UNIEMagazine van de Unie van Vestingsteden • nummer 30k • najaar 2017

WATERLINIEFESTIVAL Dance, muziek en verteltheater

GOUDA OP DE KAART Als vestingstad

WILLEM III VERBEELD Van schilderij tot schoolplaat

BEVERBURCHTEN IN DE WATERLINIE NEEM Struinpad Veersedijk MEE VOOR € 2,95

Prijs: € 2,95 Lean&Duurzaam

Amsterdam Groene Hart 42 min. 31 min. Meeting P●int Den Haag 39 min. 12 min. in station , Woerden 35 min. centraal in de

Rotterdam

Postbus 2074 3440 DB Woerden Tel. 0348-483474 vandenpol.com [email protected] www.groenehart.info Bent u al Vriend van het Groene Hart? Rijk en provincies trekken steeds meer hun handen af van het Groene Hart: minder bemoeienis, minder regie en vooral: minder geld. Hierdoor staat het Groene Hart steeds meer onder druk. Wilt u hier iets aan doen? Steun ons dan en word Vriend van het Groene Hart. Als Vriend van het Groene Hart ontvangt u regelmatig nieuws over het Groene Hart en korting op onze boekencollectie. En verder wordt u uitgenodigd voor excursies en congressen. Daarnaast ontvangt u een van de onderstaande welkomstgeschenken naar keuze.

Aanmelding Origineel groen Vriend van het Groene Hart cadeau? Geef uw vriend(in) of familielid dit blad cadeau: U ontvangt de factuur à € 20,00 en wij sturen dit blad op naar: Naam: Naam: Adres: Adres: Postcode/plaats: Postcode/plaats: E-mail: Telefoon: E-mail: Telefoon:

Geeft u aan welk welkomstgeschenk u wilt ontvangen: Deze bon opsturen naar Stichting Groene Hart, Postbus 2074, 3440 DB Woerden. U kunt ook e-mailen of het aanmeldingsformulier op Koken uit het Hart onze website www.stichtinggroenehart.info invullen. Janny de Ruiter U krijgt binnen een week uw welkomstgeschenk toegestuurd, plus de Koken met streekproducten acceptgirokaart waarop u zelf uw bijdrage kunt invullen (minimum € 20,00). (winkelwaarde € 12,50)

Luisterrijk Groen Bernt Feis en Jan van Es Stadsparken en landgoederen in het Groene Hart Postbus 2074 € (winkelwaarde 14,50) 3440 DB Woerden tel. 0348-483474 e-mail [email protected] U kunt uw donatie ook overmaken op rekeningnummer NL23 INGB 0009 4832 96 t.n.v. Stichting Groene Hart te Woerden. Colofon column 1672 was gisteren Uniek is het halfjaarlijkse magazine van de Unie van Vestingsteden en wordt toegezonden aan de aangesloten Het lijkt wel gisteren, ons Rampjaar 1672 en de vestingsteden en inundatiegemeenten: -Reeuwijk, Gorinchem, Gouda, reacties daarop. We vinden immers de fysieke Krimpenerwaard, Leerdam, Molenwaard, uitingen zoals Fort Wierickerschans en de , , Woerden en Zederik. Uniek gaat verder naar alle andere vestingsteden nog steeds terug. En op bedreigingen gemeenten in het inundatiegebied van de reageren we ook nog vergelijkbaar. We verschuilen Oude Hollandse Waterlinie: , De Ronde Venen, Gooise Meren, ons achter versterkingen en we weten de kracht van Lingewaal, , Montfoort, Stichtse Vecht, het water nog steeds te gebruiken. 1672 en de Oude Vianen, Weesp en Woudrichem. Uniek wordt ook toegezonden aan alle Hollandse Waterlinie hebben een deel van ons gebied aangesloten horeca-recreatieondernemers, musea, galeries, verenigingen en gevormd en hebben ons voor een deel gevormd. particulieren.

ADRES Chris Kalden De Stichting Groene Hart houdt daarom graag de Projectbureau Oude Hollandse Waterlinie herinnering levend. Tijdens het Waterliniefestival Bezoekadres: NS Station Woerden (traverse) Postbus 2074, 3440 DB Woerden voorzitter Stichting Groene Hart doen we dat in tal van activiteiten. We laten graag T 0348-483474 Prins Willem III herleven, als drager van de F 0348-562847 www.oudehollandsewaterlinie.nl geschiedenis en van de culturele activiteiten in de Waterliniemaand. Tijdens het Prinsenconcert doen UITGEVER Projectbureau Oude Hollandse Waterlinie/ we dat met muziek uit die tijd door het Orkest van Unie van Vestingsteden het Groene Hart en Koor VocaMuze. REDACTIE Chantal van der Arend, Ans Baar, Boudewijn Bruil, Michiel van de Burgt, Bernt Feis, Nu en toen harmonieus verbonden. Jippe Hoekstra, Chris Kalden, Joke Kramer, Lyanne de Laat, Marina Laméris, Harrie van Opstal, Winny van Rij, George de Wrede

FOTOGRAFIE Beeldarchief OHW, Camerata Capelle, DaF Uitnodiging aan de donateurs Architecten, Watersnip Advies, Jan de Bruin, Lyanne de Laat, Kees Joustra, Sjaak Loef, Evelien Masselink, Kees van de Reest, In 2017 bestaat de Stichting Josefien Versteeg, Ruud Visser Architectuur, Groene Hart 20 jaar. Ter Ferry Siemensma, Adri Verhoeven gelegenheid van dit jubileum EINDREDACTIE Bernt Feis en Winny van Rij nodigen wij alle donateurs van harte uit voor het VORMGEVING EN DRUK Drukwerkstudio.nl - Woerden jubileumconcert op zaterdag 23 september om 20.00 uur MANAGEMENT, MARKETING EN COMMUNICATIE in de Sint Janskerk in Gouda. Groene Hart Media Voor iedere donateur zijn twee T 0348-483474 of 06-83007562 E [email protected] vrijkaarten beschikbaar.

TIPS VOOR DE REDACTIE De redactie is graag op de hoogte van activiteiten en ontwikkelingen met betrekking tot de Oude Hollandse Deze kaarten zijn op aanvraag verkrijgbaar door een mail te sturen naar Waterlinie. Nieuws of tips? [email protected]. Voor nadere informatie zie onze website www.groenehart.info. Mail de redactie: [email protected]

Bestuur Stichting Groene Hart ISSN 2210-4356

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt in enige vorm op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs Belevingsdag Waterlinie for kids op 21 juni op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of 2017 in Fort Wierickerschans volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs Deze activiteit voor ca 150 leerlingen basisonderwijs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid werd georganiseerd door Erfgoedhuis Zuid-Holland en voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die Projectbureau OHW als onderdeel van de Erfgoedlijn Oude gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Hollandse Waterlinie van de provincie Zuid-Holland.

OPLAGE 10.000 exemplaren waarvan 4.000 in drukvorm en 6.000 als digitale editie FOTOGRAFIE: Sjaak Loef

najaar 2017 3 Kamperen op een SVR-camping Kamperen op een SVR-­‐camping, voor kinderen is het één grote belevenis! Op het boerenerf worden kinderdro-­‐ U heeft een vraagstuk? men waar, maar ook ouders en opa’s & oma’s kunnen volop genieten van Wij hebben het antwoord! het buitenleven, de gastvrijheid en natuurlijk de betaal-­‐ baarheid op een SVR-­‐camping!

www.koningwitzier.nl Kamperen/ Logeren bij de SVR is mogelijk op ruim Tel. 0348 - 502224 2000 SVR-­‐campings, zowel in Nederland als in vele Europese landen.

ZWERVEN ZA 10 / ZO 11 JUNI Houdt u van rustig, ruim & betaalbaar kamperen? zaterdag 10.00 - 18.00 uur Wordt dan ook donateur/ recreant en u geniet van DOOR DE zondag 10.00 - 17.00 uur gastvrijheid in binnen-­‐ en buitenland! KUNST toegang vrij Benedeneind NZ 408a 3405 CD Benschop

KUNSTMANIFESTATIE DE WILGENGAARDE BENSCHOP 2017 www.dewilgengaarde.nl

S tichting V rije R ecreatie T. 0 183 35 2741 B roekseweg 7 5 E. i [email protected] 4231 V D Meerkerk I. w ww.svr.nl

Hogedijk 6, 2431 AA NOORDEN tel. 0172 - 408 206 [email protected] www.kampeerhoevekoole.nl

Open-tuin-dagen 2017 20 mei t/m 3 september Albrechtsveld 117, 2804 WH Gouda za/zo van 11.00 tot 17.00 uur Telefoon: 0182-599785 Expositie van beeldende kunst in bloemenborders, moestuin, boomgaard, wildebloemenwei en kikkerpoel Fax: 0182-599786

Beeldentuin De in Beeld, Lekdijk-West 83, 2861 ET Bergambacht www.adviesburo-pronk.nl www.delekinbeeld.nl / [email protected] / 06-30103419 (voor de juiste data en tijden zie de website) Inhouds-opgave

12

28 Waterliniefestival 14

6 Waterliniefestival Dance, muziek en verteltheater

8 Prinsenconcerten 22 Bach en Vivaldi in de polder

12 Projectbureau OHW …klaar voor 2022

14 Gouda op de kaart… als vestingstad

16 De Prins vaart Langs de Rampjaarroute

17 Van schilderij tot schoolplaat 20 Willem III verbeeld 6 Prinsenconcerten

20 Verdwenen molens 25 Scholieren op bezoek Sluis, poort tot de Zouweboezem in Fort Wierickerschans

22 Museum, gewelven, vleermuizen 28 Struinpad Veersedijk De geheimen van Nieuwpoort Beverburchten in de waterlinie

24 De Krimpenerwaard 31 Catherine Visser 31 ...onder water Focus op waterlinie najaar 2017 5 TEKST: Chantal van der Arend • AFBEELDINGEN: Josefi en Versteeg (poster), Sjaak Loef, Beeldarchief OHW Waterliniefestival Oude Hollandse Waterlinie Dance, theater en Prinsenconcerten

In de maand september vindt het Waterlinie-festival van de Oude Hollandse Waterlinie plaats. Met het thema boeren, burgers en buitenlui sluit het festival dit jaar aan bij het landelijk thema van Open Monumentendag.

In deze Waterliniemaand kunt u volop genieten van muziek, zang, dans en theater langs de linie en zijn vestingsteden. Zoals gebruikelijk vindt de aftrap plaats tijdens het Akoestival in Woerden eind augustus. Op de Open Monumentendagen wordt in vijf vestingsteden een carrouselprogramma gedraaid met verteltheater, dance en muziektheater. Ook kunt u in september genieten van speciale Prinsenconcerten van het Orkest van het Groene Hart en koor VocaMuze. Verder zijn er uitvoeringen van Camerata Capella in monumentale (kerk-) ▲ Namens Zijne Prinselijke gebouwen van de vestingsteden. Hoogheid Prins Willem III zal de Heraut van de Prins acte de présence Het festival vindt plaats in het hele gebied geven tijdens de van de Waterlinie, van Gorinchem en Leer- Waterliniedagen. dam tot Woerden, Gouda en Nieuwkoop.

Carrouselprogramma Open Monumentendagen 9 en 10 september De voorstellingen vangen aan in iedere plaats met een verteltheater, gevolgd door een dance-uitvoering (duur 20 minuten) en sluiten af met een muziektheater (duur 30 minuten). De voorstellingen zijn gratis te bezoeken.

Schoonhoven zaterdag 9-9 10.30 - 12.00 uur Zilvermuseum en Kazerneplein Oudewater zaterdag 9-9 13.00 - 14.30 uur Markt Woerden zaterdag 9-9 15.00 - 16.30 uur Petruskerk en Kerkplein Leerdam zondag 10-9 13.00 - 14.30 uur Hofje van Aerden Gorinchem zondag 10-9 15.00 - 16.30 uur Gorcums Museum en Grote Markt

▲ Hofje van Aerden.

Historische modeshow Boeren, burgers en buitenlui Op zondag 10 september wordt van 14.00 – 14.45 uur in en bij het Gorcums Museum in Gorinchem een bijzondere historische modeshow opgevoerd, met uiteraard als thema Boeren, burgers en buitenlui. Deze modeshow is gratis toegankelijk.

► De Stichting Krimpen 950 jaar m.m.v. Yvonne Metaal verzorgde in september 2016 een historische modeshow in het oude stadhuis van Nieuwpoort (foto Jan de Bruin)

6 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden Carrouselprogramma in de vestingsteden “Hey!! Zijn jullie boeren, burgers of buitenlui?”

In het weekend van Open Monumentendag op zaterdag 9 en op zondag 10 september wordt in een carrousel een drietal voorstellingen gratis opgevoerd op unieke historische locaties van de vestingsteden. De voorstellingen; een dans, vertel- en muziektheater vertelt elk op zijn manier de betekenis van de OHW voor de boeren, burgers en buitenlui. Op zaterdag 9 september zijn de uitvoeringen respectievelijk in , Oudewater, Woerden en op zondag 10 september in Leerdam en Gorinchem.

By BY met speciale danceperformance Muziektheater voorstelling BBB Danscollectief by BY Na de succesvolle producties De brengt met een speci- Waterprins -2015 en een Groene ale dansuitvoering his- Harts droom – 2016 heeft operazan- torische locaties van geres, scenarioschrijfster en muziek- de OHW tot leven. Dit theatermaakster Carla Regina dit doen zij in een perfor- jaar weer een muziektheatershow mance waar dans, op locatie geschreven: Boeren, 1. muziek en beeldende 3. Burgers, Buitenlui afgekort BBB. kunst elkaar ontmoeten. Zij vertellen het verhaal van het Deze show wordt gemaakt in samenwerking met Voice verleden, het heden en de toekomst. Actually en Opera Viva.

Deze performance is geïnspireerd op de unieke locaties in “Hey!! Zijn jullie boeren, burgers of buitenlui?” de vestingsteden, de verhoudingen tussen boeren, burgers en buitenlui en het water van de Oude Hollandse Waterlinie. Een denkbeeldig stadje langs de Waterlinie in het Rampjaar rond 1672. Soldaten staan aan de poort en onderwerpen Trompetter van de Prins met muziek iedere bezoeker aan een streng onderzoek en vragen de men- en volksverhalen sen: zijn jullie boeren, burgers of buitenlui? “Boeren, burgers en buitenlui! Komt dat Sommige mensen willen graag binnen de poorten van de stad zien, komt dat zien! wonen, maar er zijn ook mensen die de wereld daar buiten We hebben hier een willen leren kennen. Sommige mensen zijn blij om te zijn wie wonderdrankje. Goed zij zijn en anderen willen iemand anders zijn. voor álle kwalen! Eén Als er gevaar dreigt zijn de men- klein slokkie en je sen dan echt zo verschillend? bent voor altijd overal Zouden we dan de sociale ver- 2. vanaf!” schillen opzij kunnen zetten tus- De Gouden Eeuw was niet alleen maar rozengeur en mane- sen wie ‘binnen’ is en wie ‘bui- schijn. Het waren onzekere tijden met veel armoede. Land- ten’? De cast en het publiek zelf lopers, kwakzalvers, wagenspelers, muzikanten en ander zullen proberen deze vraag te gespuis trokken langs stad en land. beantwoorden.

