heemschut bijvoorbeeld deel uit in Nederland. Door het samengaan van de ming van cultuurmonumenten al bijna honderd jaar in van de Task Force Toekomst Kerkgebouwen. Heemschut gereformeerden, hervormden en luthersen voor een adequate bescherming en instandhouding. In de wil, net als gemeentelijke overheden en het bedrijfsle- in de wijk raakte de Pniëlkerk begin 2001 tachtiger jaren waren het de toen ‘lelijke en te dure’ neo- ven, graag proactief werken. Daarom signaleert zij in een overtollig. Na enkele jaren leegstand werd gotische en neorenaissance kerken die door een gebrek vroeg stadium die gebouwen waarvan Heemschut vindt het gebouw verworven door woningbouw­ aan bescherming in steeds grotere aantallen sneuvelden. dat die bescherming verdienen. Een in 2008 uitgebracht vereniging Het Oosten, die het verhuurt aan Particulier initiatief zorgde voor een ommekeer. De strijd pamflet over de architectuur van de wederopbouw bevat de multiculturele Stichting Podium Mozaïek. voor behoud van de Amsterdamse Vondelkerk was een aanbevelingen in alle provincies voor het aanwijzen In 2004-2005 is de kerk verbouwd tot theater van de eerste keerpunten. Steeds weer bundelde zich van meer monumenten. Dat zorgt in die zin voor rust, (boven) annex theatercafé (beneden), waar- het particulier initiatief. Vaak wisten enkele buurtbewo- dat er niet plotsklaps, onverwacht, discussies starten toe de kerk zich door haar vorm en situe­ ners, een enthousiaste architect of goedwillende kleine over sloop en behoud. Bijtijds kan worden gedacht over ring zeer goed leende. De bijzalen bevatten ondernemers groepen mensen te vormen waardoor de behoud van bestemming of een zinvolle herbestemming. studio’s en kantoorruimten, alsmede een strijd tot behoud werd gestart. Particuliere monumenten- Voor burgers komt echter het moment van sloopdreiging huisartsenpraktijk. Op 21 september 2005 organisaties als Heemschut en het Cuypersgenootschap vaak pas laat in de publiciteit. Vaak zorgt plaatselijk vond de officiële opening plaats. Podium dienden aanvragen in voor bescherming. Deze acties belang, politieke lobby van eigenaren of kopers, ook voor Mozaïek vormt inmiddels een belangrijk werden soms ervaren als lastig, haalbaarheidsplannen oogkleppen en een sfeer die kan leiden tot sloop. Dat is ontmoetingspunt in Bos en Lommer. afgedaan als niet realistisch, politiek stak men soms de te betreuren, omdat vaak pas jaren later het besef door- kop in het zand. Maar de publieke opinie sloeg om: lelijke dringt wat de waarde is van het gesloopte object. Juist kerken werden mooie kerken en dure, niet te herbestem- daarom wil Heemschut graag in een vroeg stadium be- men kerkgebouwen bleken toch te kunnen worden gered. trokken worden bij de discussie over behoud. Technisch Deze kerkgebouwen functioneren nu steeds vaker als adviseurs van de commissie (vaak zijn dit praktiserende unieke centra van werk, ontmoeting en ontspanning. Ze architecten) kunnen meedenken over zinvolle herbestem- dragen als ‘unique selling point’ in een gemeente bij aan ming. Heemschut is realistisch genoeg om te beseffen ‘city marketing’. Kijk naar de boekwinkel Selexyz in de dat niet iedere kerk kan blijven bestaan als gebouw, maar Dominicanerkerk in Maastricht, ‘De Maagd’ in Bergen op blijft zich inzetten voor behoud van de cultuurhistorisch, Zoom of naoorlogse kerkgebouwen als ‘Podium Mozaiek’ architectonisch, stedenbouwkundig en typologisch waar- in Amsterdam-west. devolle kerken in heel Nederland. 83

Hoofdstuk 4 Provinciaal beleid en ondersteunende instellingen

De Abdij van Middelburg, vanaf de reformatie de zetel van de Staten van Zeeland handreiking religieus erfgoed 84 85 hoofdstuk 4

4.1 verzamelen en actualiseren cultuurhistorische waarden eigenaren van monumenten van onderhoudsadviezen bisdommen en tien Stichtingen Behoud Kerkelijke religieus erfgoed per provincie Kerken in het groen Religieus erfgoed in de en brengen de cultuurhistorische hoofdstructuur in kaart. voorziet. Daarmee worden dure restauraties voorkomen Gebouwen die uitgaan van de PKN. Ook zijn er zeven Op 11 juni 1999 hebben de Stichting Oude Op deze digitale kaarten staan archeologische, of uitgesteld. Monumentenwachten hebben talloze stichtingen voor het behoud van oude kerken, waarvan de 1 – Groningen Groninger Kerken en de Stichting Landschaps­ provincie historisch-landschappelijke en historisch-stedenbouw- monumentale kerken en andere religieuze gebouwen in Stichting Oude Groninger Kerken de oudste en grootste beheer Groningen het startsein gegeven voor kundige gegevens. Of dat tot het objectniveau gaat hun klantenbestand. is. Vier daarvan bestrijken elk één provincie (Groningen, Organisaties het project ‘Kerken in het groen’. Dit project, mr. drs. Andries Ponsteen, directeur van varieert. De kaarten zijn primair bedoeld om cultuurhisto- Daarnaast zijn er provinciale museumconsulenten, die Friesland, Gelderland en Zeeland), twee zijn werkzaam in Museumhuis Groningen onder leiding van een landschapsarchitect, het Erfgoedhuis Zuid-Holland en rie tijdig en goed te betrekken bij het maken van musea en collecties ondersteunen. Soms zetten zij hun twee provicies (Noord- en Zuid-Holland en Overijssel en Lopende Diep 8 beoogt de instandhouding en het herstel van Jaap van der Veen, hoofd Markt en ruimtelijke plannen van provincies, zoals het provinciale expertise ook in voor beheer en behoud van kerkelijke Flevoland), één is geïncorporeerd in een provinciaal 9712 NW Groningen de vele schitterende maar vaak sterk verwaar­ Productontwikkeling van de Stichting streek- of omgevingsplan. Maar ze kunnen tevens interieurs en ander roerend religieus erfgoed. landschap (Drenthe) en één werkt daar intensief mee (050) 313 00 52 loosde kerkhoven en kerkterreinen in de Cultureel Erfgoed Noord-Holland gebruikt worden als hulpinstrument voor gemeentelijke Er zijn verder de Steunpunten Monumentenzorg en samen (Gelderland). Daarmee worden in totaal negen www.museumhuisgroningen.nl provincie Groningen. Systematisch worden de plannen, zoals het bestemmingsplan. Archeologie, adviseurs voor monumenten- en archeolo- provincies bediend en dus niet de provincies Utrecht, kerkhoven (beplanting, singels, zerken en Algemeen Daarom zetten provincies ook in op behoud. Een aantal giebeleid van gemeenten. Zij vervullen onder andere een Noord-Brabant en Limburg. In het onderstaande In de Provincie Groningen houden de volgende door de grafmonumenten, baarhuisjes, grintpaden provincies heeft een subsidieregeling voor onderhoud en belangrijke rol bij de uitvoering van Het Jaar van het overzicht, opgesteld van provinciezijde, worden deze provincie gesubsidieerde organisaties zich bezig met enz.) opgeknapt. Dat is gunstig voor het Religieus erfgoed in de provincie restauratie van monumenten. Drie provincies hebben een Religieus Erfgoed 2008. organisaties soms wel en soms niet genoemd. religieus erfgoed: cultuurtoerisme, maar ook wordt de plaatse­ Religieus erfgoed bepaalt mede de identiteit van een provinciale monumentenlijst. De meeste provincies Consulenten educatie zorgen er voor dat scholen en lijke bevolking actief betrokken. Er zijn provincie. De klooster- en seminariecomplexen zijn hebben met het Prins Bernhard Cultuurfonds en het erfgoedinstellingen samen aan erfgoededucatie gaan Provinciale krachten worden gebundeld Museumhuis Groningen vrijwilligersgroepen opgezet die geadviseerd kenmerkend voor Limburg en Brabant. Friesland en Nationaal Restauratiefonds een Cultuurfonds opgericht doen: omgevingsgeschiedenis is een inspiratiebron voor In veel provincies vormen de genoemde provinciale Dit is een koepel voor musea en erfgoedinstellingen in de door de ‘Kerkhovenwacht’ het vervolgonder­ Groningen hebben hun terpkerken. In de Randstad zijn er voor financiering van het behoud van monumenten. steeds meer scholen. Daarbij krijgen religieuze instellingen samenwerkingsverbanden in de vorm van provincie Groningen. Er zijn 48 instellingen aangesloten. houd ter hand nemen. Inmiddels is de relatief veel andere religieuze gebouwen: synagogen, Verder hanteren zij het instrument van de provinciale monumenten veel aandacht, ook omdat zij in de lokale zogenaamde ‘erfgoedhuizen’. Daarbij wordt de In veel musea zijn voorwerpen terug te vinden met een Groningse aanpak in een landelijk project tempels, moskeeën. verordening (bindend voorschrift), gericht op behoud en geschiedenis een prominente plaats innemen. dienstverlening aan het erfgoedveld onder één dak religieuze geschiedenis. www.museumhuisgroningen.nl ‘Groene Kerkterreinen’ overgenomen. Overal spelen dezelfde vraagstukken van herbestemming bescherming van cultuurhistorische waarden. Regionale Historische Centra zijn samenwerkingsverban- gebracht. De provinciale erfgoedhuizen hebben zich van leegstaande religieuze gebouwen en van beheer en Naast dit alles zetten provincies ook in op ondersteunen- den van archieven en andere instellingen. Zij brengen verenigd in de vereniging OPEN, Overleg Provinciale Libau Steunpunt behoud van gebouwen, interieurs en de daarbij de taken, bijvoorbeeld van gemeenten bij archeologie en met allerlei, vaak digitale middelen, de geschiedenis van Erfgoedinstellingen Nederland. Libau Steunpunt richt zich specifiek op ondersteuning van behorende collecties. monumentenzorg. religieus erfgoed bij een breed publiek. gemeenten en monumenten-eigenaren in de vorm van Al deze dienstverleners organiseren tal van activiteiten, onder meer facilitaire diensten. Monumentenwacht Ruimtelijke kwaliteit Provinciale dienstverleners en religieus erfgoed waarbij religieus erfgoed in al zijn verscheidenheid een Groningen inspecteert monumenten, inclusief religieuze Provincies vervullen de rol van regisseur van ruimtelijke rol van betekenis speelt. gebouwen, en adviseert de eigenaren op grond van ontwikkeling. Cultuurhistorie en daarmee religieus Provinciale instellingen inspectierapporten inzake onderhoud en restauratie van erfgoed is een belangrijk aspect van ruimtelijke kwaliteit. Voor ondersteunende taken zijn er overal provinciale Overige provinciaal werkende organisaties hun pand. www.libau.nl Provincies benoemen de cultuurhistorische waarden, instellingen die diensten leveren aan beheerders en Naast de bovenstaande instellingen waarbij de nemen deze als uitgangspunt voor nieuw ruimtelijk beleid gebruikers van erfgoed, dus ook van religieus erfgoed. provincies betrokken zijn, zijn er ook veel min of meer en beschermen en herstellen waar nodig. Provincies Zo is er in elke provincie een Monumentenwacht, die provinciaal werkende organisaties zoals de zeven Kerk en kerkhof in Wittewierum handreiking religieus erfgoed 86 87 hoofdstuk 4

Stichting Oude Groninger Kerken 2 – Friesland 3 – Drenthe Provincie 4 – Overijssel De Stichting bezit 61 monumentale kerken. Veel van deze Stichting Alde Fryske Tsjerken De provincie heeft geen specifiek beleid op het gebied kerken bezitten een waardevol interieur en vaak Organisaties Heeft 38 rijksmonumentale kerken in eigendom die zijn Organisaties van religieus erfgoed, maar is van plan Drents Plateau op Organisaties vermaarde orgels. De Stichting zorgt voor onderhoud en Museumfederatie Fryslân overgenomen in dorpen waar het financiële draagvlak Drents Plateau te dragen een netwerkbijeenkomst te organiseren met Het Oversticht restauratie. Turfmarkt 12b van de kerkelijke gemeenschap te klein is geworden. De Stationsstraat 11 alle provinciaal werkende instellingen die zich met Postbus 531 De doelstelling van de Stichting Oude Groninger Kerken 8911 KT Leeuwarden stichting geeft de kerken een nieuwe bestemming, liefst 9400 AC Assen kerken bezig houden om te komen tot een gezamenlijke 8001 BE Zwolle is: het in stand houden van historische kerkgebouwen in (058) 213 91 85 in samenwerking met de dorpsbewoners. (0592) 30 59 30 aanpak van de problematiek rond religieus erfgoed. (038) 421 32 57 de provincie Groningen en het bevorderen van de www.museumfederatiefryslan.nl www.drentsplateau.nl www.oversticht.nl belangstelling hiervoor. www.groningerkerken.nl Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Friesland De provinciale erfgoedorganisaties die zich met religieus Wil de beheerders van kerkgebouwen behulpzaam zijn bij Drents Plateau is de provinciale erfgoed- en welstandsor- Het Oversticht werkt in Overijssel als expertisecentrum Groningen Orgelland erfgoed bezig en door de provincies worden gesubsidi- restauratie, klein herstel en onderhoud, ook van ganisatie in Drenthe. Drents Plateau voert met voor ruimtelijke kwaliteit en ruimtelijk erfgoed. De De Stichting Groningen Orgelland is de koepelorganisatie eerd zijn de volgende. kerkmeubilair. De werkzaamheden bestaan uit provin­ciale subsidie de onderstaande activiteiten uit op organisatie treedt onder andere op als monumentenadvi- voor de orgelactiviteiten en van de (plaatselijke) bouwkundig advies, opstellen en begeleiden van het gebied van religieus erfgoed: seur van gemeenten en van de provincie Overijssel. orgelcommissies in de provincie Groningen. Daarnaast Museumfederatie Fryslân restauratie-, onderhouds- en instandhoudingsplannen, • advisering in het kader van de monumentenwet; Specifiek voor religieus erfgoed zijn de volgende verzorgt de SGO de publicatie van boeken, brochures en Ondersteunt 75 musea, waarvan 85% kan worden aanvragen subsidies en vergunningen en de financiële • opstellen van een provinciale monumentenlijst waarop activiteiten te noemen, vaak uitgevoerd met steun van of cd’s en maakt het zich sterk voor het gebruik van- en het gekarakteriseerd als een cultuurhistorisch museum. In de afwikkeling daarvan. ook kerken en soms hun directe omgeving een plaats in samenwerking met de provincie Overijssel. bekendheid geven aan het orgel voor educatieve collecties van de meeste musea bevinden zich voorwer- krijgen, inclusief wederopbouwmonumenten; • In het kader van het programma na-oorlogs bouwen in doeleinden, stimuleert de toeristische- en educatieve pen uit en afbeeldingen van religieuze gebouwen. Provincie • advies aan kerkeigenaren en -beheerders over Overijssel (NoBO) is een inventarisatie gemaakt van de ontwikkeling van het cultuurhistorisch erfgoed in De Provincie Friesland voert een actief cultuurbeleid, her­bestemming en financiering van verbouwingen; wederopbouwkerken in Overijssel (publicatie), Groningen en adviseert over onderhoud en restauraties Stichting Steunpunt Monumentenzorg Fryslân waarbij in 2009 het erfgoedbeleid opnieuw geformuleerd • een periodiek artikel in ledenblad Het Drentse • en worden vier hergebruikstudies uitgevoerd voor van orgels en draagt daar zo mogelijk financieel in bij. Ondersteunt en stimuleert alle partijen die in Fryslân wordt. Landschap over een (bedreigde) kerk; kerken die hun functie gaan verliezen. www.groningenorgelland.nl bezig zijn met cultuurhistorie. Overheden, organisaties en In 2008/2009 vindt er in haar opdracht, en samen met de • excursie met bestuurders en ambtenaren langs kerken • In de ‘oude kaart van Nederland’ is voor Overijssel en eigenaren kunnen aankloppen voor informatie (over genoemde organisaties, een onderzoek plaats om de en begraafplaatsen om de problematiek voor het voor Flevoland de rubriek kerken nadrukkelijk in beeld Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen Groningen en subsidies, vergunningen en procedures) en andere bouwtechnische staat, maar ook het sociaal-maatschap- voetlicht te brengen. gebracht. Drenthe diensten. pelijke en financiële draagvlak voor kerkgebouwen te • De educatief-toeristische kaart ‘adel en kerk’ uit het De Stichting helpt leden en andere eigenaren bij de inventariseren. Doel is uiteindelijk te komen tot een Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen Groningen jaar van het kasteel is nieuw leven ingeblazen. instandhouding van alle kerkelijke gebouwen, orgels, Stichting Monumentenwacht Fryslân provinciaal Deltaplan. en Drenthe • De provincie heeft geld gefourneerd voor een meubilair etc. Op het gebied van monumentenzorg is de Verzorgt inspecties voor eigenaren van monumenten, Momenteel ligt een accent op het verstrekken van De Stichting helpt leden en andere eigenaren bij de inventarisatieproject voor orgels en carillons en hun SBKGD een belangrijke schakel tussen opdrachtgever, waaronder ook religieuze gebouwen. Aan de hand van de subsidies. De regeling Cultuurhistorie en Monumenten, instandhouding van alle kerkelijke gebouwen, orgels, restauratiebehoefte. Daaraan is gekoppeld een overheden, ondernemers en subsidieverstrekkers. inspectierapporten kan de eigenaar het monument beter die restauratiesubsidies verstrekt, kent twee speerpun- meubilair etc. Op het gebied van monumentenzorg is de In het Drentse Veenhuizen vond op 16 april 2008 het restauratiesubsidie en een reeks concerten met symposium ‘Kerk te koop?!’ plaats, georganiseerd door de www.sbkgd.nl onderhouden. De monumentenwacht kan ook kostenra- ten: boerderijen en kerken. SBKGD een belangrijke schakel tussen opdrachtgever, Stichting Oude Groninger Kerken en de Stichting Oude uitvoerige brochures. mingen en onderhoudsplannen leveren. overheden, ondernemers en subsidieverstrekkers. Drentse Kerken. • Binnenkort verschijnt de ‘waaier religieus erfgoed handreiking religieus erfgoed 88 89 hoofdstuk 4 Casus Situatie In 2003 echter besloot de gemeente de subsidie te VVV Deventer Grote Kerk, het Stadhuis en de Broederenkerk. Deze Bergkerk in Deventer De St.-Nicolaas- of Bergkerk in Deventer is een beëindigen per 1 januari 2006 en moest er een De gemeente kwam uiteindelijk terecht bij de VVV keten van monumenten en de vrije toegankelijkheid Overijssel’, een kaleidoscopische staalkaart met items laatgotische basiliek uit de vijftiende eeuw, met nieuwe bestemming voor de kerk gezocht worden. van Deventer. Deze was bereid om de exploitatie vormen een substantieel onderdeel van het van relikwieën en kansels tot duivelsroosters en aan de westzijde twee romaanse torens, Het zoeken was naar activiteiten die zouden passen van de kerk op zich te nemen. In de voorjaarsnota cultuurtoeristisch product ‘Deventer’. gebouwen. Dit wordt uitgevoerd samen met Kunst en Voormalige hervormde kerk, overblijfsels van de vroegere kerk die omstreeks bij het culturele en monumentale karakter van de 2005 reserveerde de gemeente een eenmalig Cultuur Overijssel (KCO). rijksmonument 1200 door de norbertijnen was gesticht. De kerk Bergkerk, maar de gemeente wilde ook dat het bedrag van m150.000 voor de jaren 2005-2007. Kern van het meerjarenplan van de VVV is het open • Het Oversticht werkt ook als Steunpunt Cultureel Gemeente Deventer 97.323 inwoners ligt op het hoogste punt van het zogeheten nieuwe gebruik zou bijdragen aan de cultuurtoeris- Daarvan werd pas in 2006 een bedrag van m12.500 karakter van de kerk. De kerk is gratis te bezoeken Erfgoed Overijssel en organiseert als zodanig een dag (per 1 januari 2008) Bergkwartier, een handelswijk op een oude tische uitstraling van Deventer. Bovendien moest in uitgegeven als werkbudget van de VVV. De en staat open voor alle organisaties die er culturele voor vrijwilligers die bij religieus erfgoed zijn Provincie Overijssel rivierduin langs de monding van de Schipbeek in de ogen van de gemeente het maatschappelijk gemeente en de VVV kwamen overeen dat het jaar activiteiten willen realiseren. De VVV organiseert betrokken. Twee soortgelijke dagen worden georgani- de IJssel, die in de dertiende eeuw binnen de draagvlak voor het gebruik van de kerk worden 2006 een proefjaar zou zijn. Over dat proefjaar die activiteiten niet zelf maar is behulpzaam bij seerd door Haarlem en Den Bosch. ommuring van Deventer kwam te liggen. De vergroot. betoonde de gemeente zich uitermate positief: er promotie en marketing en kan faciliteren en Bergkerk diende als rooms-katholieke parochie- werd door de VVV een gevarieerd programma adviseren. Wel stelt de VVV als eis dat de activitei- kerk voor deze wijk. In 1591 echter werd gerealiseerd dat ongeveer 50.000 bezoekers trok en ten passen bij het monumentale karakter van de Deventer door prins Maurits heroverd op de dat draagvlak had bij organisaties in Deventer en bij kerk, een zekere kwaliteit moeten hebben (men Spanjaarden en kwam de Bergkerk definitief in de bevolking. Ook de verhouding met de omwonen- spreekt van semi-professioneel) en dat zij bij protestantse handen. den van de kerk was goed, zo staat te lezen in het voorkeur een toegevoegde waarde leveren aan het Zowel de Bergkerk als het gehele Bergkwartier raadsvoorstel van december 2006 waarin B&W van cultuurtoeristisch aanbod van de stad. Bovendien verkeerden rond 1960 in zeer vervallen en Deventer voorstellen om tot 2011 met de VVV in zee moeten de activiteiten te combineren zijn met de verpauperde toestand. Maar in 1967 ging een te gaan. Op basis van het door de raad aangenomen gratis openstelling van de kerk. Dat betekent dat algeheel herstelplan voor het Bergkwartier van voorstel heeft de VVV een meerjarenplan opgesteld. men de voorkeur geeft aan gratis activiteiten. Voor start, terwijl vanaf 1962 de torens van de concerten mag wel entree worden gevraagd. Bergkerk werden gerestaureerd en in 1967-1977 Gratis toegankelijkheid Al meteen in het proefjaar 2006 bleek dat er veel het kerkgebouw zelf. Daartoe is al in 1967 het In het verleden moest voor bezoek aan de kerk aanvragen voor het organiseren van activiteiten in eigendom van de Bergkerk overgegaan van de betaald worden. De betaling betrof het bezoek aan de kerk binnenkwamen. Er was dus grote behoefte Hervormde gemeente naar de gemeente exposities in de kerk. Uitgangspunt voor de aan een dergelijk podium. In de gevallen dat de kerk Deventer. gemeente was en is dat de kerk gratis toegankelijk wordt gebruikt voor evenementen treedt de VVV Sindsdien heeft de kerk verschillende functies moet zijn van dinsdag tot en met zondag van 11.00 wel zelf op als organisator. Deze evenementen gehad. Vanaf 1991 werd de Bergkerk gebruikt als tot 17.00 uur. Dit staat in de prestatie-afspraken die worden vanuit het evenementenbureau van de VVV expositieruimte. De Hannema de Stuers met de VVV werden overeengekomen. De gemeen- georganiseerd. Fundatie uit Heino organiseerde er tentoonstel- te constateert dat voor het gratis openstellen van de In 2007 wist de Bergkerk 75.000 bezoekers te lingen van beeldende kunst in relatie tot het Bergkerk groot draagvlak bestaat onder de trekken, het jaar daarvoor waren dat er nog 50.000. monumentale karakter van de kerk. Voor deze bevolking. Hierbij is van belang dat de Bergkerk Van die 75.000 bezoekers kwamen er 30.000 af op de activiteit ontving de Fundatie een subsidie van onderdeel is van een keten van vrij toegankelijke activiteiten die in de Bergkerk werden georgani- de gemeente Deventer van jaarlijks m50.000. topmonumenten in Deventer: naast de Bergkerk de seerd. De overige 45.000 zijn dus mensen die de kerk handreiking religieus erfgoed 90 91 hoofdstuk 4 zelf komen bezichtigen en gebruik maken van Financiële betrokkenheid gemeente Casus De RK kerk H. Barbara is gebouwd in de jaren Dat de kerk ten tijde van het MSP niet in haar geheel het aanbod van de VVV. In 2007 vonden er 7 Met de overeenkomst met de VVV is de 1885-1886 naar een ontwerp van architect P.J. van is aangewezen als rijksmonument heeft vooral te tentoonstellingen plaats en waren er 23 gemeente Deventer niet van haar verantwoor- 5 – Gelderland Restauratie RK kerk Genk. Het is de enige kerk van deze architect boven maken met het gegeven dat het interieur (helaas) concerten. De Bergkerk was bijzondere delijkheden ten aanzien van het gebouw af. Als H. Barbara, Culemborg de grote rivieren. De kerk heeft de vorm van een niet meer intact is. speellocatie bij het evenement ‘Deventer op eigenaar blijft de gemeente immers verantwoor- Organisaties kruisbasiliek en is opgetrokken in een stijl die nog Gevolg van deze hybride situatie was dat de Stelten’. Tijdens het Dickens Festival waren er delijk voor het onderhoud. Daarnaast heeft de Stichting Gelders Erfgoed het beste valt te omschrijven als eclectisch. financiële middelen die nodig waren voor het twee dagen koor- en muziekuitvoeringen in de VVV gevraagd om incidentele subsidie ten Postbus 4040 De Barbarakerk is sinds 1992 gemeentelijk herstel van de toren niet eenvoudig te vinden kerk en er was een speciale Dickens-tentoon- behoeve van nieuwe toiletten en fietsparkeer- 7200 BA Zutphen monument, maar ‘geniet’ ook een dubbele waren. Door het kerkbestuur werd een aparte stelling. Naast deze culturele activiteiten vonden voorzieningen. Ook de aanschaf van stoelen (0575) 51 18 26 bescherming op grond van de Monumentenwet stichting in het leven geroepen die zich beijvert voor er in de kerk recepties plaats, waaronder twee dient door de gemeente te worden gefinancierd. www.gelderserfgoed.nl 1988. Die betreft dan met name de toren vanwege het vinden van sponsorgelden. Naast de (beschei- afscheidsbijeenkomsten van leden van het Voorts neemt de gemeente structurele lasten op de luidklok van Jan Tolhuis uit 1555, en de kerk den) eigen middelen van het kerkbestuur en de college van B&W, verder de sponsorbijeen- zich voor de beheerders van de kerk (perso- Provincie vanwege het Witte-Bätzorgel uit 1861. (eveneens bescheiden) subsidie op grond van het komst van de Deventer triatlon, de Vrijetijdmarkt neelskosten), voor water, energie, verzekering De provincie heeft haar cultuurhistorisch beleid Naast de cultuurhistorische waarde van de kerk als Brrm ‘97, zijn het vooral de bijdragen vanuit de van culturele organisaties in Deventer en vier en vergunningen. De VVV wil de overige opgenomen in de nota ‘Belvoir’. Zij kiest voor een monumentaal onderdeel van de ‘Papenhoek’ heeft gemeente en de provincie geweest die uiteindelijk besloten bijeenkomsten. Tot slot is vermeldens- meerkosten die samenhangen met de exploitatie gebiedsgerichte benadering om dit beleid af te stemmen de kerk door haar ligging aan de Markt grote herstel mogelijk maakten. Die bijdragen bestonden waard dat de kerk ook wordt gebruikt door de dekken uit de huuropbrengsten maar gaat niet op de behoefte aan identiteit bij de burgers. Sleutelbe- stedenbouwkundige betekenis; bovendien maakt uit zowel subsidies als laagrentende leningen bewoners van het Bergkwartier, de wijk waar de over tot commerciële exploitatie. Dat betekent grippen zijn regio en ontwikkeling: op die manier worden de hoge spits van de toren onlosmakelijk deel uit vanuit het Cultuurfonds voor Monumenten kerk in ligt. De Bergkerk heeft zelf ook het dat slechts bescheiden huurbedragen worden cultuurhistorische waarden makkelijker meegewogen in van het torenrijke stadssilhouet van Culemborg dat Gelderland en vanuit het provinciale Gelders initiatief genomen tot nieuwe activiteiten, zoals gevraagd. Men schat een bedrag van m 10.000 andere regionale plannen. De provincie inventariseerde menig treinreiziger tussen Utrecht en Den Bosch zal Restauratiefonds. Het Nationaal Restauratiefonds gratis inloopconcerten op de zaterdagmiddag. jaarlijks te kunnen verdienen op basis van alle Gelderse cultuurhistorische waarden. Die zijn zijn opgevallen. heeft deze ‘bijdragen’ zoveel mogelijk gebundeld tot Het culturele en maatschappelijke aanbod in verhuur en catering waarmee de overige vertaald naar de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) een overzichtelijk financieel stuk maatwerk. Deventer is met deze invulling van de Bergkerk exploitatielasten worden gedekt. met de lagen: gebouwde monumenten (waaronder Ondanks regelmatig onderhoud en eerder partieel verbreed. religieus erfgoed), (historische) landschappen en herstel ging de bouwkundige toestand van de toren Bron: gemeente Deventer archeologische waarden. Op basis daarvan kan de in de jaren negentig van de vorige eeuw in hoog Het succes van de open formule komt mede provincie subsidies verstrekken voor restauratie, tempo achteruit. Dat ging zo snel dat er in 2007 voort uit het feit dat er permanent toezicht en onderhoud, conservering en beheer van historisch- noodherstel en zelfs sloopwerkzaamheden beheer in de kerk aanwezig is. De VVV heeft (steden)bouwkundige objecten. Ook kan er sprake zijn moesten plaatsvinden om te voorkomen dat leien, hiervoor twee medewerkers beschikbaar van ondersteuning van speciale projecten, waarvoor natuurstenen ornamenten en de gietijzeren kruisen gesteld. Ook heeft men besloten met een vaste ook kerken in aanmerking komen. die als gevelbeëindiging fungeerden naar beneden cateraar te werken die ervaring heeft met de Daar waar het gaat om de betekenis en het contact van zouden vallen. Met alle gevaren van dien. Ook de mogelijkheden van het monumentale pand. het erfgoed met het publiek kent de nota ‘Meer torenhaan is toen verwijderd. Veel materialen verbindingen, Cultuurbeleid provincie Gelderland waren aan het einde van hun levensduur. 2009-2012’ de nodige plannen. handreiking religieus erfgoed 92 93 hoofdstuk 4

