Page 1 Het schokeffect; 55 jaar World Press Photo De Groene Amsterdammer February 2, 2011

De Groene Amsterdammer

February 2, 2011 Jaar 135, Week 5

Het schokeffect; normaal het geworden is dat een fotograaf, in situaties waar hij kan kiezen uit een foto en een leven, een foto 55 jaar World Press Photo kiest.' In sommige reacties werd de fotograaf gelijkge- steld met de gier. Andere brieven maakten verwijten aan BYLINE: RUTGER VAN DER HOEVEN de redactie: over effectbejag, het opdringen van beelden aan de lezer, over het schokken van jonge lezers. LENGTH: 2140 words Maar de fotograaf werd even gepassioneerd verdedigd, als iemand die fotografisch talent koppelde aan humani- teit; de foto werd verdedigd als een noodzakelijk middel HIGHLIGHT: Een goede nieuwsfoto is vaak schok- om mensen wakker te schudden. Doordat dit leed was kend, leert 55 jaar World Press Photo. Maar moet vastgelegd was het niet vergeten, vond de Pulitzer-jury, schokeffect voor een fotograaf een waarde op zich zijn? en waren duizenden mensen begaan met een ramp die 'Een goede persfoto dwingt mensen om zich te informe- anders vergeten was. Hulporganisaties gebruikten de foto ren.' voor donatiecampagnes en de foto groeide uit tot een icoon van Afrikaans leed. Tot zijn verbazing werd de OP 26 MAART 1993 publiceerde The New York Times fotograaf, de Zuid-Afrikaan Kevin Carter, als een soort op een van zijn binnenpagina's een foto die een debat popster in New York ontvangen toen hij de Pulitzer-prijs opriep dat jaren zou aanhouden. De foto was geplaatst bij in ontvangst kwam nemen. Het tilde hem slechts tijdelijk een artikel over de buitenlandse politiek van Soedan en uit zijn depressie, die werd aangewakkerd door de vrese- had daar alleen zijdelings mee te maken. Er was een lijke dingen die hij als fotograaf had gezien. Enkele klein en uitgemergeld kind op te zien, dat in een onna- maanden later pleegde hij zelfmoord. Hij zou terugkeren tuurlijke positie voorovergebogen op een pad lag. Een in muzieknummers, romans, een documentaire en vorig gier keek toe. Het bijschrift meldde niet veel meer over jaar een speelfilm. de inhoud van de foto: 'A little girl, weakened from hun- Wat Kevin Carters foto in ieder geval aantoonde, was dat ger, collapsed recently along the trail to a feeding center de kracht van fotografie mensen kan beroeren. Een groot in Ayod. Nearby, a vulture waited.' Binnen een dag had deel van die kracht ligt in het schokeffect van de con- de krant al honderden reacties binnen van boze, ontroer- frontatie met een heftig, bevroren beeld waar de kijker de of bezorgde lezers. Veel mensen wilden weten wat er over na moet denken. Film levert een stroom aan beelden met het meisje was gebeurd, waarop de krant een kort op waar het logische verloop de belangrijkste kwaliteit bericht plaatste - een unicum: de fotograaf had de gier is; fotografie dwingt reflectie af op één moment dat door weggejaagd en het meisje was op eigen kracht opgestaan de fotograaf is stilgezet. Dat levert vaak heftige en steeds en weggelopen. Meer was er niet over haar bekend. terugkerende discussies op. Het geval van Kevin Carter mag dan uniek zijn in dramatiek en hoeveelheid reacties, in andere opzichten lijkt de discussie rond zijn foto sterk Het debat over de foto bereikte andere media, sluimerde op telkens terugkerende discussies over het schokeffect door en laaide een jaar later weer op, toen de foto de van nieuwsfoto's. De World Press Photo, waarvan de Pulitzer Prize won. In veel reacties werd de fotograaf winnaar van 2010 volgende week bekend wordt ge- heftig aangevallen en verweten dat hij het meisje aan maakt, is zo'n aanleiding waarbij de discussie vaak te- haar lot had overgelaten. Het beeld leek de ultieme be- rugkeert. Andere aanleidingen zijn foto's van heftige krachtiging van de kritiek van Susan Sontag, zestien jaar gebeurtenissen in onze samenleving, zoals de moorden eerder geschreven in On Photography: 'De afschuw die op Pim Fortuyn en Theo van Gogh en de aanslag op de sommige memorabele beelden uit de fotojournalistiek koningin per Suzuki Swift. oproepen, komt deels uit de gewaarwording van hoe Page 2 Het schokeffect; 55 jaar World Press Photo De Groene Amsterdammer February 2, 2011