Het gezelschap ‘Trompetter van de Prins’ heeft speciaal Een show met woord, dans voor Open Monumentendag een programma gemaakt rond en muziek van onder andere het thema Boeren, burgers en buitenlui. Met muziek, sages Verdi, Bach, de musical ‘Fame’ en andere plaatselijke volksverhalen, vertellen zij over het en Ramses Shaffy op historische leven in het Rampjaar 1672. Ter lering ende vermaek. locaties in de vestingsteden. 4.

1. Bart Merks en Yuliya Globa geven met hun dansgezelschap by By een dance performance geïnspireerd op de waterlinie. 2. Bij het verteltheater van Els van der Burg en haar kompanen hoort veel muziek. 3. Carla Regina regisseerde het muziektheater BBB. 4. De cast van Opera Viva en Voice Actually.

najaar 2017 7 TEKST: Boudewijn Bruil • FOTOGRAFIE: Camerata Capelle Open Monumentendagen in de vestingsteden Camerata Capelle speelt ‘Italiaanse cantate’ van Bach Op Open Monumentendag vertolkt Camerata Capelle een van de weinige wereldlijke cantates van Bach, gecomponeerd in Italiaanse stijl: ‘Non Sa Che Sia Dolore’ (BWV 209), Hij kent de betekenis van verdriet niet.

De tekst van de cantate gaat over iemand die vertrekt naar zee om deel te nemen aan de strijd. Dit is vermoedelijk een metafoor voor een lange reis die iemand gaat maken. De cantate is geschreven voor sopraan (zang) en traverso, strijkers en basso continuo. Het orkest treedt op de Open Monumentendagen 9 en 10 september op in schilderachtige kerken en stadhuizen in Nieuwkoop, Woerden, Bodegraven, Nieuwpoort en Schoonhoven.

▲ Camerata Capelle treedt op in schilderachtige kerken, zoals de NH Kerk in Nieuwkoop. Camerata Capelle Petropavlovsk in haar geboorteland Kazachstan. Zij heeft een Camerata Capelle onder eigen muziekpraktijk. ▼ Camerata Capelle tijdens pauze van een zomerse repetitie. leiding van Boudewijn Bruil Marjola Uitendaal, hobo, studeerde aan het conservatorium is een ensemble van Utrecht bij Ernest Rombout en vervolgde haar opleiding samengesteld uit een aan het Sweelinck Conservatorium te , het fl exibel netwerk van Koninklijk Conservatorium in Brussel en aan de professionele en semi- Musikhochschule in Hannover. Marjola is als hobo- en professionele musici. Het althobo-remplaçant verbonden geweest aan het Radio legt zich toe op het Filharmonisch Orkest. repertoire uit de barok en de klassieke periode. Bij de Daarnaast speelde zij in diverse beroepsorkesten en gaf ze les concerten in het kader van het Waterliniefestival treedt het op aan muziekscholen. Op dit moment speelt zij in wisselende in de combinatie sopraan, hobo, fl uit, strijkers en klavecimbel. bezettingen en treedt zij regelmatig op met koren en orkesten. Op Open Monumentendag treden drie solisten aan: sopraan Yelena Guryeva, hoboïste Marjola Uitendaal en fl uitiste Fluitiste en goudsmid Marinke Dormaar. Fluitiste Marinke Dormaar speelt naast haar hoofdberoep van goudsmid in verschillende ensembles en werkt onder andere ▼ De solisten links Marjola Uitendaal Sopraan uit Kazachstan mee aan de Mattheus Passion uitvoeringen in Alphen aan den (links), midden Yelena Guryeva Sopraan Yelena Guryeva Rijn. De overige leden van Camerata Capelle zijn Boudewijn (midden) en Marinke Dormaar (rechts). kreeg haar opleiding (zang, Bruil (viool), Annette Donker (viool), Wim Struiksma piano en koordirectie) aan (viool), Sten Drop (altviool), Georg de Lange (cello), Everard het muziekcollege van Ter Haar (contrabas) en Ineke Haag (klavecimbel).

Zaterdag 9 september 11.00 - 12.00 uur Petruskerk, Woerden Zaterdag 9 september 14.00 - 15.00 uur NH-Kerk, Bodegraven Zaterdag 9 september 16.00 - 17.00 uur Hervormde Kerk, Nieuwkoop Zondag 10 september 13.30 - 14.30 uur Zilvermuseum, Schoonhoven Zondag 10 september 15.30 - 16.30 uur Stadhuis, Nieuwpoort

Programma • A. Scarlatti - Sinfonia nr. 5 voor 2 fl uiten, strijkers en continuo • J.S. Bach - Cantate BWV 209 ‘Non Sa Che Sia Dolore’ • B. Marcello - Hoboconcert in C-klein ► Johann • A. Arlosti - Cantate ‘La Rosa’ Sebastian • A. Scarlatti - Sinfonia nr 4 voor fl uit, hobo, strijkers en continuo Bach.

8 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden TEKST: Harrie van Opstal • FOTOGRAFIE: Beeldarchief OHW Vivaldi’s Gloria in Goudse Sint Janskerk Prinsenconcerten laten 1. tijd van Willem III herleven Op de zaterdagen 16, 23 en 30 september geven het Orkest van het Groene Hart en het koor VocaMuze een serie Prinsenconcerten in historische kerken. In deze Prinsenconcerten laten zij de tijd van Willem III met de Dubbelmonarchie herleven. Willem III was tegelijkertijd stadhouder in de Nederlanden en koning van Engeland en Ierland.

Gloria in D van Vivaldi Sweelinck: van Renaissance naar nuel Chabrier (1841-1894). Dit werk is Letterlijk gaat het orkest terug naar Wil- Barok heerlijk luchtig en ongrijpbaar en is daar- lem III door de muziek uit zijn tijd te Verder zal VocaMuze een psalm van Jan mee puur impressionistisch van aard.

2. spelen. Vene- Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) ten Niet verwonderlijk; Chabrier was tiaan Anto- gehore brengen. Sweelinck is de belang- bevriend met onder anderen de schilders nio Vivaldi rijkste Nederlandse componist uit de over- Paul Verlaine en Édouard Manet. (1678-1741) gangstijd van Renaissance naar Barok. bijvoorbeeld Willem III, een verwoed danser vierde in heel Een populaire Bach-zoon Daarnaast brengt het orkest met recen- Europa successen met onder andere het In het Prinsenconcert worden ook tere muziek een ode aan de tijd van de Gloria in D. Het is het hoogtepunt van orkestrale werken ten gehore gebracht. Dubbelmonarchie van Willem en Maria. deze reeks Prinsenconcerten en laat het Zo speelt het Orkest van het Groene Hart Koning-stadhouder Willem was volgens Alphense koor VocaMuze onder leiding onder leiding van Jim Benjamin Roodnat de overlevering een verwoed danser. van Oksana Kryuchkova schitteren in al de Sinfonia in Bes van Johann Christian Vandaar dat het orkest de Ancient Aires z’n veelstemmigheid. Een ander indruk- Bach (1735-1782). Deze zesde en jongste and Dances van Ottorino Resphigi wekkend onderdeel van het concert is zoon van Johann Sebastian Bach vestigde (1879-1936) op het programma heeft de Coronation Anthem uit Zadok the zich in Londen na zijn studie in Italië. In gezet. Ook Benjamin Britten (1913- Priest van Georg Friedrich Handel de twintig jaar dat hij in Londen werk- 1976) schreef, met de Five Courtly (1685-1759). Wie kent niet het ‘God zaam was kon hij op een enorme popula- Dances uit Gloriana, neo-classicistische save the king’ uit dit barokke werk? riteit rekenen. Het hoofdwerk van het muziek die de tijd van Willem en Maria orkest is de Suite Pastorale van Emma- tastbaar doet herleven.

Zaterdag 16 september 20.00 uur Opstandingskerk, Woerden Zaterdag 23 september 20.00 uur St. Janskerk, Gouda Zaterdag 30 september 20.00 uur Johannes de Doperkerk, Montfoort 3. 4.

1. Het Gloria van Antonio Vivaldi vormt Tickets: 15 euro. Voor meer informatie over tickets en programma, het schitterende hoogtepunt van het Prinsenconcert. 2. Het Orkest van het Groene kijk op www.oudehollandsewaterlinie.nl Hart is een symfonieorkest uit Woerden; het treedt op samen met koor VocaMuze Programma uit Alphen aan den Rijn. 3. Jim Benjamin Roodnat, de vaste dirigent van het Orkest van • G.F. Handel - Coronati on Anthem uit Zadok the Priest 5. het Groene Hart. 4. De in Oekraïne geboren • O. Resphigi - Antieke Arie en Dansen dirigente Oksana Kryuchkova dirigeert de • J.P. Sweelinck - Psaume 137 koorpartijen. 5. Op 23 september wordt een jubileumconcert gegeven in de • J. Chr. Bach - Sinfonia in Bes • B. Britten - Vijf Dansen uit Gloriana monumentale Sint Janskerk in Gouda. • A. Vivaldi - Gloria in D • E. Chabrier - Suite Pastorale

najaar 2017 9 column Jippe Hoekstra De Ambassadeur van de Waterlinie 23 april 2009. In grote twijfel stond ik voor het Hollandse Waterlinie. En over de vestingsteden rond monumentale pand. Waar was de ingang van het de linie, want de OHW dankt zijn ontstaan en stadhuis? De monumentale trap aan de voorkant betekenis aan de steden. De Hollandse middeleeuwse leidde wel tot een indrukwekkende deur, maar die vestingsteden hadden het water ontdekt om hun was dicht, potdicht en dat is toch raar voor een deur verdediging te vergroten. Polders tussen Muiden en van een gemeentehuis. Dan maar weer naar beneden Gorinchem konden onder water worden gezet en op zoek naar een echte ingang. Rechts naast het waardoor er voor de vijand een onneembare vijftiende eeuwse, laatgotische gebouw van Belgisch hindernis werd opgeworpen. In 1672 lukte het om natuursteen, zijn nog enkele ‘gewone’ panden, met het water de oprukkende Franse troepen tegen te gebouwd in latere eeuwen. Die huizen zijn al jaren houden. onderdeel van het stadhuis van Schoonhoven en daar bevindt zich ook de officiële ingang voor de Al pratende kwam Dick met het idee om de inwoners en de andere bezoekers, zoals ik zelf. burgemeesters van de vestingsteden te vragen om Mijn reden van bezoek aan deze prachtige ambassadeurs van de Oude Hollandse Waterlinie te vestingstad was een afspraak met de waarnemend worden, om op die manier het project te promoten. burgemeester, Dick de Cloe, oud PvdA- Zo gezegd, zo gedaan. Hij zou de collega’s vragen zich parlementariër. Ik had hem in die rol al leren aan te sluiten en zo ontstond na enige tijd de Unie kennen. Hij was onder meer voor de fractie de van Vestingsteden. Nogmaals hartelijk dank, Dick! begeleider van de burgemeester-kandidaten van zijn partij en voor het overige was hij vooral een onderwijsspecialist. Gelukkig was de burgemeesterskamer nog in het oude gebouw. In een fraaie kamer in het oude stadhuis, dat ooit als ► In 2009 gaven Prins Willem III en burgemeester Dick de Cloe Waaggebouw gebouwd was, zat Dick de Cloe achter acte de présence tijdens de zijn bureau. Ons gesprek zou gaan over de Oude Vestingdag in Schoonhoven.

Bezoek de musea, galeries en andere activiteiten in het Groene Hart Bleskensgraaf, Hist. Museum , Gouda, Museum Gouda Gorinchem, Gorcums Museum Alphen aan den Rijn, Het Voorhuis Boomkwekerij-museum Archeon

www.binnenwaard.nl www.boomkwekerij-museum.nl www.museumgouda.nl www.gorcumsmuseum.nl www.archeon.nl

Hardinxveld-Giessendam, Krimpen aan den IJssel, Leerdam, Maarssen, Reeuwijk, Streekmuseum Museum de Koperen Knop Streekmuseum Krimpenerwaard Nationaal Glasmuseum Vechtstreekmuseum Oudheidkamer

www.koperenknop.nl www.streekmuseumkrimpenerwaard.nl www.nationaalglasmuseum.nl www.vechtstreekmuseum.nl www.streekmuseumreeuwijk.nl

Schoonhoven, Zilvermuseum Tienhoven, Vinkeveen, Woerden, Stadsmuseum Alphen aan den Rijn, Streekmuseum Vredegoed Museum De Ronde Venen Avifauna STADSMUSEUM WOERDEN

www.zilvermuseum.nl www.vredegoed.nl www.museumderondevenen.nl www.stadsmuseumwoerden.nl www.avifauna.nl

Bodegraven Krimpen aan den IJssel, Schoonhoven, Schoonhoven, Haastrecht, Fort Wierickerschans Galerie Galerie en edelsmederij Silverhuys & Juweliershuys Gemaal De Hooge Boezem Galerie Honar WORKSHOPS EDELSMEDEN

www.fortwierickerschans.nl www.kunstwaard.nl www.galeriehonar.nl www.rikkoert.nl www.gemaalhaastrecht.nl

10 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden TEKST: Ans Baar • FOTOGRAFIE: Natuurmonumenten, Kees Joustra, Ferry Siemensma ✶ Volop evenementen dit najaar De komende maanden zijn er vele activiteiten in het Groene Hart Kijk in de agenda op www.groenehart.info voor meer evenementen. Uit

7 september 9 en 10 september Mijn wandeling Opening struinpad Naarden – Wandeling Liniepad Nieuwpoort ‘Vive l’empereur!’ Abcoude

Wandeling langs riviertje het Gein, histori- In het Vestingmuseum wordt onder de sche dijken en twee forten: Fort bij Abcou- noemer ‘Vive l’empereur!’ het verblijf en de en Fort bij Nigtevecht. Je wandelt langs de intocht van Napoleon nagespeeld. Er de forten en de batterijen en over een linie- wordt geslapen, wacht gelopen en de troe- dijk van het historische verdedigingswerk. Op 7 september om 19.00 uur wordt pen worden met tinnen figuren gepresen- Het pad geeft een aardig beeld van ons het struinpad Nieuwpoort geopend; teerd in kazemat IJ. Op zondag zal Napo- militaire erfgoed direct onder de rook van dit pad voert langs het natuurgebied leon een feestelijke intocht houden in Amsterdam en biedt een weidse blik over Veersedijk en biedt een fraai uitzicht op Naarden. het Utrechtse landschap met water, molens, zowel dit natuurgebied als de wallen Gezien de combinatie met de Naardense langgerekte landerijen en prachtige natuur. van Nieuwpoort. Aansluitend is er een Vaardagen, de terugplaatsing van een De wandelroute is bewegwijzerd met blau- presentatie van het onderzoek naar de gerestaureerde kanon in de openbare we pijltjes en start bij Station Abcoude. vleermuizen in stadhuis Nieuwpoort; deze ruimte en Open Monumentendag, belooft www.natuurmonumenten.nl. (foto Natuur- begint om 20.00 uur. het een mooi weekend te worden. monumenten, Ferry Siemensma)

28 oktober Nacht van de nacht op Forten Licht verstoort de nachtelijke natuur en kost veel energie. Daarom gaan in de nacht van 28 op 29 oktober de lampen uit, ook binnen de waterlinies. Dwaal door de gangen van forten en vestingwerken die sfeer- vol zijn verlicht met kaarsen en olielampen. Verhalen, vleermuizen, vuurkorven, sterrenkijken, koek en warme choco. Bekijk alle activiteiten op www.forten.nl/activiteitennachtvandenacht.