6 – Flevoland ontwikkeld om te kunnen voldoen aan de grote vraag naar Provincie 9 – Zuid-Holland ruimte door groepen van uiteenlopende gezindten. Ook in Het provinciaal beleid van de provincie Utrecht omvat Organisaties Urk zijn alle kerken volop in gebruik. onder meer: Organisaties Nieuw Land Erfgoedcentrum • een subsidieregeling Erfgoedparels Provincie Utrecht, Erfgoedhuis Zuid-Holland Postbus 73 op grond waarvan bijdragen voor de restauratie van Oude Delft 116 8200 AB Lelystad 7 – Utrecht rijksmonumentale kerken en kapellen beschikbaar zijn; 2611 CG Delft (0320) 26 07 99 • bijdrage voor Reliwiki, de landelijke database met (015) 215 43 50 www.nieuwlanderfgoed.nl Organisaties religieus erfgoed, die naast een publieksgedeelte een www.erfgoedhuis-zh.nl Landschap Erfgoed Utrecht afgeschermd beleidsgedeelte bevat. Het Steunpunt Archeologie en Jonge Monumenten Postbus 121 Het Erfgoedhuis ondersteunt religieus erfgoed op Flevoland is bezig met een inventarisatie van het bestand 3730 AC De Bilt verschillende manieren. aan kerkgebouwen in de provincie en adviseert de (030) 220 55 34 8 – Noord-Holland Zo voorziet de Monumentenwacht van het Erfgoedhuis gemeenten ten aanzien van beleid met betrekking tot www.landschaperfgoedutrecht.nl meer dan 500 monumentale kerken en religieuze religieus erfgoed. Organisaties gebouwen van duurzame onderhoudsadviezen. Landschap Erfgoed Utrecht voert de volgende werkzaam- Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland Ook andere afdelingen van het Erfgoedhuis maken zich Provincie heden uit met betrekking tot religieus erfgoed in 2008 en Stationsplein 205 sterk voor religieus erfgoed. Er is een lespakket De provincie Flevoland voert geen specifiek beleid ten 2009: 2000 AE Haarlem ‘Geloofwaardige Gebouwen’ voor scholen ontwikkeld. aanzien van religieus erfgoed. In het kader van de • activiteiten gericht op zowel publiek als beleid: van (023) 553 14 98 Erfgoedconsulenten adviseren bij behoud en beheer van monumentenzorg wordt wel incidenteel aandacht aan excursies langs de neogotische kerken in de provincie, www.cultureelerfgoednoordholland.nl kerkelijke collecties, of verzorgen publicaties en religieus erfgoed besteed en worden ook incidenteel tot het uitgeven van een tweetal boekjes en het websites, waarin ook het religieuze erfgoed een subsidies verstrekt. uitbreiden van het digitale ‘museum’ de Collectie Provincie belangrijk aandeel heeft. Kerken hebben van oudsher in de IJsselmeerpolders een Utrecht met thema’s van religieus erfgoed; Het provinciaal beleid van Noord-Holland ten aanzien van Het Erfgoedhuis biedt onderdak en faciliteiten aan twee belangrijke rol in de samenlevingsopbouw. De meeste • inventarisatie van landschappelijk religieus erfgoed, religieus erfgoed heeft als uitgangspunten: organisaties op het gebied van het religieus erfgoed: de gemeenten hebben geen specifiek beleid, maar er wordt mogelijk in een digitale database. Quickscan van • de provincie Noord-Holland ondersteunt met een • de provincie vindt het belangrijk dat de gebouwen, de De Grote Kerk in Hoorn (1881-1883, architect C. Muysken) Stichting Oude Hollandse Kerken en de Vereniging van wel altijd herbestemd. Opmerkelijk voor deze provincie is wederopbouwkerken; additionele bijdrage initiatieven die beschermd interieurs en kunstvoorwerpen behouden blijven en dat is in de jaren 1983-1986 verbouwd tot winkelruimte (in de Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen in kerk) en appartementen (in de kap en in de consistorie), dat er gemeenten zijn met juist een gebrek aan kerken. In • deskundigheidsbevordering. De wederopbouwkerk is religieus erfgoed willen behouden en waarvoor het zoveel mogelijk mensen deze kunnen zien. Daarom architectenbureau Hangelbroek Gouwetor. Nederland. de gemeente Zeewolde worden nog steeds nieuwe onderwerp van de jaarlijkse cursus Actualiteiten en merendeel van de benodigde middelen al bij elkaar is organiseert de provincie in samenwerking met de kerken gebouwd, terwijl in Lelystad een schoolgebouw Ontwikkeling, die bedoeld is voor ieder die werkzaam is gebracht; stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland (CENH) als kerk en ontmoetingscentrum in gebruik is genomen. op het gebied van monumenten- en archeologiebeleid; verschillende activiteiten. De Abdij van Egmond staat Het meest pregnante voorbeeld van een gemeente met • project rondom beheer en herstel van religieus erfgoed, daarbij voor Noord-Holland centraal. een tekort aan kerkgebouwen is Almere. In deze snelst waaronder begraafplaatsen. groeiende gemeente van Nederland is specifiek beleid 6 De Vereniging handreiking religieus erfgoed 94 95 hoofdstuk 4

Vanaf 2009 voert het Erfgoedhuis een speciaal 10 – Zeeland kathedralen van het Zeeuwse landschap. De provincie is programma religieus erfgoed uit. Daarin zijn onder meer op de volgende manieren betrokken bij religieus erfgoed: opgenomen: Organisaties • zij verleent instandhoudingsubsidies en restauratie- • inbreng vanuit Zuid-Holland in landelijke website Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland subsidies; Reliwiki; Postbus 49 • voor de restauratie van niet-rijksmonumentale kerken • Formats for U, waarmee beheerders van religieus 4330 AA Middelburg is een laagrentende lening mogelijk uit het Cultuur- erfgoed met een publieke functie hun gebouw kunnen (0118) 67 08 70 fonds voor Monumenten Zeeland; presenteren aan bezoekers; www.scez.nl • zij verleent waar mogelijk planologische medewerking • ontwikkeling van ‘relipaden’, routes langs religieuze aan multifunctioneel gebruik van kerken; gebouwen; De Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland coördineert het • de provincie wil in de komende jaren een onderzoek en • advisering bij herbestemmingprojecten; Jaar van het Religieus Erfgoed in deze provincie. Daarbij een inventarisatie uit laten voeren naar de kerkgebou- • ontwikkeling van samenwerking tussen religieuze en ontplooit zij de volgende activiteiten: wen uit de wederopbouwperiode (1940-1965). erfgoedinstellingen, zoals museum en archief. • in opdracht van de provincie heeft de SCEZ in 2005 de pilot Historische kerken in Zeeland uitgevoerd. In de Naast het door de provincie gesubsidieerde Erfgoedhuis rapportage worden aanbevelingen geformuleerd die 11 – Noord-Brabant Het Klooster, Vught zijn onder meer de volgende organisaties actief als het als uitgangspunt hebben gediend voor de uitwerkings- Een bestaand complex op landgoed Steen­ gaat om religieus erfgoed: nota; Organisaties wijk bij Vught werd in 1903 aangekocht door • Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen in Zuid- • voor een betere afstemming en meer uitwisseling van Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening en de Fraters van Tilburg en aangepast aan zijn Holland; kennis tussen kerkelijke organisaties en gemeenten is Brabantse Museumstichting nieuwe functie: klooster en bejaardenhuis. zij staat beheerders van kerken bij met advies over eind 2007 het door SCEZ gefaciliteerde Platform Postbus 1325 Na verlies van deze functie in 1994 werd in onder meer onderhoud, verbouwing en restauratie. historische kerken opgericht. Dit platform kan op 5200 BJ ’s-Hertogenbosch 1998 in opdracht van de fraters door archi­ • Stichting Oude Hollandse Kerken. termijn uitgroeien tot een Platform religieus erfgoed. (073) 615 62 62 tectenbureau Marx & Steketee een ontwerp • SCEZ ondersteunt beheerders van roerend en www.erfgoedbrabant.nl gemaakt voor een grote renovatie en uit­ Provincie onroerend religieus erfgoed vanuit het reguliere breiding. In 2000 vond de oplevering plaats. De provincie Zuid-Holland heeft in haar cultuurbeleid een takenpakket van de werkvelden Monumenten, De steunfunctie Erfgoed Brabant werkzaam in het Thans is het een modern stiltecentrum dat plaats ingeruimd voor religieus erfgoed, maar draagt de Monumentenwacht en Musea. Erfgoedhuis Noord-Brabant is een samenwerkingsver- geleid wordt door de stichting ZIN. Naast uitvoering daarvan grotendeels op aan het Erfgoedhuis band van: Brabantse Regionale Geschiedbeoefening, gastenverblijven zijn er groepruimtes, een Zuid-Holland, het provinciale centrum voor het erfgoed. Provincie Brabantse Museumstichting, Monumentenhuis Brabant, studiecentrum en een auditorium. Tevens is Het religieus erfgoed is niet als zodanig benoemd in het Monumentenwacht Noord-Brabant, Federatie Noord­ er een nieuwbouw voor de communiteit van provinciaal beleid. In de provinciale uitwerkingsnota brabants Monumentenoverleg, Brabants Heem en Kring thans zeven fraters. Cultuurhistorie en Monumenten (2007-2012) stelt de van Archivarissen in Noord-Brabant. Dit project won in 2000 de Welstandsprijs De Pieterskerk te Leiden, bij de opening van het academisch jaar 2006. provincie Zeeland de kerkgebouwen te zien als de De steunfunctie organiseert de provinciale campagne van de provincie Noord-Brabant.

Pieterskerk Leiden, opening academisch jaar 2006

14647 VBMK lustrum versie 11.ind16 16 31-10-2006 15:56:09 handreiking religieus erfgoed 96 97 hoofdstuk 4

2008 Jaar van het Religieus Erfgoed - Geloven in Brabant, • in het kader van Verhalen van Brabant en Schatten van Reeds in gang gezette activiteiten in het kader van het 4.2 Het Monumentenhuis Brabant BV is gevestigd in BV als werkmaatschappij in samenwerking met vele partners. De Provincie Brabant worden met financiële steun van de provincie, Jaar van het Religieus Erfgoed zijn opgepakt en verknoopt Ondersteunende Geertruidenberg in een statig pand met een fraai uitzicht Om transparantie te bevorderen is in 2006 besloten het Noord-Brabant subsidieert het project. Het project de verhalen van de verschillende kerkgebouwen met initiatieven die buiten het steunpunt tot ontwikkeling op de markt en de monumentale Gertrudiskerk met Monumentenhuis Brabant onder te brengen in een BV. bestaat uit drie componenten: ontsloten voor een breed publiek; zijn gebracht. De website van het steunpunt geeft meer instellingen, voorbeelden daarnaast de herbestemde synagoge. Een betere locatie Deze BV is de werkmaatschappij van de Stichting Behoud • publiek: in dit onderdeel worden bijzondere activiteiten • daarnaast is er in 2008 eenmalig m 14 miljoen informatie: www.sam-limburg.nl /projecten jaar van het voor de bescherming van religieus erfgoed is moeilijk Monumenten Brabant. Het Monumentenhuis is een georganiseerd in de gehele provincie; beschikbaar voor het inlopen van de restauratieachter- religieus erfgoed. Daaronder vele wandelingen, dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens denkbaar. In 1999 is deze organisatie opgezet als de professionele en onafhankelijke organisatie, die als • erfgoededucatie: voor de basisschoolgroepen 7 en 8 is stand bij rijksmonumenten. fietstochten, concerten en extra openstellingen. Stichting Monumentenhuis Brabant met een subsidie van belangrijkste doelstelling heeft de Brabantse gemeenten een speciaal onderwijsproject door Erfgoed Brabant Monumentenhuis Brabant de provincie Noord-Brabant en de toenmalige Rijksdienst te ondersteunen bij de uitvoering van hun monumenten­ ontwikkeld: ‘Expeditie Heilige Huisjes’. De groepen Stichting Kruisen en Kapellen Limburg Gesprek met drs. Harrie Maas, directeur voor de Monumentenzorg (RDMZ), nu de Rijksdienst voor zorgtaak. Het biedt een grote diversiteit aan diensten leren door dit project over de verschillende wereld- 12 – Limburg Deze stichting wordt ondersteund bij de uitvoering van Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). aan. Zo is er een gratis te consulteren help-desk met godsdiensten en hun overeenkomsten en gaan daarna haar werkzaamheden, de betrokkenheid bij het kruisen- Harrie Maas is vanaf de oprichting bij het Monumenten- doorverwijsfunctie. Maar daarnaast kunnen gemeenten op expeditie naar een religieus gebouw in hun eigen Organisaties en kapellenproject van de Monumentenwacht Limburg en huis Brabant betrokken: vanaf 2006 is hij directeur. Hij tegen marktconforme tarieven gebruikmaken van een buurt; Huis voor de Kunsten Limburg bij de gewenste actualisatie van de cultuurhistorische spreekt dan ook met grote kennis van zaken over de breed scala aan diensten: o.a. het uitvoeren van een • beleid: er wordt aandacht besteed aan de landelijke Kapellerlaan 36 gegevensbestanden van de Stichting. Ook bij deze problemen bij het behoud van cultureel erfgoed. Van huis bouwhistorisch onderzoek, het uitvoeren van een website www.reliwiki.nl. Omdat kerkgebouwen sterk 6041 JC Roermond actualisatie is er sprake van een samenwerking met de uit is hij historicus, daarna was hij onder andere als quick-scan ten behoeve van de gemeentelijke monumen- onder druk staan, wordt er een behoudwaaier 0475-399299 Stichting Monumentenwacht Limburg. uitgever werkzaam. Bovendien is hij als oud-wethouder tenlijst, het opstellen van een gemeentelijke monumen- ontwikkeld met stappenplan voor mogelijkheden van [email protected] in twee Brabantse dorpen bekend met het politieke tenlijst, het begeleiden en aanvragen van een monumen- instandhouding van een religieus gebouw, nevenbe- www.hklimburg.nl Veiligheidszorg project kerken bestuur en het lobby-circuit en weet hij als geen ander tenvergunning, het berekenen van subsidiabele kosten, stemming en herbestemming. In Limburg zijn circa 16 kerken die religieuze voorwerpen met alle partijen goede contacten te onderhouden. het begeleiden van subsidieaanvragen en het opstellen Het Huis voor de Kunsten Limburg heeft in 2008 het in bezit hebben die op de lijst Wet Behoud Cultuurbezit Maas benadrukt dat er bij het Monumentenhuis Brabant van meerjaren onderhoudsplannen. Provincie steunpunt monumenten en archeologie overgenomen van staan. De wet beschermt de kostbare religieuze altijd sprake van ‘cultureel ondernemerschap’ is De provincie Brabant zet zich op verschillende wijze in het Limburgs Museum en zich eerst geconcentreerd op de voorwerpen tegen uitvoer en verkoop naar het buiten- geweest. Ook in de beginfase werden er naast ideële, Platform ten behoeve van gemeenten voor religieus erfgoed: kerntaken van het steunpunt, te weten: land. Naast deze lijst is er nog een enorme rijkdom in de non-profit activiteiten en gesubsidieerde opdrachten ook Tevens fungeert het Monumentenhuis als een platform • zij steunt met financiële bijdrage ruim 100 activiteiten • een helpdeskfunctie voor archeologische monumen- Limburgse kerken aanwezig, terwijl verlies, schade en commerciële activiteiten ontwikkeld en aangeboden. ten behoeve van gemeenten. Het organiseert in dit kader in het kader van 2008 Jaar van het Religieus Erfgoed; tenzorg; diefstal in kerken een groot probleem zijn. Limburg heeft het Bouwplanoverleg, waar gemeenten gratis terecht • de provincie kan een bijdrage verstrekken in de kosten • een helpdeskfunctie voor gebouwde monumentenzorg; ervaring met het project Netwerkaanpak Veiligheidszorg kunnen bijvoorbeeld voor een preadvies over restauratie- van restauratie van kerkelijke gebouwen die op de • het bieden van een platform voor overheden en voor collectiebeherende instellingen. Onderzocht wordt plannen. Aan dit overleg wordt tevens deelgenomen door gemeentelijke monumentenlijst staan of op de instanties, in sommige gevallen aangevuld met of dit ook voor kerken van start kan gaan. de RACM, de provincie Noord-Brabant en Welstandszorg Voormalige synagoge te Geertruidenberg, gebouwd in provinciale Cultuurhistorische Waardenkaart, in het particulieren over ruimtelijke plannen en bouwplannen; 1874, sinds de oorlog niet meer als synagoge in gebruik. Noord-Brabant. Voor stedenbouwkundige plannen kan bijzonder voor de ruim 60 wederopbouwkerken; • het organiseren van beleidsoverleg en/of netwerkbij- Na wisselende bestemmingen thans eigendom van de men terecht bij het Ruimtelijk Planoverleg. Ook hierin Woningbouwstichting Geertruidenberg en verhuurd aan • dat geldt ook voor het opstellen van restauratie- of eenkomsten over tendensen in de archeologische en/of een reisbureau. Op de achtergrond de (protestantse) oude participeren de eerdergenoemde overheden. herbestemmingplannen; gebouwde monumentenzorg. Gertrudiskerk. Het Monumentenhuis is geen verzamelgebouw van handreiking religieus erfgoed 98 99 hoofdstuk 4

stichtingen en verenigingen die zich bezighouden met kerkgebouwen – Brabant bezit het grootste aantal de besluitvorming met betrekking tot het toekomstig Rol provincie en gemeenten Sint-Catharinakerk, Eindhoven cultureel erfgoed maar wel de plaats waar de verschil- rijksmonumentale kerkgebouwen van Nederland, gebruik van leegkomende objecten zijn de eigenaren en Maas roemt de steun van de provincie Noord-Brabant. De Sint-Catharinakerk in Eindhoven, lende bij de monumentenzorg in Noord-Brabant waaronder grote middeleeuwse en neogotische de overheden de belangrijkste actoren. Toch is er maar in Voor 2008, het Jaar van het Religieus Erfgoed, heeft de gebouwd in 1861-1867 naar ontwerp van P.J.H. betrokken partijen aan kunnen kloppen voor het RK-kerken maar ook PKN-kerken – kent de provincie een weinig gemeenten sprake van structurele relaties met de provincie ruim 400.000 euro beschikbaar gesteld voor Cuypers, is een parochiekerk die de allures uitwisselen van informatie. enorme restauratiebehoefte. plaatselijke vertegenwoordigers van religieuze met name lokale activiteiten rondom religieus erfgoed. heeft van een gotische kathedraal. Door de Daarnaast speelt de problematiek van leegstand en groeperingen. Vaak heeft men daaraan geen behoefte, Ook voor de samenstelling van een ‘Behoudwaaier’, een ontvolking van de binnenstad na 1945 werd Speerpunt religieus erfgoed dreigende sloop. Dit zal met name in deze provincie, met terwijl bij behoud van religieus erfgoed een goede stappenplan waarin handvatten worden aangereikt aan de parochie echter zo klein dat zij het De speerpunten van de Stichting Behoud Monumenten haar grote verscheidenheid aan vaak significante samenwerking en communicatie onontbeerlijk zijn. gemeenten en kerkeigenaren, heeft de provincie geld onderhoud van het majestueuze gebouw, Brabant zijn voor de komende jaren de historische religieuze monumenten, extra dramatisch zijn. Een andere conclusie van het onderzoek luidde dat de beschikbaar gesteld. Op dit moment werkt het Monumen- sinds 1972 rijksmonument, niet meer kon boerderijen en het religieuze erfgoed. Daarom nam het Monumentenhuis in 2005 het initiatief problematiek per gemeente verschilt. Oplossingen tenhuis samen met Task Force Toekomst Kerkgebouwen opbrengen. Daarom besloot de gemeenter­ Voor het behoud van de laatste categorie wordt nauw voor de samenstelling van een boekje Toekomst voor moeten dan ook het karakter van maatwerk hebben. aan deze publicatie die in december 2008 gepresenteerd aad eind 1973 de kerk en haar bijgebouwen samengewerkt met andere organisaties waaronder de religieus erfgoed in Noord-Brabant. In deze publicatie wordt. voor ƒ1 over te nemen en voor de instand­ Stichting Brabantbeeld, de bisdommen (Den Bosch en komen verschillende deskundigen aan het woord en Pioniersfunctie Gevraagd naar adviezen aan gemeenten, wijst Maas op houding zorg te dragen. Het parochiebestuur Breda) en de actiegroep Task Force Toekomst Kerkgebou- worden diverse voorbeelden van herbestemmingen In 2006 vond in Breda vervolgens het symposium de spilfunctie van de burgemeester bij dreigende mag de kerk kosteloos gebruiken, maar is wel wen. De contacten zijn uitstekend: de voorzitter van de besproken. ‘Kansen voor Kerken’ plaats. Op dit symposium werd problemen van leegstand en sloop en op het belang van verplicht te zorgen voor openstelling overdag Stichting Brabantbeeld, een stichting die zich inzet voor de zoge­naamde ‘Verklaring van Breda’ gepresenteerd. • goede contacten; en voor de voortgang van de erediensten. Het het behoud van monumentale kerkgebouwen in Inventarisatie religieus erfgoed Hierin wordt de zorg over het verdwijnend religieus • in gesprek blijven, blijven communiceren; moet verder toestaan dat de kerk ook wordt Noord-Brabant, wordt de nieuwe voorzitter van de De bezorgdheid van de besturen van het Monumenten- erfgoed verwoord en aangegeven dat het realiseren • inventariseren van je hebt; gebruikt voor stedelijke of culturele activi­ Stichting Behoud Monumenten Brabant. huis en Brabantbeeld leidde in 2002 al tot het initiatief in van passende en waardige bestemmingen van cultuur­­- • weten van je wilt; teiten, die overigens niet in strijd mogen zijn zes gemeenten een inventarisatie op te starten van het historisch belangrijk religieus erfgoed een gezamenlijke • het bespreekbaar maken van een herbestemming; met het karakter van de erediensten. Zo is het Maas hecht buitengewoon aan het onderhouden van totale bezit van het Brabantse religieuze erfgoed verantwoordelijkheid is van eigenaren en overheden. • het zorgen voor draagvlak onder de lokale bevolking; voortbestaan van de Sint-Catharinakerk en goede contacten. Regelmatig vindt er een zogenaamd (kerkgebouwen, pastorieën, kloosters, abdijen, Uit dit statement is het ‘Ambassadeursproject’ • een actieve rol van gemeenten; van haar religieuze functie op lange termijn ‘Ambassadeursoverleg Religieus Erfgoed’ (o.a.[oud] synagogen, kapellen, veldkruisen en begraafplaatsen), voortgekomen. In dit pilotproject, dat plaatsvond in • het zelf ontwikkelen van initiatieven; verzekerd. burgemeesters en gedeputeerden) plaats en eenmaal per waarbij zowel met vertegenwoordigers uit de kerken als 2006/2007, bezochten ‘ambassadeurs’ alle Noord- • zelf overwegen kerkgebouwen over te nemen. jaar wordt met de commissaris van de koningin overleg met gemeente-functionarissen werd gesproken. Brabantse gemeenten om met de portefeuillehouders Maar het sleutelwoord is vertrouwen. Wantrouwen gevoerd. Vervolgens is een schriftelijke enquête uitgegaan naar van gedachten te wisselen over het plaatselijke tussen partijen onderling kan nooit leiden tot een positief alle 68 Brabantse gemeenten. Dit onderzoek werd religieuze erfgoed. Het resultaat werd gebundeld in de resultaat. Publicatie ‘Toekomst voor religieus erfgoed’ vastgelegd in het verslag ‘Kerken in Noord-Brabant’. brochure Over kerken en kloosters gesproken. Brabant De toekomst voor religieus erfgoed is somber. Grote Uit het onderzoek kwam naar voren dat de gemeenten loopt met deze projecten voorop en vervult daarmee een zorgen maakt Maas zich over de werking van het nieuwe zich te weinig bewust zijn van de toename van de pioniersfunctie. Deze initiatieven verdienen navolging in BRIM en de gevolgen daarvan voor het Brabantse problematiek rond sluiting van kerken binnen het eigen andere provincies. religieuze erfgoed. Met een bezit van 808 monumentale grondgebied en van hun eigen specifieke rol daarbij. Bij handreiking religieus erfgoed 100 101 hoofdstuk 4