Bij publieke discussies over schokkende foto's komen punt van geëngageerde fotojournalistiek. Veel van de vaak dezelfde soort argumenten voorbij als in de discus- beste nieuwsfotografen ter wereld werkten er, zeker niet sie over het Soedanese meisje. Een terugkerend verwijt is alleen Amerikanen. Er waren opvallend veel Britten, dat schokkende nieuwsfoto's 'achteloos' worden genomen zoals Don McCullin, Larry Burrows en Philip Jones door persfotografen en even achteloos door fotoredacties Griffiths. En ook de Nederlanders Co Rentmeester en in de krant worden geplaatst, zonder afdoende na te den- Hubert van Es maakten er bekroonde foto's. Veel foto- ken over de effecten ervan op de lezer. Maar wat verder grafen, net als andere journalisten in Vietnam, waren ook de merites zijn van schokkende nieuwsfoto's, dát erop gebrand om het juichende optimisme van het Penta- verwijt klopt in ieder geval niet. Fotografen en fotoredac- gon te bestrijden met kritische reportages die het lijden ties blinken eerder uit in eindeloze discussies over de van de soldaten en de bevolking benadrukten, maar zij waarde van een bepaald beeld. Hoewel schokeffect vaak stuitten vaak op terughoudendheid van hun opdrachtge- het resultaat is van 'op de juiste plek op het juiste mo- vers om die beelden en verhalen te plaatsen. ment', zijn fotografen zich terdege bewust van de kracht Het maakte het journalistiek activisme er alleen maar die in beelden schuilt. groter op. Fotografen die hun weergave van de oorlog niet kwijt konden, publiceerden fotoboeken die alleen als DE MACHT VAN fotojournalistiek werd bij toeval woedende aanklacht gelezen konden worden, met titels ontdekt. De Amerikaanse fotograaf Eddie Adams legde als I Protest!, Vietnam Inc. en War Without Heroes. in februari 1968 vast hoe de politiechef van Zuid- Toen die kritische visie op de Vietnamoorlog steeds Vietnam met een achteloze trek op zijn gezicht zijn pi- meer de geaccepteerde visie werd, zeker na Nick Uts stool richtte op het hoofd van een gevangen genomen foto van het 'napalmmeisje', kreeg geëngageerde foto- Vietcong-strijder. Adams dacht dat de politiechef zijn journalistiek een heroïsche status die vele journalisten gevangene wilde bedreigen en wilde dat vastleggen. zou inspireren. Susan Meiselas bijvoorbeeld, die de La- Maar op het moment dat hij afdrukte, baande een kogel tijns-Amerikaanse burgeroorlogen van de jaren zeventig zich door het hoofd van de geboeide man. 'Ik vond daar en tachtig vastlegde, maar ook Kevin Carter, die met verder niets van', vertelde Adams later in een standaard- fotografie wilde strijden tegen apartheid en die zijn eigen verhaal dat hij in vele interviews herhaalde. 'Ik ging reis naar Soedan had betaald om een vergeten hongers- terug naar het kantoor van AP en liet mijn rolletje achter. nood onder de aandacht te brengen. Ik zei: "Ik heb volgens mij een vent die iemand dood- Niet iedereen wil zich neerleggen bij de heldenrol die de schiet", en toen ging ik lunchen. Het maakte me niks uit. (foto)journalistiek kreeg door de verslaggeving uit Viet- Het was oorlog.' nam. Zoals Susan Sontag, maar ook Michael Herr, die Zo dacht Adams' publiek er niet over. De foto werd door zelf als cultheld uit de Vietnamoorlog te voorschijn een laborant aangesneden en contrastrijker gemaakt om kwam met zijn klassieker Dispatches. Voor hem is de het schokeffect te vergroten en vond daarna zijn weg fascinatie met de 'iconische' foto's uit Vietnam dezelfde naar kranten over de hele wereld. De impact was enorm. als die met zijn boek: de fascinatie met de dood. 'We De foto kwam in de kranten terwijl het Tet-offensief worden erdoor aangetrokken, we voelen er een verbin- onderstreepte dat de VS, in tegenstelling tot alle optimis- ding mee. We kunnen het niet ontkennen', zegt hij in de tische berichten, helemaal niet aan het winnen waren in documentaire First Kill. 'Omdat het obsceen is, een vre- Vietnam maar vastzaten in een slepende, uitzichtloze selijke inbreuk.' Hij is ervan overtuigd dat mensen hei- oorlog. Adams' foto ving niet alleen de wreedheid van de melijk graag naar oorlog en geweld kijken: 'Het kan geen oorlog, maar verbrijzelde ook het sprookje van het goe- toeval zijn dat de wreedste eeuw in de geschiedenis ook de, onschuldige Zuid-Vietnam dat tegen het kwaad de eeuw is van de camera.' Maar dat is niet de belang- moest worden beschermd. De foto schreeuwde dat de VS rijkste les die de iconische foto's van de Vietnamoorlog de verkeerde kant steunden, of ten minste dat er geen verspreiden: dat was de kracht van schokkende, geënga- goede kant was in deze oorlog. Een week later sprak geerde journalistiek. presidentskandidaat Robert Kennedy zich tegen de oor- log uit. 'De foto van de executie stond op voorpagina's in DE HEFTIGE, betrokken fotografie bleef ook na de de hele wereld', zei hij, 'en zorgde ervoor dat onze beste Vietnamoorlog nog jaren de fotojournalistiek domineren, en oudste vrienden zich afvragen: wat is er aan de hand zoals duidelijk wordt in 55 jaar World Press Photo. met Amerika?' Begin jaren tachtig zijn op de winnende foto's slordig Adams zou zijn leven lang wroeging houden over de opgestapelde lijken te zien zijn, tweemaal achter elkaar 'foto die loog', waarmee hij 'de generaal had vermoord'. dode kinderen en ten slotte een vreselijk beeld van een En dat was nogal curieus, want Vietnam was op dat mo- stervend kind. Dan lijkt het roer om te gaan. Het is on- ment vol van fotografen die op zoek waren naar precies mogelijk om een collectieve noemer te geven van de zo'n iconische foto die de steun voor de oorlog zou on- laatste 25 winnende foto's, maar het schokeffect is min- dergraven. De Vietnamoorlog was namelijk het hoogte- der direct, subtieler. Page 3 Het schokeffect; 55 jaar World Press Photo De Groene Amsterdammer February 2, 2011