Fortenvaarexcursie op zondag 3 september Op zondag 3 september kunt u meevaren met een speciale Fortenvaarexcursie van Fort aan de Ossenmarkt (Weesp) naar Fort bij Diemerdam. Fort aan de Ossenmarkt is het startpunt van deze geheel nieuwe vaarexcursie. De middag begint met een rondleiding in en om het torenfort in Weesp. Daarna volgt een vaartocht over de Vecht, door Muiden en over het IJmeer naar Fort bij Diemerdam. Hier is gelegenheid voor een drankje en hapje of lunch in Paviljoen Puur. Na een rondleiding op het fortterrein vaart u weer terug naar de Vesting Weesp.

Deelname/entree: a24,50 per persoon, incl. toegang tot de twee forten, koffie/thee, twee rondleidingen, vaartocht en informatie- pakket over de Waterlinies. (Drankjes/hapjes/lunch in Paviljoen Puur zijn voor eigen rekening). Max. aantal deelnemers: 15 personen Datum: 3 september van 10.30 tot 15.30 uur Aanmelden via: [email protected] ▲ Fort bij Diemerdam

najaar 2017 11 TEKST: Bernt Feis • FOTOGRAFIE: Sjaak Loef, Watersnip Advies Nieuwe projecten voor 2018 Waterlinie in landschap verankeren

Afgelopen voorjaar stelde de provincie Zuid-Holland de actualisatie van de gebiedsvisie OHW vast. Inmiddels is deze nieuwe gebiedsvisie “vertaald” in een meerjaren investeringsprogramma. Het Projectbureau OHW toont zich bijzonder ingenomen met dit investeringsprogramma.

Verankeren Focus op de Alblasserwaard Want met dit programma geeft de provincie aan dat zij de Een groot deel van de OHW lag in de komende jaren de projectaanvragen wil inkaderen in een Alblasserwaard; langs de rivierdijken in systematische aanpak, gericht op grotere herkenbaarheid van Sluis en Nieuwpoort werd in 1672 stevig de waterlinie. Daarbij ligt de nadruk op de fysieke projecten, gevochten. In Sluis (gemeente Zederik) zoals routes, knooppunten en verbindingen. Dit sluit naadloos wil het Projectbureau de recreatieve aan op de aanpak die het Projectbureau al jaren propageert: we ontsluiting van de Zouweboezem moeten de waterlinie in het Groene Hart landschap verbeteren. In Nieuwpoort (gemeente verankeren. Molenwaard) ligt er een prachtig plan Daarom heeft het Projectbureau voor komend jaar een aantal – De geheimen van Nieuwpoort – om het gebiedsprojecten ontwikkeld die zijn gericht op grotere oude stadhuis met zijn geheimzinnige ▲ Door de herkenbaarheid van de waterlinie. Op 3 juli werden deze sluis beter toegankelijk te maken. inundatie is de projecten aan de Erfgoedtafel gepresenteerd. waterkwaliteit Beeldentaal van de waterlinie verbeterd; in de oevers staan In de Actualisatie gebiedsvisie wordt ook Meer aanlegplaatsen soorten als gepleit voor het ontwikkelen van één waterzuring en beeldentaal voor de OHW. Het Project- moeraswalstro. bureau neemt de uitdaging aan en gaat plannen uitwerken om de waterlinie in het landschap te markeren. Daarbij wordt o.m. gedacht aan het uitzaaien van blauwe linten met korenbloemen, het plaatsen van waterliniehekken en het plaatsen van schanskorven. Daarnaast wordt in het plan De kunst van de waterlinie gedacht aan een

ontwerpwedstrijd voor kunstenaars, ▲ Een stripboek waarbij het publiek de winnende voor jong en ontwerpen mag selecteren. Maar ook een oud over de waterlinie is een Strip/doeboek voor jong en oud over de langgekoesterde ▲ Kanosteiger langs de Tiende, die Oude Rijn, Meije en Nieuwkoopse waterlinie behoort tot de mogelijkheden. wens. Plassen met elkaar verbindt.

Twee projecten zijn gericht op aanlegplaatsen. Zo lagen er Linieland Waterland langs de Hollandsche IJssel enkele schansen, zoals de Evenals voorgaande jaren wordt er in Goejanverwelleschans, de vestingstad Oudewater en de Linie september weer een waterliniefestival van de Pleijt. In het Schansenproject wil het Projectbureau deze georganiseerd. Het thema sluit dit beter herkenbaar maken door er aanlegplaatsen te vestigen; jaar aan bij het landelijke thema daar is grote behoefte aan. Nederland Waterland, met o.a. een Hetzelfde geldt voor het stroomgebied van Meije en Grecht, op wandelmeerdaagse, fotowedstrijd en de grens van twee provincies. Het project Varen langs de waterballet. En dit alles als opmaat naar Rampjaarroute behelst de aanleg van aanlegplaatsen voor de Viering van het Waterliniejaar 2022, kano’s en sloepen. Afgelopen zomer werd het project Inundatie met exposities, theater, concerten en Wierickes opgeleverd; het Projectbureau wil hieraan een publieksmanifestaties. vervolg geven door ca 12 ha in de Wierickekom in de wintermaanden te inunderen.

12 UNIEUNIEkk Magazine Magazine van van de de Unie Unie van van Vestingsteden Vestingsteden TEKST: Bernt Feis • FOTOGRAFIE: Sjaak Loef Routebureau in wording? Projectbureau OHW is klaar voor 2022!

In 2009 werd tijdens een symposium in Gorinchem de Unie van Vestingsteden opgericht met als doel: de promotie en marketing van de Oude Hollandse Waterlinie te bundelen. Onder auspiciën van de Stichting Groene Hart werd een Projectbureau gevormd om de vestingsteden hierbij te ondersteunen. Projectbureau OHW was geboren! ▲ Het Projectbureau OHW, met v.l.n.r. Lyanne de Laat, Marian Lameris, Ans Baar, Chantal van der Arend, Joke Kramer, Bernt Feis en Marco Houtzager.

Leger langs de linie Acht jaar later is de Oude Hollandse Waterlinie niet alleen bij bestuurders maar ook bij het grote publiek steeds beter bekend. De tochten van de Prins en zijn onafscheidelijke Leger van de Linie hebben de waterlinie op de kaart gezet. Elk jaar worden in bijna alle vestingsteden (na)zomerfestivals georganiseerd met Prinsenconcerten, muziektheater en dance-optredens. ᕡ Storytelling is steeds meer in de mode. Daarom heeft het Projectbureau Nieuwkoop ᕢ ᕣ Nieuwersluis afgelopen jaren veel onderzoek verricht en publicaties verzorgd zoals Cordon Meije/Grecht van Holland en In het spoor van de Prins. Daarin staan de verhalen van de ᕥ Prins en het Rampjaar centraal. ᕤ

ᕧ Routes ᕦ Hollandse IJssel Bij zijn projecten werkt het Projectbureau nauw samen met overheden zoals µ Ameide provincies, waterschappen en gemeenten. Maar ook historische verenigingen, ᕨ ᕩ lokale VVV’s en musea zijn belangrijke samenwerkingspartners. Nu acht jaar Nieuwpoort later zijn meer dan 20 wandel-, fi ets- en vaarroutes gerealiseerd, waaronder het ¸ Lange Afstands Waterliniepad, de Rampjaarroute en de waterlinie-ommetjes. Langs al deze routes zijn inmiddels meer dan 120 informatiepanelen, bankjes, bruggetjes en opstaphekjes geplaatst.

Beheer Lopende projecten van het Het plaatsen van wegmeubilair – bedoeld om de waterlinie bij het grote Projectbureau OHW publiek bekend te maken – brengt ook zijn problemen met zich mee. Wie gaat ze onderhouden, beheren en repareren? Wie betaalt de particuliere eigenaren? 1. Nieuwkoop: steigers e.a. Hiervoor heeft het Projectbureau een systeem ontwikkeld. Jaarlijks worden recreatievoorzieningen 2. * Nieuwersluis (Stichtse Vecht): verbetering alle borden en bruggen geïnspecteerd door de Vereniging van Wandelaars Te recreatieve ontsluiting Voet. De conditie wordt vastgelegd in een zogenaamd bordenpaspoort. 3. Meije/Grecht: verbetering vaarvoorzieningen Vervolgens worden de noodzakelijke reparaties uitgevoerd. En soms is het 4. Bodegraven: inundatie Wierickes 5. Woerden : markering Rampjaarroute en alleen maar nodig om de borden even in de groene zeep te zetten. bebording Singelplan 6. Gouda: activiteiten Gouda Vestingstad Routebureau voor de waterlinie? 7. * Hollandsche IJssel: aanlegplaatsen bij schansen Inmiddels is de provincie Utrecht bezig een Routebureau op te zetten. In 8. Schoonhoven (Krimpenerwaard): Franse Zuid-Holland is men nog niet zover. Aangezien de meeste waterlinieroutes Kade, steigers Vlist in Zuid-Holland liggen blijft het Projectbureau zich voorlopig over het 9. Nieuwpoort (Molenwaard): struinpad, waterlinie-meubilair ontfermen. Misschien komt er wel een speciaal illuminatie sluis 10. Ameide (Zederik): gemaal, recreatieve routebureau voor de waterlinie. ontsluiting Zouweboezem Over vijf jaar bestaat de Oude Hollandse Waterlinie 350 jaar. De OHW viert 11. * Leerdam: uitbreiding Vestingstedenroute dan feest. In dat Waterliniejaar moeten alle routes, borden en bankjes er * in voorbereiding piekfi jn bij staan om toeristen en recreanten netjes te ontvangen!

najaar 2017 13 TEKST: Lyanne de Laat • FOTOGRAFIE: Adri Verhoeven, Beeldarchief OHW Historisch Platform Gouda aan de slag Gouda op de kaart als vestingstad

In de aanloop naar 2022 organiseren verschillende vestingsteden langs de Oude Hollandse Waterlinie diverse activiteiten om daarmee deze vroegere verdedigingslinie als geheel meer zichtbaar en beleefbaar te maken. Gouda is een van die vestingsteden.

En ook Gouda heeft in 2022 een jubeljaar. De stad viert dan 750 jaar stadsrechten. Op weg daarheen zet Gouda elk jaar de schijnwerpers op wat deze stad en de Gouwenaars bijzonder maakt. Voor het seizoen 2017-2018 is het eerste thema: Gouda smaakt naar meer! Dit themajaar heeft het Historisch Platform Gouda geïnspireerd om aan te haken met het project Gouda Vestingstad.

Onder water zetten Doel van dit project is in 2017 en 2018 bewoners in en bezoekers aan Gouda kennis te laten maken met een relatief onbekend onderdeel uit de veelzijdige geschiedenis van Gouda. Namelijk het Gedeputeerde Rik Jansen en bestuurders van zes vestingsteden slaan de handen ineen ▲  Rampjaar 1672 én de rol die Gouda bij de presentatie van de audiotour in stadhuis, Gouda, op 12 mei 2017. speelde bij het onder water zetten van grote stukken omringend laag polderland door middel van de Oude Hollandse Waterlinie. Het is een verhaal over Gouda met haar inwoners, gebouwen, grachten en sluizen, dat vertelt over een totnogtoe nog onderbelicht facet van de vaderlandse geschiedenis. Was de Waterlinie er niet geweest, dan spraken we nu hoogstwaarschijnlijk Frans.

Achterwacht van de waterlinie Uit de geschiedenisles weet men meestal nog wel dat Nederland een Rampjaar heeft gehad. In dat jaar, in 1672, werd ons land overvallen door de Fransen, Duitsers en Engelsen. Dankzij de Oude Hollandse Waterlinie werd het Franse leger tegengehouden. De stad Gouda heeft hierin een belangrijke rol gespeeld als achterwacht van de waterlinie. Door de strategische ligging van de stad aan Hollandsche IJssel en Gouwe was Gouda van cruciale betekenis in de verdediging van het achterland. Zo werd bijvoorbeeld het stadhuis bezet door boze boeren, diende het huidige Museum Gouda toen als Catharina Gasthuis voor de opvang van zieke militairen en is in de Sint Janskerk een kapel vernoemd naar een belangrijk veldheer en bestuurder uit die tijd: Van Beverningh. Gouda was ook een garnizoensstad die militairen huisvestte en zorgde voor de bemanning van enkele forten in de waterlinie.

Audiotour ook door Gouda Bewoners van en ondernemers in Gouda ▲ De invloedrijke Goudse regent Hieronymus van Beverningh speelde in het ▲ In de Sint Janskerk heeft van Beverningh zijn worden gevraagd om mee te doen aan Rampjaar een belangrijke diplomatieke rol. eigen grafkapel. Gouda Vestingstad via een

14 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden verhalenplatform. Met historisch onderzoek wordt nagegaan wat de precieze rol van Gouda in het Rampjaar was. Enkele vragen daarbij zijn: waar werden wapens opgeslagen, hoeveel militairen waren in de stad, en wat valt er te zeggen over de bestuurders en de verschillende elementen en gebouwen die in 1672/1673 een rol speelden. De aftrap voor dit project was op 12 mei jongstleden bij de ingebruikname van de audiotours waarin boodschapper Henrick en boerenzoon Adriaan het verhaal van het Rampjaar vertellen. Zij zijn onderweg van Nieuwpoort naar Nieuwkoop en nemen de luisteraar mee in hun beleving van de vaderlandse geschiedenis in 1672. Onderweg doen zij ook Gouda aan.

Historisch Platform Gouda In de uitvoering van dit project trekt een aantal samenwerkende partijen binnen het Historisch Platform Gouda op met Projectbureau OHW en Stichting Struinen en Vorsen. Laatstgenoemde organisaties ▲ Op de 17-eeuwse kaart van Blaeu (1652) zijn de contouren van de muren en wallen van Gouda goed te zien. In 1672- hebben de afgelopen jaren al veel activiteiten en routes met 1673 werden de verdedigingswerken op beperkte schaal betrekking tot de Oude Hollandse Waterlinie opgezet en uitgevoerd. uitgebreid.

Voor wie meer wil weten en/of mee wil doen aan Gouda Vestingstad, neem dan gerust contact op met het projectteam: Stichting Historisch Platform Gouda, Ineke Verkaaik-Hogervorst, E [email protected], Projectbureau OHW, Lyanne de Laat, E [email protected], Stichting Struinen en Vorsen, Anita van der Vliet, E [email protected].

Twee spannende audiotours over de waterlinie

Boerenzoon Adriaan Claasz en boodschapper Henrick van Wegen doorkruisen in het rampjaar 1672 het gebied langs de Oude Hollandse Waterlinie, van Ameide tot Nieuwkoop. Allebei zijn ze op zoek naar prins Willem III, op wie alle Hollanders hun laatste hoop hebben gevestigd. De Fransen hebben bijna heel de Republiek onder de voet gelopen. Nu is Holland aan de beurt...