Stichting Oude Groninger Kerken Zestig kerken in bezit Remonstrantse Kerk in Groningen monumenten in de komende jaren in de problemen noodzakelijk. Maar uiteindelijk is een kerkgebouw alleen Gesprek met Peter Breukink, directeur De SOGK heeft op dit moment zestig kerken in bezit, De Remonstrantse Kerk in Groningen uit komen en hij ziet in de toekomst een vangnetfunctie voor met voldoende draagvlak onder de bevolking te redden. grotendeels in de provincie, en daarmee een kwart van de 1883 (architect H. Raamaker), in 2004-2005 de SOGK weggelegd De gemeenten moeten zorg hebben voor de woon- en Groninger kerken. De SOGK koopt een kerk voor één euro verbouwd en uitgebreid (architect Moriko leefomgeving van hun burgers; beleidsmatig naar het en probeert na restauratie een passende bestemming te Kira), is sinds 2005 eigendom van de Stich­ Taken voor gemeenten en kerkbeheerders probleem kijken: is het voortbestaan voor de gemeente vinden. De verkopende partij betaalt een zogenaamde ting Oude Groninger Kerken. De kerkzaal Breukink is van mening dat de burgerlijke gemeenten een van belang? Zij moeten draagvlak voor behoud creëren en bruidsschat, een overdrachtsom gebaseerd op te dient zondags voor de remonstrantse belangrijke rol kunnen spelen bij het behoud van religieus bevorderen; instrumentarium aanreiken aan vragende verwachten onderhoud- en restauratiekosten. gemeente, maar is ook geschikt voor ander erfgoed. Maar kleine gemeenten zijn dikwijls onder­ kerkbeheerders; duidelijk maken bij welk loket men Al enige tijd beperkt het aankoopbeleid zich niet langer gebruik. Op de galerijen is het kantoor van de bemand en missen de ervaring en kennis om vragen op terecht kan; geen verwachtingen scheppen die niet tot rijksmonumenten maar zijn ook provinciale en SOGK gehuisvest. De glazen aanbouw bevat monumentengebied adequaat te beantwoorden. Zij kunnen worden waargemaakt; oog hebben voor emoties gemeentelijke monumenten welkom. Deze bieden totaal trappenhuis, lift en toiletten. sturen daarom kerkbeheerders door naar ‘Zeist’, naar de en lokale sentimenten. Peter Breukink is al ruim twintig jaar werkzaam als nieuwe subsidie- en financieringsmogelijkheden en zijn RACM. Grote gemeenten daarentegen beschikken over Kerkbeheerders en eigenaren moeten attent zijn op het directeur van de Stichting Oude Groninger Kerken dikwijls even beeldbepalend voor stad en platteland. een eigen monumentenbeleid en een afdeling monu­ belang van hun kerk voor de gemeente en de omgeving, (SOGK). Deze stichting is opgericht in 1969 door een Ook voor wederopbouwkerken is aandacht. Weliswaar menten. hun positie duidelijk maken en zorgen voor een goed aantal bevlogen particulieren die aan de teloorgang van behoren ze nog niet tot het bezit, maar dat zou op termijn Verder is er verschil in problematiek als een kerkgebouw onderbouwd exploitatieplan. Goede contacten met de het Groninger kerkenbestand een halt wilden toeroepen. wel kunnen. uitsluitend wordt gebruikt als kerk of ook voor nevenacti- diverse overheden en netwerken blijken iedere keer weer Dit initiatief werd gevolgd in Friesland, Noord- en viteiten. In het eerste geval ligt volgens Breukink de heel relevant. Zuid-Holland, Gelderland, Drente en Zeeland. Adviesfunctie verantwoordelijkheid bij het desbetreffende kerkgenoot- Inmiddels beschikt de SOGK over een professioneel Sinds twee jaar is er een nieuw beleid: naast de schap en is uitsluitend de ruimtelijke ordening in het Het succes van de SOGK illustreert dat particuliere bureau en veel deskundigheid. Zo heeft de stichting drie oorspronkelijke werkzaamheden treedt de SOGK op als geding. stichtingen tot behoud van oude kerken een belangrijke bouwkundigen in dienst, medewerkers voor de public adviseur en als gesprekspartner voor kerkbeheerders. Na Het wel of niet laten voortbestaan van kerkgebouwen rol kunnen spelen bij de redding van kerkgebouwen, mits relations, de verhuur, de administratie en het secretari- verloop van tijd werd duidelijk dat de kerkbeheerders de waar niet meer wordt gekerkt is volgens hem afhankelijk deze stichtingen professioneel opereren, hun expertise aat. De huisvesting van het bureau in de fraai gerestau- ‘bruidsschat’ niet wilden of konden opbrengen. Door het van politieke emoties. ‘Waar wordt geld voor beschikbaar willen delen en een goede gesprekspartner zijn voor reerde Remonstrantse Kerk is zelf een prachtvoorbeeld oprichten van een eigen beheerstichting lukte het gesteld?’ Belangrijk is dat de kwaliteit van het gebouw gemeenten en andere overheden. van herbestemming. Het werk van de stichting wordt kerkbesturen hun kerkgebouw zonder verlies te wordt benoemd en gerespecteerd. Ook moet gekeken ondersteund door circa 6000 donateurs afkomstig uit exploiteren en nieuwe bronnen van inkomsten aan te worden naar de ensemblewaarde van kerkgebouw en heel Nederland. boren. omgeving en natuurlijk naar de exploitatiemogelijkheden. De directeur runt dit apparaat als een moderne onderneming. Met kennis van zaken en geïnspireerd Vangnetfunctie Er liggen duidelijke taken voor de gemeenten maar ook benadrukt Breukink: ‘Je moet risico’s durven nemen en je Verder anticipeert de stichting op de gevolgen van het voor de kerkbeheerders: moet investeren in de toekomst, maar ook in je huidige subsidiebeleid. Breukink verwacht dat veel De gemeenten zouden creatief moeten meedenken over vrijwilligers.’ kerken door de teruglopende subsidiepercentages voor nevenbestemmingen; een herbestemming is niet altijd Casus Hart van het joodse Groningen in verval Afgezien van een onderbreking gedurende de interieur is opnieuw als synagoge ingericht en op Spanning tussen onderhoud en activiteiten Gemeente en provincie Groningen hebben zich Folkingestraat Synagoge De synagoge in de Folkingestraat in Groningen ligt oorlogsjaren bleef de synagoge in gebruik tot 1952, 29 november 1981 ingewijd. Sindsdien wordt het Het bleek voor de stichting moeilijk om aan de bereid verklaard om de bruidsschat te financieren. in het hart van wat eens de joodse wijk van de stad toen zij werd verkocht en de joodse gemeente haar pand opnieuw door de joodse gemeente voor haar verplichting tot het organiseren van activiteiten te Zij dragen elk m125.000 bij. Tevens stort de gemeente Groningen was. De synagoge of ‘sjoel’, aan het begin van de intrek nam in een jeugdsynagoge in de Folkinge- erediensten gebruikt. Daartoe huurt zij het tegen voldoen. Onverwachte onderhoudsproblemen een eenmalig bedrag van m125.000 in het onder- straat, is een bijzonder fraai en markant gebouw uit dwarsstraat. In de jaren ‘70 was wasserij en een redelijk tarief van de stichting. Daarnaast heeft lieten de stichting te weinig financiële ruimte om houdsfonds voor het gebouw. Ook het rijk heeft een 1905-1906. Het werd ontworpen door de architecten ververij ‘Astra’ in de sjoel in de intussen sterk de stichting zich ten doel gesteld om culturele serieus activiteiten naast de joodse eredienst te bijdrage van een ton toegezegd. Via fondsen wordt Tj. Kuipers en Y. van der Veen in een door Berlage verpauperde Folkingestraat gevestigd. De zaak activiteiten in het pand te organiseren, zoals organiseren. In overleg met de gemeente werden geprobeerd de rest van de noodzakelijk geachte Joodse synagoge, rijksmonument beïnvloede stijl, maar met veel oriëntaalse sloot in 1975 de deuren en het gebouw kwam te historische exposities en kunsttentoonstellingen. de problemen het hoofd geboden. In de jaren ‘90 bruidsschat te financieren. Daarin schuilt meteen Gemeente Groningen (182.484 inwoners kenmerken (zoals koepels en hoefijzervormige koop te staan. Op dat moment had het geen De gemeente en de provincie Groningen verlenen was de stichting in staat om een programma van het voordeel van de nieuwe constructie: de SOGK is per 1 januari 2008) bogen). Inpandig, met een entree in de Nieuwstad, monumentale status. De gemeente Groniningen jaarlijks een subsidie voor deze culturele activitei- drie tot vier exposities per jaar te organiseren. als private stichting beter in staat fondsen voor Provincie Groningen een zijstraat van de Folkingestraat, was er een hield zich afzijdig. Daarom werd in augustus 1975 de ten (in 2008 elk m 20.400,-). Het gebouw is voor stad Daarvoor werd een netwerk opgebouwd met restauratie te werven dan de gemeente. De Rabbinaatshuis uit 1890. Stichting Folkingestraat Synagoge opgericht met en provincie van grote waarde vooral door de musea, ook buiten de provincie. Ook zijn er gemeente Groningen zal de SOGK jaarlijks blijven als doel het gebouw te restaureren. ligging in de Folkingestraat. Sinds de aanleg van het exposities van werk van studenten van de kunst- subsidiëren voor de beheerskosten en de kosten museumeiland (gereed in 1994) met het nieuwe academie in Groningen en van fotografie van van klein onderhoud, met m 30.000 per jaar. De De gemeente koopt het pand Groninger Museum ontstond er een rechtstreekse Noorderlicht. De stichting streeft er nadrukkelijk subsidierelatie van de gemeente met de Stichting Binnen een jaar had de stichting de gemeente looproute van het station door de Folkingestraat naar alleen activiteiten te organiseren die passen Folkingestraat Synagoge zal worden beëindigd. De Groningen zo ver gekregen om het nodige te doen. naar het hart van de stad. De synagoge is één van bij het religieuze karakter van het gebouw. provincie blijft die stichting wel subsidiëren, die De plek in de stad werd gezien als een mogelijkheid de trekkers die bezoekers van het Groninger Daarnaast ontwikkelt men educatieve activiteiten daarvoor culturele activiteiten zal organiseren in de om de geschiedenis van Groningen te doen museum verleidt verder de stad in te gaan. De om jongeren in contact te brengen met het joodse synagoge. Op de galerij komt een permanente herleven. Ook de provincie was bereid een bijdrage stichting omschrijft het gebouw zelf als een verleden van de stad en wordt het gebouw voor expositie over de geschiedenis van het gebouw en te leveren op voorwaarde dat in de synagoge een ‘cultuurhistorisch anker in een bijzondere straat’. concerten verhuurd. het joodse leven in Stad en Ommelanden. De cultureel programma gerealiseerd zou worden van stichting huurt het gebouw om niet van de SOGK. provinciale betekenis. Nadat het rijk zich bereid had Tien jaar later heeft het stichtingsbestuur ook het Professioneel beheer noodzakelijk Naar verwachting zal de definitieve overdracht van verklaard ƒ129.480,- bij te dragen, besloten gemeen- inpandige Rabbinaatshuis weten te verwerven. De Eind jaren ‘90 groeide de behouds- en beheerstaak het eigendom eind 2008 plaatsvinden. te en provincie Groningen de aankoop en restaura- aankoop werd gefinancierd met subsidies van de stichting opnieuw boven het hoofd. Men wilde tie van het pand te financieren. Elk droeg 50% bij. Op diverse fondsen en een bijdrage van de Groninger zich daarom voortaan beperken tot de culturele 1 januari 1977 werd het gebouw aangekocht voor de stichting voor studentenhuisvesting. Sindsdien taak en het beheer aan een professionele organisa- som van ƒ160.000. De gemeente stelt sindsdien het wordt het Rabbinaatshuis gebruikt als kantoor en tie overlaten. Hiervoor is de Stichting Oude pand om niet beschikbaar aan de Stichting opslagruimte voor expositiematerialen van de stich- Groninger Kerken in beeld gekomen. Uitgangspunt Folkingestraat Synagoge die zich ten doel stelt het ting. Eén verdieping wordt via de Stichting voor de SOGK is dat er een lokale gebruiker van de pand te behouden en te exploiteren. Studentenhuisvesting verhuurd voor bewoning. kerk is die er activiteiten in organiseert. Bovendien In 1980-1981 is de synagoge gerestaureerd wil men bij overname van het gebouw een ‘bruids- Bron: archief gemeente Groningen, Dienst OCSW gemeente Groningen, Stichting Folkingestraat Synagoge (architect A.Th. Dubbeling) en zoveel mogelijk in schat’ om het verwachte onderhoud van de Groningen, E. van Voolen en P. Meijer, Synagogen van oorspronkelijke staat hersteld. Een deel van het eerstkomende jaren te kunnen financieren. Nederland, Zutphen 2006, www.synagogegroningen.nl 105

‘

Hoofdstuk 5 Gemeentelijk beleid Regelingen en particuliere organisaties

Detail van een wapenglas, geschonken door het bestuur van de Beemster, in de Grote kerk van Schermerhorn, 1636. handreiking religieus erfgoed 106 107 hoofdstuk 5

5.1 Ruimtelijk Zuiderkerk, Amsterdam dat de Wro meer ruimte biedt om regels van verschillende hoofdgroep ‘Maatschappelijk’. Er kunnen meerdere Gemeentelijke De Zuiderkerk in Amsterdam (1603-1614, aard in bestemmingsplannen op te nemen. Er kunnen on- bestemmingen tegelijk aangewezen worden, zo kan de Structuurvisie architect Hendrick de Keyser) is al in 1929 voor der andere regels over woningbouwcategorieën, horeca hoofdgroep ‘Cultuur en ontspanning’ met het oog op een beleidsinstrumenten Op 1 juli 2008 is de nieuwe Wet op de ruimtelijke orde- de (hervormde) eredienst gesloten, als gevolg en branches van detailhandel in het bestemmingsplan toekomstig breder gebruik van religieus erfgoed ook ning (Wro) in werking getreden. De gemeenteraad is op van de ontvolking van de binnenstad. Het worden opgenomen. Ook is het mogelijk om een sloopver- interessant zijn. drs. Lydia Jongmans basis daarvan verplicht een structuurvisie voor het gehele architectonisch zeer belangrijke gebouw gunningstelsel in het bestemmingsplan op te nemen. Maar de gemeente heeft ook de mogelijkheid om van het grondgebied van de gemeente vast te stellen. Een struc- diende hierna als opslagruimte. In 1945 lagen er Via een bestemmingsplan kan de toekomst van het religi- bestemmingsplan of de beheersverordening af te wijken tuurvisie bevat een ruimtelijke visie op de leefomgeving slachtoffers van de Hongerwinter opgebaard. euze erfgoed in belangrijke mate worden vastgelegd. De via een zogeheten projectbesluit op basis van artikel 3.10 voor de (middel)lange termijn waarin de hoofdzaken van Vanaf de jaren vijftig vonden er tentoonstellin- bestemming ‘religieuze doeleinden’ kan daarin worden of 3.40 Wro bij een project van gemeentelijk belang en het te voeren beleid zijn aangegeven. In de structuurvisie gen over stadsontwikkeling plaats, totdat het bepaald. In de plannen tot op heden ziet men echter met een goede ruimtelijke onderbouwing. Het is niet mo- moet worden aangegeven op welke wijze het beleid zal gebouw – in 1968 door de gemeente Amster- veelal twee soorten aanduidingen die een iets ruimere gelijk om met behulp van een projectbesluit een planolo- Gemeenten hebben diverse beleidsinstrumenten om het worden uitgevoerd. Ook speelt de structuurvisie een rol dam aangekocht – in 1973 dicht ging voor bestemming geven aan een religieus object: sociaal- gisch sloopvergunningenstelsel in het leven te roepen. religieus erfgoed ook in hun algemene beleid een plek te bij de inzet van een aantal grondexploitatie-instrumenten restauratie. culturele doeleinden of maatschappelijke doeleinden. Wel kan op korte termijn een voorbereidingsbesluit geven. waarvoor een grondslag in een structuurvisie is vereist. In 1988 keerden de tentoonstellingen terug, De bestemming maatschappelijke doeleinden maakt in door de raad met zo’n stelsel worden vastgesteld. Het toen de Zuiderkerk werd heropend als gemeen- de regel bebouwing voor dienstverlenende bedrijven en/ voorbereidingsbesluit geeft aan dat een bestemmings- Professor dr. Nico Nelissen heeft deze in hoofdstuk 1.4 Bestemmingsplan of beheersverordening telijk informatiepunt voor ruimtelijke ordening of instellingen mogelijk, maar soms ook voor kantoren plan wordt voorbereid. Het is na de bekendmaking van als volgt gecategoriseerd: Voortaan dienen niet alleen voor het buitengebied, maar en volkshuisvesting. Daartoe was een inbouw en winkels. De essentie is maatschappelijke dienstver- toepassing op alle bouwaanvragen die daarna bij burge- • Ruimtelijke instrumenten ook voor het gebied binnen de bebouwde kom bestem- met galerijen in de kerk gemaakt (architect lening. Erg ruim dus. Culturele voorzieningen zijn er ook meester en wethouders binnen komen. Het sloopvergun- • Juridische instrumenten mingsplannen te worden vastgesteld. De vroegere Hans Hagenbeek), die echter in 2000 door de onder te scharen. De sociaal-culturele bestemming is iets ningvereiste geldt echter niet voor die gevallen waarin • Financiële instrumenten leefmilieuverordening bedoeld om ongewenst gebruik huidige, strakker vormgegeven galerijen beperkter en zit meer in de non-profit sfeer. reeds een aanvraag voor een sloopvergunning conform • Communicatieve instrumenten van objecten tegen te gaan wordt onderdeel daarvan. (architect Hans van Heeswijk) is vervangen. Gemeenten zijn vaak een beetje huiverig voor ruime be- de Bouwverordening is ingediend. Het voorbereidings- • Instrumentenmix Voor gebieden waar geen ruimtelijke ontwikkeling stemmingen omdat daarmee natuurlijk de controle over besluit vervalt na één jaar. wordt voorzien, kan de gemeenteraad in plaats van een wat er met een bepaald perceel gebeurt kleiner wordt. Overigens zijn er ook binnen de ruimtelijke instrumenten bestemmingsplan een beheersverordening vaststellen. De gemeenteraad dient binnen een periode van tien jaar Maar het tegendeel is natuurlijk ook waar: maak je de Gemeentelijke vergunningen die gekoppeld zijn aan de juridische mogelijkheden voor de gemeenten. De beheersverordening is bedoeld als een eenvoudig kos- opnieuw een bestemmingsplan of een beheersverorde- bestemmingen te beperkt dan snijd je jezelf in de vingers Wro betreffen aanleg, kappen van bomen, buitenalarm tenbesparend alternatief voor de tienjaarlijkse bestem- ning vast te stellen. Indien de gemeenteraad daaraan en blijf je aan het wijzigen om alle ontwikkelingen bij en -reclame en opslag. De Wro beveelt een gemeente- mingsplanherziening voor laagdynamische gebieden. niet voldoet vervalt de bevoegdheid tot het invorderen te houden. Indien een gemeente het plan vrij concreet lijke coördinatieregeling aan om procedures en besluiten Vanwege het ontbreken van een procedure en een goede van leges voor onder meer bouwvergunningen totdat het maakt, dan kunnen ze met het plan in de hand ongewens- te stroomlijnen. rechtsbeschermingsmogelijkheid en gelet op het geringe bestemmingsplan opnieuw is vastgesteld. De gemeen- te bestemmingen tegengaan. verschil met een conserverend bestemmingsplan roept teraad kan een verlengingsbesluit nemen, maar dat Per 1 juli 2008 geldt de Standaard Vergelijkbare Bestem- Het rijk en de provincies kunnen algemeen verbindende de beheersverordening vragen op over de bruikbaarbaar- instrument is slechts beperkt inzetbaar. mingsPlannen (SVBP) met verplichte hoofdgroepen en regels uitvaardigen met eisen waaraan bestemmings- heid ervan. De reikwijdte van het bestemmingsplan is verruimd, om- facultatieve functies. ‘Religie’ is een functie binnen de plannen in het algemeen of in specifieke gebieden moe- handreiking religieus erfgoed 108 109 hoofdstuk 5