'Fotografen moeten wel, als ze tegenwicht willen bieden heel andere achtergronden in de fotojournalistiek. Je ziet aan wat Hollywood aan beelden voorschotelt. Met een dat de winnaars in de tijd van de Vietnamoorlog vaak huilend kindje kom je er niet meer', zegt Claudia Hinter- heel heftig waren en tien jaar daarna ook nog, en dat de seer, oprichter van fotoagentschap Noor en daarvoor zes winnende foto's sindsdien steeds minder schokkend zijn. jaar werkzaam bij World Press Photo. 'Er is bij het Het is verleidelijk om aan de hand daarvan iets te zeggen publiek ook een mate van moeheid met bloed en geweld. over de mondiale beeldcultuur in zijn algemeenheid, Bij wedstrijden als World Press Photo zie je dan ook maar bij jury-overleg spelen zo veel factoren mee dat ik dat fotografen andere manieren zoeken om met een beeld daar niet in kan meegaan.' aandacht te wekken en jury's zijn daar ook naar op zoek. Die compromissen leveren nogal wat frustraties op bij Dat heet dan al snel "vernieuwend", maar het komt neer fotografen die het als taak van de fotojournalistiek zien op een intelligente manier om mensen met een beeld vast om mensen wakker te schudden en te engageren. Peter te grijpen en te laten nadenken.' Dejong, al twintig jaar staffotograaf van Associated James Nachtwey kan dat als geen ander, met foto's die de Press, vindt sommige winnende foto's van de afgelopen littekens tonen in plaats van het geweld, of een piepklein jaren niet genoeg kracht hebben. Voor hem zijn die meer pakketje in plaats van een babylijkje. Maar als foto's op dan eens niet pakkend genoeg. 'Schokeffect is onderdeel een 'intelligente manier' willen vastgrijpen, refereren ze van een goede nieuwsfoto', zegt Dejong. 'Die moet je vaak bedoeld of onbedoeld aan de cultuur waar de foto- pakken en niet meer loslaten, het moet een beeld zijn dat graaf of zijn publiek vandaan komt, zoals bij de 'Alge- in je hoofd blijft spoken als je hem ziet in de krant van rijnse Maria' die won in 1997. Soms leveren foto's een iemand tegenover je in een café, dat je dwingt die krant cultuurkritiek die helemaal niet overal schokkend of zelfs ook te kopen en je te informeren.' maar boeiend wordt gevonden, zoals bij de foto van Dejong wil zichzelf in dat opzicht wel een activist noe- hippe Libanezen die vanuit hun glanzende Mini Cooper men: 'Ik vind het mijn plicht om mensen te laten zien wat Cabrio met hun mobieltjes een gebombardeerde wijk er ergens anders gebeurt. Om het laagje goudvernis af te fotograferen. Bij internationale wedstrijden kan dat een krabben van het officiële verhaal.' De fotojournalist als probleem zijn: wat schokkend en interessant gevonden de vleesgeworden versie van de kunstenaar die volgens wordt, is voor een groot deel cultuurgebonden. Plato moest worden verbannen uit de ideale staat, omdat 'Op de Antillen heb je bijvoorbeeld al een veel heftiger hij met 'emotionele beelden' de publieke opinie in de war beeldcultuur dan hier, met kranten die bol staan van brengt. gruwelijke foto's van ongelukken en moorden', zegt Mar- tijn Kleppe, die aan de Erasmus Universiteit promoveert LOAD-DATE: February 9, 2011 op fotojournalistiek. 'Of iets schokkend gevonden wordt, hangt verder af van de context waarin je een beeld ziet: LANGUAGE: DUTCH; NEDERLANDS bijvoorbeeld als een beeld appelleert aan schuldgevoel of aan wat het publiek van een bepaalde situatie weet. En er DOCUMENT-TYPE: kunst en cultuur geldt natuurlijk de vaste regel dat nieuws om de hoek mensen veel meer grijpt dan nieuws van ergens ver weg. PUBLICATION-TYPE: Magazine Bij een wedstrijd als de World Press Photo zitten in de jury's mensen uit allerlei culturen bij elkaar, met ook nog

© Copyright 2011 De Groene Amsterdammer All Rights Reserved