Met deze alinea beginnen de spannende audiotours over het Rampjaar en de Oude Hollandse Waterlinie; een initiatief van Struinen en Vorsen. Mee op avontuur met Adriaan en Henrick tijdens het rampjaar 1672? Klik op de link www.struinenenvorsen.nl/oude-hollandse-waterlinie/audiotours/ of op de QRcode die hierbij is opgenomen.

najaar 2017 15 Nieuwkoop TEKST: Michiel van de Burgt • FOTOGRAFIE: Sjaak Loef, Bernt Feis Post aan het Woerdense Verlaat Woerden, Bodegraven, Alphen en Nieuwkoop verbonden Prins vaart langs Rampjaarroute

Op zaterdag 22 april hield Prins Willem III een inspectietocht langs de Rampjaarroute. Bezocht werden de forten, schansen, sluizen en dijken langs de route, die Woerden verbindt met Bodegraven, Alphen en Nieuwkoop. Tijdens de tocht werd de placemat met kaart en de brochure van de Rampjaarroute uitgereikt aan bestuurders, recreatieondernemers en andere genodigden.

Waterschapskaart hier aan boord voor een inspectie van de sluis in ‘s Ochtends Bodegraven. Het naderen van deze belangrijke sluis ging ook Meijearriveerde de weer gepaard met saluutschoten vanaf de kade. Slimme weteringPrins onder begeleiding van Zwammerdam geplunderd een hofdame, Bij de Ziendebrug in Zwammerdam herdacht de Prins – heraut en het samen met wethouder Tseard Hoekstra - met een trompet- Leger langs de Linie bij het oude stadhuis - nu Stadsmuseum – in Woerden. Daar ▲ De Prins wijst op de Waterschapskaart aan welke polders geïnundeerd moeten worden. kreeg hij van wethouder Margot Stolk de Waterschapskaart overhandigd, zoals hij die in 1672 ook van de stad kreeg om de polders rond Woerden onder water te zetten. Nadat het lossen van saluutschoten in de Haven voer de boot – met de toepasselijke naam Pax - richting het prinselijk hoofdkwartier uit 1672. Willem III vertelde zijn ▲ Het Leger van de linie brengt een eresaluut aan de Prins, aan de oevers van de Oude Rijn. gasten onderweg van alles over het functioneren van de Waterlinie in 1672. solo hoe het dorp in 1672 op een gruwelijke manier werd geplunderd door Franse soldaten. Vervolgens gaf de Prins de Verdwenen schansen regie over aan een gids van Natuurmonumenten. Varend op Bij de tolbrug van Nieuwerbrug begon de waterlinie. Tijdens de Nieuwkoopse Plassen waande men zich weer even in de het Rampjaar lag hier een dam in de Rijn, waardoor de waterlinie. Rijndijken overstroomden en de polders onder water kwamen te staan. Saluutschoten markeerden het passeren Eind van de middag meerde de prins van Oranje af bij het van de twee verdwenen schansen uit die tijd. Fort Reghthuysplein, waar hij werd ontvangen door Wierickerschans liet de Prins in 1673 bouwen, nadat het burgemeester Frans Buijserd van Nieuwkoop. De Prins Franse leger via het ijs de waterlinie was overgestoken. bedankte de burgemeester voor de dappere wijze waarop de Bodegraafs burgemeester Christiaan van der Kamp stapte Nieuwkopers in 1672 de Franse troepen verjoegen.

DE RAMPJAARROUTE: FIETSEN - WANDELEN - VAREN Placemat met kaart De Rampjaarroute (43 km) voert langs de forten en schansen die een rol speelden in bet Rampjaar 1672. Het Franse invasieleger werd toen tegengehouden door het leger van Prins Willem III en de Oude Hollandse Waterlinie, waarbij grote delen van het gebied onder water werden gezet. Door informatiepanelen en picknickbankjes, vaartochten en kanosteigers wordt het verhaal van het Rampjaar weer tot leven gewekt.

Nieuwkoop Post aan het Woerdense Verlaat De Rampjaarroute is een project van: De Rampjaarroute van Projectbureau OHW is een fi etsroute, met www.kaasmuseum.org

[email protected]

UWC O AF R É B informatieborden over forten, schansen en spannende verhalen. Meije Slimme wetering www.brouwerijdemolen.nl

Alphen aan den Rijn

www.deburenbodegraven.nl Fort aan de Gouwsluis Dus stap op uw fi ets en zie dat de geschiedenis nog gewoon aan uw

Zwammerdam www.koffietuin.nl Schans al te laat

voeten ligt. www.bruggemeester.nl Zwammerdam NH kerk

Woerden Fort aan de Kruipin Projectbureau OHW www.deflorijn.com Postbus 2074 3440 DB Woerden Placemat met kaart en brochure zijn verkrijgbaar zijn Bodegraven NH kerk www.groenehart.info www.fortwierickerschans.nl [email protected] Tel . 0348-483474 Nieuwerbrug Schansen aan de Wierickers Bodegraven www.boerderijbuitenland.nl Fort Wierickerschans bij de VVV’s en TIP’s in Woerden, Bodegraven, Nieuwerbrug Hof van Waarden www.eetcafespijker.nl Alphen aan den Rijn en Nieuwkoop.

www.restaurantjanzen.nl www.mouritshoeve.nl www.breuren.nl www.B&BPosthoorn Lodge.nl www.bierhuys.nl www.stadsmuseumwoerden.nl www.deboerinn.nl www.kamerijck.nl www.eetcafedehalvemaan.nl www.freeheart.nl www.zwaantje.net

www.logerenaanderijn.nl www.hollandseboerderij.nl www.bedenbroodgroenendaal.nl www.camping-batenstein.nl www.campinghetoortjeshek.nl www.blikopdepolder.nl www.spiesenspijs.nl www.milandhof.nl www.dorpskroeggezwam.nl Zie ook: www.oudehollandsewaterlinie.nl Bodegraven

16 Fort UNIEk MagazineWierickerschans van de Unie van Vestingsteden Nieuwerbrug Hof van Waarden TEKST: George de Wrede/Bernt Feis • AFBEELDINGEN: Rijksmuseum, Beeldarchief OHW Van schilderij tot schoolplaat Willem III, een prins verbeeld

Vroeger waren er op school geen computers. Van een digitaal schoolbord met Prezi of PowerPoint had nog nooit iemand gehoord! Hoe deden die meesters en juffen dat vroeger met hun lessen? Vaak maakten ze met krijt prachtige tekeningen op het bord. Ook konden de meesten van hen heel goed vertellen. Tijdens hun lessen hingen ze grote schoolplaten op. Die werden bijvoorbeeld gebruikt bij de lessen Aardrijkskunde, Biologie of Vaderlandse geschiedenis. Ik herinner mij zo’n plaat met als titel: ‘Aan de Hollandse Waterlinie’. Het was mijn eerste kennismaking met stadhouder Willem III.

De Oude Hollandse Netscher kon, als tijdgenoot van Waterlinie Willem III, zijn model nog Wie niet sterk is moet slim zijn. ‘schilderen naar het leven’. De Nederland had in de 17de eeuw stadhouder heeft voor hem een slimme oplossing bedacht geposeerd. om vijanden buiten de deur te houden. Hoynck van Papendrecht In tijden van oorlog werd er daarentegen kon alleen van land onder water gezet. Dat bestaande afbeeldingen gebruik deden ze door sluizen open te maken. De beide schilders zetten. Door een laagje water hadden een eigen kijk op de van hooguit 50 cm konden stadhouder als persoon. Hun soldaten, paarden en wagens beelden hebben bijgedragen aan ▲ Portret van Jan Hoynck van ▲ Historische kaart met de niet verder trekken en voor de indruk die wij nu van hem Papendrecht. inundaties van de Oude schepen was het te ondiep om hebben. Aan de hand van deze Hollandse Waterlinie; ten onrechte staat hier te varen. twee voorbeelden wil ik dat laten zien. de Krimpenerwaard als De Oude Hollandse Waterlinie geïnundeerd gebied liep van Noord-Brabant tot aan De Prins ten voeten uit aangegeven. Muiden. Op doorgangen zoals Wat is er te zien bij het schilderij van Caspar Netscher? Het is rivierdijken lagen een portret ten voeten uit van Willem III, prins van Oranje, versterkingen voor de verdediging. Zo kon een klein leger stadhouder van de republiek en aanvoerder van het leger. grote en sterke vijanden de baas blijven. Getooid in Beeld van de Prins harnas kijkt hij Belangrijke personen zijn altijd ons aan. De in beeld. Dat is nu zo en dat was bepluimde helm vroeger niet anders. met oranje veren, sjerp en Om in de 17de eeuw aan een sabel zijn portret te komen moest je bij de onderdeel van kunstenaar zijn. Kunstenaars zijn konden je beeltenis tekenen, wapenrusting. etsen, schilderen, boetseren of Zijn gezicht beeldhouwen. Er is een groot wordt omlijst aantal schilderijen bekend door lang haar. ▲ Portret van Caspar Netscher, olieverf. waarop Willem III te zien is. Het werk van de Nederlandse schilder Caspar Netscher (1639–1684) is daar een voorbeeld van. Ook Jan Hoynck van Papendrecht (1858–1933) heeft onze ► Portret van Koning-stadhouder afgebeeld. In Nederland is hij als Willem III door Casper Netscher tekenaar en schilder vooral bekend geworden door zijn (Rijksmuseum historische schoolplaten. Amsterdam).

najaar 2017 17 ▼ Collage van beeltenissen van stadhouder, prins en koning Willem III

Willem III: stadhouder, prins en koning

Van Willem III zijn honderden portretten afbeelden met een admiraalsstaf en met een gemaakt. Hij zal vermoedelijk niet voor oorlogsschip op de achtergrond, als heerser al deze portretten hebben der wereldzeeën. geposeerd; een aantal is dus overgetekend van andere Ook laat Willem zich afbeelden schilderijen, of misschien als machtige vorst en wel bij elkaar staatsman, de evenknie van gefantaseerd. De de Zonnekoning Lodewijk portretten geven dus XIV. Een heel bijzonder vooral informatie portret is Willem III bij over de intenties van kaarslicht; de suggestie de schilders en van is: de koning waakt dag Willem III zelf. en nacht over zijn onderdanen. De portretten gaan over beeldvorming. Van Willem III zijn ook Hoe wilde Willem III enkele jeugdportretten zich laten afbeelden? bekend. Op een portret Opmerkelijk is dat hij zich draagt hij meisjeskleren; het het liefst liet vereeuwigen was in de Gouden Eeuw als veldheer, bij voorkeur met gebruikelijk dat jongens en een witte schimmel. Er is ook een meisjes tot een bepaalde leeftijd portret bekend waarbij hij zich laat dezelfde (meisjes)kleren droegen.

18 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden De kleuren op het schilderij zijn tamelijk donker waardoor de lichte delen er goed uitspringen. Het hoofd valt nu extra op. Misschien heeft de vernislaag van eeuwen dit schilderij wel zo donker gemaakt! Netscher heeft geschilderd met olieverf. Hij was heel goed in het precies weergeven van materialen. Kijk maar eens naar de manier waarop hij metaal, textiel en hoofdhaar weergeeft. Zijn stijl van schilderen werd tijdens zijn leven al gewaardeerd. Als teken van waardigheid draagt Willem III in zijn rechterhand een commando of maarschalksstaf. Door deze staf omhoog te houden brengt hij, als opperbevelhebber van het leger, een militair saluut. Dit schilderij dateert van circa 1680-1684 en toen had Willem III als stadhouder de macht al stevig in handen.

De Prins als legeraanvoerder ▲ De schoolplaat van Jan Hoynck van Papendrecht. Deze schoolplaten Wat is er te zien op de schoolplaat van de Oude Hollandse kon je vroeger overal in klaslokalen zien hangen. Waterlinie, gemaakt door Jan Hoynck van Papendrecht? Dit soort schoolplaten werden speciaal voor het onderwijs gemaakt. Op de afbeelding zien we de Prins van Oranje aan Twee kunstwerken de voet van een dijk of kade in gezelschap van zijn offi cieren. Kunnen we die twee kunstwerken met elkaar vergelijken? De ‘inundatie’, het onder water zetten van een gebied, wordt Zit er niet veel te veel tijd tussen? En wat hebben de ter plaatse bekeken en besproken. De Prins wijst een locatie schilders ons willen zeggen met hun werk? In het schilderij aan op de kaart van de landmeter. In de verte ligt een van Netscher is de houding van de hoofdpersoon passief en Hollands fort. Dat kun je zien aan het rood, wit, blauw van de gaat het vooral om de uitstraling van status, gezag en macht. vlag. De kleurtinten van de schildering zijn licht en helder. Netscher zag, als tijdgenoot en onderdaan van de prins van Schoolplaten worden gedrukt bij de drukker maar het Oranje, zijn opdrachtgever als heersend vorst en bracht dat originele ontwerp is in dit geval een aquarel. De kleuren in beeld. worden bij deze techniek over elkaar heen gezet. Het wit van het papier schijnt door de kleuren heen en daardoor blijft het Bij Hoynck van Papendrecht is er sprake van een actieve geheel doorzichtig aandoen. houding en straalt de jonge opperbevelhebber behalve gezag ook daadkracht uit. Hij roept zelfs een beeld op van een Schilderen met waterverf past goed bij dit waterrijke heldhaftig en vastberaden leider. Iemand die bereid is om te onderwerp. Jan Hoynck van P. beeldt hier een jonge Willem vechten tegen een overmacht om zijn volk te beschermen. III uit die in 1672, pas benoemd tot Kapitein-Generaal van het Bij beide schilders is Willem III duidelijk herkenbaar als Staatse leger, zijn verantwoordelijkheid neemt als militair leider, de man die de Republiek redde. Beide legeraanvoerder. Jan schilderde deze voorstelling in 1912. Dat schilderijen hebben daarmee sterk bijgedragen tot de is ruim twee eeuwen later dan de schildering van Caspar. beeldvorming van Willem III.

De schoolplaat van de toekomst? En hoe staat het met de schoolplaat in de 21e eeuw? Hebben schoolplaten nog een toekomst? Het Legermuseum Delft liet tien jaar geleden nog een schoolplaat maken waarop de gruwelen van het Rampjaar breed staan uitgemeten. Franse troepen trekken door de bevroren waterlinie, een spoor van verwoesting achterlatend. De Prins is in geen velden en wegen te bekennen.

Ook het Erfgoedhuis Zuid-Holland laat een prachtige serie nieuwe schoolplaten maken. De plaat van het Rampjaar is nog niet af, maar de schoolplaat van de Trekvaarten – als intercity van de Gouden Eeuw – geeft een beeld van de tekenstijl. Het gewone stadsleven van boeren, burgers en buitenlui staat hier centraal.

Schoolplaten zijn de wereld nog niet uit, maar met de heldenverering is het gedaan.

najaar 2017 19 TEKST: Bernt Feis • AFBEELDINGEN: Ruud Visser Architectuur, Beeldarchief OHW Nieuw licht op verdwenen molens Sluis, Poort tot de Zouweboezem Eind 2015 gaf de provincie Zuid-Holland subsidie aan de gemeente Zederik voor het project Sluis, Poort tot de Zouweboezem. Deze Zouweboezem speelde een belangrijke rol in het Rampjaar 1672, waaraan onder meer de voormalige schans en diverse molenplaatsen herinneren, maar vormt ook een waterstaatkundig belangwekkend ensemble dankzij bijvoorbeeld een 125 jaar oud rijksstoomgemaal, een gerestaureerde machinistenwoning en een historisch dijkbewakingshuis met rivierpeilschaal.