ten voldoen. De gemeenteraad moet binnen een jaar na In deze nota zijn beleidsregels vastgelegd met daarin de Voorts kan er op gewezen worden dat de gemeenten niet Communicatief Casus Pancratiuskerk Oosterblokker worden geëxploiteerd als cultureel centrum de inwerkingtreding van die regels het bestemmingsplan criteria en kaders die worden toegepast bij de welstands- zelden de eigenaar zijn van oude kerktorens (erfenis uit Verder kan de gemeente communicatieve instrumenten De Pancratiuskerk in Oosterblokker dateert en ten tweede dat de (burgerlijke) gemeente herzien, tenzij een andere termijn is aangegeven. Het rijk beoordeling van de bouwplannen. de Franse tijd) en als zodanig privaatrechtelijke partner inzetten, zoals voorlichting, promotie, overleg, ondersteu- uit de vijftiende en zestiende eeuw. Drechterland mee zou participeren in een en de provincies kunnen ook zelf bestemmingsplannen De gemeente kan met name onveilige sloop tegengaan van een kerkelijke gemeente. Toren en kerk zijn veelal nen van burgerinitiatieven en dergelijke. De gemeente De eenbeukige kruiskerk geldt als een van reservefonds ten behoeve van de toekom- (inpassingsplannen) vaststellen ter waarborging van hun op basis van de Woningwet en de daaraan gekoppelde onlosmakelijk met elkaar verbonden en instandhouding/ kan beginnen met een inventarisatie van het bestaande de mooiste en grootste dorpskerken van stige onderhoudskosten. Het Grootslag eigen belang. voorschriften in de bouwverordening. restauratie is dan ook vaak een gezamenlijke opgave. religieus erfgoed en de toekomstverwachting daar- West-Friesland. doneert zelf ieder jaar C 10.000 in deze Voorts kan de gemeente een eigenaar die zijn eigendom- Daarnaast geldt de Wet voorkeursrecht gemeenten. Een van. Den Haag heeft dit al in 1984 gedaan. Den Helder In de zestiger jaren van de vorige eeuw bij het onder­houdspot; de gemeente C 20.000 en de Beeldkwaliteitsplan men niet conform de geldende voorschriften in stand voorkeursrecht is een grondbeleid-instrument voor de heeft bijvoorbeeld een publicatie Kerken in Den Helder samengaan van de kerkelijke gemeenten van stichting Beheer en Exploitatie Kerk Ooster- Andere ruimtelijke instrumenten zijn het opstellen van houdt aanschrijven met het oog op verbetering en verwerving van gronden en opstallen door de overheid. verzorgd ter gelegenheid van een open monumentendag Westerblokker en Oosterblokker werd om blokker C 25.000. De woningbouwstichting een beeldkwaliteitsplan waarin expliciet op het religieuze vervolgens zelfs bestuursdwang toepassen. Door het vestigen van dit recht wordt de gemeente in 2005 en Bergen op Zoom heeft in 2007 de Ontwikkelings- financiële redenen gekozen om te kerken in heeft verder een meerjarenonderhoudsplan erfgoed wordt ingegaan, het nemen van het initiatief of staat gesteld bij voorrang het eigendom te verwerven visie herbestemming vrijkomende RK-kerken, aanzet voor de kerk van Westerblokker en kwam de laten opstellen en verzorgt de administratie het nauw betrokken zijn bij plannen tot herbestemming Monumentenwet van gronden en opstallen in een gebied waar nieuwe een discussie over religieus erfgoed laten verschijnen. Pancratiuskerk leeg te staan. In de loop der voor de uitvoering van dit plan. van het religieus erfgoed. Dit is een buitenwettelijk plan, Met name in hoofdstuk 2.3 en 5.2 komen de juridische ruimtelijke ontwikkelingen gepland worden. Zoals in hoofdstuk 2.4 beschreven heeft een inventa- jaren verviel het kerkgebouw tot een bouwval Sinds 1989 doet deze monumentale kerk dat dient als beleidskader en dat normatief kan zijn bij aspecten van de Monumentenwet in beeld zoals de Een gemeente kan aldus ook sturen met haar eigen risatie bij de gemeente Utrecht in samenwerking met en tenslotte lagen er plannen op tafel voor de dienst als sociaal-cultureel Centrum koppeling aan het bestemmingsplan. Zie ook 5.2. verordening en de vergunningen. Een bestemming van grond- en vastgoedbeleid. het college van kerkrentmeesters geleid tot een actief aanvraag van een sloopvergunning. Vanuit de Pancratius. Verschillende verenigingen en een kerkgebouw mag op basis van deze wet niet zomaar onderhoudsbeleid. Dit alles behoeft zich niet te beperken burgerlijke gemeente is er om dit te voorko- instellingen maken gebruik van de facilitei­ Juridisch gewijzigd worden, als er nog sprake is van kerkelijk Nieuwe instrumenten tot onroerende zaken, zo heeft Delft op basis van een men een restauratiecommissie in het leven ten van het centrum, daarnaast wordt er een Uiteraard kan de gemeente naast de wettelijke mogelijk- gebruik. Per 2010 treedt naar verwachting de Wet algemene inventarisatie een actief beleid op het gebied van roerend geroepen. Deze breed samengestelde diversiteit aan evenementen georganiseerd. heden van de Wet ruimtelijke ordening gebruik maken van bepalingen omgevingsrecht in werking. Op basis daarvan religieus erfgoed ontwikkeld. commissie heeft een restauratieplan laten Aanvankelijk werd de kerk verhuurd aan de Woningwet 2003 en de Monumentenwet 1988. In deze Overige instrumenten worden alle bovengenoemde vergunningen met uitzonde- opstellen en op basis daarvan een subsidie andere kerkgenootschappen, maar dit bleek wetten zitten allerlei juridische mogelijkheden om de Ook via andere dan de al genoemde vergunningen kan de ring van de horecavergunning onder één regiem gebracht. Instrumentenmix aangevraagd. Dit verzoek werd gehonoreerd niet te combineren met het evenementen- instandhouding van kerken en dergelijke te garanderen. gemeente sturend bezig zijn. Te noemen zijn bijvoorbeeld Medio 2009 wordt de Basisregistratie adressen en In de praktijk maakt de gemeente niet van één enkel en in 1985 werd begonnen met een programma. Incidenteel wordt de kerk de gebruiksvergunning, waarbij het op basis van de gebouwen van kracht, die het voor gemeenten instrument gebruik, maar combineert zij meerdere grootscheepse restauratie die in 1987 werd verhuurd voor uitvaarten, maar er vinden Woningwet Woningwet en het Bouwbesluit gaat om de brandveilig- gemakkelijker maakt het gebruik van objecten te volgen. instrumenten tot een zogeheten instrumentenmix. voltooid. verder geen kerkdiensten plaats. Bij de Woningwet en het daaraan gekoppelde Bouwbe- heid. Ook de milieuvergunning, die op basis van de Wet Met name in de diverse casussen komt naar voren hoe Toen er tijdens de restauratie een groot Het kerkgebouw is eigendom van de sluit betreft het met name de bouwverordening en de milieubeheer en het Besluit algemene regels inrichtingen Financieel gemeenten diverse instrumenten inzetten en daarmee financieel tekort dreigde te ontstaan, bood Stichting Behoud Kerk Oosterblokker. In daaraan gekoppelde bouw- en sloopvergunningen. milieubeheer oftewel het Activiteitenbesluit de milieu­ De gemeente kan ook in financiële zin een rol spelen bij een actieve rol hebben gespeeld bij het behoud van het Woningstichting Het Grootslag uit Werver- het bestuur van deze stichting zitten ver­ Om te mogen toetsen aan redelijke eisen van welstand, aspecten zoals geluid en gevaarlijke stoffen betreft, kan behoud, nevenbestemming en passende herbestemming religieus erfgoed voor de lokale gemeenschap, de shoof haar hulp aan. Deze stichting verstrek- tegenwoordigers van Het Grootslag en de dit wil zeggen dat een bouwplan architectonisch past in van belang zijn bij ander dan kerkelijk gebruik. En tot van kerken en andere religieuze gebouwen. Dat kan door ruimtelijke identiteit en de sociale cohesie daarbinnen. te naast een bouwteam met restauratie- gemeente, die samen een meerderheid een omgeving, moet een gemeente vanaf 1 juli 2004 een slot kan de horecavergunning, afgeleid van de Drank- en middel van financiering, subsidies, leningen, bijdragen in expertise, een laagrentende lening (1,5%) vormen. De exploitatie is in handen van welstandsbeleid hebben, vastgelegd in een welstands- horecawet en het Besluit eisen inrichtingen drank- en beheer en exploitatie, enzovoort. Zie ook 5.3. Voorts valt te wijzen op hoofdstuk 6 met een stappenplan onder de voorwaarden dat de kerk in de de Stichting Beheer en Exploitatie Kerk nota. Deze nota is gebaseerd op artikel 12a Woningwet. horecawet, van belang zijn. Zie verder de bijlagen. voor gemeentelijk beleid. toekomst met een sluitend resultaat zou Oosterblokker, een vrijwilligersorganisatie. 111 hoofdstuk 5 Casus Doornenburg is een klein dorp (ca. 2800 inwoners) dorp. De kerk stamt uit de wederopbouwtijd na de missen worden gehouden al sterk verkleind. Voor De gemeente heeft daarop het initiatief genomen worden opgeknapt en voor iedereen toegankelijk Martinuskerk op een markante plek in Nederland. Het ligt precies Tweede Wereldoorlog (1951, architectenbureau de overige ruimte is zij op zoek naar een nieuwe voor overleg tussen die partijen. Het kerkbestuur, worden. Dit betekent een verbetering van de in de splitsing van de Rijn en de Waal. Net als in Taen en Nix), maar alleen de pastorie heeft een invulling. ‘De kerk is indertijd betaald door de de beheerstichting van het ontmoetingscentrum, beeldkwaliteit en de leefbaarheid van het dorp. Doornenburg veel andere kleine plaatsen staat de leefbaarheid monumentenstatus. Samen met de tuin zijn beide dorpsgemeenschap. Op deze manier willen wij het het Platform Doornenburg, de woningstichting De plannen leiden tot een ‘buurthuis plus’ waarbij van het dorp onder druk door het verdwijnen van gebouwen beeldbepalend. Het ontmoetingscen- gebouw teruggeven aan het dorp’, zo laat de hui- en het schuttersgilde werden allen uitgenodigd ook de huidige kerkelijke functie van het gebouw voorzieningen. Het dorp is aan het vergrijzen en er trum is eigendom van de gemeente en wordt door dige bestuurscommissie weten. Sinds begin 2008 zitting te nemen in een werkgroep. De gemeente behouden kan blijven. Maar Vos benadrukt dat zijn nog maar weinig winkels en voorzieningen in een beheersstichting geëxploiteerd. zijn de zeven Lingewaardse parochies gefuseerd tot ondersteunde het overleg door een projectleider het op dit moment nog wel bij plannenmakerij is Rooms-katholiek kerkgebouw in het het dorp zelf. Steeds meer raken de inwoners aan- De Martinuskerk is groot (700 zitplaatsen) voor de één parochie, ‘de Levensbron’. te leveren. Bij de start gaf de gemeente nadruk- gebleven. Hij vindt het te vroeg om te zeggen dat bisdom Utrecht gewezen op het naburige Gendt. Midden in het dorp omvang van Doornenburg. Vroeger zat zij wekelijks kelijk aan dat men de leefbaarheid in het dorp een het project is geslaagd. Om alles te realiseren Gemeente Lingewaard 44.617 inwoners ligt het zogenaamde kerkeneiland. Hierop bevinden vol, maar de ontkerkelijking heeft ook in Doornen- De beheerstichting van het ontmoetingscentrum belangrijk thema vindt. Ook hecht de gemeente aan moeten er ook bijdragen van de verschillende (per 1 januari 2008) zich een rooms-katholieke kerk met pastorie en burg toegeslagen. Het parochiebestuur heeft door benaderde de gemeente met de vraag om meer de beeldkwaliteit. ‘Maar we hebben ook meteen partijen op tafel komen. Daarover wordt nu met de Provincie Gelderland pastorietuin en het ontmoetingscentrum van het middel van een binnenmuur de ruimte waarin de ruimte. Na een opknapbeurt van het centrum gezegd dat we niet over een bak met geld beschik- werkgroep gepraat. De vertegenwoordiger van de ontstond de behoefte steeds meer in het dorp zelf ken’, licht Vos toe. De gemeentelijke investeringen bestuurscommissie van de kerk laat weten dat het te organiseren. Zo nam men het besluit de dagop- bestaan uit ambtelijke tijd van de projectleider en de bisdom Utrecht nog over de plannen geraadpleegd vang voor ouderen in Doornenburg zelf te regelen. bemoeienissen van twee wethouders. ‘We hebben moet worden. Het bisdom is wel op de hoogte van Tot dan toe waren deze ouderen aangewezen op dus aangegeven dat we het serieus menen, maar de mogelijkheid van eventuele verkoop van de voorzieningen in Gendt. Met de toename van de dat we als gemeente niet meteen een zak geld op pastorie en van ander gebruik van een deel van de activiteiten van de beheerstichting groeide de druk tafel hadden liggen’. De gemeente hoopt op een kerk. Hij gaat er van uit dat het voor het bisdom van op de ruimte. Ook kwam de gemeente ter ore dat bijdrage van de provincie in het kader van de rege- belang is de kerk voor het dorp te bewaren. Het de huisartsengroep in het dorp uitkeek naar een ling Dorpshuis Plus. enthousiasme is er dus in Doornenburg. Reden voor nieuwe praktijkruimte. De huisartsen overwogen de gemeente om nu al met de plannen naar buiten te zelfs zich in een andere plaats te vestigen omdat in Uitgewerkt plan treden in de nieuwe visie op het dorp. Doornenburg geen geschikte ruimte was. De werkgroep heeft alle wensen geïnventariseerd en er is een plan gemaakt waarbij de mogelijkheden Bron: Task Force Toekomst Kerkgebouwen, gemeente Lingewaard, beheerscommissie kerk Doornenburg Gemeentelijke projectleider ondersteunt zijn verkend om – met het huidige kerkgebouw overleg en de pastorie als uitgangspunt – daaraan Ruud Vos van de gemeente Lingewaard beschrijft tegemoet te komen. Het idee is om de kerk en het hoe op een gegeven moment zeven instellingen in ontmoetingscentrum met elkaar te verbinden het dorp bezig waren met ruimtevraagstukken. Van en de pastorie mogelijk te gebruiken voor het schuttersgilde tot een platform van actieve bur- gezinsvervangend wonen en om een aantal gers, van de woningstichting tot het kerkbestuur. ‘Er appartementen te realiseren. Daarmee komt waren wel bilaterale overleggen met de gemeente, er extra ruimte voor het ontmoetingscentrum maar het gekke was dat eigenlijk geen van de partij- en kan een nieuwe huisartsenpraktijk worden en in het dorp met elkaar in gesprek was’, zegt Vos. gerealiseerd. De tuin van de pastorie zou kunnen handreiking religieus erfgoed 112 113 hoofdstuk 5 Casus Rietveldkerk als cultuurhistorisch statement een foyer en een crèche. Rietveld buitte de situering plaats moest de bibliotheekorganisatie brood zien worden, waarmee aan het belangrijkste bezwaar seerd. De hoofdentree van het kerkgebouw werd Het dorp Uithoorn werd in 1965 verrijkt met een van het gebouw aan het water uit. Hij gebruikte de in het pand. In de tweede plaats had het college van van de bibliotheek tegemoet kon worden gekomen. ook de entree van de bibliotheek. De voormalige De Hoeksteen Uithoorn cultuurhistorisch belangrijk gebouw. De beroemde meest simpele vormen die naar zijn idee overeen- burgermeester en wethouders de realisatie van een De bouwkundige dienst van de gemeente bleef theaterzaal werd verkleind tot ontvangstruimte, die architect Rietveld werd gevraagd het ontwerp te stemden met de aard van het christendom. Door de nieuwe bibliotheek betrokken bij de plannen voor echter op het standpunt staan dat vestiging van ook kan worden gebruikt voor het tonen van film- en maken voor een nieuwe kerk ten behoeve van de weerspiegeling van de halve kubusvorm van het revitalisering van een aantal winkels in de dorps- de bibliotheek in de dorpskern boven de nieuw te diavoorstellingen. Van het door Rietveld ontworpen hervormde gemeente in het dorp. De Bouw- en Res- gebouw in het water wordt de vorm van de kubus kern. Door een nieuwe bibliotheekvestiging aldaar bouwen supermarkt de voorkeur genoot. Belang- kerkmeubilair werden enkele banken, de kansel Voormalig Hervormd kerkgebouw, tauratiecommissie van de Nederlandse Hervormde gecompleteerd. Rietveld construeerde een kerkzaal hoopte men de levendigheid van het dorp te verster- rijkste reden daarvoor was dat de verbouwing van en een tafel overgedragen aan het Kröller-Müller gebouwd in 1965 Kerk in Den Haag raadde de kerkvoogdij in Uithoorn van 12,5 bij 25 meter met aan één zijde een raam- ken. Desondanks bood het kerkbestuur in december De Hoeksteen nauwelijks goedkoper zou zijn dan museum. De kosterswoning werd omgebouwd tot Gemeente Uithoorn 27.501 inwoners sterk aan om Rietveld als architect van de nieuwe partij over de totale hoogte van het pand. Boven de 1981 De Hoeksteen ter overname aan de gemeente nieuwbouw. Het college stelde dan ook in januari fysiotherapiepraktijk. In de overige ruimten van het (stand 1 januari 2008) kerk te kiezen. Deze aanvaardde de opdracht op entree van het gebouw kwam een luifel waaronder aan voor de som van ƒ1.000.000 . Daarbij werd ervan 1982 aan de raad voor af te zien van vestiging van gebouw vonden de welzijnsinstelling van Uithoorn, Provincie Noord-Holland voorwaarde dat het gebouw ook voor andere banken werden geplaatst, zodat het gebouw voor uitgegaan dat de huurder van de kosterswoning de bibliotheek in de kerk en het oorspronkelijke het vrouwentrefcentrum en een sociëteit onderdak. doeleinden zou dienen. Er kwamen een toneelzaal, allerhande vormen van ontmoeting geschikt zou met bemiddeling van de gemeente vervangende centrumplan te handhaven. kunnen zijn. Ook ontwierp Rietveld het interieur woonruimte zou kunnen worden aangeboden. De Bron: archief gemeente Uithoorn, Amstelland Bibliotheken van de kerkzaal. In een uitbouw naast de centrale burgemeester besloot daarop de raadsbehande- Gemeenteraad ziet behoud van gebouw als kubus van het gebouw kwamen het trappenhuis, ling van de plannen voor de dorpskern uit te stellen collectieve verantwoordelijkheid de crèche en een kosterswoning. Het kerkgebouw tot januari 1982 om zo het aanbod op zijn merites te De gemeenteraad besliste echter anders. Een motie kreeg de naam ‘De Hoeksteen’. kunnen beoordelen. van de PPR/PSP-fractie werd aangenomen waarin de raad uitsprak dat de bibliotheek in De Hoeksteen Kerkbestuur ziet graag nieuwe bibliotheek Bibliotheek en gemeente kiezen voor gevestigd moest worden en het college werd opge- in kerkgebouw andere locatie dragen de onderhandelingen over het verwerven Met de komst van de Rietveldkerk beschikte Het kerkbestuur moet toen doortastend zijn opge- van De Hoeksteen te openen. De centrale ligging de hervormde gemeente te Uithoorn over twee treden. Uit de notulen van de B&W-vergadering van het gebouw (zeker na de uitbreiding van het kerkgebouwen. Daar kwam door de samenwerking van 29 december 1981 blijkt dat de bouwkundige dorp) was een van de overwegingen bij de motie. met de gereformeerde kerk een einde aan. In 1981 dienst van de gemeente en de bibliotheek zelf tot de De andere overweging was ‘dat aan het gebouw De besloot het kerkbestuur om De Hoeksteen af te conclusie waren gekomen dat het realiseren van Hoeksteen een voor de Uithoornse gemeenschap stoten. Het gebouw was naar het oordeel van het een nieuwe vestiging in De Hoeksteen niet mogelijk zodanige waarde moet worden toegekend, dat een kerkbestuur minder geschikt als kerkelijk centrum was. Het grootste probleem was dat de bibliotheek collectieve verantwoordelijkheid voor de bestem- en kende hoge exploitatielasten. Bijkomende reden niet in één bouwlaag kon worden gerealiseerd. ming van dit gebouw genomen moet worden’. In om voor afstoting van De Hoeksteen te kiezen was Het kerkbestuur huurde echter zelf een architec- 1985 werd de gemeente eigenaar van het pand. dat men goede mogelijkheden voor multifunctioneel tenbureau in, dat een schetsontwerp maakte voor Architectenbureau De Groot en De Zanger, dat het gebruik van het gebouw zag. Het kerkbestuur dacht een bibliotheek in de kerkzaal waarbij twee nieuwe schetsontwerp in opdracht van de kerkvoogdij had aan het vestigen van een nieuwe centrale biblio- verdiepingen met een vide werden ontworpen. gemaakt, heeft ook het definitieve plan voor de theek voor het dorp in de kerk. Daarbij moesten Via de vide kon vanaf de uitleenbalie op de begane verbouwing ontworpen. Zoals gezegd werden in De Hoeksteen, Uithoorn, in 1965 echter twee hobbels genomen worden. In de eerste grond zicht op de twee verdiepingen gehouden de kerkzaal twee verdiepingen met vides gereali- De Hoeksteen, Uithoorn, in 2008 handreiking religieus erfgoed 114 115 hoofdstuk 5

5.2 Rijksmonumenten Dit zijn panden die geen rijksmonument zijn geworden vergunningaanvraag moet ingediend worden bij burge- de rijksdienst, kunnen immers gemotiveerd terzijde ge- van de beeldkwaliteit in een bepaald gebied. Het is een Rijksmonumenten In de meeste gemeenten, hoe klein ook, staat wel ten maar waaraan, vaak binnen een beschermd stads- of meester en wethouders. Een afschrift van de aanvraag legd worden. Wel is zoals gemeld in de Monumentenwet instrument ten behoeve van de zorg voor de kwaliteit van minste één kerk. Meestal zijn het er zelfs twee, want dorpsgezicht, wel een zekere waarde wordt toegekend. om vergunning gaat naar de Rijksdienst voor Archeologie, aangegeven dat er een onafhankelijke monumentencom- de gebouwde omgeving. Het kan betrekking hebben op en gemeentelijk naast de hervormde kerk is er ook vrijwel altijd een Van oorsprong waren er drie categorieën volgens welke Cultuurlandschap en Monumenten en bij monumenten missie ingesteld dient te worden die adviseert aan het het hele stads- of dorpsgebied of een gebied daarbinnen monumentenbeleid op rooms-katholieke kerk. De oudste van deze twee kerken alle niet beschermde panden in een beschermd gezicht buiten de bebouwde kom ook naar gedeputeerde staten, college van burgemeester en wethouders. Helaas leiden of enkele bouwblokken. Het plan geeft in woord en beeld staat vaak al op de rijksmonumentenlijst. Zeker als zij werden onderscheiden: beeldbepalend, beeldondersteu- die beide een adviesfunctie hebben. ook dergelijke commissies in een aantal gemeenten een de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van een gebied grond van beeldkwaliteits- van voor 1850 is. Ook van voor 1850 dateren de rooms- nend en beeldverstorend. In veel gemeenten vormde de Als er een gemeentelijke monumentenverordening is, slapend bestaan. In andere gemeenten is daarentegen weer met het accent op de verschijningsvorm en de en bestemmingsplannen katholieke Waterstaatskerken, de neogotische rooms- eerstgenoemde categorie de opmaat naar een gemeente- dan wordt daarin ten minste de inschakeling geregeld sprake van een actieve monumentencommissie. Het NCM beeld- en belevingskwaliteit ervan. Een inventarisatie in katholieke kerken zijn van na 1850. Deze kunnen sinds lijke monumentenlijst. In een aantal gemeenten is de ca- van een commissie op het gebied van de monumenten- heeft in het verleden regelmatig onderzoek gedaan naar het kader van een beeldkwaliteitsplan zal dan ook altijd enige jaren ook de status van rijksmonument hebben tegorie zelfstandig blijven voortbestaan, waaraan soms zorg, die het college van burgemeester en wethouders taken en bevoegdheden van gemeentelijke monumenten- betrekking hebben op de historische relicten, zoals Jan Willem van Beusekom, verkregen. Aangezien verder, behoudens vier gemeenten ook nog een specifieke subsidieregeling is gekoppeld. adviseert om vergunningen als bedoeld in artikel 11 te commissies, het laatste onderzoek dateert van 2002. monumenten. Van belang is hoe ten aanzien van de toe- specialist architectuurhistorie in de provincie Flevoland, elke gemeente in ons land één verlenen. Verder staat het een ieder vrij om ‘zienswijzen’ komst met de historische bebouwing wordt omgegaan. of meerdere rijksmonumenten telt is daar in vrijwel alle Monumentenverordening naar voren te brengen (vroeger: ‘bezwaarschriften’). Andere krachten kunnen van grote invloed zijn op de Gelukkig is het zo dat deze in veel gevallen als uitgangs- Volgens de laatste gegevens zijn in ons land 3.676 kerke- gevallen één van de kerken bij. Dus is deze handreiking Slechts 34 van de 443 gemeenten in ons land hebben beslissingen die op gemeentelijk niveau genomen wor- punt voor de planvorming wordt gehanteerd. lijke gebouwen als rijksmonument beschermd. Dat is on- voor in elk geval 439 van de 443 gemeenten van belang. geen gemeentelijke monumentenverordening op basis Artikel 18 stelt dat het college van burgemeester en den. Het economisch belang wordt vaak als argument geveer de helft van alle kerkgebouwen in ons land. Verder De Monumentenwet geeft in artikel 2 aan dat met de van de Monumentenwet. Dat wil zeggen dat in 409 ge- wethouders met betrekking tot een kerkelijk monument aangevoerd om monumenten te wijzigen of te slopen. Beeldkwaliteit staat echter niet op zichzelf en dient te zijn er nog 204 onderdelen van kerken beschermd, in de toepassing van deze wet rekening wordt gehouden met meenten sprake is (of in ieder geval is geweest) van een geen beslissing over een vergunning neemt dan in Kerken zijn dan wel bijzondere monumenten maar als het worden bezien in samenhang met de beoogde functionele meeste gevallen betreft het dan het orgel of de preek- het gebruik van het monument. Lid 2 vermeldt specifiek eigen monumentenbeleid inclusief het zelf afgeven van overeenstemming met de eigenaar, voor zover het betreft gebouw niet meer in gebruik is voor kerkelijke doeleinden ontwikkeling van het gebied. Soms wordt echter geheel stoel. Dit wordt ook wel een ‘vanwege’ bescherming dat: ‘met betrekking tot een kerkelijk monument geen monumentenvergunningen. In sommige gemeenten leidt een beslissing waarbij wezenlijke belangen van het dan is toekomstig behoud dus lang niet altijd zeker. of gedeeltelijk, onbewust maar vaak ook bewust voorbij genoemd. De kerk is dan toch min of meer beschermd beslissing wordt genomen ingevolge deze wet dan na deze verordening een slapend bestaan, in andere, meer belijden van de godsdienst of de levensovertuiging in gegaan aan de historische factor om het gebied volledig ‘vanwege’ het orgel en/of de preekstoel. overleg met de eigenaar’. In de praktijk wordt hier niet actieve gemeenten wordt deze verordening regelmatig dat monument in het geding zijn. Gemeentelijke monumenten opnieuw vorm te kunnen geven, zonder belemmeringen. Naast rijksmonumenten zijn er in ons land ook enkele altijd gevolg aan gegeven. herzien en aangepast. Zoals al aangegeven kennen 299 van de gemeenten ook Helaas zijn hiervan al te veel voorbeelden aan te wijzen, provincies met provinciale monumenten. Drenthe telt Rijksmonumenten worden op basis van de Monumenten- Artikel 37 regelt dat een vergunning van burgemeester een eigen monumentenlijst. Niet elke gemeente met waarvan men later weer spijt krijgt. Al vormt de kerk van sinds kort 400 provinciale monumenten, waaronder ook wet aangewezen door de minister van OCW na advies Monumentenvergunningen en wethouders nodig is voor het geheel of gedeeltelijk een verordening heeft dus gebruik gemaakt van deze oudsher meestal ‘de drager’ van de beeldkwaliteit van kerken. De provincie Noord-Holland telt 620 provinciale van het college van burgemeester en wethouders. Artikel 11 gaat over vergunningen tot wijziging, afbraak afbreken van een bouwwerk in een beschermd stads- en mogelijkheid. Door deze aanwijzing genieten de panden een centrum, wanneer de kerk vervolgens volledig wordt monumenten, waaronder 19 kerken. of verwijdering. Het is verboden om een beschermd dorpsgezicht. Burgemeester en wethouders kunnen deze bescherming, terwijl veel gemeenten er ook financiële ingebouwd door (te) hoge gebouwen, dan blijft er weinig Ongeveer tweederde van de Nederlandse gemeenten Beschermd stads- en dorpsgezicht en monument te beschadigen of te vernielen. Zonder of in sloopvergunningverlening koppelen aan de eisen ten mogelijkheden aan koppelen. over van die kwaliteit en de beleving. In principe kan het kent daarnaast ook nog gemeentelijke monumenten die beeldbepalende panden afwijking van een vergunning is het verboden om een aanzien van de bouwvergunningverlening op basis van de beeldkwaliteitsplan een positieve functie vervullen bij zijn aangewezen krachtens een gemeentelijke monu- De Monumentenwet kent ook de mogelijkheid dat de beschermd monument af te breken, te verstoren, te Woningwet, zoals beschreven in hoofdstuk 5.1. Beeldkwaliteitsplan de integratie van de historische factor in de ruimtelijke mentenverordening. Helaas is niet bekend welk deel van minister, gehoord de gemeenteraad, een beschermd verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen of te herstellen, Het buitenwettelijke beeldkwaliteitsplan is ‘een samen- ontwikkeling. Van de andere kant is het niet zo dat een de inmiddels bijna 41.000 gemeentelijke monumenten stads- en dorpsgerzicht aanwijst. In een aantal gemeen- te gebruiken of te laten gebruiken op een wijze waardoor Het komt er dus op neer dat de meeste beslissingen op hangend pakket van intenties, aanbevelingen en/of richt- beeldkwaliteitsplan per definitie een garantie is voor het kerken of kerkelijk erfgoed betreft. ten worden nog beeldbepalende panden onderscheiden. het wordt ontsierd of in gevaar gebracht. Een dergelijke gemeentelijk niveau genomen worden. Adviezen, ook van lijnen voor het veilig stellen, creëren en/of verbeteren behoud van die historische factor. Casus Pieterburen: meer dan zeehonden en wadlopen dwarsarm en kreeg in 1805 een markante toren. Het Stichting Het Groninger Landschap met haar lokale bestond echter de mogelijkheid Europese subsidie- Nederlands Hervormde Pieterburen is een van de bekendste dorpen in interieur verrast door het rijk versierde achttiende- vrijwilligersteam, de eigen plaatselijke commissie middelen voor het plan te verwerven. Voorwaarde Noord-Groningen. Hier is de beroemde zeehonden- eeuws meubilair (preekstoel, doophek, herenbank, en de Agrarische Natuurvereniging Wierde&Dijk. daarbij was dat ook de eigenaar van de objecten Kerk Pieterburen crèche en hier starten veel wadlopers hun tocht kaarsenkronen, wapenborden), dat grotendeels Met als titel Pieterburen-Wierhuizen, een verras- (de SOGK, die ook de tuin en het kerkhof inmiddels over het Groninger wad. Hier begint (of eindigt) ook aan de adellijke familie Alberda te danken is. In de sing op je toeristische route werd een projectplan had overgenomen) zou bijdragen. Samen met de het Pieterpad naar (of van) de St.-Pietersberg in pastorietuin – de pastorie zelf is rond 1960 afge- geschreven om het cultuurtoeristische profiel Europese subsidie kwam de stichting tot ruim twee- Nederlands hervormde Kerk in Pieterburen Maastricht. Maar daarnaast biedt Pieterburen een broken – zijn routes uitgezet langs oude stinzen- van het dorp Pieterburen te versterken door de derde van de benodigde investering. De provincie en lijkenhuisje in Wierhuizen schat aan cultuurhistorie en natuur, in de vorm van planten en een gedeelte heeft nog het karakter ontwikkeling van een samenhangend, kwalitatief en de gemeente financierden vervolgens uit eigen Gemeente De Marne 10.754 inwoners de laatgotische dorpskerk met het kerkhof en de van een typisch Groningse slingertuin behouden. hoogwaardig aanbod op het gebied van cultuurhis- middelen het restant. (per 1 januari 2008) oude pastorietuin, ‘Domies Toen’ (‘de tuin van de In het voormalige catechisatielokaal uit 1888, op torie, landbouw en natuur. Tevens wilde men met Provincie Groningen dominee’). De kerk dateert uit de vijftiende eeuw, het terrein van de tuin, is een theeschenkerij. In het plan de leefbaarheid van het dorp versterken. Projectleider noodzakelijk is in de zeventiende eeuw uitgebreid met een Wierhuizen, nog geen twee kilometer verderop, ligt Dit alles kleinschalig: de omgeving van het dorp laat De SOGK heeft vervolgens een projectleider voor bovendien een juweel van een kerkhof met daarop geen grootschalige toeristische trekpleisters toe. de uitvoering van het plan geleverd. Het was een een prachtig negentiende-eeuws lijkenhuisje. Herstel van het Leichel-orgel, verwarming van de complex project waarbij meerdere aannemers en De kerk van Pieterburen is al vanaf 1981 eigendom kerk en de gewenste voorzieningen voor toiletten, architecten betrokken waren en het heeft de pro- van de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). die pantry en opslagruimte vormden onderdeel van het jectleider veel energie gekost het tot een gezamen- het dorp geworden’, zegt Bekooy. ’s Zomers vinden zorgdraagt voor behoud van het gebouw. Sinds de plan. Daarnaast behelsde het plan de bouw van een lijk product van alle betrokkenen te laten worden. er elk weekend orgelconcerten plaats en er zijn overname organiseert een plaatselijke commissie entreegebouw voor de kerk en Domies Toen, de res- Het projectleiderschap hoort volgens Jur Bekooy tentoonstellingen. Maar de monumentale kerk en (vrijwilligers) er activiteiten. Maar deze commissie tauratie van de tuin en van het kerkhof, alsmede de van de stichting tot de core-business van een haar interieur zijn samen met het kerkhof en de tuin liep aan tegen de beperkingen van het gebouw. In restauratie en verbouw van het catechisatielokaal kerkbeheerder. ‘Subsidie aanvragen voor een kale op zichzelf al toeristische trekpleister genoeg. de eerste plaats was er geen verwarming, daarom en het tuinprieel. Het lijkenhuisje op het kerkhof van restauratie komt soms nog voor’, zegt Bekooy, ‘maar kon er in de winter feitelijk niets plaatsvinden. In Wierhuizen zou natuurhistorisch informatiecentrum het gaat er steeds vaker om dat er een plan komt de tweede plaats ontbraken toiletten, een pantry worden en men wilde vandaar een wandelroute voor restauratie én gebruik waar meerdere partijen en een bergruimte. Ook was het kerkorgel (in 1901 naar de zeedijk aanleggen. De kosten van het pro- beter van worden’. Daarbij moeten professionele gebouwd door F. Leichel in een kopie van de vroe- jectplan werden begroot op m 673.307. en vrijwilligersorganisaties en overheden samen- gere orgelkas uit 1696; de balustrade en het loze werken. Dat vraagt van iedereen een investering in rugwerkfront zijn nog origineel) aan restauratie toe. Financiering vanuit gemeente, energie en tijd. provincie en Europa Projectplan Pieterburen-Wierhuizen De gemeente De Marne nam het projectplan over in Op 15 juli 2006 nam de Commissaris van de Koningin De gemeente De Marne was op zoek naar verbre- een masterplan dat voor het dorp Pieterburen werd het cultuurhistorisch-recreatieve complex in ding van het toeristische profiel van Pieterburen, opgesteld en dat bij de vereiste inspraakrondes gebruik. Daarmee kreeg Pieterburen er een trek- Bron: Stichting Oude Groninger Kerken (www. groningerkerken.nl), Groninger Kerken 24, nr. 4, breder dan alleen zeehonden, wadlopen en veel steun kreeg. De gemeente nam vervolgens pleister voor toeristen bij. Tijdens het winterseizoen oktober 2007 (Themanummer Pieterburen), gemeente Pieterpad. De SOGK is toen in overleg getreden met de realisatie op zich, maar was niet in staat de wordt de kerk veel gebruikt voor activiteiten van De Marne (masterplan Pieterburen) en Stichting Domies Toen (www.domiestoen.nl). een aantal partijen: de Stichting Domies Toen, de volledige kosten te financieren. Via de provincie het dorp. ‘Het is een beetje de mooie kamer van handreiking religieus erfgoed 118 119 hoofdstuk 5

