DENKend aan Nederland

OV

Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

1

DENKend aan Nederland

Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 2 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

4

7 13 19 27 33 39 45 ÉÉN NEDERLAND 51 57 61 10 thema’s 67 1100 actiepunten 3 INHOUDSOPGAVE

4 Voorwoord

Thema’s 7 1 Een inclusieve samenleving waarin wij elkaar accepteren 13 2 Een lerende samenleving waarin wij ieders talent benutten 19 3 Een gezonde samenleving waarin wij zorg dragen voor elkaar 27 4 Een sociale samenleving waarin wij oog hebben voor elkaar 33 5 Een veilige samenleving waarin mensen zich vertrouwd en geborgen voelen 39 6 Een ondernemende samenleving waarin het MKB bloeit 45 7 Een leefbare samenleving waarin mensen betaalbaar prettig en gemengd wonen 51 8 Een rechtvaardige samenleving die internationaal rechtvaardigheid bevordert 57 9 Een democratische samenleving waarin de stem van alle burgers wordt gehoord 61 10 Een duurzame samenleving waarin wij omkijken naar onze omgeving

Special Caribisch Nederland 67 De Caribisch-Nederlandse samenleving waarin alle burgers gelijkwaardig zijn 4 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 Voorwoord

Denkend aan Holland ‘Denkend aan Nederland’ is de titel van het verkiezings- evenveel kans maken op een baan. Een samenleving waarin zie ik breede rivieren programma van DENK dat voor u ligt. Met een eerbetoon institutioneel racisme benoemd wordt en discriminatie, traag door oneindig van mijn zijde aan het inspirerende gedicht ‘Herinnering op welke grond dan ook, keihard wordt aangepakt. laagland gaan, aan Holland’ van Hendrik Marsman. Een samenleving waarin een ieder zichzelf kan zijn, waarin iedereen gelijkwaardig wordt behandeld, waarin het niet rijen ondenkbaar Marsman schreef dit gedicht tijdens zijn verblijf aan de uitmaakt waar je (voor)ouders zijn geboren en waarin Middellandse Zee rond 1936. Regels en woorden die wij mensen hun afkomst niet hoeven te verloochenen om ijle populieren 80 jaar later, anno 2016, nog steeds kunnen herkennen onderdeel te zijn van de samenleving. Een samenleving als hooge pluimen wanneer wij denken aan het karakteristieke landschap van waarin de gemeenschappelijke identiteit, namelijk ons aan den einder staan; Nederland. staatsburgerschap van het Koninkrijk der Nederlanden, de boventoon voert in plaats van het hokjes- en vakjesdenken. en in de geweldige Inmiddels is er in die 80 jaar tijd ook heel veel veranderd. Een samenleving waarin een ieder wordt ingesloten en ruimte verzonken Technologische ontwikkeling heeft ons veel voorspoed niemand wordt uitgesloten. Een samenleving gestoeld de boerderijen gebracht. Sociaaleconomische ontwikkeling heeft ons op wederzijdse acceptatie en respect voor elkaar. verspreid door het land, meer bestaanszekerheid opgeleverd. Internationale samenwerking heeft ons meer welvaart gebracht. Denkend aan Nederland hoor ik een lerende samenleving boomgroepen, dorpen, Migratiestromen leiden er toe dat de demografie en waarin meester Rik voor een brede brugklas staat, waarin geknotte torens, identiteit van Nederland constant aan verandering leerlingen met verschillende achtergronden en diverse kerken en olmen onderhevig zijn. Wanneer nostalgisch verlangd wordt naar milieus naast elkaar en van elkaar leren. Een samenleving in een grootsch verband. het verleden wordt vergeten dat een ieder van ons zich waarin meer aandacht wordt geschonken aan onze ontwikkelt, dat de samenleving zich ontwikkelt, dat ons migratiegeschiedenis en ons slavernijverleden. Een land zich ontwikkelt en de wereld zich ontwikkelt. Daarom samenleving waarin het talent dat een ieder bezit wordt de lucht hangt er laag gaan wij vooruit. De tijd tikt namelijk vooruit en niet terug. herkend en ontplooid. Een samenleving die blijft investeren en de zon wordt er langzaam in onze kennis en de toegankelijkheid van het onderwijs. in grijze veelkleurige Want wanneer ik denk aan Nederland, denk ik vooruit. dampen gesmoord, Vooruit om van Nederland - ons land - een mooier land te Denkend aan Nederland droom ik over een gezonde maken. Een land waar rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid samenleving, waarin verpleegkundige Thea rekening houdt en in alle gewesten en onderlinge solidariteit de belangrijkste bouwstenen zijn met de wensen en eisen van tante Latifa. Niet het systeem wordt de stem van het water voor onze samenleving. Dat is de reden waarom wij als titel maar de mens wordt leidend. Een samenleving die de zorg met zijn eeuwige rampen voor ons verkiezingsprogramma ‘Denkend aan Nederland’ en zorgbehoevenden niet ziet als kostenpost en ballast, gevreesd en gehoord. hebben gekozen. maar als opbrengst en als symbool voor beschaving.