1. 2.

Verder is de Voorboezem met relicten Speurtocht naar oude tekeningen mogelijk. Ook zou er een van het Sluise Gat een landschappelijk Het gemaal is zwaar verwaarloosd, zoals bezoekerscentrum of een combinatie aantrekkelijk gebied met hoge het verfwerk en de voegen. Zelfs de van deze opties kunnen komen. Voor natuurwaarden (Natura 2000). Sluis gevelsteen is eruit gesloopt. Volgens deze plannen is echter de medewerking scoort dan ook hoog in de onbevestigde bronnen ligt hij ergens in nodig van de eigenaar, de Gebroeders geactualiseerde gebiedsvisie van de een tuin in Ameide. Bor Transporten BV te Ameide. provincie Zuid-Holland. Restauratie kan niet zonder tekeningen Dit project bevatte diverse onderdelen en daarom wordt al jaren gezocht naar zoals de aanleg van een struinpad in de de originele bouwtekeningen. Deze buitendijkse voorboezem, een waren noch bij de gemeente, noch bij archeologisch onderzoek naar de het waterschap noch bij het verdwenen molens in de voorboezem en streekarchief te vinden. Architect Ruud een onderzoek naar de exploitatie- Visser ging naar het Nationaal Archief mogelijkheden van het gemaal van Sluis. en haalde daar uiteindelijk de originele Het project werd uitgevoerd door tekeningen en bestekken boven water. Projectbureau OHW van de Stichting Het gevolg van al dit speurwerk is dat Groene Hart. De onderzoeken leverden alle originele gegevens van het gemaal in verrassende gegevens op. kaart zijn gebracht. Op basis hiervan is 4. ook een raming opgesteld van de herstelkosten. De verwerving van het gemaal zou mogelijk worden door de oude Herbestemming als bedrijfsopstallen te slopen en de locatie bezoekerscentrum? opnieuw in te richten met enkele Architect Ruud Visser onderzocht woningen. Hierdoor ontstaat ook verder ook de mogelijkheden voor parkeerruimte. De mogelijkheden herbestemming van het gemaal en hiervoor zijn vorig jaar in kaart gebracht bracht dit in beeld. Voor bewoning is het door Projectbureau OHW in gemaal niet zo geschikt maar gebruik als samenwerking met de Hogeschool 3. atelier, werkplaats of kantoor is wel Utrecht.

20 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden 5. 6. Een prachtige route voor rustzoekers loopt vanaf Lexmond via de Achthovense Uiterwaarden naar Sluis, vandaar via de Zouweboezem weer terug naar Lexmond (Groene Wissel 611). Projectbureau OHW wil dit struinpad graag via de Zouwevoorboezem doortrekken naar Ameide zodat wandelaars niet de bochtige en gevaarlijke Zouwedijk hoeven te volgen. Gemeente, Waterschap en Regio Alblasserwaard- Vijfheerenlanden zijn inmiddels akkoord en de omgevingsvergunning is zelfs verleend. Het struinpad is inmiddels ook in het wandelroutenetwerk opgenomen. Maar bij bewoners en eigenaren ligt dit gevoelig; zij vrezen overlast Verdwenen molens in kaart en verstoring van hun rust. Daarom heeft Projectbureau Ook de verdwenen molens in de Zouweboezem zijn in kaart OHW besloten om de procedure stop te zetten. Eerst zal er gebracht. Door inklinking en bodemdaling werden eind 14e verder overleg met alle betrokkenen moeten plaatsvinden. eeuw molens gebouwd om het water uit de polders van de Vijfheerenlanden te bemalen. Het overtollige water werd Dijkverzwaring tijdelijk opgeslagen in de Zouweboezem, met dertien Op de achtergrond speelt mee dat provincie, regio en poldermolens, waarvan vijf buitendijks en acht binnendijks waterschap plannen hebben voor dijkreconstructie in het Het molencomplex bij Sluis was te vergelijken met het huidige dijkvak Ameide-Sluis. Bij omwonenden leeft de vrees dat hun Werelderfgoed Kinderdijk. belangen hierdoor worden aangetast. Verder heeft de In 1672 werd de Zouweboezem gebruikt om de Vijfheeren- gemeente Zederik een recreatienotitie uitgebracht. Bewoners landen onder water te zetten tegen de oprukkende Fransen. hebben de indruk dat er allerlei plannen worden uitgebroed Daarvoor werden zelfs gaten in de dijken gestoken. Molens waar zij niet in gekend zijn. Daarom adviseert Projectbureau waren in die tijd een militair target en daarom werden ze door OHW aan de gemeente om met alle stakeholders aan tafel te het Franse leger in brand gestoken. De resten zijn bewaard gaan en helder de gezamenlijke belangen te formuleren. Want gebleven en nu – in opdracht van Projectbureau OHW – door mocht het tot dijkreconstructie komen, dan zijn er ook allerlei archeologisch bureau Hamaland Advies in kaart gebracht. mogelijkheden om de gevolgen hiervan fi nancieel en landschappelijk te compenseren. Twee-Provinciënroute Gemeente Zederik wil ook de recreatievoorzieningen in Website Sluiserwaard Sluis en Ameide verbeteren. Daarom is in 2016 de Twee- Positief is dat de bewoners zich sterk bij het gebied betrokken Provinciënroute geopend die Sluis en Ameide – via het voelen en er ook verantwoordelijkheid voor willen nemen. Zo voetveertje – verbindt met Jaarsveld, gemeente Lopik. heeft een van de grondeigenaren op eigen initiatief een schans Zuid-Holland en Utrecht zijn op deze wijze aan elkaar met kanon nagebouwd en een website geopend met veel gekoppeld. Op drie plekken zijn informatieborden geplaatst recreatieve informatie (www.sluiserwaard.nl). Projectbureau alsmede een Audionetic praatpaal bij het gemaal. Ook zijn OHW ziet allerlei recreatieve mogelijkheden voor het gebied. enkele bankjes geplaatst bij de TOP in Ameide. Wordt Sluis ooit de Poort tot de Zouweboezem?

7. 8.

1. Het 125 jaar oude voormalige rijksstoomgemaal van de Zouwe-boezem in Sluis in 1930, nog met schoorsteen. 2. Anno 2017 verkeert het gemaal in slechte staat. 3. Architect Ruud Visser haalde oude bouwtekeningen van gemaal en machinistenwoning uit de archieven. 4. Architect Ruud Visser maakte een aantal inrichtingsschetsen voor het gemaal, voor inrichting van onder meer atelier, werkplaats, kantoor en horeca. 5. Op de rivierkaart uit 1750 zijn de molens duidelijk aangegeven. 6. Hoogtekaart van de Zouwevoorboezem met in de rode cirkels de verdwenen molens; een deel van de fundering is nog aanwezig. 7. De Twee Provinciënroute draagt met picknicbankjes en informatiepanelen bij aan de recreatieve mogelijkheden van de Zouweboezem. 8. Een kanon op de vermoedelijke plek van de schans aan de Zouweboezem houdt de herinnering levend aan de veldslag die hier ooit plaatsvond.

najaar 2017 21 TEKST: Bernt Feis • FOTOGRAFIE: Kees van de Reest Museumschatten, gewelven en vleermuizen De geheimen van stadhuis Nieuwpoort

In september is de oplevering van het project Inundatiesluis stadhuis Nieuwpoort, gemeente Molenwaard. Dit project is in 2015 gestart, maar heeft vertraging opgelopen door allerlei omstandigheden, zoals de ontdekking van allerlei soorten vleermuizen. Gebleken is dat het stadhuis niet alleen een prachtig museum met oudheidkamer herbergt maar ook een geheimzinnige ondergrondse sluis. Sindskort kunnen we daar een kolonie vleermuizen aan toevoegen! ▲ De sluisdoorlaat onder het stadhuis in zuidelijke richting.

Unieke inundatiesluis In 2015 startte het project met een bouwhistorisch onderzoek. Ook de Historische Kring heeft afgelopen jaren veel artikelen gepubliceerd over de bouwgeschiedenis van het pand Het stadhuis is uniek omdat het een inundatiesluis huisvest als onderdeel van de Oude Hollandse Waterlinie. Met deze sluis konden de Vijfheerenlanden in tijden van oorlog worden geïnundeerd. Tot verdriet en woede van de boeren, die hun boerderijen en landerijen onder water zagen lopen en probeerden de inundatie te saboteren. De overwelfde sluis moest dit verzet van de eigen bevolking voorkomen. Daarom is de inundatiesluis van Nieuwpoort uniek in de wereld.

Periscopen In opdracht van Projectbureau OHW heeft aannemersbedrijf Schippers & Den Hartog in 2016 de ondergrondse sluis geïnspecteerd. Meter voor meter zijn de sluiswanden gecontroleerd en gefotografeerd. Uit het inspectierapport blijkt dat er in de wanden enkele scheuren zitten en dat er veel sprake is van schimmelvorming en kalkuitbloei. Maar bouwkundig verkeert de sluis in redelijke staat. Al werkendeweg kwam Schippers & Den Hartog met een aardig idee: kunnen we niet twee periscopen bouwen waarmee we – vanuit het stadhuis – de ondergrondse gewelven kunnen bekijken? Schippers & ▲ Boven de haard in de raadzaal Den Hartog bouwde in de fabriekshal zelfs een proefopstelling voor zo’n periscoop. beneden en op de eerste verdieping hangen twee grisailles (schilderijen Het geheim van Nieuwpoort in grijstinten) met allegorische voorstellingen over oorlog en vrede; Gebaseerd op dit idee presenteerde Projectbureau OHW in 2016 het project Het geheim een verwijzing naar de woelige tijd van van Nieuwpoort. Hierin werd voorgesteld om met twee periscopen de sluisgang onder de waterlinie?

22 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden het stadhuis zichtbaar te maken en daarvoor ook enkele ondervangen door een vleermuisvriendelijk bouwkundige aanpassingen van de keuken door te voeren. Dit verlichtingsbeleid. Projectbureau OHW heeft er uiteindelijk voorstel leidde tot veel discussie, zowel bij de Historische Kring voor gekozen om alleen het noordelijk deel van de sluis aan Nieuwpoort en de gemeente als aan de Erfgoedtafel. Kunnen te lichten en niet het zuidelijk deel. we de sluisgang niet beter met een webcam zichtbaar maken, zonder bouwkundige aanpassingen. En kan de geschiedenis Nieuwe routing van de sluis niet via 3D-projecties zichtbaar worden gemaakt? En hoe staat het met het Geheim van Nieuwpoort? Hoe gaan we het stadhuis, met zo’n prachtig museum, een geheime sluisgang Vleermuizen en een vleermuizenpopulatie, meer bekendheid geven? Verder werd gewerkt aan een ander Projectbureau OHW organiseerde hierover gesprekken met onderdeel van het gemeente en Historische Kring en nodigde hierbij architect project, de illuminatie Ruud Visser uit. Daarbij kwam vooral de routing door het van de sluisgang, zowel stadhuis aan de orde. Er lopen nu twee gescheiden museale aan de noord- als aan ▲ De ruige dwergvleermuis. routes door het gebouw, namelijk begane grond via de de zuidzijde. Hiervoor raadzaal en op de eerste verdieping. Maar als de raadszaal werden plannen gepresenteerd door IBG Projex. Maar ook wordt gebruikt is het achtergelegen museumdeel niet dit plan bleek haken en ogen te hebben, want op 30 mei toegankelijk. Hoe kunnen de routes worden verbeterd? 2016 kwam de melding: vleermuizen in het stadhuis. De aannemer was al bezig met het plaatsen van steigers, maar Ei van Columbus in allerijl liet projectcoördinator Marieke Kok alle Architect Ruud Visser kwam met het Ei van Columbus. werkzaamheden stilleggen. Bureau Regelink, gespecialiseerd Verleg de hoofdentree naar de zijkant waar een houten deur in vleermuizenonderzoek, kreeg de opdracht om de zit; die zou je kunnen vervangen door een glazen entreedeur, vleermuizenpopulatie in kaart te brengen. Het stadshuis desgewenst met tochtsluis. Er is al een balie en het fungeert als foerageergebied voor de gewone en ruige museumdeel daar krijgt dan het karakter van een dwergvleermuis en de watervleermuis. De ondergrondse ontvangstruimte. Verder is er nog de kluis van de voormalige inundatiesluis wordt aan de zuidkant gebruikt als secretarie, daterend uit de Tweede Wereldoorlog. Deze zou je paarverblijfplaats voor vleermuizen. Bij het verlichten wordt kunnen vervangen door een wenteltrap, waardoor begane de inundatiesluis ongeschikt als paarverblijfplaats. Omdat grond en verdieping met elkaar worden verbonden. Eventueel mannetjes van de gewone dwergvleermuizen de hele nacht kan de trap ook in de kluis worden gerealiseerd. In deze trap door baltsen om vrouwtjes te lokken, is er geen verlichting kan een boekenkast worden aangebracht. Kortom veel mogelijk in het kraamseizoen. Dit zou kunnen worden mogelijkheden om uit te kiezen.

► Met 3D tekeningen, 2D plattegronden en doorsnedes heeft de architect zijn ideeën inzichtelijk gemaakt. In de huidige situatie is de entree alleen aan de voorzijde en zijn er twee aparte museale routes: een via de raadszaal naar de achtergelegen museumzaal beneden en een via de trap naar de museumzalen boven.

Voorstel is naast de ingang aan de voorzijde een hoofdentree met balie aan de zijkant te realiseren. Door een wenteltrap aan te brengen ontstaat er een gecombineerde museale route: via de raadzaal naar de achtergelegen museumzaal beneden en via de wenteltrap naar de museumzalen boven. Ook bij gebruik raadzaal zijn alle museumzalen te gebruiken. Kortom veel opties om uit te kiezen.

najaar 2017 23 TEKST: Lyanne de Laat • AFBEELDINGEN: Bernt Feis, Beeldarchief OHW De Krimpenerwaard onder water?

Op 31 mei jl. onthulden kinderen van basisschool De Rank met wethouder Dilia Blok van de gemeente Krimpenerwaard aan De Hem in Schoonhoven een nieuw bord over de geschiedenis van de Oude Hollandse Waterlinie. Dit gebeurde tijdens de plaatselijke 72e jaarlijkse avondvierdaagse. Het is een van de 120 borden die Stichting Groene Hart de afgelopen jaren plaatste tussen Muiden en Gorinchem, om daarmee de geschiedenis in het prachtige veenweidegebied bekender te maken bij bewoners en bezoekers.