Het is van belang dat het beeldkwaliteitsplan een Financiële regelingen van rijk en provincies 5.3 zijn voor leefbaarheid en kwaliteit van de gebouwde worden bedacht. Het is dan relevant dat de gemeente opsomming te geven van instrumenten die gemeenten bepaalde (formele) status heeft of krijgt door het te Op grond van artikel 34 van de Monumentenwet kan de Gemeentelijke regelingen omgeving en de ruimtelijke ordening is het van belang actief meedenkt aan zo’n gedeeltelijke herbestemming. inzetten om instandhouding en herontwikkeling van onderwerpen aan politieke besluitvorming. Verder is het Minister van OCW subsidie verstrekken ten behoeve dat de gemeente vroeg in het afwegingsproces van de Een sociaal-culturele bestemming of een voorziening religieus erfgoed mogelijk te maken. van belang dat alle betrokkenen (gemeente, bewoners van de instandhouding van beschermde monumen- ter ondersteuning van kerkgenootschappen is betrokken. Immers de belangen voor de wijk zijn mogelijke oplossingen. Er zijn voorbeel- en gebruikers, realisatoren en architecten) op de hoogte ten. Onder instandhouding wordt verstaan de onder- instandhouding religieus lopen snel uiteen. Wat voor gemeenten een waardevol den waarbij de gekozen oplossingen niet in conflict raken Specifieke subsidieverordening onderhoud zijn, en dat er een stimulerende werking van uit gaat houdswerkzaamheden aan een beschermd monument, cultuurhistorisch element is en dus voor de gemeenschap met het kerkgenootschap, dat het gebouw ook nog voor gemeentelijke kerkelijke monumenten. die aanleiding kan geven tot initiatieven ‘uit de markt’. alsmede werkzaamheden die het normale onderhoud te erfgoed als ‘lust’ behouden zou moeten blijven is tegelijkertijd de eredienst gebruikt. Het is daarbij wel geven en nemen. Gemeenten kunnen voor de gemeentelijke monumenten Hoewel de kerk niet altijd als direct betrokkene wordt boven gaan en die voor het herstel van het monument voor het kerkgenootschap als eigenaar een economische Om de bestemming van het gebouw te verbreden, dienen een eigen subsidieregiem vaststellen. Daarbij wordt gezien, is het alleen door het enkele feit dat het dorps- of noodzakelijk zijn. Thans bestaat er een overgangssitu- drs. Gerard Koster, VNG-beleids-­ last. En het kerkgenootschap moet dan medewerking van aanpassingen en voorzieningen te worden getroffen, soms een onderscheid gemaakt tussen subsidie voor stadscentrum gevormd is rondom de kerk van belang de atie waarin op voornoemde grondslag subsidie wordt mede­werker monumenten en archeologie de gemeente kunnen krijgen. De ervaring leert dat veel waarvan de kosten het kerkgenootschap te boven gaan. onderhoud en subsidie voor restauratie. Ook kan specifiek beheerders van de kerk erbij te betrekken. verstrekt via zowel het sinds 1 februari 2006 gefaseerd in ongenoegen bij beide partijen kan worden voorkomen Het aanleggen van toiletgroepen, het realiseren van een voor de kerkelijke monumenten weer een verbijzondering werking tredende Besluit rijkssubsidiëring instandhou- Inleiding als er lokaal een structureel overleg bestaat tussen de keuken of de aanpassing van de verwarmingsmogelijk- worden gemaakt ten opzichte van andere gemeentelijke Bestemmingsplan ding monumenten (Brim) als het Besluit rijkssubsidiëring Gemeenten erkennen doorgaans de waarde van het gemeente en de gezamenlijke kerkgenootschappen. In heden zijn voorbeelden van investeringen waarbij de monumenten, zoals bijvoorbeeld woonhuizen. Zo is er De Wet op de Ruimtelijke Ordening geeft de gemeente- restauratie monumenten 1997 (Brrm 1997), het Besluit religieus onroerend goed. een dergelijk overleg kunnen in een vroegtijdig stadium gemeente met een relatief kleine financiële bijdrage het een gemeente die specifiek voor kerken die gemeentelijk raad de plicht een bestemmingsplan vast te stellen. In- rijkssubsidiëring onderhoud monumenten (Brom) en De bemoeienis van gemeenten met religieus erfgoed mogelijkheden en onmogelijkheden worden besproken. veel hogere doel van het behoud van het religieus erfgoed monument zijn, 50 % van de subsidiabele restauratiekos- dien men niets wil veranderen, dan is een beheersveror- het Besluit rijkssubsidiëring historische buitenplaatsen beperkt zich niet alleen tot het erkend monumentale Maar al te vaak komt het voor dat vermeende oplossin- kan bewerkstelligen. ten vergoedt met een maximum van m 50.000. En zo heeft dening voldoende. In de bestemmingsplannen is het van (Brhb). Het Brrm 1997 en het Brom zijn weliswaar erfgoed. Religieuze complexen, die of jong zijn of niet gen aan het eind van een (her)bestemmingstraject stran- de gemeente Utrecht al heel lang een gemeentelijke belang rekening te houden met archeologische waarden, ingetrokken, maar zullen op grond van de overgangsbe- markant genoeg om tot rijks- of gemeentelijk monument den op formele wettelijke bezwaren. De dan verspilde Monumentaal religieus erfgoed onderhoudsregeling voor monumentale kerkgebouwen. (beschermde) monumenten en historisch waardevolle palingen van het Brim nog enkele jaren grotendeels van te worden gerekend hebben doorgaans ook de aandacht energie leidt dan tot verstoorde verhoudingen tussen Voor wat betreft de rijksmonumenten is er voor de Uitgangspunt daarbij is dat de eigenaar van inmiddels gebiedsdelen. Voor gebieden die aangewezen zijn tot overeenkomstige toepassing blijven. De kerken stromen van gemeenten, hetzij door hun huidige maatschappelijke gemeente en kerkgenootschap. In zijn algemeenheid instandhouding van religieus erfgoed één regiem, waar- een dertigtal objecten verantwoordelijk blijft voor de beschermd stads- of dorpsgezicht bestaat ingevolge de per 2009 het Brim binnen. functie, hetzij door de mogelijkheden van herbestemming geldt dat tijdig overleg tussen gemeente en kerkgenoot- voor het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Weten- bouwkundige staat maar dat de gemeente het onder- Monumentenwet 1988 de verplichting om een ‘bescher- in de verdere gebiedsontwikkeling binnen dorp of wijk. schap de aanpassingen en wijzigingen aan het gebouw schap, in casu de RACM verantwoordelijkheid draagt. houd subsidieert. En niet alleen met geld maar ook in mend’ bestemmingsplan op te stellen. Voor gemeentelijke en provinciale monumenten maar ook Immers, monumentaal of niet, een kerk, klooster of kapel bespoedigt. Buiten de mogelijkheden die er bestaan voor rijksmo- natura. Door technisch advies beschikbaar te stellen is de Het rekening houden met monumenten kan in alle voor beeldbepalende panden in beschermde stads- of is doorgaans een beeldbepalend object voor het aanzien numenten hebben veel gemeenten ook gemeentelijke kwaliteit van de uitvoering van het onderhoud gegaran- onderdelen van het bestemmingsplan: in de plankaart, dorpsgezichten bestaan soms speciale subsidiepotjes van de omgeving en dikwijls een uitgangspunt bij de Functiewijziging van kerkelijk gebouw monumenten aangewezen, waarvoor subsidiemogelijk- deerd. Bij het onderhoud wordt aldus voorkomen dat er in de gebruiks- en bestemmingsvoorschriften en in de of fondsen. Het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft in verdere ontwikkeling van het stratenpatroon en de Dikwijls is het van groot belang dat de gemeente heden zijn gecreëerd. Veelal lijken deze regelingen, qua conflicten ontstaan over het gebruik van materialen of toelichting. Het bestemmingsplan is vaak de kurk waarop negen provincies in samenwerking met het Nationaal overige bebouwing. meewerkt aan een functiewijziging voor een kerkelijk procedure en beoordeling op de subsidiemogelijkheden dat de kleurstelling tot discussie leidt. In combinatie met het gemeentelijke monumentenbeleid drijft. De kerk is Restauratiefonds en de desbetreffende provincie een gebouw. Voor de instandhouding en het behoud van een van het rijk. de zomerse manifestatie ‘Kerken Kijken Utrecht’ weet daarvan vaak het middelpunt en zou dus ook uitgangs- speciaal fonds opgericht voor de verschaffing van laag- Door ontkerkelijking of door andere geloofsbeleving wor- beeldbepalend gebouw is een functiewijziging soms Gemeenten hebben ieder voor zich de mogelijkheid eigen de gemeente met deze regeling het religieus erfgoed te punt kunnen of moeten zijn. rentende leningen voor restauratie of constructief herstel den de kerkgenootschappen in hoog tempo geconfron- noodzakelijk. Zo wil het kerkgenootschap op kleinere beleid te maken ten aanzien van monumentaal erfgoed. ondersteunen en Utrecht als kerkenstad op de kaart te van deze monumenten, waarvan natuurlijk ook kerken teerd met onroerend goed dat moet worden aangepast of schaal in het gebouw blijven ‘kerken’ maar dan moet voor Daarbij wordt doorgaans geen onderscheid gemaakt zetten. kunnen profiteren. worden afgestoten. Omdat gemeenten verantwoordelijk het resterende deel een zinnige en rendabele functie tussen seculier en religieus erfgoed. Het is nuttig hier een Casus De Lambertuskerk in Raamsdonk is een middel- 1275. Omstreeks 1350 werd het kerkje voorzien van stichting grondig herzien en kwam het multifunc- Vrienden van de Lambertuskerk, die zich inzet om Huidig gebruik Lambertuskerk eeuwse kerk. Zij werd vóór 1273 gesticht door de een toren en ongeveer honderd jaar later van een tionele gebruik van de kerk voorop te staan. Dat uit particuliere bronnen giften te verzamelen. De De Lambertuskerk wordt tegenwoordig verhuurd bisschop van Luik, die tot de veertiende eeuw alle nieuw koor en een transept. Vermoedelijk in het jaar betekende concreet dat in de verbouwplannen een vriendenstichting heeft een adressenbestand van voor verschillende doeleinden, maar deze moeten Raamsdonk rechten in handen hield. De Lambertuskerk moet 1502 werd ook het schip vernieuwd, waarmee de toiletgroep en een keuken werden opgenomen om ca. 500 donateurs van wie bijdragen zijn ontvangen. passen bij het karakter van het monument. De daarom gezien worden als één van de oudste en Lambertuskerk haar huidige vorm kreeg. Na de re- dit multifunctionele gebruik goed mogelijk te maken. Zonder de betrokkenheid van de lokale gemeen- secretaris van de stichting, de heer Stijnen, is noordelijkst gelegen steunpunten van het in die tijd formatie kwam de kerk in handen van de protestan- Maar de band met de kerkelijke gemeente werd niet schap was de restauratie niet gelukt. Om dat tot tevens onbezoldigd beheerder. Daarnaast zijn Nederlands hervormde kerk, zeer uitgestrekte bisdom. De geschiedenis van de ten. Vanaf 1990 vonden er geen erediensten meer helemaal doorgesneden. Namens het kerkbestuur uitdrukking te brengen, hanteert de Stichting Lam- er een aantal vrijwilligers bij betrokken. De kerk rijksmonument kerk gaat terug tot ongeveer 1150, maar overblijfse- plaats. De hervormde gemeente beschikte over een hebben twee leden zitting in het bestuur van de bertuskerk lagere tarieven voor lokale verenigingen wordt het meest gebruikt als trouwlocatie, zowel Gemeente Geertruidenberg len van het kerkgebouw uit die vroege periode zijn tweede kerkgebouw in Raamsdonksveer en besloot stichting. Ook bleef de Hervormde gemeente als zij gebruik willen maken van de kerk. voor burgerlijke als voor kerkelijke huwelijken. De 20.742 inwoners (per 1 januari 2008) tot nu toe niet teruggevonden, met uitzondering van alle diensten daar te houden. Dat was bittere nood- juridisch eigenaar van het gebouw. Maar het gaat kerk staat op diverse trouwsites en dat levert een Provincie Noord-Brabant de voet van een natuurstenen doopvont. De oudste zaak, want het kerkbestuur had in 1984-1986 wel de om ‘bloot’ eigendom, beheer en onderhoud werden Provincie en gemeente hebben niet stil gezeten aardige stroom van aanvragen op. Ook worden restanten van het huidige gebouw dateren uit restauratie van het exterieur van de kerk kunnen overgedragen aan de stichting. Maar ook de steun van de overheden was van uitvaartplechtigheden in de kerk gehouden, vooral uitvoeren. Maar er was geen geld meer beschik- groot belang. De gemeente Geertruidenberg heeft voor niet-kerkelijke mensen. Daarnaast kan de baar voor de binnenkant, die zich in een deplorabele Grote particuliere betrokkenheid op twee manieren bijgedragen. Bij de start van de kerk gehuurd worden voor recepties, feesten, toestand bevond. Het was niet meer verantwoord De stichting ging aan de slag om fondsen voor de fondsenwerving heeft de gemeente een bedrag van bedrijfspresentaties en concerten. De gemeente groepen mensen in het gebouw te ontvangen. restauratie te werven en in de periode van 1997 tot ƒ250.000 à fonds perdu geschonken. De stichting Geertruidenberg levert weliswaar geen structurele 2004 werd de kerk in fasen gerestaureerd. Telkens gebruikte dit als startkapitaal. Voorts beschikte de subsidie voor de activiteiten maar huurt zelf de kerk Brede Stichting Lambertuskerk wanneer er weer geld was, werd een volgende fase gemeente over een ambtenaar met veel kennis over regelmatig af voor speciale gelegenheden, zoals In 1992 richtte het kerkbestuur een stichting op die uitgevoerd. Uiteindelijk wist de stichting een bedrag de regelingen in monumentenland. de uitreiking van decoraties en de ontvangst van het behoud en beheer van de kerk tot doelstelling van 1,3 miljoen euro op te halen. Opmerkelijk genoeg Ook de provincie Noord-Brabant droeg aan de res- veteranen. De stichting is door de belastingsdienst had. Aanvankelijk vormden vooral leden van het kwam het grootste deel van dit bedrag (60%) van tauratie bij. Aanvankelijk leken er bij de provincie als onderneming erkend waardoor men BTW kan kerkbestuur ook het bestuur van de stichting. In de particuliere bronnen: particuliere fondsen, bedrijven geen mogelijkheden te zijn, maar er had zich daar terugvorderen. Door terugvordering van de BTW statuten was weliswaar opgenomen dat de kerk en personen. Er bleek veel steun binnen de lokale wel een stuwmeer aan restauratiegelden gevormd. op de verbouwing ontstond zo een financiële buffer. voor multifunctioneel gebruik beschikbaar zou gemeenschap te mobiliseren. Niessen herinnert Deze gelden waren vooral bestemd voor particu- Momenteel verdient men vooral de kosten van moeten zijn, maar de band met de kerkelijke functie zich dat aanvankelijk mensen sceptisch waren of liere eigenaren, die echter aanliepen tegen de forse verwarming, verlichting en verzekering terug, was nog sterk. De stichting kreeg pas vleugels toen de stichting het geld wel bij elkaar zou krijgen. Maar eigen bijdragen die zij moesten leveren om voor de maar Niessen ziet de inkomsten graag nog wat bestuursleden van buiten werden gevraagd. Met de gaandeweg groeide het vertrouwen en werden de regeling in aanmerking te komen. Een wijziging van stijgen omdat het onderhoud van de kerk blijvende komst van de heren Niessen (oud-Tweede Kamerlid inwoners van Raamsdonk en omgeving enthousi- de provinciale regeling werd bepleit en daar kon de inspanning vraagt. van de PvdA) en Stijnen (oud-gemeentesecretaris aster. Leden van de oudheidkundige kring raakten Lambertus als eerste kerk van profiteren. Tegen het van Geertruidenberg) werd een groep enthousias- bij de activiteiten betrokken, maar ook de Rotary einde van de restauratie zag de stichting zich nog telingen van buiten de kerkelijke gemeenschap bij leverde flinke bijdragen. ‘Daar bleken mensen met geconfronteerd met een onverwacht tekort op de het gebouw betrokken. Zij voelden zich verbonden gouden handjes te zitten’, zegt Niessen daarover. verwarmingsinstallatie van m100.000. Dat geld heeft Bron: Stichting Lambertuskerk (Frits Niessen), met het kerkgebouw als cultuurhistorisch monu- De betrokkenheid van particulieren bij de Lam- de provincie toen bijgepast. Ans van Gils, De Lambertuskerk en het dorp Raamsdonk. Duizend jaar geschiedenis, Raamsdonk 2004, ment in het dorp. In 2001 werden de statuten van de bertuskerk heeft vorm gekregen in de Stichting www.lambertuskerkraamsdonk.nl Casus Het Jheronimus Bosch Art Center als impuls van de schilder en zijn werk verteld. Tot slot is er Bisdom is aarzelend investeringsbijdrage van m 2.000.000 voor de koop Educatief centrum van formaat St. Jacobskerk Den Bosch voor het toeristisch aanbod van de stad een studiecentrum met een bibliotheek voor wie Het bleek minder eenvoudig om ook het bisdom van en de verbouw van de kerk, het parochiehuis en Het Jheronimus Bosch Art Center is een educatief Misschien is Jeroen Bosch wel de beroemdste zijn kennis over Jeroen Bosch wil verdiepen. de wenselijkheid van deze nieuwe invulling van de enkele bijgebouwen. Daarvan bestond m 500.000 uit centrum en geen museum. Dat betekent dat er al- zoon van de stad Den Bosch. Maar gek genoeg is Met dat perspectief voor ogen benaderde kerk te overtuigen. In Den Bosch was in de jaren ne- een schenking. De resterende m1.500.000 werd als lerlei educatieve activiteiten plaatsvinden. Zo is het zijn werk niet in Den Bosch zelf zichtbaar. Het is ondernemer Jo Timmermans de gemeente gentig van de vorige eeuw een grote kerk verkocht renteloze lening verstrekt. Daarbij werd de afspraak mogelijk zelf met de technieken van Jeroen Bosch over de hele wereld verspreid geraakt maar zijn ‘s-Hertogenbosch. Als locatie had hij de Jacobs- aan een ondernemer die de kerk ombouwde tot een gemaakt dat voor ieder jaar dat het centrum wordt te werken in het schildersatelier, dat is gevestigd Voormalig rooms-katholieke kerk van het geboortestad herbergt geen enkel origineel werk. kerk in gedachten die vanaf 2004 leeg kwam te vergadercentrum, ‘De Orangerie’. Hoewel die kerk geëxploiteerd, de gemeente een ton van deze lening in de kelder van de kerk. In de bijgebouwen zijn een bisdom Den Bosch, rijksmonument Het Jheronimus Bosch Art Center brengt het werk staan toen de betreffende parochie werd opgehe- met respect voor de architectonische waarde is zou kwijtschelden. In tien jaren zou zo de lening studiezaal en bibliotheek ondergebracht. Het paro- Gemeente ’s Hertogenbosch 136.481 via reproducties toch bij de Bosschenaren en toe- ven. De kerk, gewijd aan Sint Jacobus de Meerdere, verbouwd, oordeelde het bisdom dat dit geen pas- kunnen teruglopen tot een m 500.000. Alleen dit chiehuis is omgebouwd tot restaurant en telt tevens inwoners (per 1 jan. 2008) risten onder de aandacht. Doordat van alle bekende is tussen 1905 en 1907 gebouwd door de architecten sende bestemming voor een sacrale ruimte vormt. resterende deel moet door de exploitant worden enkele gastenverblijven. De reproducties van het Provincie Noord-Brabant werken van de schilder reproducties aanwezig zijn, Jos Cuypers en Jan Stuyt. Het is een neo-byzantijns Men was dus kopschuw om mee te werken aan terugbetaald. Een zakelijke afspraak waarmee de werk van Jeroen Bosch zijn te zien in de galerij van biedt het een totaaloverzicht van zijn oeuvre. Daar- kerkgebouw en geldt als een topstuk in zijn soort. commerciële functies in kerkgebouwen. Toch wist gemeente de garantie verwierf dat het centrum een de kerk en in de toren. De kerkzaal – die verder niet naast wordt door middel van een atelier het verhaal Het is dan ook een rijksmonument. Het gebouw Timmermans, met de toezegging van het gemeen- blijvertje zou zijn. Daarnaast geeft de gemeente werd aangepast – functioneert als podium voor le- bevat prachtige wandschilderingen die tussen 1906 tebestuur op zak, het kerkbestuur zover te krijgen. een jaarlijkse exploitatiesubsidie van m125.000. Dit zingen en concerten van oude muziek. Het centrum en 1910 zijn aangebracht door de kunstschilders Belangrijk argument daarbij was dat hij de kerk bedrag wordt uit de algemene middelen toege- verhuurt de kerk daarvoor aan concertorganisa- Frans Kops en Georges de Geetere. als monument niet wilde aantasten. In de plannen voegd aan het jaarlijkse cultuurbudget van de stad. toren. De belangrijkste aanpassingen van de kerk zou de kerkzaal vrijwel onveranderd blijven en ook De afspraken over deze subsidie kenmerken zich zelf betreffen de aanleg van verwarming en van een Timmermans wilde steun van de gemeente om dit zouden de originele muurschilderingen in de kerk door een zeer zakelijke benadering. De gemeente lift in de klokkentoren. Op 26 maart 2007 werd het centrum op commerciële basis te exploiteren en niet worden aangetast en zichtbaar worden voor heeft een outputafspraak gemaakt: het centrum Jheronimus Bosch Art Center feestelijk geopend. In was bereid harde afspraken over de exploitatie te de bezoekers. Uiteindelijk gingen het kerkbestuur moet minimaal 25.000 bezoekers per jaar trekken het eerste jaar wist het centrum al 50.000 bezoekers maken. Het gemeentebestuur ging akkoord. In de en het bisdom akkoord. Via een kettingbeding zijn (waaronder 3500 scholieren). Worden minder te trekken. eerste plaats betekende het centrum een extra toe- afspraken gemaakt over het toekomstig gebruik van bezoekers gehaald, dan wordt de subsidie nave- ristische trekker in de binnenstad van Den Bosch. de kerk, mocht het Jheronimus Bosch Art Center nant gekort. Daarnaast heeft de ondernemer de Ten tweede zou het behoud van de monumentale ooit de deuren sluiten. Het bisdom kan echter niet verplichting op zich genomen om samen te werken kerk gerealiseerd zijn, een belangrijk punt voor een zeggen of dergelijke bedingen juridisch sterk ge- met het Stadsarchief en de afdeling Bouwhistorie gemeente die er prat op gaat een van de mooiste noeg zijn om op lange termijn passende activiteiten en Monumenten van de gemeente. teneinde het historische binnensteden van het land te hebben. in kerken te garanderen. De gemeente ’s-Hertogen- centrum onderdeel te laten zijn van het totale Het monumentale karakter van de binnenstad wordt bosch heeft zelf geen afspraken met Timmermans cultuurhistorische aanbod van de stad. Verder is op in belangrijke mate door de aanwezige kerken ge- gemaakt over de toekomst van het kerkgebouw last van de gemeente een adviesraad voor het cen- dragen. Het herbestemmen van kerkgebouwen op indien het centrum zijn deuren zou moeten sluiten. trum ingesteld, waarvan de stadsarchivaris en een zo’n manier dat deze openbaar toegankelijk blijven, hoogleraar kunstgeschiedenis met specialistische is dus een must om het cultuurtoeristisch profiel van Gemeente ziet kansen kennis betreffende Jeroen Bosch deel uitmaken. de stad te waarborgen. De gemeente ‘s-Hertogenbosch heeft forse finan- Doel van de adviesraad is het inhoudelijke niveau ciële steun verleend. In totaal gaf de gemeente een van de activiteiten van het centrum te bewaken. Bron: gemeente ’s-Hertogenbosch, bisdom Den Bosch handreiking religieus erfgoed 124 125 hoofdstuk 5

Opslag op rijkssubsidie maken. Dat is zeker van belang als een bestaande sub- 5.4 Transformatie van leegkomende kerkgebouwen ambtenaar die wordt vrijgemaakt en weet wat er leeg Nieuw rijksbeleid herbestemming en Een andere voorkomende mogelijkheid is het leggen sidieregeling voor onderhoud jaarlijks niet in voldoende Particuliere organisaties, Woningbouwcorporaties zouden in de toekomst een staat binnen zijn gemeentegrenzen en daarnaar moet herontwikkeling van een opslag op de rijkssubsidie. De toekenning van mate wordt benut. In combinatie met de bekostiging van belangrijke rol kunnen spelen bij de transformatie van handelen. ‘Als gemeenten niet eens weten welke pan- In juli 2008 hebben de ministers Vogelaar (WWI) en de Brom- subsidie (ingaande 2009 de BRIM) is voor de het abonnement op de Monumentenwacht is een derge- voorbeelden leegkomende kerkgebouwen. Zij hebben immers van den leeg staan, worden er kansen gemist. Kansen om Plasterk (OCW) voor de herbestemming en herontwik- gemeente een indicatie dat het om een beschermwaardig lijke proactieve houding van de gemeente de aanzet om oudsher een sociale doelstelling, hebben kennis en leegstaande panden een nieuwe bestemming te geven. keling van cultureel erfgoed voor de komende drie jaar monument gaat dat in stand moet worden gehouden. te komen tot een meer planmatige aanpak van onder- dr. Arie de Groot en drs. Brigitte Linskens expertise in huis op het gebied van herbestemmingen Corporaties zijn al volop bezig om lege kantoorpanden ruim negen miljoen euro beschikbaar gesteld. Het Ken- Uitgaande van het gegeven dat de rijksbijdrage te laag houd. Breder onderzoek, bijvoorbeeld naar herbestem- (kantoorgebouwen, industriële complexen en pakhuizen) aan te wenden voor andere doeleinden. Corporaties zijn nisprogramma Herbestemming krijgt in 2009 en 2010 is wordt dan door de gemeente het bedrag verhoogd. ming, gebeurt ook wel. maar ook met maatschappelijk vastgoed zoals schoolge- absolute koploper daarin’, aldus Van Leeuwen. Zo heeft respectievelijk m 400.000 en m 650.000. Dit kennispro- Zonder zelf een afweging te maken kan de gemeente bouwen, beschikken over de benodigde financiële mid- de gemeente Amsterdam een ‘kantorenloods’ ingesteld, gramma is mede op aandringen van Aedes tot stand zo meeliftend op de afweging van het rijk een bijdrage den en beheren dikwijls stedelijke wijken waar kerken die met eigenaren van leegstaande panden bespreekt gekomen. Volgens de Rijksnota Architectuur zal er verder leveren. De keerzijde kan zijn dat de gemeente op deze een ‘landmark’ voor de buurtbewoners vormen. wat er aan de leegstand gedaan kan worden. De aanstel- voor het project ‘Impuls herbestemming en herontwikke- manier de te lage rijksbijdrage voor erkende rijksmo- Woningbouwcorporaties ling van een ‘leegstandsambtenaar’ specifiek voor kerken ling krachtwijken’ een budget van twee miljoen per jaar numenten compenseert, terwijl die middelen dan niet Algemeen en Gesprek met Harrie van Os, Tegenwoordig werken zij samen met gemeenten, stads- zou vraag en aanbod bij elkaar kunnen brengen. worden gereserveerd over de periode 2009 tot en met langer beschikbaar zijn voor door de gemeente aan te Woningbouw­corporatie Mozaïek Wonen delen, buurtverenigingen en projectontwikkelaars aan Ook Fons Asselbergs, rijksadviseur voor het Cultureel 2012. Naar verwachting kan ook het bedreigde religieus wijzen (kerkelijke) monumenten. De gemeente Groningen Gouda de vernieuwing van buurten met veel aandacht voor leef- Erfgoed, constateert in De oude kaart van Nederland dat erfgoed hiervan profiteren. geeft zowel een opslag op de rijksmonumenten als een baarheid en bewonersparticipatie. Daarnaast is er bij de geen enkele gemeente, behalve de gemeente Reiderland bijdrage aan de gemeentelijke monumenten. Algemeen: Woningbouwcorporaties, woningbouwcorporaties een toenemende aandacht voor in Oost-Groningen, de leegstand binnen de eigen grenzen Gesprek met Harrie van Os, leegstand en herbestemming het behoud van monumentale panden. Sinds 15 augustus bijhoudt. Asselbergs heeft regionale welstandorga- Woningbouwcorporatie Mozaïek Wonen Gouda Gemeentelijk Cultuurfonds Woningcorporaties zijn private, niet-winstbeogende par- 2008 heeft de Amsterdamse woningbouwvereniging nisaties laten onderzoeken in hoeverre gemeenten en Analoog aan het Cultuurfonds dat het Nationaal Restau- tijen die (semi)publieke taken in de volkshuisvesting uit- Ymere een monumentenspecialist in dienst die zich in het provincies weten welke terreinen, kerken, boerderijen, Van Godshuis tot gezondheidscentrum ratiefonds (NRF) hanteert, zijn gemeenten overgegaan voeren. De rechtsvorm is uitsluitend die van een stichting bijzonder gaat bezighouden met de herontwikkeling en bunkers en kantoren leeg staan. Slechts 90 locaties in Het gesprek vond plaats in de voormalige Sacraments- tot het zelf instellen van een dergelijk fonds waaruit of vereniging. Hoewel in principe niet winstbeogend, kan renovatie van bestaande gebouwen. Nederland staan ‘officieel leeg’! Volgens Asselbergs is kerk in Gouda, een ontwerp van J.P. Dessing. De kerk, die laagrentende leningen kunnen worden betrokken. De en mag de corporatie winst maken. Wel geldt als wette- dit nog geen vijftien procent van het totaal aan lege ter- stamt uit 1932 en sinds 2005 een gemeentelijk monu- rente en aflossing blijven in een dergelijk fonds weer in- lijke bepaling dat de winstbestemming uitsluitend in het Pleidooi voor structureel stimuleringsbeleid en reinen en panden. Ook voor kerkgebouwen en kloosters ment is, is gebouwd in de stijl van de Delftse school met zetbaat voor nieuwe leningen. Bijvoorbeeld de gemeente belang van de volkshuisvesting moet zijn. In art. 12 van leegstandsambtenaar zijn geen cijfers bekend. toepassing van zichtbare baksteen, schuine pannendaken Dordrecht doet dit. het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) wordt inge- De koepelorganisatie Aedes pleitte al eerder voor een Omdat het aanbod onbekend is, kan Aedes geen integraal en traditionele ramen. Cultuurhistorisch is de kerk een gaan op activiteiten die de corporatie in het belang van de stimuleringsbeleid om leegstaande panden een nieuwe beleid ontwikkelen ten aanzien van leegstaande of leeg- herkenbare uiting van haar tijd. Niet alleen de verschij- Gemeentelijke bijdrage in onderzoek bevordering van de leefbaarheid mag uitvoeren. Met het bestemming te geven. ‘Geen ad hoc beleid, zoals nu komende kerkgebouwen. Het beleid wordt nu ad hoc en ningsvorm, maar ook haar plaats in de stad en in de wijk Voor kerkgenootschappen is het gebouw een middel voor oog op de leefbaarheid mogen ook activiteiten worden gebeurt, maar structurele aandacht’, zegt Willem van lokaal bepaald. Korte Akkeren, zoals de straat met water erlangs, die op de geloofsbeleving. Onderhoud heeft dan niet prioriteit. verricht met andere gebouwen dan woongelegenheden. Leeuwen, voorzitter van Aedes in het Aedes-Magazine. de as van de kerk is gepositioneerd en de toren die mede Gemeenten doen er dan verstandig aan om achterstand Het gaat dan vooral om ‘maatschappelijk vastgoed’. Verder pleit Aedes voor de aanstelling van een zoge- het silhouet van de wijk bepaalt. in onderhoud op kosten van de gemeente zichtbaar te noemde leegstandsmakelaar ofwel een gemeentelijke Het interieur van de kerk was licht en ruim, zonder pilaren handreiking religieus erfgoed 126 127 hoofdstuk 5