Nieuwe of Franse Kade Dat was op veel andere plaatsen in het Groene Hart wel anders. Want tussen Muiden en Gorinchem, het langgerekte gebied van de Oude Hollandse Waterlinie, werden juist wel veel laaggelegen weilanden tot kniehoogte onder water gezet om daarmee de inval van de Franse troepen tegen te houden. Oude Hollandse Waterliniepad De bewuste keer- of inundatiekade liep van de Koeneschans in Vlist tot de Fort Wierickerschans • Schoonhoven • Gorinchem > 50 km Zuidelijke route Lekdijk bij het voormalige klooster Den Hem in Schoonhoven. Deze Nieuwe- of De Krimpenerwaard onder water? Franse Kade was de grens tussen wat Lange tijd werd gedacht dat tijdens het Rampjaar 1672 ook de Krimpenerwaard wel en niet onder water zou worden onder water werd gezet. Hiervoor zijn echter geen bewijzen te vinden. gezet. Twee gedeeltes bestaan nog: de Wel staat vast dat het gebied rond de vestingstad Schoonhoven huidige Franse Kade tussen in 1672 werd geïnundeerd. Deze onderwaterzetting werd mogelijk Bergambacht en Vlist en het doordat aan de westkant van de stad een keerkade werd opgeworpen. Deze allerzuidelijkste deel De Hem, vanaf de

keer- of inundatiekade liep van de West-Vlisterdijk, ter hoogte van de Kaart van Prevost uit 1727 waarop de kade staat vermeld als waterkering. Lekdijk tot aan de huidige provinciale Koeneschans, tot de Lekdijk, bij het voormalige klooster Den Hem dat de Watergeuzen een eeuw daarvoor in brand▲ Tijdensstaken. Dankzij de deze Avondvierdaagse nieuw opgeworpen kade bleven op de 31 polders mei rond 2017 Schoonhoven werd dus het in 1672 bord onder aan de Hemstoep onthuld door weg, de N210. Het tracé daartussen - van water.Dilia Na het vertrekBlok, van wethouder de Franse troepen Krimpenerwaard;werden veel onderdelen van de daarbij linie weer opgeruimd. werd zij Alleen geassisteerd de door kinderen van de Bovenberg tot de Lekdijk - verdween Kaart uit 1787 waarop de structuur van de structuur van de linie bleef in stand om “by gelegentheyt” weer tot leven te kunnen worden gebracht. Op de voormalige Franse of Nieuwe Kade is te zien en het inundatiegebied. kaart basisschoolvan Prevost uit 1727 staatDe deRank. kade aangegeven met de vermelding: “In den Jaren 1672 heeft hier een kade gelegen, tot Waterkeeringe”. grotendeels van de kaart en is in het landschap ook nauwelijks meer terug te Onderzoek Leen Ouweneel Hemstoep en een bij de Franse Kade, vinden. Met het nieuwe bord krijgt deze Lange tijd werd gedacht dat tijdens het hoek Bovenberg/Opweg. Hier staat destijds belangrijke waterkeringskade Nieuwe of FranseRampjaar 1672 Kade ook de Krimpenerwaard onder meer te lezen over de zogeheten weer aandacht, want deze heeft in 1672 onder water werd gezet. Op sommige waterkeringskade; de huidige Franse de Krimpenerwaard voor een rampzalige

HET MUIDERSLOT De kaartenin 1672 opgeworpen staat keerkade de heette Krimpenerwaard destijds de blauw Kade. Dankzij deze opgeworpen kade uit overstroming behoed. Muiden Nieuwe Kade. De naam Franse Kade zal pas gegeven zijn, Naarden Weesp nadataangegeven. in 1794 de kade opnieuw Voor werd opgeworpen deze grootscheepse bij de 1672 werd tijdens de Hollandse Oorlog inval van het revolutionaire Franse leger. Het noordelijk FORT UITERMEER deel,inundatie vanaf de Bovenberg zijn tot aan echter de Koeneschans, geen bewijzen te tegen de Fransen het gebied ten westen In september is er een wandeling met FORT HINDERDAM bleef daarna intact als dijklichaam voor de weg, maar hetvinden. zuidelijk deel – van de Bovenberg tot de Lekdijk van Schoonhoven niet onder water gezet. gidsen rondom deze voormalige Nieuwe – verdween grotendeels van de kaart. Alleen het Nieuwersluis Oude Hollandse Waterliniepad allerzuidelijksteHistoricus deel vanaf Leen de Lekdijk Ouweneel tot aan de huidige verzamelde De boeren in deOude Krimpenerwaard Hollandse of FranseWaterliniepad Kade. De datum wordt bekend provinciale weg is nog intact en heet De Hem. Overde deze informatie verdwenen Nieuwe ofen Franse Stichting Kade, nabij GroeneFort HartWierickerschans hadden daarom • Schoonhoven toen geen last van• Gorinchem gemaakt > 50 km via www.facebook.com/Zuidelijke route Fort Wierickerschans • Schoonhoven • Gorinchem > 50 km Zuidelijke route FORT WIERICKERSCHANS bushalte De Hemstoep tot aan de Bovenberg vlakbij de Woerden huidigebundelde Franse Kade, isdeze dus weinig tot bekend twee en hij isborden: op een bij de overstromingen. OHWaterlinie. kaarten nauwelijks aanwijsbaar. Toch is de kade van groot Montfoort belang geweest, want hij heeft de Krimpenerwaard in Oudewater De Krimpenerwaard onder water? 1672 voor een rampzalige overstroming behoed. De Krimpenerwaard onder water? Lange tijd werd gedacht dat tijdens het Lange tijd werd gedacht dat tijdens het Koeneschrans Kaart uit 1787 waarop de ◄ Rampjaar 1672 ook de Krimpenerwaard Rampjaar 1672 ook de Krimpenerwaard Schoonhoven onder water werd gezet. Hiervoor zijn Nieuwpoort structuur van de voormalige onder water werd gezet. Hiervoor zijn Franse of Nieuwe Kade is te echter geen bewijzen te vinden. echter geen bewijzen te vinden. Wel staat vast dat het gebied Wel staat vast dat het gebied Leerdam zien en het inundatiegebied. rond de vestingstad Schoonhoven rond de vestingstad Schoonhoven Gorinchem in 1672 werd geïnundeerd. Deze in 1672 werd geïnundeerd. Deze onderwaterzetting werd mogelijk Woudrichem onderwaterzetting werd mogelijk doordat aan de westkant van de stad SLOT LOEVESTEIN doordat aan de westkant van de stad een keerkade werd opgeworpen. Deze een keerkade werd opgeworpen. Deze ► Kaart uit 1787 waarop de keer- of inundatiekade liep van de keer- of inundatiekade liep van de structuur van de voormalige West-Vlisterdijk, ter hoogte van de Kaart van Prevost uit 1727 waarop de kade staat vermeld als waterkering. West-Vlisterdijk, ter hoogte van de Koeneschans,Kaart van Prevost totuit 1727 de waaropLekdijk, de kade bij staathet vermeldvoormalige als waterkering. klooster Den Hem dat de Watergeuzen een eeuw daarvoor in Franse of Nieuwe Kade is te Koeneschans, tot de Lekdijk, bij het voormaligebrand▲ Kaart staken.klooster Dankzijvan Den Prevost Hem deze datnieuw de uit opgeworpen Watergeuzen 1727 waarop kade een bleven eeuw de de daarvoor kade polders rond in Schoonhoven dus in 1672 onder zien en het inundatiegebied. brand staken. Dankzij deze nieuw opgeworpenwater.staat kade Na het bleven vermeldvertrek de van polders de als Franse waterkering.rond troepen Schoonhoven werden veel dus onderdelen in 1672 onder van de linie weer opgeruimd. Alleen de Kaartwater. uit 1787 waarop Na het de structuur vertrek van de van de Franse troepenstructuur werden van veel de linieonderdelen bleef in standvan de om linie “by gelegentheyt”weer opgeruimd. weer Alleen tot leven de te kunnen worden gebracht. Op de Kaart uit 1835 waarop de Franse Kade over de totale lengte tot aan de huidige De Koeneschans als relict in het veenweidelandschap voormalige Franse of Nieuwe Kade is te provinciale weg staat vermeld. Kaart uit 1787 waarop de structuur van de zien structuuren het inundatiegebied. van de linie bleef in stand om “bykaart gelegentheyt” van Prevost uit weer 1727 tot staat leven de kadete kunnen aangegeven worden met gebracht. de vermelding: Op de “In den Jaren 1672 heeft hier een voormalige Franse of Nieuwe Kade is te kade gelegen, tot Waterkeeringe”. zien en het inundatiegebied. kaart van Prevost uit 1727 staat de kade aangegeven met de vermelding: “In den Jaren 1672 heeft hier een 24 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden kade gelegen, tot Waterkeeringe”.

Dit informatiebord is mede mogelijk gemaakt dankzij organisatorische medewerking en/of financiële bijdragen van: Nieuwe of Franse Kade Nieuwe of Franse Kade HET MUIDERSLOT De in 1672 opgeworpen keerkade heette destijds de Muiden Nieuwe Kade. De naam Franse Kade zal pas gegeven zijn, Naarden Weesp nadat in 1794 de kade opnieuw werd opgeworpen bij de HET MUIDERSLOT De in 1672 opgeworpen keerkade heette destijds de Muiden inval van het revolutionaire Franse leger. Het noordelijk FORT UITERMEER Nieuwe Kade. De naam Franse Kade zal pasdeel, gegeven vanaf dezijn, Bovenberg tot aan de Koeneschans, Naarden Weesp nadat in 1794 de kade opnieuwFORT HINDER werdDAM opgeworpenbleef daarna bij intactde als dijklichaam voor de weg, maar inval van het revolutionaire Franse leger. Hethet noordelijkzuidelijk deel – van de Bovenberg tot de Lekdijk FORT UITERMEER

deel, vanaf de BovenbergNieuwersluis tot aan de Koeneschans,– verdween grotendeels van de kaart. Alleen het FORT HINDERDAM bleef daarna intact als dijklichaam voor deallerzuidelijkste weg, maar deel vanaf de Lekdijk tot aan de huidige het zuidelijk deel – van de Bovenberg tot deprovinciale Lekdijk weg is nog intact en heet De Hem. – verdween grotendeels van de kaart. AlleenOver het deze verdwenen Nieuwe of Franse Kade, nabij Nieuwersluis bushalte De Hemstoep tot aan de Bovenberg vlakbij de allerzuidelijksteFORT WIERICKERSCHANS deel vanaf de Lekdijk tot aan de huidige Woerden huidige Franse Kade, is dus weinig bekend en hij is op provinciale weg is nog intact en heet De Hem.kaarten nauwelijks aanwijsbaar. Toch is de kade van groot Over deze verdwenen NieuweMontfoort of Franse Kade,belang nabij geweest, want hij heeft de Krimpenerwaard in Oudewater FORT WIERICKERSCHANS bushalte De Hemstoep tot aan de Bovenberg1672 vlakbij voor een de rampzalige overstroming behoed. Woerden huidige Franse Kade, is dus weinig bekend en hij is op

kaarten nauwelijksKoenesc aanwijsbaar.hrans Toch is de kade van groot Montfoort belang geweest,Schoonhoven want hij heeft de Krimpenerwaard in Oudewater 1672 voor een rampzaligeNieuwpoort overstroming behoed.

Leerdam Koeneschrans

Schoonhoven Gorinchem Nieuwpoort Woudrichem SLOT LOEVESTEIN

Leerdam

Gorinchem

Woudrichem SLOT LOEVESTEIN

Kaart uit 1835 waarop de Franse Kade over de totale lengte tot aan de huidige De Koeneschans als relict in het veenweidelandschap provinciale weg staat vermeld.

Dit informatiebordKaart uit is 1835 mede waaropmogelijk gemaaktde Franse dankzij Kade organisatorische over de totale lengte tot aan de huidige De Koeneschans als relict in het veenweidelandschap medewerkingprovinciale en/of financiële weg staat bijdragen vermeld. van:

Dit informatiebord is mede mogelijk gemaakt dankzij organisatorische medewerking en/of financiële bijdragen van:

TEKST: Lyanne de Laat • FOTOGRAFIE: Sjaak Loef, Evelien Masselink, Lyanne de Laat Waterlinie for kids Schoolkinderen

beleven de Waterlinie 6.

De tweede Waterliniedag voor kinderen van basisscholen in de gemeente Bodegraven-Reeuwijk op Fort Wierickerschans in juni jl. was weer een succes. Het gaf aan het lespakket ‘Een geschiedenis vol nattigheid’ een extra dimensie. Door films, verteltheater en opdrachten leren de scholieren ter plekke op wat voor bijzondere locatie ze zijn, en wat hier vroeger gebeurde.

Belevingsdagen Carrousel Voor het schooljaar 2017-2018 zijn inmiddels de De Waterliniedag is in de vorm van een carrousel. Kinderen voorbereidingen gestart voor een dergelijke belevingsdag krijgen, na een film speciaal voor doelgroep 7/8 gemaakt, een over de Oude Hollandse Waterlinie in de vestingsteden demonstratie van de schutterij, maken kennis met een Gorinchem, Schoonhoven, Nieuwpoort en Gouda. Een team kinderexpositie over de waterlinie, volgen een vertel- van Erfgoedhuis Zuid-Holland en Projectbureau Oude theatervoorstelling en onderzoeken met plaatselijke kenners Hollandse Waterlinie werkt met cultuurhistorische hun vestingstad. Scholen die niet aan de Waterliniedag organisaties ter plaatse samen voor een programma op deelnemen kunnen door het schooljaar heen ook in de les maat. aandacht besteden aan de Oude Hollandse Waterlinie. Daartoe is materiaal beschikbaar gesteld. In beeld Het is de bedoeling deze Waterliniedag in enkele jaren uit te Lespakket rollen over alle vestingsteden van de Oude Hollandse Het educatiepakket is zeer gevarieerd en brengt de rijke en Waterlinie. Daarmee komt educatiemateriaal regelmatig spannende geschiedenis van de OHW bij schoolkinderen weer voorbij en biedt het mogelijkheden om de lesbrief beter onder de aandacht. Het geheel bestaat uit een uitgebreide te verankeren in het onderwijs en de kinderen deze leerlingenpresentatie met handleiding voor de docent, waterlinie echt te laten beleven. Vandaar dat de historische informatieve filmpjes met jeugdige acteurs, een kinderexpo en verenigingen, streekmusea, bibliotheken en cultuurcoaches een activiteitenkist met opdrachten. Ook kunnen scholen en van deze vestingsteden bij de plaatselijke invulling worden bibliotheken een mobiele expositie huren en/of een betrokken en van harte welkom zijn op de andere verteltheatervoorstelling boeken. Twee actrices brengen de belevingsdagen. Op deze pagina brengen we een beeldverslag geschiedenis dan letterlijk tot leven. Het educatiemateriaal van de dag in Bodegraven, die trouwens ook via een vlog voor het basis- en voortgezet onderwijs is gratis te downloaden: van Leoni Goudkuil is te zien: www.geschiedenisvanzuidholland.nl/verhalen/ http://stichtinggroenehart.info/groene-hart-tv. educatie-oudehollandse-waterlinie. En de filmpjes zijn via deze link www.oudehollandsewaterlinie.nl/filmpjes te bekijken.

1. 2. 3. 4. 5.

1. De Heraut ontvangt de kinderen op Fort Wierickerschans. 2. Hoe zwaar is een kanonskogel? Het Leger van de Linie geeft een demonstratie. 3. Een lesje geschiedenis van de Heraut van de Prins. 4. Vrolijke muziek bij de Trompetter van de Prins. 5+6. Kinderen verkennen de wallen aan de hand van opdrachten.

najaar 2017 25 Picknickplek Dooijersluis (De Ronde Venen) Informatiebord langs A12 (Bodegraven-Reeuwijk)

Houtzager Advies is een bureau dat zijn werkzaamheden Formreklame kan uw bedrijf voorzien van belettering op uw uitvoert ten behoeve van de inrichting van de buitenruimte. bedrijfswagen tot een geheel eigen kledinglijn. Form Reklame Het adviseert bijvoorbeeld over planologische- en vergunning- heeft een uitgebreid assortiment aan reclame producten. procedures, stelt schetsontwerpen op of begeleidt het Denkt u hierbij aan: Belettering, Banners, kleding bedrukken, (civieltechnisch, recreatie- of natuurbouw)project. carwarpping, printwerk, wandbekleding, buizenframes, spandoeken, gevelreclame en nog veel meer! Bezoekadres: NS-Station Woerden (traverse), Stationsplein Noord 6, 3445 AD Woerden Bezoekadres: Utrechtsestraatweg 4, 3481 LA Harmelen, www.houtzageradvies.nl, [email protected], www.formreklame.nl, [email protected], 06 22 48 85 00 06 48 36 00 69

Welkom bij Schaapskooi Ottoland!

Wij willen u het leven met de dieren en Zakelijk de natuur in de omgeving van onze Naast de ruimtes voor vergaderingen • workshops schaapskooi laten beleven. en zakelijke bijeenkomsten met of Door het hele jaar heen groeien we met zonder catering, bieden wij clinics de lammetjes van de geboorte naar het management en teambuilding aan. • kinderfeestjes volwassen schaap. Bij ons in de schaaps- kooi mag u tijdens de lammertijd de Recreatie • kunst in de kooi schaapherder helpen, en van mei tot en Knapzaktocht. Educatieve en recreatieve met september zijn er volop mogelijkheden activiteiten voor families en speciaal voor • schapentrektocht om met de schaapherder op pad te gaan kinderen. Mee met de herder, Op zoek met de kudde naar het achterliggende naar de kudde. Natuurexcursie. Bezoek polderlandschap. aan de schaapherder. Tevens valt er te genieten van de alle activiteiten in en om de schaapskooi en Workshops/activiteiten haar bezoekerscentrum. We hebben het gehele jaar een ruim aanbod aan workshops, b.v. wolvilten uit de vacht, Bed & Breakfast wilgentwijgen vlechten, wol spinnen etc. Onze bed & breakfast is het gehele jaar Schaapskooi Ottoland VOF geopend, evenals de vakantiebungalow A 89 "de Hooiberg". 2975 BD Ottoland T: 0184 - 642293 Tevens geschikt voor groepsaccom- M: 06 - 51786764 modatie en familiereü nie. [email protected] U bent van harte welkom. www.schaapskooiottoland.nl TEKST: Joke Kramer en Marina Laméris • FOTOGRAFIE: Sjaak Loef, Beeldarchief OHW Vrijdag 3 november in vestingstad Gorinchem Symposium Oude Hollandse Waterlinie

Op vrijdagochtend 3 november organiseert het Projectbureau OHW een symposium over het erfgoed van de Oude Hollandse Waterlinie in vestingstad Gorinchem. Gorinchem behoort samen met Naarden6. niet alleen tot de grootste vestingsteden in de Hollandse Waterlinie, maar beschouwt zichzelf als de grootste vestingstad van Nederland. Waar of niet, met een nog nagenoeg complete vestingwal, die ook nog eens bijna geheel volgens het originele 17e-eeuwse tracé verloopt, is het een prachtig en goed behouden onderdeel van niet alleen de Oude Hollandse Waterlinie (OHW), maar ook van de opvolger van de oude linie, de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW).

Symposium over toekomst OHW De opzet van het symposium is om met provincies, gemeenten en organisaties kennis en ervaring uit te wisselen en naar de toekomst van de OHW te kijken. Organisaties die zich inzetten voor het behoud van de OHW treffen elkaar regelmatig aan de OHW- Erfgoedtafel. Deze Erfgoedtafel is een onderdeel van het cultuurbeleid van de provincie Zuid Holland, die de Oude Hollandse Waterlinie heeft aangewezen als een van de Erfgoedlijnen. Het symposium is dan ook een goed moment om alle betrokkenen en bestuurders weer eens bij elkaar te krijgen. ▲ In 2016 werd het jaarlijks symposium van de Unie van Vestingsteden in Oudewater gehouden; gastheer Vestingplan Gorinchem burgemeester Pieter Verhoeve krijgt De bedoeling is ervaringen uit te wisselen, om te zien wat al bereikt is en te leren van de hier een OHW legpuzzle aangeboden “best practices”. Zo heeft Gorinchem bijvoorbeeld een indrukwekkend vestingplan ont- door Joke Kramer namens Projectbureau OHW. wikkeld: een visie waarin een sterkere beleving van het vestinglandschap centraal staat. Ook de Merk & marketing van de OHW komt aan de orde en de mogelijkheden om die te benutten voor de eigen stadspromotie. Zo heeft Gorinchem goede ervaringen opgedaan met de Vesting-3hoek, waarbij wordt samengewerkt met Woudrichem en Slot Loevestein. Bovendien wordt er een doorkijk gegeven voor de komende jaren en de jubileumviering van 350 jaar Oude Hollandse Waterlinie in 2022.

Programma en excursie Na het symposium is er een lunch. Bij voldoende belangstelling zullen daarna de leden van de werkgroep Vesting Gorinchem van de Historische Vereniging Oud Gorinchem een vestingwandeling verzorgen. De ▲ Vestingstad Gorinchem, kaart van werkgroep probeert meer bekendheid te Johan Blaeu, ca. 1625. geven aan en waardering te krijgen voor de Gorinchemse vestingwerken. Zij nemen u mee over de hoge wallen, langs militaire objecten en leggen uit hoe de vestingwerken in tijden van oorlog werden gebruikt. Of u kunt natuurlijk ook een bezoekje brengen aan het Gorcums Museum waar

bijzondere voorwerpen uit de ▲ Waterliniefestival op de Markt, met op de stadsgeschiedenis te zien zijn. achtergrond de Hoofdwacht uit 1784.

▲ De contouren van het historische Heeft u belangstelling dit symposium bij te wonen, vraag dan meer informatie vestingpatroon van Gorinchem zijn goed herkenbaar in de wallen, singels via [email protected]. Zie ook www.oudehollandsewaterlinie.nl en en poorten van de stad. https://vestinggorinchem.wordpress.com

najaar 2017 27 TEKST: Bernt Feis • FOTOGRAFIE: Bernt Feis; RWS Stroomlijn rapport Beverburchten in de waterlinie

Het verhaal van het struinpad Veersedijk leest als een spannend jongensboek. Het begon op een zomerse dag in 2015. Samen met Dick Kerkhof van de Natuur- en Vogelwacht Vijfheerenlanden en twee ingenieurs van BTL maakte ik een voettocht door de uiterwaarden van de Veersedijk, even ten westen van Nieuwpoort.

Zandige oeverruggen en ruige rietgorzen, opgaand ooibos en kabbelende getijden- kreken: een schitterend gebied met een hoog Amazonegehalte. Letterlijk en fi guurlijk moesten we ons een weg banen door metershoog riet, brandnetels en bramenstruiken. Wat zou het mooi zijn als we hier een onverhard struinpad kunnen realiseren, was de gedachte.

Complimenten Provincie, regio en gemeente waren al snel voor het plan gewonnen. Het Gebiedsplatform Alblasserwaard Vijfheerenlanden stuurde een sympathieke brief. “Wij complimenteren de Stichting Groene Hart met dit initiatief. De beleving van de uiterwaarden krijgt op deze wijze een impuls.” Ook de bewoners in de Klankbordgroep Nieuwpoort waren content met het plan. Op een zomerse ▲ Een bever op weg naar zijn veilige burcht, de wallen, singels en poorten van de stad. avond in mei werd een inloopavond gehouden. Toen echter begonnen de problemen. De direct aanwonenden van de Veersedijk tekenden bezwaar aan. Woordvoerder Gerrit van Middelkoop en ▼ Beverburcht in het uiterwaardengebied. beverkenner Ernst Booi gaven aan desnoods tot de Raad van State te zullen vechten.

Honden en motorcrossers Zij vreesden verstoring van hun rust. Het gebied zou een hondenuitlaatplek kunnen worden of nog erger: een crossterrein voor de lieve jeugd. De beverkolonies zouden onder de voet worden gelopen. De temperatuur steeg tot het kookpunt. Om de gemoederen tot bedaren te brengen beloofde de Stichting de plannen opnieuw te onderzoeken. Er werden huiskamergesprekken georganiseerd met bewoners. Die

28 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden verliepen in een vriendelijke sfeer, maar de standpunten lagen ver uiteen. Een halfjaar later - drie ecologische rapporten en diverse huiskamergesprekken verder - waren beide partijen nog geen stap verder.

De bevers hebben gewonnen! Begin 2017 besloot de Stichting de knoop door te hakken. Twee jaar juridische strijd: was een struinpad dat wel waard? Besloten werd om de helft van het tracé te schrappen, en het oostelijk deel zodanig aan te leggen dat wandelaars het natuurgebied wel kunnen beleven, maar niet betreden. De bevers hebben gewonnen! Nu ging het snel. In mei werden twee ▲ Vanaf de Veersedijk kunnen bezoekers – via het witte bruggetje – de route lopen, met een borden en een bankje geplaatst. De prachtig uitzicht op zowel het natuurgebied als de vestingwallen van Nieuwpoort. gemeente gaat voor het onderhoud ▼ Het uiterwaardengebied langs de Veersedijk kent een rijke afwisseling van onder andere zorgen, zoals het maaibeheer. getijdenkreken en rietgorzen, oeverruggen en opgaand ouder ooibos en diverse zandstrandjes.

▲ Het struinpad van Nieuwpoort voert ook langs prachtige strandjes aan de Lek.

Kleiputten Via het struinpad kunnen bezoekers enkele strandjes aan de Lek bezoeken en het prachtige natuurgebied bekijken. Ook hebben zij zicht op de aan de overzijde van de Lek gelegen vestingstad Schoonhoven. Hiermee wordt de relatie van de beide twin cities versterkt. De Oude Hollandse Waterlinie is een schitterend struinpad rijker!

Bevers in natuurgebied Veersedijk De bever komt langs de Lek voor in ooibossen met kreken waar hij zijn burcht in kan bouwen. Ook in natuurgebied Veersedijk zijn enkele beverburchten aangetroffen; overal in de uiterwaard zijn vraat- en sleepsporen te vinden. Verder vormt het gebied een leefgebied voor de waterspitsmuis en de Noordse woelmuis. Wat vogelsoorten betreft, is het broeden van buizerd en sperwer vastgesteld en mogelijk een ransuil. Verder is er een kolonie blauwe reigers aanwezig alsmede tientallen soorten broedvogels. Ook zijn beschermde plantensoorten gesignaleerd, onder andere spindotterbloem en rietorchis.

najaar 2017 29 FOTOGRAFIE: Sharon Slachter Bent u al Ambassadeur van de Waterlinie?

In 2022 bestaat de Oude Hollandse Waterlinie 350 jaar. Dit jubileumjaar wordt de opmaat tot tal van festiviteiten, waarbij de vestingsteden centraal staan. Elk jaar wordt in september de Prinsenmaand georganiseerd, een cultureel nazomerfestival met opera’s, concerten en andere culturele activiteiten. Wilt u meewerken bij het promoten van de Waterlinie? Word dan Ambassadeur van de Waterlinie. En werk mee aan de promotie van de vestingsteden in de Oude Hollandse Waterlinie.

Wat bieden wij u? • u krijgt gratis de recreatieve reisgids In het Spoor van de Prins • uw bedrijf/museum/enz. wordt op onze website www.oudehollandsewaterlinie.nl geplaatst • en wordt opgenomen op onze recreatieve routekaarten

Vraag informatie of meld u aan: [email protected].

BOEKEN OVER DEWATERLINIE Te bestellen via www.groenehartwinkel.nl

In het Spoor van de Prins Cordon van Holland Geschiedenis van Auteurs: Bernt Feis, Harm Hoogendoorn, Auteur: Harm Hoogendoorn het Groene Hart Sjaak Loef, Karel Maartense, Luc Het historische en cartografische Auteurs: Adrie den Boer, Johan de Bruijn, Panhuysen, en Danielle Verweij standaardwerk over de Oude Hollandse Jan van Es, Arjan van ’t Riet Met tal van wandelingen en veel Waterlinie, met veel informatie over Een reis door het verleden van het toeristische informatie over de met name de waterstaatkundige Groene Hart. Met onderwerpen als vestigingsteden. achtergronden. landbouw, landschap en water, maar 144 pagina’s, Een schitterende ook vervoer, cultuur en ca. 200 illustraties, cartografische atlas. nijverheid. Op heldere formaat 17 x 24 cm. 112 pagina’s, toon geschreven en met 150 illustraties, mooie illustraties. Prijs € 7,95 excl. formaat 22x28 cm. 225 pagina’s, verzendkosten formaat 17x24 cm. Prijs € 9,95 excl. verzendkosten Prijs € 11,25 excl. verzendkosten Samenwerken bij het behoud van het Groene Hart De Stichting Groene Hart werkt samen met tientallen regionale behoudsorganisaties die zich inzetten voor het behoud van het Groene Hart.

KNNV GOUDA E.O. DE GROENE BUFFER STICHTS-HOLLANDSE-POLDERLAND STAATSBOSBEHEER BERAAD STADSRAND www.knnv.nl/gouda www.degroenebufferwoerden.nl www.5.knnv.nl www.staatsbosbeheer.nl GOUDA KRIMPENERWAARD

NATUUR- EN LANDSCHAPS- VERENIGING TOT BEHOUD VAN HET NATUUR- EN VOGELWACHT DE VERENIGING ALBLASSERWAARD & OPEN LANDSCHAP VAN KAAG EN NATUUR- EN VOGELWACHT VRIENDEN VAN DE GOUDSE HOUT ALBLASSERWAARD VIJFHEERENLANDEN BRAASSEM E.O. DE VIJFHERENLANDEN www.goudsehout.nl www.nvwa.nl www.denhaneker.nl www.openlandschapkaagenbraassem.nl www.natuurcentrum.nl

Slow Food Groene Hart

MOORDRECHTSE MILIEUVERENIGING VERENIGING MAAK HET HART DE ZUIDPLASPOLDER NIET HARD ZUID-HOLLANDS LANDSCHAP www.milieuvereniging.nl www.beschermersamstelland.nl www.maakhethartniethard.nl www.slowfood.nl www.zuidhollandslandschap.nl

30 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden TEKST: Winny van Rij • FOTOGRAFIE: DaF Architecten en Winny van Rij Ook in Utrecht groeit interesse Oude Hollandse Waterlinie op de kaart gezet

In een statig pand aan de Rotterdamse Beukelsdijk, pal achter het voormalige huis van Pim Fortuyn, zetelt DaF-architecten dat zich richt op publieke ruimte, zorg, erfgoed, archeologie en landschap. Landschapsarchitect Catherine Visser bracht drie eeuwen Waterlinie in kaart en verzamelde kansen en projecten om de Oude Hollandse Waterlinie in Zuid-Holland en Utrecht meer aandacht te geven. Bijvoorbeeld door verdwenen schansen, sluizen en ander watererfgoed op de kaart te zetten en de grote verhaallijnen van de Waterlinie uit te lichten. Ze benadrukt daarbij steeds de historische dimensie en de actualiteitswaarde.