die het zicht van de kerkgangers zouden kunnen hinderen. behoud van dit altaar. Het staat nu in de opslag en wacht Mgr. drs. A.H. van Luyn, bisschop van Rotterdam, brengt Mozaïek Wonen is thans de eigenaar van het gezond- Instellingen voor stadsherstel een bezoek aan het gezondheidscentrum Korte Akkeren, Er waren 600 zitplaatsen beschikbaar. Het interieur was op herplaatsing in de RK Josefkerk van Gouda Noord. Ook kort voor de opening op 9 februari 2008. heidscentrum. De Stichting Gezondheidscentrum Korte Algemeen en Gesprek met met oog voor detail ontworpen, alle onderdelen sloten bij het Pelsorgel heeft een nieuwe bestemming gekregen in Akkeren is de hoofdhuurder. Er is een huurcontract mr. Onno Meerstadt, directeur elkaar aan: de banken, de belettering, de tegelplateaus deze kerk. afgesloten met een looptijd van twintig jaar, zodat een Stichting Stadsherstel Amsterdam in de wanden en de liturgische gebruiksvoorwerpen. exploitatietekort in de toekomst is uitgesloten. Aanvankelijk was er alleen een granieten hoofdaltaar, Betrokkenheid omwonenden ontworpen en gebouwd door de firma H. Mengelberg uit Door het teruglopend kerkbezoek en de daarmee Verbouwing Rol gemeente te prijzen Algemeen: Stadsherstellen Utrecht. Harrie van Os van de Goudse woningbouwcorpo- samen­hangende financiële problemen moest de Samen met de hierboven genoemde partijen heeft Van Os prijst de rol van de gemeente. De gemeente heeft In diverse steden in Nederland zijn maatschappijen voor ratie Mozaïek Wonen en geboren en getogen in Korte Ak- Sacramentskerk in 2004 worden gesloten. Ook voor deze Mozaïek Wonen de verbouwing tot gezondheidscentrum het kerkgebouw, zowel exterieur als interieur, op de mo- stadsherstel actief. Het zijn particuliere organisaties keren, vertelt dat hij persoonlijk heeft gewaakt over het kerk werd sloop overwogen! Op 27 juni 2004 vond de onder leiding van restauratiearchitect Gerrit Bikker van numentenlijst geplaatst, zodat sloop en uitholling van het die tot doel hebben met sloop bedreigde en in verval laatste eucharistieviering plaats. Harrie van Os kreeg de Van Abken Schrauwen Architecten uit IJsselstein laten interieur werden voorkomen. Verder heeft de gemeente geraakte monumentale en karakteristieke panden te sleutel van de kerk en zag het als zijn missie om samen uitvoeren nadat er een uitgebreid haalbaarheidsonder- het bestemmingsplan aangepast zodat herbestemming restaureren en te behouden en daarmee het historische met de zorgpartijen en de wijkbewoners een goede zoek was verricht. De gemeente Gouda heeft behalve mogelijk werd. Ook het overleg met het bisdom is in karakter van de stad en de omgeving en het leefklimaat bestemming te vinden voor dit unieke gebouw. de genoemde aankoopsubsidie niet bijgedragen aan de goede harmonie en in goed overleg verlopen. voor de bewoners. Er is een overkoepelende organisatie: Van Os benadrukt het belang van de betrokkenheid van de bouwkosten, maar wel projectmatig. De provincie Zuid- Duidelijk is dat de goede contacten van Van Os, zijn ‘Het behouden huis’. omwonenden. Van Os: ‘Al in 2001 waren er gesprekken kort erna fuseerde tot Mozaïek Wonen, met m 200.000 Holland heeft bijgedragen aan de totstandkoming van persoonlijke betrokkenheid bij de kerk en de wijk, zijn niet Het succes van de eerste maatschappij tot Stadsherstel, geweest tussen de thuiszorgorganisatie ‘Vierstroom’, aankoopsubsidie van de gemeente Gouda, afkomstig uit de samenwerking ten aanzien van de concentratie van aflatende energie en zijn enthousiasme deze geslaagde in Amsterdam, was blijkbaar zo aansprekend dat in veel een huisartsenmaatschap uit Korte Akkeren en een maat- het stimuleringsfonds wijkontwikkeling. de eerstelijnszorg in een gebouw, de gebouw(indeling), transformatie in belangrijke mate mogelijk hebben ge- historische steden in Nederland een ‘Stadsherstel’ werd schappij van fysiotherapeuten. Zij waren op zoek naar Van Os: ‘Het traject vóór de aankoop van de kerk was een extra financiering en interne organisatie door het leveren maakt. Korte Akkeren heeft zijn kerkgebouw als markant opgericht, vaak als een NV, maar ook wel in de rechts- een goede locatie voor eerstelijnszorg. Wij als corporatie pad vol gevoeligheden en voorzichtig opereren met de van de projectleiding. punt in de wijk behouden met een medisch/sociale func- vorm van een stichting. Deze organisaties zijn voor het liepen al langer rond met dat idee. Als woningcorporatie besturen van de kerk, de woningcorporatie, het bisdom tie voor alle buurtbewoners. Niet voor niets is de toren monumentenbehoud van groot belang. Zij kopen immers moet je niet alleen stenen stapelen, maar ook oog hebben en de gemeente Gouda.’ Het resultaat is buitengewoon fraai. De inbouw van van de kerk ’s nacht verlicht als een echt baken in de wijk de meest bedreigde panden aan, waaronder ook leeg- voor de kwaliteit van leven, voor het sociale aspect.’ verdiepingen heeft het lichte interieur geen geweld en slaat de klok nog steeds. staande kerkgebouwen, restaureren die en zorgen voor Mozaïek Wonen heeft zich samen met de Stichting aangedaan. Veel oude beeldbepalende elementen, zoals een nieuw gebruik met een sluitende exploitatie. Vraag en aanbod bij elkaar gebracht Gezondheidscentrum Korte Akkeren, de Vierstroomzorg- de glas-in-loodramen, het orgelbalkon en de wijwater- Stadsherstel Amsterdam heeft inmiddels elf herbestem- De idee om de woningbouwcorporatie bij de herbestem- kring, de artsen, de fysiotherapeuten, het kerkbestuur, vaten zijn gehandhaafd of hebben een nieuwe functie de kerkgebouwen in eigendom en exploiteert deze zonder ming van het kerkgebouw te betrekken komt voort uit het bisdom Rotterdam en de gemeente Gouda ingezet gekregen. Zo doen oude kerkbanken nu dienst als ‘de verlies. De transformatie van de Julianakerk, eigendom een samenspel van diverse parijen die in Korte Akkeren voor de realisatie van een gezondheidscentrum omdat stoelen in de wachtkamers’. Met trots vertelt Van Os over van Stadsherstel Den Haag, in de Haagse Transvaalbuurt werkzaam waren. Onder andere was de gemeente Gouda daarmee ook de woonkwaliteit voor haar huurders in de zijn aandeel hierin. Overal is met respect voor de oude tot wijkcentrum is een fraai voorbeeld van een maat- hierbij betrokken in het kader van wijkontwikkeling. wijk sterk zou verbeteren. Mozaïek Wonen heeft daarmee functie invulling gegeven aan de nieuwe bestemming. Er schappelijke herbestemming in een achterstandswijk. Nog hetzelfde jaar werd het kerkgebouw voor m 900.000 de vraag naar een eerstelijns gezondheidsvoorziening en is zelfs een kleine kapel als stiltecentrum ingericht voor verkocht aan woningbouwcorporatie Volksbelang, die het aanbod van een leegstaande kerk bij elkaar gebracht. de parochianen. handreiking religieus erfgoed 128 129 hoofdstuk 5

Gesprek met mr. Onno Meerstadt, directeur complexen en kerkgebouwen. Deze grote monumenten en twee dorpskerken buiten Amsterdam. Alle zijn fraai Stichting Stadsherstel Amsterdam hebben vaak hun functie verloren en worden daardoor gerestaureerd en worden verhuurd als bijzondere locatie. Stadsherstel Amsterdam NV ontstond eind 1999 uit een met de ondergang bedreigd. De meeste kerkgebouwen In de meeste kunnen nog kerkdiensten plaatsvinden en fusie tussen de Amsterdamse Maatschappij tot Stads- kreeg Stadsherstel in bezit via het Amsterdams Monu- dat gebeurt ook. herstel NV en de NV Amsterdams Monumenten Fonds. mentenfonds. De Vondelkerk, de Posthoornkerk en de De Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel werd Oranjekerk konden worden gered dankzij actiecomité’s. Rol van de gemeente 30 augustus 1956 opgericht als een reactie op de ontwik- Dit geldt ook voor De Duif. Deze kerk werd gekraakt De gemeente Amsterdam ondersteunt Stadsherstel, ook kelingen in de Amsterdamse binnenstad. Na de Tweede door haar parochianen om sloop te voorkomen en met financieel, bij haar plannen en bij de uitvoering. Maar dit Wereldoorlog was het centrum op veel plaatsen ernstig succes. Nu is het een van de meest populaire locaties geldt ongetwijfeld niet voor alle gemeenten. verpauperd. Grote saneringsplannen werden voorbereid, van Amsterdam! Meerstadt ziet een grote rol weggelegd voor burgerlijke waarbij authentieke bebouwing plaats moest maken De Amstelkerk werd in 1985 door de gemeente Amster- gemeenten bij het behoud van religieus erfgoed. Hij voor grootschalige nieuwbouw. Ook vond men dat de dam aangeboden en na de restauratie fungeert het kerk- benadrukt het belang van een goede relatie van de kerke- stad beter bereikbaar moest worden gemaakt voor het gebouw als huisvesting van Stadsherstel Amsterdam. lijke gemeente met de burgerlijke gemeente – proactief autoverkeer, waarvoor een groot aantal doorbraken werd nu met 15%, maar dat was aanvankelijk niet het geval. Meerstadt: ‘Dat is toch een prachtig tweede leven voor beleid –, zodat in een vroeg stadium, in goed overleg aan gepland. Doel van de Maatschappij tot Stadsherstel was Pas twaalf jaar na de oprichting, bij de perikelen rond dit kerkgebouw, overdag wordt er gewerkt, ‘s avonds is een oplossing gewerkt kan worden, maar ‘de eerste ver- om bestaande karakteristieke panden hun oude luister de nieuwbouw van de ABN in de Vijzelstraat, stelde de er een concert en op zondag wordt er gekerkt.’ antwoordelijkheid ligt bij de kerkgenootschappen.’ terug te geven, het leefklimaat in de stad te verbeteren toenmalige wethouder Polak voor om met het geld dat de Niet alles is mogelijk bij de herbestemming van kerk- Meerstadt pleit voor het aanstellen bij gemeenten van en het historische straatbeeld te herstellen. Sinds haar stad ontving tengevolge van de woningonttrekking door gebouwen. Het zijn ingewikkelde gebouwen met voor een projectleider kerkgebouwen, die als aanspreekpunt oprichting heeft zij meer dan 450 verkrotte panden ge- die bouw, aandelen te kopen in Stadsherstel. herbestemming voor woningen ’weinig raamopeningen’, en coördinator voor de diverse afdelingen binnen de restaureerd. In deze monumenten zijn woningen, winkels Restauraties worden uit eigen kapitaal, subsidiegelden en dikwijls met zeer waardevolle interieurs. Je moet zoeken gemeenten (monumenten, welzijn, cultuur, financiën, pla- of restaurants gevestigd. Ze zijn alle aangepast aan de laagrentende leningen gefinancierd. Na restauratie komen naar ‘een juiste combinatie van functies, maar ook kijken nologie, bouw) kan fungeren. Verder moeten gemeenten eisen van deze tijd maar nadrukkelijk met behoud van de Sint-Willibrordus binnen de Veste, bijgenaamd ‘De Duif’, in Amsterdam (1857, architect Th. Molkenboer), de panden in de verhuur. Een aanzienlijk deel van de huur­ naar de omgeving.’ Als voorbeeld noemt Meerstadt de niet bang zijn dat het hun altijd geld gaat kosten, zij kun- thans eigendom van Stadsherstel Amsterdam. monumentale details. opbrengsten wordt besteed aan onderhoud om nieuw verval Gerardus Majellakerk, waarin, na herbestemming, een nen ook met andere middelen helpen, bijvoorbeeld door ‘Ondanks de NV-vorm is Stadsherstel geen winst minder gunstig, zo is per 1 januari 2008 de vrijstelling van en verloedering te voorkomen. Meerstadt ziet Stadsherstel archief en een bibliotheek zijn gevestigd. het geven van voorlichting over subsidiemogelijkheden, Onno Meerstadt is sinds mei 2007 directeur van Stads- beogende instelling, het is wel de enige woningcorpo- vennootschapsbelasting voor woningbouwcorporaties Amsterdam anno 2008 primair als een ‘restauratiebedrijf’. Actiegroepen kloppen vaak aan bij Stadsherstel met de bestemmingsplannen, horeca- en gebruiksvergunningen, herstel Amsterdam. Maar monumenten restaureren en ratie met een NV-vorm’, benadrukt Meerstadt. Vanaf de afgeschaft. Dit geldt eveneens voor gelijkgestelden, Stadsherstel is geen ‘collectioneur’ van architectuurhistori- vraag ‘kunnen jullie dat gebouw haalbaar exploiteren’. het voorkomen van sloopvergunningen en de herbestem- vervolgens verhuren was voor hem bekend terrein. Hij oprichting is Stadsherstel erkend als een instelling in de zoals andere ‘Stadsherstellen’, organisaties die primair sche juwelen zoals de vereniging Hendrick de Keyser, maar Meerstadt: ‘Actiegroepen zijn belangrijk; wij kijken bij mingsmogelijkheden. was werkzaam bij de Vastgoed BV van de Universiteit zin van de Woningwet, dus als een woningcorporatie met werken in het belang van de volkshuisvesting. ‘een vangnet voor incourante gebouwen’. het beoordelen van de behoudwaardigheid van kerkge- Meerstadt ziet ook een taak weggelegd voor gemeen- van Amsterdam en had daardoor te maken met allerlei alle fiscale voordelen zoals vrijstelling van vennoot- Volgens de statuten moeten de eventueel gemaakte bouwen vooral naar de monumentale waarde, maar ook ten bij het ‘meedenken’ en het ‘lobbyen’. Zij kunnen bij monumentale panden in de binnenstad. Bovendien heeft schaps- en overdrachtsbelastingen en grote financie- winsten ten goede komen aan nieuwe projecten. Aan de Kerkgebouwen naar bijvoorbeeld het instandhouden van stedenbouw- uitstek bijdragen aan het creëren en het vergroten van hij zelf gewoond in een monumentaal appartement van rings- en subsidiemogelijkheden. Helaas zijn de recente aandeelhouders wordt per boekjaar maximaal 5% divi- Sinds de fusie in 1999 worden niet alleen woonhuizen kundige ensembles.’ draagvlak bij de buurtbewoners tijdens het zoeken naar Stadsherstel. fiscale maatregelen voor woningbouwcorporaties veel dend uitgekeerd. De Gemeente Amsterdam participeert aangekocht maar ook grote panden zoals industriële Stadsherstel bezit thans acht stadskerken, één schuilkerk een herbestemming. 131

Hoofdstuk 6 Stappenplan

voor pro-actief lokaal beleid

De Broerekerk in Bolsward, in 1980 door brand verwoest, geconserveerd als ruïne en in 2006 met de tegenwoordige glazen kap overdekt. handreiking religieus erfgoed 132 133 hoofdstuk 6

6.1 altijd met respect voor de in Nederland geldende relatie De 7 stappen De kerkgenootschappen bestemmen, respectievelijk te ontwikkelen complexen en • gaafheid (latere wijzigingen, uitbreidingen, Stappenplan kerk – overheid. Gezien de grote instandhoudings­ • inventariseer welke kerkgenootschappen, terreinen. De gemeente kan eventueel zelfs ervoor kiezen aantastingen) problematiek van het religieuze erfgoed kan het echter kloosterordes, congregaties (en eventueel zorg- en ook begraafplaatsen in de inventarisatie mee te nemen. toekomstbepaling religieus geen kwaad de grenzen daarvan te verkennen. De kerken 1 – Inventarisatie onderwijsinstellingen) in het geding zijn Dit is een vrij brede aanpak, anderzijds kan er voor Waardering en selectie erfgoed en de overheid, in casu de samenleving in het algemeen, • vraag naar eigen kerkelijke visie: is er plaatselijk of worden gekozen om zich uitsluitend te concentreren op Selectiecriteria opstellen: hebben namelijk overeenkomende doelen: 2 – Draagvlak landelijk beleid over gewenste herbestemming, de eigenlijke kerkgebouwen. • voor de overheid het behoud van waardevol religieus medegebruik et cetera. Cultuurhistorische waarden (algemene historische ir. Gertjan van der Harst, erfgoed 3 – Potenties • vraagstelling aan kerkgenootschappen c.s. over 1.2 Kwantitatieve inventarisatie betekenis), zoals: dr. ir. Kees Doevendans, • voor de kerken de ondersteuning bij het instandhouden hun toekomstverwachtingen: demografisch, Globaal: totaaloverzicht • betekenis voor de lokale geschiedenis drs. Lydia Jongmans, van dat erfgoed 4 – Doelstellingen afstoten, ruimtebehoefte, herinrichting, financiële • alle gebouwen in de gemeente: aantal, ligging en • voorbeeld voor een bepaalde landelijke ontwikkeling drs. Brigitte Linskens ondersteuning, et cetera (zie 1.4) spreiding over regio of stad De toekomstbepaling van religieus onroerend erfgoed 5 – Instrumentatie Per kerkgebouw Architectonische waarden, onder andere: Inleiding betreft een breed veld met in voorkomende gevallen De gemeentelijke overheid • bouwperiode of -jaar • kwaliteit van geheel of onderdelen De rol van de gemeente zal in principe terughoudend zijn, veel gebouwen en actoren. De mogelijke problemen en 6 – Beheer • inventariseren bestaand eigen gemeentelijk beleid • eigenaar/ beheerder • representatief gebouw voor bepaalde stijl, tenzij religieus erfgoed zoals een kerkgebouw na een oplossingen daarvoor zijn veelvoudig en divers. Ze vragen en instrumenten (zie 1.5) • grootte terrein oeuvre bepaalde architect zorgvuldige analyse gewaardeerd wordt als van om de inzet van meerdere vakinhoudelijke disciplines 7 – Evaluatie • grootte gebouw • zeldzaam of zelfs uniek algemeen belang. Tot het domein van de gemeentelijke binnen een gemeente. Elk van de oplossingen op zich 1.1 Wat is religieus onroerend erfgoed? • capaciteit kerkruimte en overige ruimten overheid behoren veel, ook voor het aandachtsveld van (bijvoorbeeld herbestemming) kan al min of meer Dit moet eerst helder gedefinieerd worden: over welke • al dan niet pastorie, kosterswoning, Stedenbouwkundige waarden, onder andere: het religieus erfgoed relevante zorgen en taken: complex zijn en een eigen bijpassend, meer specifiek gebouwen gaat het? In de regel wordt gedacht aan verenigingsgebouw aanwezig schaalwaarde ten opzichte van de overige bebouwing architectuurbeleid, cultuurhistorie, monumentenbeleid, stappenplan vergen. 1 – Inventarisatie kerkgebouwen in bezit van kerkgenootschappen, en aan • bouwkundige staat (onderhoudstoestand): schatting omgevingspsychologisch: landmark, herkenningspunt openbare ruimte, huisvesting openbare functies, Het stappenplan in dit hoofdstuk geeft een ideale situatie klooster- en congregatiegebouwen. Maar religieus morfologisch: onderdeel van landschappelijke of behoud stedenbouwkundige vormgeving, bevorderen weer. In de praktijk kan het vanwege bijzondere Formuleer een probleemstelling en benoem de urgentie onroerend erfgoed is breder: kapellen op kerkhoven, 1.3 Kwalitatieve inventarisatie stedelijke structuur sociaal kapitaal van buurt en wijk (maatschappelijke omstandigheden voorkomen dat bepaalde latere tot behoud van religieus erfgoed: kapelletjes langs wegen, kerkzalen (oorspronkelijk) Gedetailleerd: inventarisatie per kerkgebouw ontwikkeling), toerisme, city marketing et cetera . stappen noodgedwongen juist eerst moeten worden • definitie: wat is onroerend religieus erfgoed; behorend bij ziekenhuizen, scholen en andere Gebouwbeschrijvingen opstellen, waarin onder andere Het is van belang ook de stedelijke of landschappelijke De gemeente handelt hierbij vanuit diverse rollen: ze is gezet. Dit zal het geval zijn als religieus erfgoed van afgrenzing van de verzameling (zie 1.1) instellingen op confessionele grondslag et cetera . moeten staan: structuren te omschrijven waarin deze gebouwen zich regulerend, faciliterend, desnoods sanctionerend. hoge waarde ineens dreigt te verdwijnen door sloop, De problematiek daarvan is echter anders en minder • ruimtelijke situering bevinden. Het gebouw, respectievelijk een verzameling In het verband van deze handreiking is het streven al of zal worden aangetast door een niet-passende De gebouwen groot. De kerkgenootschappen hebben te maken met • ligging in beschermd stads- of dorpsgezicht gebouwen moet ook worden gewaardeerd in dit bredere deze rollen samen te vatten tot een pro-actieve houding. herbestemming. • kwantitatieve inventarisatie gebouwenbestand: krimp. Behoefte aan zorg en onderwijs blijft daarentegen • monumentenstatus (wel/ niet rijks-, (ensemble)verband. Bijvoorbeeld: een gebied met Bij dit stappenplan zij ook verwezen naar de hoeveelheden en getallen, ligging, spreiding, onverminderd, en het gaat daarbij om professionele provinciaal, gemeentelijk monument) terpdorpen, bijzondere dorpstypologie zoals brink- Na zorgvuldige afweging van belangen kan de gemeente achtergrondinformatie in eerdere hoofdstukken. status (zie 1.2) instellingen die een betere financiële grondslag hebben. • architect en esdorpen of kerkringen, bijzondere vooroorlogse zich inzetten voor behoud van religieus erfgoed in het • kwalitatieve inventarisatie: beschrijvingen en Bovendien zijn zulke kapellen en kerkgebouwen • bouwstijl of wederopbouwwijken, verwoest gebied met samen- algemeen of voor een afzonderlijk kerkgebouw, maar waardestelling van het gebouwenbestand (zie 1.3) verbonden aan grotere, en desnoods makkelijker her te • interieur en inrichting hangende uit een korte periode daterende wederopbouw, handreiking religieus erfgoed 134 135 hoofdstuk 6