Waar de provincie Utrecht tot nog toe gefocust was op de Nieuwe Hollandse Waterlinie, richt de provincie Zuid-Holland zich al jaren op de Oude Hollandse Waterlinie. Utrecht blijkt er sinds vorig jaar ook meer behoefte aan te hebben de Oude Hollandse Waterlinie op de kaart te zetten. Daarom gaven de provincies Zuid-Holland en Utrecht Visser de opdracht om de gebiedsvisie van Zuid-Holland uit 2014 te actualiseren. “Men vond dat de huidige visie te weinig houvast bood,” licht ze haar werkopdracht toe. “De grote lijnen waren er wel maar het ontbrak aan verbindende thema’s en aan concrete uitwerkingen.”

Vestingsteden Zo is er de afgelopen jaren veel aandacht gegaan naar de vestingsteden. Er zijn restauratieprojecten aan de gang en er worden informatieve routes over de vestingen gemaakt, maar in de projecten is de verbinding met het strategisch landschap van de Waterlinie, de polders die onder water gezet werden minder uitgewerkt tot nu toe. Wat gebeurt er tussen die steden, wat is er allemaal mogelijk op het gebied van ontsluiting van het historische verhaal?” Visser benoemt vele kansen ook met partners zoals Natuurmonumenten, die tot nu toe weinig met de Oude Hollandse Waterlinie doen. “Er is bijvoorbeeld sprake van een uitkijkpunt bij de watertoren in Nieuwkoop (Piet Potlood) dat ontwikkeld wordt door Natuurmonumenten en waar ook informatie gegeven zou kunnen worden over de Waterlinie.” Veel van Vissers voorstellen in de actualisatie van de gebiedsvisie gaan over dergelijke koppelingen van krachten en verbindingen tussen al bestaande routes en initiatieven. Met de actualisatie in de hand willen de provincies ook gezamenlijk projecten stimuleren en waar nodig bijsturen, ook in de aanloop naar het Waterliniejaar 2022, als 350 jaar Oude Hollandse Waterlinie wordt gevierd.

Inundatietechniek De OHW moet beter op de kaart komen, zowel qua structuur als wat betreft inhoud: verbreden en actualiseren van het verhaal van de OHW. Daarbij gaat het om een samenhangend verhaal over gebeurtenissen en/of personages waarin ervaringen, problemen en/of oplossingen worden besproken. “Denk aan de inundatietechniek in de polders van het Groene Hart. Het water kwam in de 16e eeuw hoger in de rivieren en boezems, de dijken konden doorbreken, dus liet men opzettelijk landbouwgebieden onder water lopen om het de vijand onmogelijk te maken om het land te veroveren. ▲ De twee kaarten zijn voor de visie gemaakt door DaF. Met deze inundaties maakte men van een zwakte juist Het is de Oude Hollandse Waterlinie op twee momenten: 1672 en 1796.

najaar 2017 31 ▲ Verwoeste gebouwen, molen en brug te ▲ Voorstelling van de wreedheden gepleegd Vreeswijk bij Vianen. Twaalfde prent in een ▲ Waterlinieommetje langs geheime plekjes door de Franse troepen in de Hollandse reeks van dertien afbeeldingen van de van de Waterlinie. dorpen Bodegraven en Zwammerdam, dorpen en kastelen in de provincie Utrecht eind december 1672. Romeyn de Hooghe, door de Fransen in 1672 verwoest. Isaac Atlas van Stolk 2489, collectie Rijksmuseum Sorious collectie Rijksmuseum Amsterdam. Amsterdam.

een sterkte, een technisch experiment dat de Hollandse blijven. De belangentegenstelling tussen boeren en stedelingen Waterlinie mogelijk maakte.” Die bodemdaling is nog steeds was groot en van belang voor het verhaal.” Wat dat betreft aan de gang. Een radicale oplossing tegen de oplopende kunnen het fi jnmazige recreatieve netwerk en de bereik- milieuschade en kosten van bodemdaling is het weer onder baarheid van het waterlinielandschap nog een stuk beter, water zetten. Maar ook nu zijn er net als in 1672 vele hoewel er al vestingprojecten in ere hersteld zijn of worden. tegenstanders. “De historie van de waterlinie laat zien dat bodemdaling en watermanagement is, was en blijft in de lage Vestingwerken in Gorinchem delen van Holland en Utrecht. Dit verhaal over 350 jaar “Denk aan Gorinchem waar een rondwandeling over de waterlinieontwikkeling is belangrijk en kan verteld worden.” vestingwal mogelijk is en je langs diverse militaire gebouwen In het rapport benoemt Visser drie verhaallijnen van de uit het vestingverleden komt.” Als je naar het grotere plaatje erfgoedlijn Oude Hollandse Waterlinie: Frontlijn van het kijkt dan hangen de vestingwerken samen met de rivieren, Rampjaar, Defensie door inundatie en Linie van de Gouden dijken en innundatievelden. In Gorinchem waar het open Eeuw. landschap aan de vesting grenst is dat nog heel tastbaar. Dat moet je heel goed beschermen maar ook ontsluiten met leuke Linielandschap routes de stad uit en het koppelen van de uiterwaarden aan de Door het overstijgen van de provinciegrenzen is er meer vestingen.” Het is ook goed voor het vestigingsklimaat in de mogelijk. Veel projecten van de erfgoedtafel* bevinden zich al stad, vindt Visser. “Dat je van hartje centrum in de in beide provincies en bij regionale partijen die betrokken zijn spectaculaire weidsheid van de uiterwaarden komt. Als je dat bij de uitvoering. Zo kunnen er verbindingen gelegd of goed doet combineer je de geschiedenis en het erfgoed van de verbeterd worden, zoals de recreatieve stad-landverbindingen. Oude Hollandse Waterlinie met de unieke kwaliteiten van het “Vaak is de Waterlinie al wel goed zichtbaar in de vesting- Hollandse cultuurlandschap.” Het is belangrijk om oog te steden, maar nog weinig in het buitengebied. Mensen zien wel houden voor de diversiteit en de veelheid van erfgoed dat dat een polder mooi en oud is, maar beseffen niet dat de dijk verbonden is aan de Oude Hollandse Waterlinie. waar ze over lopen of fi etsen van strategisch belang was,” zegt Visser. “De tegenstellingen tussen stad en land waren en Beter zichtbaar maken Naast de vestingen zijn er bijvoorbeeld nog de dijken, sluizen, schansen, schootsvelden en linies; molens die na 1673 werden herbouwd zijn er voor een deel nog, net als de kasteelruïnes. “Denk aan de landgoederen langs de Vecht. Ze zijn vaak gebouwd op ruïnes van huizen uit de Hollandse oorlog toen de Vecht een frontlijn van de Oude Hollandse Waterlinie was. Dit zie je terug in sommige namen of zelfs in de fundamenten.” De Oude Hollandse Waterlinie doorkruist diverse gebieden met allemaal eigen kansen. Zo zou het mooi zijn als in het gebied van Diefdijk en Linge de verbinding tussen de twee molens in Leerdam weer zichtbaar wordt. Bij het gebied Oude Rijn, Woerdense Verlaat en Meije zou het wandelen langs Rijndijken, vooral onverhard voetpad, verbeterd kunnen worden en in het gebied Wierickerschans is bij uitstek de plek voor een goed bezoekerscentrum voor de Oude Hollandse Waterlinie. Om dit prachtige fort dat nu gerestaureerd wordt beter te ontsluiten en te verbinden zijn

32 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden nog diverse verbeteringen nodig. Een horeca op het water tussen de parkeerplaats en het fort zou een aanwinst zijn.

Meekoppelkansen Naast alle cultuurhistorische en recreatieve kansen denkt Visser ook aan zogenaamde meekoppelkansen. Dat zijn grote uitdagingen met ruimtelijke en inhoudelijke raakvlakken met de OHW: waterveiligheid, klimaatbestendigheid, energietransitie, toerisme, recreatie, natuurontwikkeling en vestigingsklimaat. Zo noemt ze voor het gebied Gorinchem bijvoorbeeld Natuurontwikkeling van de uiterwaarden en plannen voor Nationaal Park Hollandse Delta Haringvliet Biesbosch. In het gebied Vestingen Schoonhoven-Nieuwpoort zou versterking van de Lekdijk door Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden een kans zijn. In het algemeen vraagt ze om goed onderzoek en een zorgvuldige afweging. Zonneweides (grasland met zonnepanelen) en windturbines ▲ Plattegrond vesting Nieuwersluis met dubbele omwalling (circa 1790). staan nu sterk in de belangstelling. “We moeten nu eenmaal ruimte vinden voor duurzame energieproductie. Maar er is nog veel winst te behalen op bedrijventerreinen en langs het Te weinig recreatieve bestemmingen hoofdwegennet voordat je grote groengebieden daarvoor Op verschillende plekken heeft Visser een recreatieve aanwendt. In de Beemster hebben ze bijvoorbeeld een goed bestemming of stopplaats in gedachten: Fort Wierickerschans, onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van duurzame Zouweboezem, Watertoren Meije. “Het landschap is overal energieontwikkeling.” prachtig maar je kunt je afvragen hoe gastvrij het is, vaak niet,” is haar conclusie. “Over de dijk lopen, fi etsen of met de auto ben je redelijk opgesloten. Je kunt zelden het landschap echt in. Er zijn ook weinig stopplaatsen zoals horeca.” Ze Molens vervulden een belangrijke rol in de Waterlinie. ▼ beseft dat dit landschap beperktere mogelijkheden heeft dan bijvoorbeeld bossen. “Door ruilverkaveling zijn paden en tiendwegen vaak niet meer toegankelijk. Er zijn al veel routes en infopunten, nu moet je kijken wat er fysiek te bereiken is door netwerken te koppelen. Bewoners en gemeentes moeten wel achter de projecten staan.” Visser heeft de indruk dat planologische borging op veel plekken nog beter geregeld kan worden in omgevingsvisies. “Bijvoorbeeld bij de polders in Utrecht richting Nieuwersluis. Die worden wel benoemd als bijzonder landschap maar niet als Oude Hollandse Waterlinie. Dat zou diepgang kunnen geven aan de waardering omdat naast de schoonheid van de polder ook de geschiedenis ervan van grote waarde is.”

Het rapport Actualisatie Oude Hollandse Waterlinie is te downloaden via www.oudehollandsewaterlinie.nl.

Erfgoedtafel Oude Hollandse Waterlinie De Oude Hollandse Waterlinie is een van de provinciale erfgoedlijnen waarmee de provincie Zuid-Holland sinds 2013 de beleving en waardering van het unieke Zuid-Hollands erfgoed stimuleert. De provincie doet dit samen met partijen uit het veld verzameld rond de Erfgoedtafel Oude Hollandse Waterlinie. “Er zitten allerlei partijen aan tafel met interesse in de Oude Hollandse Waterlinie, commercieel of historisch en dat is leuk”, aldus Catherine Visser, die is gespecialiseerd in het ontwerp en onderzoek op het raakvlak van archeologie, erfgoed en ruimte

www.dafarchitecten.nl.

najaar 2017 33 Oude Waterlinie krijgt nieuwe hoeders Het Groene Hart kent enkele zeer bepalende gebeurtenissen. Eén van de belangrijkste was het Rampjaar 1672; het jaar waarin de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden in oorlog was met al zijn buren. Een direct gevolg daarvan was de aanleg van de Oude Hollandse Waterlinie, een inundatielinie tussen Zuiderzee en Merwede langs de vestingsteden en het latere Fort Wierickerschans.

Waterlinieroutes Om de viering van het Rampjaar tot een succes voor de In 2005 nam de Stichting Groene Hart het initiatief om de Stichting Groene Hart te maken, is de steun van velen nodig. Oude Hollandse Waterlinie veel zichtbaarder en beleefbaarder Maar we zien nog veel liever dat de herdenking in 2022 een te maken in ons gebied door waterlinieroutes, succes van veel meer organisaties – provincies gemeenten, informatiepanelen, picknickbankjes en aanlegsteigers. waterschappen en andere – is omdat ze zich mede-eigenaar Gaandeweg bracht de grote initiator Bernt Feis ook de voelen en medeorganisator zijn. immateriële kanten in beeld; de geschiedenis, het leven van die tijd en de culturele uitingen ervan. Van een zichtbare Stappenplan landschapsstructuur werd het ook een Waterliniefestival met Desgevraagd willen de deelnemers van de Stuurgroep OHW de Prinsenmaand met vele culturele activiteiten. Er werd een graag verantwoordelijkheid voor de herdenking van het Unie van Vestingsteden opgericht. Rampjaar dragen. Samen met de Stuurgroep hebben we een stappenplan uitgewerkt. Naar verwachting zal vanaf 2018 een Stuurgroep Oude Hollandse Waterlinie nieuwe vereniging of stichting de verantwoordelijkheid Een paar jaar geleden besloten we tot het project overnemen, zodat de herdenking een veel groter aantal Waterliniejaar 2022, dat erop is gericht om het Rampjaar ‘aandeelhouders’ krijgt. Vanzelfsprekend blijft de Stichting zelf in 2022, na 350 jaar, groots te herdenken. We vroegen Groene Hart betrokken, maar dan niet langer als uitvoerder steun aan een aantal betrokkenen en vormden de maar als partner in een groter gezelschap. Een geweldige Stuurgroep Oude Hollandse Waterlinie (OHW) onder versterking van het initiatief, dat garant staat voor een leiding van Pieter Verhoeve, burgemeester van Oudewater. spetterende herdenking van het Rampjaar 1672 in 2022. De Stichting Groene Hart is de uitvoerder van de Stuurgroep. Chris Kalden, voorzitter Stichting Groene Hart

Oprichting Unie van Vestingsteden in twee fotomomenten Op 23 april 2009 werd - tijdens een symposium in Gorinchem – de Unie van Vestingsteden opgericht. Tot de ondertekenaars behoorden: Broos de Groot (nestor van de raad van Bodegraven, niet op de foto), Loes Ypma (wethouder Woerden), Marianne Ruigrok (burgemeester Oudewater), Dick de Cloe (burgemeester Schoonhoven) en wethouder Teus de Gelder (wnd. burgemeester Liesveld). Later traden nog vijf gemeenten toe. Niet alles tijdens de ondertekening liep van een leien dakje, want op het moment suprême liet het spandoek los. Klankbordgroepvoorzitter Jippe Hoekstra was toen zo vriendelijk het spandoek even vast te houden voor het fotomoment. Uiteindelijk werd alleen de tweede foto gepubliceerd.

34 UNIEk Magazine van de Unie van Vestingsteden FOTOGRAFIE: Sjaak Loef Hartelijk gefotografeerd In deze fotorubriek staan activiteiten in het Groene Hart, onder andere van Stichting Groene Hart.

▲ Tijdens de Belevingsdag op Fort Wierickerschans krijgen 150 kinderen instructie van het Leger langs de Linie; ook zijn er lessen, een speurtocht en muziekactiviteiten.

▲ Wethouder Margot Stolk ontvangt de Prins en zijn hofdame op het oude stadhuis van Woerden.

▲ Op het bordes van het oude stadhuis van Nieuwkoop spreekt burgemeester Frans Buijserd het prinselijk gezelschap toe.

▲ In Zwammerdam biedt de Prins een oorkonde aan Alphens wethou- der Tseard Hoekstra aan.

▲ Tijdens de vaartocht over de Oude Rijn doet de Prins ook Bodegraven aan, waar hij wordt ont- vangen door burgemees- ter Christiaan van der Kamp.

najaar 2017 35