nieuwe landaanwinning zoals de Noordoostpolder et 1.4 Kerkelijke toekomstverwachting Communicatieve instrumenten: kennisontwikkeling, 2 – Draagvlak 2.2 Inhoudelijke kennis • betrek bij deze bijeenkomsten vertegenwoordigingen cetera . Hiervoor zijn er voorbeelden te vinden in diverse ideevorming en informatieverstrekking Eigen afdelingen, verenigingen en instellingen van de kerkgenootschappen, en van op het brede Vanwege karakteristiek en gaafheid van deze structuren landelijke kerkelijke beleidsnota’s, handreikingen en • naast inventarisatie van gebouwen en kerkgenoot- Probeer al in een beginstadium een breed draagvlak te • regionale erfgoedcentra, gemeentearchieven terrein van cultuurhistorie werkzame kennis- en op zich kan behoud van religieus erfgoed al gewenst zijn, visiedocumenten, zoals rapporten van bisdommen, en de schappen ook inventarisatie (netwerk van) eigenaren, creëren voor een gemeentelijk beleid inzake religieus • musea financieringsinstellingen als landmarks, of herkenningspunten voor de totale schema’s in de PKN-nota’s Maatwerk en Kansen voor maatschappelijke actoren, marktpartijen en hun erfgoed via: • geschiedkundige verenigingen structuur. kerkgebouwen, 2007. Zie als achtergond ook hoofdstuk 2 doelstellingen et cetera • publiek draagvlak: bewustwording in de samenleving • monumentenzorg 2.4 Globale politieke en bestuurlijke visie Met de status van door het rijk aangewezen beschermd over de visie van diverse kerkgenootschappen. • inspraak, prijsvragen, ideevorming, onderzoek van het religieus erfgoed; algemeen en in het eigen • cultuur, recreatie, toerisme Is er een door brede raadsmeerderheid gedeeld inzicht stads- en dorpsgezicht zijn dergelijke waarden erkend. van mogelijkheden hergebruik, herbestemming, territorium, op grotere schaal van regio, streekgemeen- • communicatie en politieke wil tot pro-actief beleid? Benoem indien van toepassing ook de waarden van 1.5 Gemeentelijk beleid en instrumentarium herontwikkeling (‘quick scans’) te en stad, op kleinere schaal van dorp, wijk en buurt Kunnen, op basis van de verzamelde gegevens en de verdwenen of zeer aangetaste gebouwen, dit als Beleid en instrumentarium zijn interventie-instrumenten • informeren als onderdeel van beleidspakket: (zie 2.1) Externe kennisinstituten en instellingen discussies, al door de politiek globale visie, beleid, illustratie van de noodzaak overgebleven waarden (meer) waarmee de gemeente de toekomst van religieus erfgoed doelstellingen uitdragen ten aanzien van betekenis • gebruik eigen kennisafdelingen, verenigingen, • provinciale archieven doelstellingen e.d. worden geformuleerd? te beschermen. kan mee bepalen. Ze kunnen worden onderverdeeld naar: religieus erfgoed als onderdeel van bepaalde instellingen en externe kennisinstituten, instellingen • provinciale erfgoedhuizen en monumentensteunpunten Helder onderscheid tussen verantwoordelijkheden van de beleidssector (toerisme, city marketing, cultuurhistorie, hiervoor (zie 2.2) • landelijke en regionale organisaties op het terrein van gemeenteraad (beleidsvorming en de controle daarop) en Er kan voor worden gekozen alvast een pre-selectie op Ruimtelijke instrumenten maatschappelijke ontwikkeling, cultuurbeleid et • politiek draagvlak: bewustwording bij bestuur en raad, monumenten en cultuurhistorie het college van burgemeester en wethouders (uitvoering, te stellen van de meest waardevolle gebouwen. Bij • bestemmingsplan (of beheersverordening) cetera) politiek committeren door aansturing op pro-actieve rol • de in diverse provincies werkzame Stichtingen Oude … mandaat besluiten op deelprojecten). aanstaande herziening van een bestemmingsplan kunnen • ontwikkelingsplan/ projectbesluit • beleidsinformatie: kennis en onderzoek bundelen in van de gemeente (zie 2.3) Kerken Wordt er een verantwoordelijke projectwethouder deze als cultuurhistorisch waardevol, beeldbepalend • beeldkwaliteitsplan nota’s, visiedocumenten et cetera • globale politieke en bestuurlijke visie formuleren • de VBMK aangewezen? o.i.d. worden aangeduid en tegen sloop zonder meer Juridische instrumenten Coördinatiemechanismen (zie 2.4) • voor onderzoek meer in de diepte zijn er diverse Welk organisatieonderdeel gaat het proces leiden, worden beschermd. Bij acute bedreiging van zeer • Wet op de ruimtelijke ordening (WRO): naast • initiatiefgesprekken met eigenaren en actoren • ambtelijk draagvlak: alle relevante gemeentelijke wetenschappelijke en andere documentatiecentra, heeft coördinatiefunctie? waardevolle gebouwen buiten beschermd stads- en ruimtelijke plannen ook andere instrumenten • procesbegeleiding organisatieonderdelen committeren (zie 2.5) waaronder het Instituut voor Sociale Geschiedenis dorpsgezicht is onmiddellijke aanwijzing tot monument • Woningwet • ondersteuning van ontwikkeling stichtingen voor (IISG) en het Nederlands Architectuurinstituut 2.5 Ambtelijk draagvlak een snel middel. Binnen rijksbeschermd stads- en • Monumentenwet incl. gemeentelijke monumenten­ behoud en beheer van religieus erfgoed 2.1 Publiek draagvlak • Zie als achtergrond ook de hoofdstukken 3 en 4 over Relevante organisatieonderdelen zijn die op de dorpsgezicht kan wel sloop door de gemeente worden verordening: • (thematische) publicaties in diverse media (stads- en landelijke en provinciale instellingen. disciplines: voorkomen. rijksmonumenten, beschermd stads- en dorpsgezicht, Inventariseer of en hoe deze instrumenten de instand­ streekbladen, websites) • monumentenzorg gemeentelijke monumenten houding van religieus erfgoed ondersteunen. • organisatie bijeenkomsten, regionaal en lokaal 2.3 Politiek draagvlak • ruimtelijke ordening, stadsontwikkeling, stedenbouw Deze inventarisatie moet, als een gemeente geen eigen • meerdere daaraan gekoppelde vergunningen, Zie voor achtergrondinformatie ook hoofdstuk 5 en • open dagen van kerkgebouwen die normaliter niet of • zoek naar aanknopingspunten in de programma’s van • grondbedrijf, vastgoed monumentenzorg heeft, door specialisten worden o.a. op gebied van veiligheid en milieu bijlage B.2. minder opengesteld zijn voor publiek alle politieke partijen • communicatie uitgevoerd. Maak daarvoor ook gebruik van kennis­ Financiële instrumenten • tentoonstelling over erfgoed in kerkgebouwen zelf, • organiseer informatie- en discussiebijeenkomst voor • eigen erfgoedinstanties: archieven, musea instituten als de RACM, provinciale steunpunten • subsidies monumentenzorg bibliotheken, musea alle raads- en collegeleden, presenteer uitkomsten van • cultuur, recreatie, toerisme monumentenzorg en regionale erfgoedorganisaties. • aankoop kerkgebouw • themaprojecten over verhalen uit dorp en buurt: de inventarisatie onder 1) • maatschappelijke ontwikkeling, welzijn, zorg • subsidiering maatschappelijke functies verhalenwedstrijden, oral history e.d. • organiseer eventueel excursies naar voorbeeld­ projecten handreiking religieus erfgoed 136 137 hoofdstuk 6

3 – Potenties leving. In veel gevallen zal dit in de bestaande toestand • kosten: vanwege bijvoorbeeld onderhoudsstaat van de • culturele instellingen 4.1 Oplossingsrichtingen en scenario’s draagvlak, respectievelijk het vergroten daarvan! al zo zijn; het gebouw is ‘sociaal kapitaal’. De directe gebouwen en grondprijs • maatschappelijke en zorginstellingen Interpretatie en waardering Zie voor achtergrondinformatie ook hoofdstuk 1. Weeg vraag en aanbod tegen elkaar af, zoek actoren en omgeving van het gebouw, het terrein en/of een totaal • functies: (mogelijke) bestemmingen van geheel of In deze fase dient de in de stappen 1, 2 en 3 verzamelde partners: complex zoals een klooster- of congregatiegebouw kan onderdelen Denk om maatschappelijke participatie! informatie geëvalueerd te worden. Het gaat er om een Scenario’s voor (kerk)gebouwen ook betekenis voor de openbare ruimte in het algemeen Daarnaast moet bezien worden wat het gebouw op zich zo helder mogelijke analyse te verkrijgen, die als basis • voortzetting van bestaand religieus gebruik (hiertoe Vraag uit de samenleving bezitten, b.v. als groene oase. waard is, mede gelet op de cultuurhistorische staat, en in Aandachtspunt: bevorder participatie van alle kan dienen voor beleidsvoorstellen en politieke kunnen ook behoren mede-, neven- of hergebruik • maatschappelijke behoefte: inventarisatie van de welke mate het benut kan worden. betrokkenen door besluitvorming. De evaluatie kan de vorm krijgen van door andere kerkgenootschappen) behoefte aan nieuwe, voor religieus erfgoed passende 3.3 Culturele potenties Zie voor achtergrondinformatie ook hoofdstuk 1. • informatieverstrekking door verschillende media een sterkte – zwakte-analyse van alle (kerk)gebouwen, • nevenbestemming (hiertoe kan ook behoren functies/voorzieningen (zie 3.1) Dit betreft: (nota’s, voorlichting, e.d.) het ontwikkelen van scenario’s voor behoud en meervoudig (multifunctioneel) gebruik) • medegebruik of herbestemming voor culturele 3.5 Bouwkundige transformaties • bij elkaar roepen stakeholders en procesbegeleiding hergebruik ervan, e.d. • behoud van het (kerk)gebouw en passende Aanbod van religieus erfgoed activiteiten Dit betreft het verkennen van stedenbouwkundige en/of • ideevorming ook door middel van brainstormsessies, herbestemming • sociale potentie van gebouwen (zie 3.2) • toeristische waarde, bijvoorbeeld in het kader van architectonische transformatie van (delen van) gebouwen interviews e.d. Betekenis/’zachte’waarden van (kerk)gebouwen • wijziging van het (kerk)gebouw en passende • culturele potenties van gebouwen (zie 3.3) city marketing of meer thematisch zoals ‘bezinnings­ en hun terreinen. Plaats dit zonodig in een bredere Bij het behoud van (kerk)gebouwen dienen vele soorten herbestemming • economische potenties van gebouwen (zie 3.4) toerisme’ context van plannen ten aanzien van het gebiedsdeel waarden en potenties tegen elkaar te worden afge­ • behoud van het (kerk)gebouw met niet-passende • bouwkundige potenties: wat zijn mogelijkheden voor De mogelijke toeristische waarde kan sterk verschillen. waarin het gebouw ligt en functioneert: stedelijke 4 – Doelstellingen wogen. Dit gebeurt in het spanningsveld van cultuur herbestemming gewenste herbestemming (zie 3.5) De ‘oude’ gebouwen appelleren aan een breed publiek en ontwikkeling, stadsvernieuwing, ‘Vogelaar-wijken’ et en economie; en ook private (markt)partijen zullen als • wijziging van het (kerk)gebouw met niet-passende hebben een hoge waarde. Bijvoorbeeld: oude stadsker- cetera. Formuleer doelstellingen op basis van een analyse uitgangspunt moeten nemen dat een kerkgebouw niet herbestemming Actoren en partners ken Utrecht; landschappelijk mooie regio’s Er zijn verschillende middelen daarvoor: en visie: alleen een commercieel object is, maar eerst en vooral • gedeeltelijke sloop van het (kerk)gebouw • wie zijn actoren/stakeholders? (zie 3.6) met veelheid aan kerkgebouwen zoals in Groningen en • opdracht tot studieontwerpen • analyse van gegevens: wat zijn wel/wat niet haalbare maatschappelijk vastgoed. Hier ligt de kern van het • volledige sloop van het (kerk)gebouw • wie zijn mogelijk partners voor hergebruik/ Friesland. Voor andere soorten dient doelgericht een • ideeënprijsvragen oplossingen/oplossingsrichtingen/scenario’s (zie 4.1) omgaan met het religieuze vastgoed. Bepaalde soorten Zie voor achtergrondinformatie ook hoofdstuk 1. herontwikkeling? (selecteren uit 3.6) bepaald segment van het publiek aangesproken te • ‘quick scans’ door marktpartijen zoals ontwikkelaars • bepaal welke actoren cruciaal zijn t.a.v. besluit­ waarden en potenties zijn in voorgaande stappen al worden. Kwantitatief gezien in termen van opbrengst • ruimtelijke ontwikkelvisies door gemeente zelf vormingsmacht/economische macht/eigendom onderzocht, bijvoorbeeld architectonische en steden- Participatiemogelijkheden gemeentelijke overheid daarin 3.1 Maatschappelijke behoefte en bezoek zal hun toeristische waarde wel lager zijn. (zie inventarisatie onder 3.6) bouwkundige waarden in 1.3, en economische potenties • gemeente als eigenaar-gebruiker: het geheel of De behoefte dient, afhankelijk van de aard en grootte Bijvoorbeeld: kerken uit de wederopbouwperiode in de 3.6 Actoren en stakeholders • formuleer definitieve gemeentelijke visie en doel­ in 3.4. Bij de uiteindelijke afweging is het evenwel van gedeeltelijk in eigendom overnemen van een (kerk) van de gemeente, voor verschillende ruimtelijke context van geplande stadsuitbreidingen. Breng het totale speelveld van actoren/stakeholders in stelling t.a.v. behoud religieus erfgoed (zie 4.2) groot belang ook rekening te houden met de betekenis/ gebouw voor eigen activiteiten, bijvoorbeeld schaalniveaus te worden gepeild: regio - dorp - buurt- kaart. Dat bestaat uit (een netwerk van): • bepaal welk rol(len) de gemeente wil en/of kan de ‘zachte’ waarden van religieus erfgoed c.q. kerkgebou- burgerloket voor dorp of stadsdeel schap; stad - stadsdeel - wijk - buurt. Onderzoek deze 3.4 Economische potenties • kerkgenootschappen (uit inventarisaties 1.1, 1.2 en 1.4) vervullen; en met inzet van welk bestaand respectieve- wen in de lokale samenleving: • gemeente als gebruiker: vaste huurder voor eigen vraag bij alle onder 3.6 staande actoren/stakeholders. Dit betreft de vastgoedwaarde van gebouwen en • regionale en lokale belangenorganisaties, lijk nieuw beleid/instrumentarium (zie inventarisatie • de emotionele waarde activiteiten terreinen. Inzicht hierin is van belang om in het vervolg actiegroepen, wijkcomités et cetera onder 1.5) • de symbolische lwaarde • gemeente als directe subsidieverstrekker: voor 3.2 Sociale potenties afwegingen te kunnen maken. Deze waarde wordt • overheidsdiensten en -sectoren (uit inventarisatie 2.5) • realiseer politieke besluitvorming hierover Het welslagen van processen kan daar sterk door bepaald monumenten de geëigende plus eventueel uitgebreide Het gebouw kan een sociale functie (ontmoetingsfunctie, bepaald door factoren als: • marktpartijen (ontwikkelaars, corporaties), ook worden. Onderkennen van deze ‘zachte’ waarden subsidieregelingen; voor niet-monumenten bijvoor- gebruik voor activiteiten e.d.) bezitten voor de samen­ • locatie: aantrekkelijkheid van de situatie organisaties stadsherstel en kerkbehoud betekent in feite gebruik maken van al aanwezig beeld ondersteuning in onderhoud en herstel voor de handreiking religieus erfgoed 138 139 hoofdstuk 6

als ‘beeldbepalend’, ‘cultuurhistorisch waardevol’ of Voorts dienen prinicipiële uitspraken gedaan te worden dienstwoningen, van een groot kloostercomplex alleen categoriaal niveau uitspraken, het gehele religieus 6 – Beheer anderszins als ‘bijzonder’ aan te duiden (kerk) voor de mate en de vorm van de gemeentelijke participa- de meest beeldbepalende delen et cetera. erfgoed betreffende zoals het onder 1.1 is geformuleerd. gebouwen tie. Afhankelijk van de keuze is politiek gezien sprake van Door aanwijzing kan voor zulke (kerk)gebouwen Afhankelijk van de onder 4.2 gemaakte keuze voor de Maak afspraken over het beheer en de samenwerking • gemeente als indirecte subsidieverstrekker: onder­ een raadsverantwoordelijkheid bij breed beleid, en een aanspraak worden gemaakt op (reeds bestaande of visie inclusief de gemeentelijke participatie dienen het met partners en actoren: steuning van plaatselijke of regionale stichtingen tot collegebevoegdheid voor aparte (deel)plannen en/of nieuw te creëren) subsidieregelingen voor gemeentelijke van toepassing zijnde beleid en instrumentarium te • beheerfase van eigendom behoud en beheer van religieus erfgoed scenario’s binnen reeds bestaande financiële en/of monumenten. worden aangepast. Als dit geheel ontbreekt zal dit • looptijd (mede)gebruik religieus erfgoed • gemeente als stimulator van gebruik: (financiële) ruimtelijke beleidskaders. moeten worden ontwikkeld. Enkele voorbeelden: • looptijd financiële bijdrage ondersteuning van culturele of maatschappelijke 5.2 Bescherming middels bestemmingsplan • monumentenbeleid en -verordening: aanpassen c.q. • samenwerking met partners en actoren organisaties die voor hun activiteiten gebruik maken Minder hoog gewaardeerde (kerk)gebouwen kunnen uitbreiden of opstellen als de gemeente verordening en van een (kerk)gebouw, als eigenaar of als huurder 5 – Instrumentatie middels het bestemmingsplan worden beschermd tegen beleid nog niet heeft; dit biedt mogelijkheden op ongewenst hergebruik of sloop zonder meer. Dit kan door objectniveau maar ook op gebiedsniveau via de 7 – Evaluatie 4.2 Gemeentelijke visie Concretiseer de gemeentelijke rol: zulke gebouwen aan te duiden als ‘beeldbepalend’ of aanwijzing tot beschermd stads- en dorpsgezicht; Geef definitief antwoord op de al onder 2.4 gestelde • bedreigd erfgoed daadwerkelijk beschermen ‘cultuurhistorisch waardevol’, met eraan gekoppeld voorbeeld hiervoor is de VNG-model erfgoedverorde- Zorg voor evaluatie op basis van monitoring: vragen, te weten: - door middel van aanwijzing tot monument (zie 5.1) beschermende planvoorschriften. Er kan worden ning • monitoring beleid/instrumentarium Is er een door brede raadsmeerderheid gedeeld inzicht - door middel van het bestemmingsplan (zie 5.2) vastgelegd dat allerlei volumeuitbreidingen door • ruimtelijke instrumentarium: aanpassen in het • evaluatie beleid/instrumentarium: termijn bepalen, en politieke wil tot pro-actief beleid? - door middel van aankoop door gemeente (zie 5.3) aanbouw of door terreinbebouwing alleen mogelijk zijn algemeen door gewenst hergebruik/herontwikkeling/ afhankelijk van de complexiteit kort of juist langer Kunnen, op basis van de analyse onder stap 3), nu een • aanpassen bestaand beleid/instrumentarium, en/of: via een apart op te stellen ontwikkelingsvisie, onder herbestemming van religieus erfgoed als standaard op • eventueel bijstelling van beleid/instrumentarium meer definitieve visie, beleid en doelstellingen worden • ontwikkelen nieuw beleid/instrumentarium (zie 5.4) voorwaarde dat hergebruik/herontwikkeling/herbestem- te nemen in alle bestemmingsplannen; meer specifiek geformuleerd? ming passend is en rekening houdt met de waarden van gebiedsgewijs of voor deelplannen aparte ruimtelijke Wie wordt de verantwoordelijke project- of programma- 5.1 Aanwijzing tot monument het religieus erfgoed. ontwikkelingsvisies wethouder, en welk organisatieonderdeel gaat het De uit de onder 1.3 gehouden inventarisatie voortkomen- • architectuurbeleid (indien aanwezig): de gemeente kan proces coördineren? de hoogst gewaardeerde (kerk)gebouwen kunnen worden 5.3 Aankoop door gemeente als doel kiezen bewust hoge ontwerpkwaliteit na te aangewezen als gemeentelijk monument. Zoals al in de inleiding gezegd zal in principe de streven, bijvoorbeeld door het stimuleren van en Bij het formuleren van visie, beleid en doelstellingen Met name als het interieur van hoge waarde is bevonden, gemeentelijke overheid daarmee terughoudend zijn. opdracht geven aan jonge talentvolle ontwerpers; dient een keuze te worden gemaakt voor een of meerdere is aanwijzing tot monument gewenst. Met al het andere Aankoop van (delen) van gebouwen en complexen zal religieus erfgoed is een dankbaar ‘studieonderwerp’ van onderstaande mogelijkheden: instrumentarium is er namelijk uitsluitend de mogelijk- altijd verband houden met het erin huisvesten van hiervoor • principiële keuze voor een of enkele van de onder 4.1 heid invloed uit te oefenen op veranderingen aan het eigen activiteiten, zoals genoemd onder 4.1. • financiering/subsidiëring: aanpassen en/of uitbreiden genoemde scenario’s beeld van het exterieur. Zie voor achtergrondinformatie ook hoofdstuk 5 en ir. Gertjan van der Harst is bouwhistoricus bij de afdeling • opstellen van breed beleid In bijzondere omstandigheden kan aanwijzing van delen 5.4 Ander beleid en instrumentarium bijlage B.2. monumentenzorg gemeente Delft en lid van de Werk- • een algemeen ‘strategisch plan’ voor het totale van kerkgebouwen of complexen een goed middel zijn. De onder 5.1 t/m 5.3 genoemde maatregelen worden groep Kerkbouw van de PKN. religieus erfgoed Bijvoorbeeld: alleen een kerktoren als landmark, alleen noodzakelijkerwijze op objectniveau toegepast. dr. ir. Kees Doevendans is hoofddocent aan de Technische Universiteit Eindhoven, groep Stedenbouw en voorzitter • aparte deelplannen voor individuele (kerk)gebouwen het eigenlijke kerkgebouw en niet ermee verbonden Algemeen beleid en instrumentarium doen (ook) op van de Werkgroep Kerkbouw van de PKN. 141

Bijlagen 1 Aantallen gebouwen religieus erfgoed en prognoses

2 Algemene wetgeving in relatie tot religieus erfgoed

3 Lokale voorbeeldovereenkomsten (geen modellen) - Akte van verkoop kerk aan stichting - Overeenkomst tot gebruik van kerk door stichting - Statuten stichting tot beheer en exploitatie kerk - Algemene voorwaarden verhuur kerk - Huur- en horecaovereenkomst

4 Literatuurlijst

5 Nuttige websites

Oude Kerk in Amsterdam, Hollandfestival 2006 handreiking religieus erfgoed 142 143 bijlagen

Bijlage 1 1 – Kerkgebouwen in gebruik 1975-2008 3 – Kerkgebouwen buiten gebruik sinds 1975 Bijlage 2 verstoren, te verplaatsen of in enig opzicht te wijzigen of is een evaluatierapport ‘Voorbeeldige’ gemeentelijke Aantallen gebouwen Algemene wetgeving in te herstellen, te gebruiken of te laten gebruiken op een inrichtingen over de gemeentelijke controle in de praktijk 1975 2008 Divers gebruik Sloop Totaal wijze waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht. verschenen. Zie verder www.minvrom.nl. religieus erfgoed en relatie tot religieus erfgoed Voorts is een vergunning nodig voor het geheel of prognoses RKK 2.000 1.700 RKK 200 100 300 gedeeltelijk afbreken van een bouwwerk in een 1.2 Publieke veiligheid van bezoekers: PKN 3.200 2.600 PKN 400 150 550 1 – Resumé veelgebruikte wetgeving beschermd stads- en dorpsgezicht. brandveiligheidsvoorschriften Jodendom 60 50 Jodendom 10 0 10 In hoofdstuk 5 zijn de wetten genoemd, die veel gebruikt Brandveiligheid is van belang voor het beschermen van Islam 20 120 Islam nihil worden in relatie tot het behoud van religieus erfgoed c.q. 4. Wet voorkeursrecht gemeenten. bezoekers, medewerkers en het gebouw zelf. Publieke Overig 3.500 3.000 Overig 400 80 480 de kerkgebouwen. Een voorkeursrecht is een grondbeleidsinstrument voor accommodaties ressorteren onder de voorschriften voor de verwerving van gronden en opstallen door de de ‘bijeenkomstfunctie’ in het Bouwbesluit o.b.v. de Totaal 8.800 7.500 Totaal 1.010 330 1.340 Dit zijn: overheid. Door het vestigen van dit recht wordt de Woningwet. Die (brandveiligheids)voorschriften zijn voor 1. Wet op de ruimtelijke ordening gemeente in staat gesteld bij voorrang het eigendom te te (ver)bouwen gebouwen strenger dan voor bestaande Het kan daarbij gaan om een structuurvisie, een verwerven van gronden en opstallen in een gebied waar gebouwen en betreffen onder andere de bij de (ver)bouw 2 – Religieuze objecten in gebruik 2008 4 – Verwachting kerkgebouwen bestemmingsplan of beheersverordening met een nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen gepland worden. aan te brengen, respectievelijk in het bestaande gebouw buiten gebruik tot 2018 daaraan gekoppeld gemeentelijk vergunningenstelsel, verplicht aanwezige vluchtroutes (met hun uitgangen Kerkgebouwen in gebruik 7.500 een daarvan afwijkend projectbesluit. Als niet-wettelijke 2 – Andere relevante algemene wetgeving naar buiten). Het Bouwbesluit is per 1 januari 2003 onderlegger kan een beeldkwaliteitsplan worden benut. Er zijn andere algemene wetten relevant bij het kerkelijk gewijzigd; in de publicatie Een brandveilig gebouw Religieuze objecten 1.900 2008 2018 gebruik op zich, maar zeker ook als gezocht wordt naar bouwen www.sdu.nl wordt dit besluit nader toegelicht. (wegkapellen, klokkestoelen e.d.) (min 20-25%) 2. Woningwet bredere gebruiksmogelijkheden of uiteindelijk zelfs De Woningwet schrijft anno 2008 voor dat gemeenten Het kan daarbij gaan om een welstandsnota, een herbestemming. voorschriften over brandveilig gebruik van bouwwerken Totaal 9.400 RKK 1.700 400 bouwverordening en daarvan afgeleide gemeentelijke moeten opnemen in de gemeentelijke bouwverordening. PKN 2.600 600 Aantal kerkgebouwen met bouw- en sloopvergunningen. Sloop kan voornamelijk om 1. Ministerie Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening Deze voorschriften verschillen per gemeente. Het veiligheidsredenen worden tegengegaan. en Milieu/VROM (www.minvrom.nl) Gebruiksbesluit brandveilige bouwwerken, kortweg het rijksmonumenten-status, RACM 2.600 Totaal 1.000 1.1 Algemeen Gebruiksbesluit genoemd, trekt op landelijk niveau de 3. Monumentenwet Eind 2005 hebben de VNG en de VROM Inspectie de voorschriften voor het brandveilig gebruik van bouwwer- Het kan daarbij gaan om een monumentenverordening, Handreiking gemeentelijke inrichtingen laten verschij- ken gelijk (uniformering). Daarnaast wil VROM met de een rijks- of gemeentelijk monument, een beschermd nen. Hierin worden aanbevelingen gedaan hoe de uniformering ook het aantal gebruiksvergunningplichtige stads- of dorpsgezicht en een daaraan gekoppelde gemeenten de inrichtingen, waartoe ook gebouwen met bouwwerken fors verminderen, met 80%. Dit verlaagt gemeentelijke monumentenvergunning. Deze wet biedt een zogeheten bijeenkomstfunctie behoren, kunnen ook de administratieve lastendruk. Voor een bouwwerk de meeste garanties op behoud van religieus erfgoed. controleren. Het betreft aspecten inzake ruimtelijke dat gebruikt kan worden door meer dan 50 personen gaat Zonder of in afwijking van een vergunning is het namelijk ordening, bouwen en slopen, milieu, bouwstoffen en de een gebruiksmeldingsplicht gelden. Het Gebruiksbesluit verboden om een beschermd monument af te breken, te gebruiksvergunning inzake (brand)veiligheid. In april 2008 treedt per 1 november 2008 in werking. Meer informatie handreiking religieus erfgoed 144 145 bijlagen

is te lezen in het informatieblad Brandveiligheid - lande- is uitgesloten, tenzij daarvoor bij gemeentelijke voldoende gekwalificeerd zijn. Toezicht geschiedt door de en het minimum aantal uren rust tussen twee werkperio- 6.2 Plaatselijke verordening Bijlage 3 lijke uniformering voorschriften brandveilig gebruik verordening regels zijn gesteld. Keuringsdienst van Waren, onderdeel van de Voedsel en des. Ook gelden regels voor het werken op zondag en ‘s Elke gemeente heeft een plaatselijke verordening. Lokale voorbeeld­ bouwwerken, te downloaden via www.minvrom.nl. Waren Autoriteit. nachts. Er zijn speciale bepalingen voor zwangere en Instellingen komen hier met name mee in aanmerking als 1.4 Nieuwe wetgeving zogende vrouwen. Toezicht geschiedt door de Arbeidsin- hun activiteiten of hun publiek overlast zouden geven overeenkomsten 1.3 Milieuvoorschriften Per 2010 treedt naar verwachting de Wet algemene 2.2 Tabakswet spectie. voor de omgeving. (geen modellen) Per 2008 geldt het Besluit algemene regels inrichtingen bepalingen omgevingsrecht in werking. Op basis daarvan Op basis van de Tabakswet en het Besluit beperking Daarnaast geeft de gemeenten diverse vergunningen af. milieubeheer oftewel het Activiteitenbesluit. De worden alle bovengenoemde vergunningen met uitzonde- verkoop en gebruik tabaksproducten gelden sinds 1990 4. Ministerie Financiën (www.minfin.nl) Naast de reeds genoemde kan bijvoorbeeld de evene- accommodatie heeft een meldingsplicht aan de ring van de horecavergunning onder een regiem gebracht. beperkende maatregelen. Het Besluit rookvrije werkplek 4.1 BTW mentenvergunning van belang zijn. Ten geleide gemeente bij het oprichten of veranderen van de Medio 2009 wordt de Basisregistratie adressen en garandeert sinds 1 januari 2004 werken zonder overlast Kerkgenootschappen zijn op basis van de Wet op de Er zijn diverse overeenkomsten mogelijk. In het inrichting. De gemeente heeft het recht te controleren of gebouwen van kracht, die het voor gemeenten gemakke- of hinder van rook. Waren er tot voor kort nog enkele omzetbelasting voor hun hoofdactiviteiten vrijgesteld van Voor de volledige wetteksten, zie www.wetten.nl en de onderstaande treft u enkele aandachtspunten aan. aan de milieuvoorschriften wordt voldaan. Grote en lijker maakt het gebruik van objecten te volgen. uitzonderingen, per 1 juli 2008 geldt het Besluit voor alle BTW. Bij de nevenactiviteiten geldt dat tot een bepaalde sites van de onderscheiden departementen. De teksten van bijbehorende voorbeeldovereenkomsten gevaarlijke inrichtingen, genoemd in de bijlage van het plekken waar mensen werken. Wel mogen er afgesloten hoogte aan inkomsten. (geen modellen) staan op www.vbmk.nl. Besluit, hebben een milieuvergunning nodig. 2. Ministerie Volksgezondheid, Welzijn en Sport rookruimten blijven of komen. In artikel 1.11 van het Besluit zijn bepalingen opgenomen (www.minvws.nl) 5. Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 1 – Akte van verkoop kerk aan stichting over geluidsnormen. Bij de melding van het realiseren of 2. 1 Drank- en Horecawet 3. Ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (www.minocw.nl) • Partijen verbouwen van een accommodatie waarin muziek ten Accommodaties die breder dan voor kerkelijk gebruik (www.minszw.nl) 5.1 Auteurswet • Ligging kerk: adres, kadastraal nummer gehore gebracht wordt moet aan het bevoegd gezag een worden ingezet, hebben vaak een voorziening om iets te 3.1 Arbeidsomstandighedenwet De Auteurswet geldt o.a. bij het tegen betaling ten • Status kerk: rijksmonument, gemeentelijk monument, rapportage van een akoestisch onderzoek worden drinken of te eten. Voor het schenken van alcoholhou- De Arbeidsomstandighedenwet (Arbo-wet) geeft gehore brengen van muziek van derden (BUMA/STEMRA) beschermd stads- en dorpsgezicht c.a. overlegd wanneer aannemelijk is dat het geluidsniveau dende drank is op basis van de Drank- en Horecawet een richtlijnen voor de werkomstandigheden van personeel en het gebruik van bladmuziek. Hoewel de zang en • Omschrijving object: kerk, toren, erbij behorende meer bedraagt dan vergunning van de gemeente nodig. Deze vergunning kan (zowel betaald als vrijwillig) in bedrijven en organisaties. begeleiding bij de eredienst van het auteursrecht zijn woning, terrein, pad/weg, inventarisgoederen • 1. 70 dB(A), indien dit vertrek in- of aanpandig is voorschriften of beperkingen bevatten ten aanzien van Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uitgesloten hebben landelijke organisaties zoals de • Verkoopprijs, onbezwaarde levering zonder lasten/ gelegen met woningen of met ruimten deel uitmakend het schenken van drank tijdens persoonlijke bijeenkom- heeft een aantal publicaties beschikbaar over de Samen op wegkerken gelet op de diverse kerkelijke beperkingen van andere geluidsgevoelige bestemmingen; sten op bepaalde tijdstippen van de dag. Voorwaarden Arbo-wet, www.minszw.nl. In de catalogus ‘Arbeid’ van activiteiten een afkoopregeling met de BUMA/STEMRA • Soort gebruik, eventueel gedeeltelijke beschikbaarheid • 2. 80dB(A), indien dit vertrek niet in- of aanpandig is voor een vergunning zijn dat twee leidinggevenden ten SDU in Den Haag (www.sdu.nl) staan ook publicaties getroffen. kerkelijk gebruik, kettingbeding gelegen met woningen of met ruimten deel uitmakend minste 21 jaar zijn, een verklaring van goed gedrag over de Arbo-wet. Daarnaast geeft Movisie informatie • Doorverkoop aan derden van andere geluidsgevoelige bestemmingen (art. 6.5.a). hebben, niet onder curatele staan en kennis en inzicht in aan vrijwilligersorganisaties. 6. Gemeenten • Vrijwaringen inzake grondverontreiniging, asbest, Ook wanneer muziek in de buitenlucht ten gehore sociale hygiëne bezitten. De accommodatie dient te 6.1 Lokale subsidieverordening ondergrondse tanks gebracht wordt moet dit gemeld worden. voldoen aan het Besluit eisen inrichting drank- en 3.2 Arbeidstijdenwet Gemeenten moeten op basis van de Algemene wet Voorts moet de accommodatie op basis van de specifieke horecawet. Tevens moet de accommodatie een In de Arbeidstijdenwet zijn onder andere de werk- en bestuursrecht een subsidieverordening maken. Hiermee 2 – Overeenkomst tot gebruik van kerk door bepalingen in artikel 2 de geluidhinder beperken. Nieuw reglement maken waaruit blijkt op welke tijdstippen rusttijden vastgelegd in de vorm van het maximaal aantal krijgen organisaties te maken als ze een financiële stichting is dat op basis van artikel 2.18. het ten gehore brengen drank wordt geschonken alsook dat dit gebeurt door uren werk per dag, per week en per kwartaal alsook de bijdrage van de gemeente voor bepaalde niet-kerkelijk Het gaat in het onderstaande om bepalingen voor het van onversterkte muziek van deze specifieke bepalingen personen die op het gebied van sociale hygiëne pauzes, het maximaal aantal uren bereikbaarheidsdienst gebonden activiteiten willen. structurele gebruik van een kerk door een stichting. handreiking religieus erfgoed 146 147 bijlagen

Aanvullend kunnen er ook bepalingen over de catering 4 – Algemene voorwaarden verhuur kerk 5.1 Huurovereenkomst Bijlage 4 Frans van Burkom en Yteke Spoelstra, Monumentale F.Z. Ort, H.S. Steensma, Zomaar een dak… Hervormde geformuleerd worden. • Verbod tot aanbrengen wijzigingen; indien toestem- • Partijen Literatuurlijst kunst. Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965, kerkbouw tussen 1945 en 1995, Zoetermeer 1994. Maar er kan in onderling overleg ook naar een afzonder- ming, dan na afloop terug in oorspronkelijke staat • Ruimte(n) in gebouw Amsterdam/Zeist 2007. lijke cateraar/pachter gezocht worden, met wie een • Verbod tot boren, spijkeren en anderszins beschadigen • Duur verhuur J.H. Pouls, Ware schoonheid of louter praal. De aparte overeenkomst gesloten moet worden. van muren, vloeren, plafonds en meubilair; verbod tot • Huurprijs inclusief gas, water, elektra Kees Doevendans en Gertjan van der Harst (red.), bisschoppelijke bouwcommissie en de kerkelijke kunst in • Voor partijen, ligging kerk, status kerk en omschrijving (gedeeltelijk) belemmeren verwarming of luchtcircula- • Soort gebruik; al dan niet met BTW belast Het kerkgebouw in het postindustriële landschap / Limburg in de twintigste eeuw, Maastricht 2002. object: zie onder 1. tie • Verwacht aantal deelnemers bij gebruik The church in the post-industrial landscape, • Gebruiksprijs • Voorzorgsmaatregelen tegen brand en andere schade • Inschakelen vertegenwoordigers verhuurder en/of Religiegeschiedenis Zoetermeer 2004. Cees van Raak, Dodenakkers. Kerkhoven, begraafplaat- • Bepaalde of onbepaalde tijd bijvoorbeeld door storm, sneeuw of vorst derden bij activiteiten sen, grafkelders en grafmonumenten in Nederland, • Soorten gebruik • Ter bescherming van (historische) vloer (plus eventuele • Roken, catering en eindschoonmaak Willem Bouwman, Joris van Eijnatten e.a. (red.), Geloof H.C. Endedijk en J. Vree (red.), ‘Niet een handvol maar Amsterdam/Antwerpen 1995. • Binnenonderhoud inclusief schoonmaak, reparaties onderliggende begraafplaats) rubber of vilt bij plaatsen • Verwijzing naar algemene voorwaarden, zie 4 in Nederland, 35 delen, Zwolle/Utrecht 2008-. een land vol’. Twee eeuwen protestantse kerkbouw in de aan goederen goederen en alleen verplaatsen via rollend transport- Nederlandse ruimte, Zoetermeer 2002 [Jaarboek voor de H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst • Gas, water, elektra. materieel op rubberen banden 5.2 Horecaovereenkomst Joris van Eijnatten en Fred van Lieburg, Nederlandse geschiedenis van het Nederlandse protestantisme na in Nederland, ’s-Gravenhage 1972. • Bouwkundig/groot onderhoud, reparaties aan gebouw • Objecten zwaarder dan .. kilogram kunnen slechts • Partijen religiegeschiedenis, Hilversum 2005. 1800, 10 (2002)]. • Verzekeringen inzake gebouw, inventaris, aansprake- geplaatst worden na toestemming verhuurder • Eigen catering bij gebruik onder 5.1. Ton H.M. van Schaik, Gebouwd op geloof. Monumenten lijkheid • Beeld- en geluidsapparatuur kunnen slechts aange- • Vergoeding aan verhuurder bijvoorbeeld percentage Hans Knippenberg, De Religieuze Kaart van Nederland. Peter Karstkarel, Alle middeleeuwse kerken. Van van religie, Amsterdam 2005. • Aanwenden eventuele vergoedingen op basis van bracht worden na toestemming verhuurder; verbod tot van omzet catering of vast bedrag Omvang en geografische spreiding van de godsdienstige Harlingen tot Wilhelmshaven, [Groningen] 2007. verzekering voortbrengen van geluid met meer dan .. decibel • Benutten van aanwezige cateringfaciliteiten gezindten vanaf de Reformatie tot heden, Assen/ Regn. Steensma, C.A. van Swigchem (red.), Honderdvijf- • Periodiek overleg en evaluatie • Roken al dan niet toegestaan • Gebruik van gas, water, elektra voor horeca Maastricht 1992. Chris Kolman, Ronald Stenvert e.a., Monumenten in tig jaar gereformeerde kerkbouw, Kampen 1986. • Geschillen en ontbinding • Catering verhuurder of eigen catering huurder • Zorg huurder/cateraar voor specifieke horeca-vergun- Nederland, 12 delen, Zwolle/Zeist 1996-2006. • Variabele kosten bij gebruik voor rekening huurder ningen en -personeel C.A. van Swigchem, T. Brouwer, W. van Os, Een huis voor 3 – Statuten stichting tot beheer en • Verantwoordelijkheid huurder benodigde vergunningen Kerkbouw, kerkinrichting, religieuze Peter Jan Margry, Charles Caspers e.a., Bedevaartplaat- het Woord. Het protestantse kerkinterieur in Nederland exploitatie kerk en te betalen rechten voor gebruik monumenten, inventarisaties sen in Nederland, 4 delen, Amsterdam/Hilversum tot 1900, ’s-Gravenhage/Zeist 1984. • Doel 1997-2004. • Soorten gebruik inclusief financiële tegemoetkoming 5 – Huur- en horecaovereenkomst Architectuur en stedebouw 1850-1940. Monumenten Edward van Voolen en Paul Meijer, Synagogen van van derden Het gaat in het onderstaande om bepalingen voor Inventarisatie Project, 16 delen [de 12 provincies en de Peter Jan Margry en Charles Caspers, 101 bedevaart- Nederland, Zutphen 2006. • Middelen van de stichting kortlopende verhuur of horeca in het gebouw. Het kan ook 4 grote steden], Zwolle/Zeist 1990-1996. plaatsen in Nederland, Amsterdam 2008. • Bestuur, bestuursbevoegdheden gaan om structurele verhuur en horeca van een deel van • Overige geledingen, werknemers het gebouw. De meer structurele overeenkomst voor Architectuur en stedenbouw 1850-1940. Monumenten Wim Meulenkamp en Paulina de Nijs, Buiten de kerk. • Financiële bepalingen, boekjaar, jaarstukken gebruik/verhuur van het gehele gebouw staat onder 2. Inventarisatie Project, 12 delen [12 grotere gemeenten], Processieparken, Lourdesgrotten en Calvariebergen in • Statutenwijziging Zwolle 1996-2006. Nederland en België, [Nieuwegein] 1998. • Ontbinding, overdracht bezittingen, liquidatiesaldo handreiking religieus erfgoed 148 149 bijlagen

Religieus erfgoed: beheer, restauratie, gebruik, G.J. van der Harst, Monumentale kerkgebouwen. N.J.M. Nelissen, J. Smits e.a., Herbestemming van grote Mieke van Zanten, Gids voor behoud en beheer van Cas Smithuijsen (red.), Cultuurbeleid in Nederland, J.L.H. Gerrits, D.H.P. Koren e.a., Historische kerken in herbestemming Een lust voor de kerk!, Zoetermeer 2000. monumenten: een uitdaging!, ’s-Hertogenbosch 1999. kerkelijk kunstbezit. Een praktische handleiding, Utrecht/ Den Haag (Ministerie van OCW)/Amsterdam Zeeland, Middelburg (Projectgroep Pilot Historische Den Haag 1994. (Boekmanstudies) 2007. Kerken, Provincie Zeeland) 2005. W.B. Banga, A.J. van Bommel e.a., Veiligheid in kerken. M. Hek, J. Kamstra, R.P. Geraedts, Herbestemmingswij- Tessel Pollmann, Herbestemming van kerken. Beheer en gebruik van monumentale kerkgebouwen, zer. Herbestemming van bestaand vastgoed, Delft 2004. Een ontnuchterend relaas, Den Haag 1995. Mieke van Zanten, Religieus erfgoed uit kerken en Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Model Arie de Groot, Brigitte Linskens, De Julianakerk in Zeist z.j. [2004]. Luc Hendriks, Herbestemming van religieus vastgoed. kloosters in de Lage Landen. Geïllustreerd Lexicon van Erfgoedverordening, Den Haag, mei 2008. Den Haag. Een nieuwe toekomst voor een bijzonder Een beslissingsondersteunend model voor het proces Reinhilde de Roy, Leo Spruit, Meervoudig gebruik van Nederlandse en Vlaamse termen, Zutphen 2008. monument, Den Haag (Stadsherstel Den Haag en R.M. Belder, J. Broekhuizen e.a. (red.), Maatwerk. Naar voorafgaand aan hergebruik of herbestemming van kerkgebouwen, Nijmegen (KASKI) 2002. Voorkomen is beter dan genezen. Over herbestemming Omgeving) 2006. een passend huis voor de gemeente, Utrecht (PKN) 2005. kerkgebouwen, afstudeerverslag Technische Universiteit van kerkgebouwen, discussienota Commissie kerkelijke Eindhoven, Faculteit Bouwkunde, Vakgroep Vastgoed­ Anne Schram, Kees Doevendans e.a. (red.), Kansen voor Landelijk beleid, discussienota’s gebouwen van het Interkerkelijk Contact in Overheidsza- Biem Lap e.a. (red.), In de ban van de kerk. 25 jaar Kerken Klaas Boeder, Peter van den Hoek e.a., Monumenten beheer, juni 2008 (http://www.student.tue. kerkgebouwen. Vragen & uitdagingen bij gebruik en ken (CIO-K), Leidschendam 1999. Kijken Utrecht, Utrecht (Kerken Kijken Utrecht) 2007. onderhouden. Gids voor uw monument, nl/e/l.c.hendriks/). herbestemming, [Utrecht] (PKN) 2007. ‘Het kerkgebouw als getuige van de christelijke traditie’, Amersfoort (Stichting Federatie Monumentenwacht beleidsuitgangspunten van de Nederlandse Bisschop- Harrie Maas (samenst. en red.), Toekomst voor religieus Nederland) 1998. Sjef Hendrikx, Kloosters als religieus erfgoed. Hans van Steensel, Herbestemming van kloosters. penconferentie, Rkkerk.nl. Blad voor Katholiek Neder- Regionaal, lokaal erfgoed in Noord-Brabant. Kansen door herbestemming, Bouwstenen voor een te voeren beleid, Utrecht 2008. Een korte handleiding, Utrecht 2008. land, jg. 6, nr. 15, 26 september 2008, 4-7 (www.rkkerk.nl). Geertruidenberg (Monumentenhuis Brabant) 2005. Inge Crul, ‘Help, de kogel gaat door de kerk’, VNG D. Baalman e.a. (red.), De markante kerk. Kerken van Magazine 62 (2008) 1, 20-26. Ook verschenen in: Wim Hupperetz, Monumenten stemmen. Visies op de N. van der Vlist, Geloofwaardige transformatie, A. van der Lingen en J.H. Uytenbogaardt, Een protestant- wederopbouw in Overijssel, Zwolle (Provincie Overijssel/ T. van Nijnatten, Kerken in het Bisdom Breda, Nieuwsbrief VBMK nr. 1, maart 2008, 3-6. Modernisering van de Monumentenzorg, Amsterdam afstudeerscriptie Technische Universiteit Delft, se visie op het kerkgebouw, met een praktisch-theolo- Het Oversticht) 2007. Amsterdam 2004. (Erfgoed Nederland) 2008. Faculteit CivieleTechniek, 2004. gisch oogmerk, discussienota voor de Protestantse Kerk José Driessen, Wijnand van Smalen e.a., Monumenten- in Nederland, juni 2008 (www.pkn.nl). Bureau Monumentenzorg, Monumentale kerken in Den M.P.A. Vijgenboom, Herbestemming van kerkgebouwen. zorg lokaal op koers. Een handreiking voor een gerichte D. Jelsma, ‘Hoe verder met de Godshuizen in Theo van der Voordt e.a. (red.), Transformatie van Haag. De problematiek van de architectuur-historisch Een besluitvormingsmodel toegepast op de Catharina- aanpak van gemeentelijk monumentenbeleid, ’s-Graven- Nederland?’, Vitruvius, jg. 1, nr. 5, oktober 2008, 26-31. kantoorgebouwen. Thema’s, actoren, instrumenten en Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap waardevolle kerkgebouwen, ’s-Gravenhage (Gemeente kerk te Eindhoven, afstudeerverslag TU Eindhoven, hage (VNG) 2000. projecten, Rotterdam 2007. dr. R.H.A. Plasterk, Een cultuur van ontwerpen. Visie Den Haag, Afdeling Verkeer en Vervoer, Openbare Faculteit Bouwkunde, 1995. W.G. Keeris, Vastgoedbeheer Lexicon, Groningen 2001. Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp, kabinetsnota Werken en Monumentenzorg) 1984 (VOM-reeks 1984, Caspar Dullemond (red.), Niet onder stoelen of banken. Herman E. Wesselink, Hemelse lust of torenhoge last. juli 2008. nummer 3). Over een ánder gebruik van kerkgebouwen, Machteld Linssen en Jaap Huisman (red.), Belvedere Kansen en problemen bij hergebruik van kerkgebouwen Zoetermeer 1997. Nieuws, jg. 12, nr. 32, januari 2008 (themanummer over uit de periode 1850-1940, masterscriptie Vrije Marja van Putten, Erfgoededucatie. Een beleidshandrei- Gemeente Bergen op Zoom, Ontwikkelingsvisie religieus erfgoed). Universiteit Amsterdam, Faculteit der Letteren, king, Amsterdam (Stichting Erfgoed Actueel, i.s.m. VNG herbestemming vrijkomende RK-kerken. Aanzet voor Hilde Harmsen, GerhardMark van der Waal (red.), De Opleiding Erfgoed van Stad en Land, april 2008. en OPEN) 2006 [opgenomen in: Cultuureducatie. De een discussie over religieus erfgoed in Bergen op Zoom, Oude Kaart van Nederland. Leegstand en herbestem- Modernisering Monumentenzorg (MoMo). Een kracht van lokaal en provinciaal beleid, Amsterdam/ juli 2007. ming, Den Haag (Atelier Rijksbouwmeester) 2008. uitnodiging, [Den Haag] (Ministerie van OCW, Utrecht 2006]. Directie Cultureel Erfgoed)/ [Zeist] (RACM) 2007. handreiking religieus erfgoed 150 151 bijlagen

Bijlage 5 Vereniging van Beheerders van Monumentale Commissie kerkelijke gebouwen van het Interkerkelijk Federatie Monumentenwacht Nederland Vakgroep Restauratie Stichting Oude Groninger Kerken Nuttige websites Kerkgebouwen in Nederland (VBMK) Contact Overheidszaken (CIO-K) www.monumentenwacht.nl www.vakgroeprestauratie.nl www.groningerkerken.nl www.vbmk.nl www.cioweb.nl Landelijke Vereniging Bond Heemschut Mondriaanstichting Stichting Oude Drentse Kerken Vereniging van Nederlandse Gemeenten Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer in de www.heemschut.nl www.mondriaanstichting.nl www.drentslandschap.nl www.vng.nl Protestantse Kerk in Nederland www.kerkrentmeester.nl Kopgroep Stichting VSBfonds Stichting Oude Gelderse Kerken Stichting 2008 Jaar van het Religieus Erfgoed www.kei-centrum.nl www.vsbfonds.nl www.oudegeldersekerken.nl 1. Algemeen Kaski, Katholiek Sociaal-Kerkelijk Instituut Radboud www.2008re.nl Universiteit Nijmegen Aedes, Vereniging van Woningcorporaties Prins Bernhard Cultuurfonds Stichting Bedehuizen in Overijssel en Flevoland 2. Project website religieuze gebouwen www.ru.nl www.aedesnet.nl www.cultuurfonds.nl www.bedehuizen.nl www.reliwiki.nl Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Erfgoedinspectie-Archeologie en Monumenten Stichting Bouwfonds Cultuurfonds Stichting Oude Hollandse Kerken Task Force Toekomst Kerkgebouwen www.minocw.nl www.erfgoedinspectie.nl www.bouwfonds.nl www.sohk.nl www.toekomstkerkgebouwen.nl Raad voor Cultuur Projectbureau Belvedere Stichting Cultuurfonds Bank Nederlandse Gemeenten Stichting Oude Zeeuwse Kerken Rooms-Katholieke Kerk in Nederland www.cultuur.nl www.belvedere.nl www.bng.nl www.scez.nl www.rkkerk.nl Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap Cuypersgenootschap Fondsenboek Vereniging van Fondsen in Nederland Stichting Brabantbeeld Protestantse Kerk in Nederland en Monumenten www.cuypersgenootschap.nl www.fondsenboek.nl www.monumentenhuisbrabant.nl www.pkn.nl www.racm.nl Vereniging de Terebinth voor funeraire cultuur Interprovinciaal overleg Joodse Gemeenten in Nederland Instituut Collectie Nederland www.terebinth.nl www.ipo.nl www.nik.nl www.icn.nl Nationaal Restauratiefonds Overleg Provinciale Erfgoedinstellingen Nederland Migrantenkerken in Nederland, Samen Kerk in Nederland Stichting Erfgoed Nederland www.restauratiefonds.nl www.openerfgoed.nl www.skinkerken.nl www.erfgoednederland.nl (provinciale instellingen in hoofdstuk 4) Nationaal Restauratie Centrum Islamitische gemeenschappen Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland www.restauratiecentrum.nl Stichting Alde Fryske Tsjerken www.wikipedia.nl www.skkn.nl www.aldefrysketsjerken.nl Fotoverantwoording Colofon

René de Wit: omslag, pag. 16 en 93; Geert Snoeijer: pag. Deze Handreiking Religieus Erfgoed voor burgerlijke Auteurs 4; Stichting 2008 JRE: pag. 8 en 51; Herman E. Wesselink: en kerkelijke gemeenten is een gezamenlijke uitgave Jan Willem van Beusekom, mr. Jaap Broekhuizen, pag. 10; P.Fouquet jr. Nieuwe atlas van de voornaamste van de Vereniging van Beheerders van Monumentale dr.ir. Kees Doevendans, dr. Arie de Groot, ir. Gertjan van gebouwen en gezigten der stad Amsterdam, Amsterdam Kerkgebouwen in Nederland (VBMK) en de Vereniging der Harst, drs. Peter Heisterkamp, drs. Richard Hermans, 1783: pag. 11 li; Petrus Schenk, 100 afbeeldingen der van Nederlandse Gemeenten (VNG) Peer Houben, drs. Lydia Jongmans, drs. Gerard Koster, voornaamste gebouwen van Amsterdam, Amsterdam z.j.: drs. Brigitte Linskens, drs. Karel Loeff, drs. Tessa Luger, pag.11 re.; VBMK: pag. 15, 76, 85, 97, 110; Jan van der Hoeve: Leescommissie prof.dr. Nico Nelissen, dr. Frank Petter, mr.drs. Andries pag. 17; Nico Nelissen: pag. 23, 26, 27; Wim van der Ende: ir. Tjeerd de Boer, coördinerend beleidsmedewerker Ponsteen, drs. Albert Reinstra, mr. Pieter Siebinga, drs. pag. 28, 130; Arie de Groot: pag. 29, 30, 52, 65, 75 re, 79, cultureel erfgoed/programmaleider Cultuur en Ruimte Mart van der Sterre, Jaap van der Veen, ir. Loes Veldpaus, 95, 109, 129; Loes Veldpaus: pag. 33, 35, 36; Vestia: pag. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ir. Niels van der Vlist, mr. Fred Vos 37, 39, 40; Monique Raassen: pag. 44; SOHK: pag. 46; Piet Arp: pag. 53; Jacobijnerkerk Leeuwarden: pag. 54; M.J. drs. Arno Brok, voorzitter VNG-delegatie Cultuur en Casusbeschrijvingen Buruma: pag. 56; ANP: pag. 58; Laurens Vis: pag. 62 en 74; Media, burgemeester van Sneek dr. Arie de Groot, drs. Quirijn van den Hoogen, ICN: pag. 66-67; Museum Kranenburg: pag. 69; SKED: pag. drs. Brigitte Linskens 72; Monumentenwacht Z-H: pag. 73; Stadsherstel Den dr.ir. Kees Doevendans, bestuurslid VBMK, voorzitter Haag: pag. 75 li; C.A. van Swigchem, G. Ploos van Amstel, werkgroep Kerkbouw van de Protestantse Kerk in Gesprekken Zes unieke wandtapijten, Zwolle 1991: pag. 80; Omke Nederland, hoofddocent Technische Universiteit dr. Arie de Groot, drs. Brigitte Linskens Oudeman: pag. 83, 98, 99, 100, 116, 117; Bergkerk Deventer: Eindhoven, groep Stedenbouw pag. 86, 87; NRF: pag. 89; TPAHG architecten: pag. 91; Rien Samenstelling en redactie Zilvold: pag. 92; Brigitte Linskens: pag. 104; Collectie A. de mr. Wim Eggenkamp, voorzitter stichting 2008 Jaar van drs. Lydia Jongmans, senior beleidsmedewerker cultuur VNG Groot: pag. 112; Bibliotheek Uithoorn: pag. 113; Marc van het Religieus Erfgoed drs. Brigitte Linskens, secretaris bestuur VBMK Laere Producties: pag. 120; Jheronimus Bosch Art Center: dr. Arie de Groot, architectuurhistoricus, specialist pag. 122; Mozaïek Wonen Gouda: pag. 126; Stadsherstel drs. Cees van Eijk, vice-voorzitter VNG-delegatie Cultuur kerkgebouwen Amsterdam: pag. 128; Roger Cremers: pag. 140. en Media, wethouder van Utrecht Met dank aan mr. Jacques Klok, voorzitter Interkerkelijk Contact in Peter Breukink, drs. Theo Kralt, drs. Harrie Maas, Overheidszaken-Kerkgebouwen Harrie van Os, mr. Onno Meerstadt, de fotografen en alle anderen die aan de inhoud van dit boek hebben prof.dr. Nico Nelissen, emeritus hoogleraar Radboud bijgedragen Universiteit Nijmegen Subsidiënten dr. Frank Petter, theoloog, burgemeester van Woudrichem, M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting, Ministerie van voorzitter Task Force Toekomst Kerkgebouwen Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Stichting Nationaal Restauratiefonds, Stichting SNS Reaal Fonds, Stichting mr.drs. Andries Ponsteen, directeur Erfgoedhuis Cultuurfonds Bank van Nederlandse Gemeenten, Zuid-Holland, voorzitter Overleg Provinciale Vereniging van Nederlandse Gemeenten Erfgoedinstellingen Nederland Vormgeving Biskaje, Leiden

Druk Drukkerij Groen, Leiden

isbn 978-90-79937-01-1