Denkend aan Nederland zie ik een inclusieve samenleving, Denkend aan Nederland zie ik een sociale samenleving ‘Herinnering aan Holland’ van Hendrik Marsman waarin Hendrik en Hannane bij gelijke geschiktheid waarin het werk van Mark en Murat loont. Een samenleving 5

waarin iedereen naar draagkracht bijdraagt en vermogens Denkend aan Nederland wil ik een duurzame samenleving Beste Nederlanders, eerlijker worden belast. Een samenleving waarin wij omdat ik dat toekomstige generaties gun. Een samenleving omkijken naar elkaar als iemand het moeilijk heeft. waarin het natuurlijk en menselijk kapitaal waar wij gebruik Voor u ligt het eerste verkiezings- van kunnen maken ook voor toekomstige generaties programma van DENK. Het programma Denkend aan Nederland wil ik een veilige samenleving, beschikbaar blijft. waarin wij onze ideeën voor het Nederland waarin Anke en Mariam veilig over straat kunnen op elk van de toekomst uiteenzetten en dat moment van de dag en de nacht. Een samenleving waarin Als laatste maar niet als minste: denkend aan Nederland richtinggevend zal zijn voor onze politieke wij ons vertrouwd en geborgd voelen. denk ik niet alleen aan het Europese deel van ons activiteiten in de komende vier jaar. Het Koninkrijk, maar ook aan het Caribische deel. Wij geven de programma is tot stand gekomen in een Denkend aan Nederland zie ik een ondernemende Caribisch-Nederlandse samenleving meer zeggenschap maandenlang proces van overleggen, samenleving, waarin de ondernemers Joop en Hassan volop en ondersteunen hen meer op allerlei gebieden zonder raadplegen van experts, werkbezoeken bijdragen aan de groei van onze economie. Het mkb is de ons neokolonialistisch te gedragen. en vijf regiobijeenkomsten in Rotterdam, banenmotor van Nederland en in plaats van in te zetten op Amsterdam, Utrecht, Eindhoven en multinationals die zichzelf prima kunnen redden, zetten wij Dit is het Nederland waar ik aan denk. Het land waar wij Enschede voor DENK-leden. Als voorzitter ons in voor het kleinbedrijf. onlosmakelijk deel van uitmaken en uit van zullen blijven van de programmacommissie heb ik met maken. Ik denk met liefde aan Nederland met mijn hart. trots en plichtsbesef dit proces mogen Denkend aan Nederland wil ik een leefbare samenleving, Vanuit plichtsbesef en verantwoordelijkheidsgevoel. begeleiden. Langs deze weg wil ik, waarin Pieter en Shirley prettig naast elkaar wonen. Samen met alle DENK’ers zal ik mij keihard blijven inzetten mede namens de andere leden van de Een samenleving waarin wijkbewoners weer inspraak en om ons ideaal van rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en programmacommissie, iedereen die aan zeggenschap krijgen en waar wordt geïnvesteerd in de wijk. onderlinge solidariteit dichterbij te brengen. Dat kunnen dit proces heeft bijgedragen bedanken. wij alleen door fier overeind te staan, de rug recht te Het is mijn stellige overtuiging dat DENK Denkend aan Nederland wil ik een internationaal houden, ons te laten horen en elkaar vast te houden in met dit programma een bijdrage zal rechtvaardige samenleving. Een samenleving die weer deze strijd. Want als er iets is wat wij hebben geleerd is leveren aan een mooiere toekomst van aanzien krijgt op het internationaal podium als gidsland. dat verandering niet vanzelf gaat. 15 maart 2017 biedt ons prachtige land. Mijn taak als voorzitter Een samenleving die als relatief klein land de veranderende Nederland ons allemaal een unieke kans. Ik nodig u uit van de programmacommissie zit er op, verhoudingen in de wereld heel goed in de gaten heeft en om samen met ons geschiedenis te schrijven! maar ik zal mij, samen met alle DENK- daarop als geen ander land weet te anticiperen. leden en betrokken Nederlanders, met Tunahan Kuzu veel toewijding dienstbaar blijven maken Denkend aan Nederland eis ik een democratische Lijsttrekker en politiek leider DENK voor ons land, voor onze toekomst en samenleving waarin iedereen wordt gehoord en waarin voor u. rekening wordt gehouden met de stem van minderheden. Een samenleving waarin de burgers de democratische Stephan van Baarle MSc. rechtstaat en de instituties die daarbij horen weer Voorzitter programmacommissie vertrouwen. verkiezingsprogramma 2017-2021 6 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Migratie is van alle tijden…

De mening van Nederland..

Bron: Bosman, R. (2003); CBS (2016). Bron: Ipsos (2014). 7 1 EEN INCLUSIEVE SAMENLEVING WAARIN WIJ ELKAAR ACCEPTEREN

Migratie is van alle tijden De kracht van diversiteit Fundamenteel ander maatschappijbeeld De geschiedenis van ons land wordt al eeuwen Het is de overtuiging van DENK dat de rijkdom DENK hangt daarom een fundamenteel ander gekenmerkt door de aanwezigheid van migranten. aan diversiteit in ons land een prachtige belofte maatschappijbeeld aan dan het maatschap- Een van de vroegste voorbeelden hiervan is doet voor morgen. Want waar verschillende pijbeeld dat ons wordt voorgeschoteld door veel de grote volksverhuizing in het begin van de inzichten met elkaar botsen, wordt tunnelvisie politieke partijen, de meeste media en onver- middeleeuwen. Later, in de 16e en 17e eeuw, voorkomen en creativiteit gevoed. Daar worden lichte wetenschappers. Want diversiteit is alleen zochten vele verdrukte protestanten, Joden en vragen vanuit vele perspectieven bestudeerd en een probleem voor hen die Nederland zien als andersdenkenden uit Oost-Europa, Zuid-Europa worden oplossingen op verschillende manieren onveranderlijk, met een statische cultuur en en de Zuidelijke Nederlanden hun toevlucht in bekeken. Zo komt een innovatief proces tot stand een eenvormige identiteit. DENK doet daar niet het destijds als zeer tolerant bekend staande dat voortkomt uit het samenkomen van vele aan mee, want het enige dat zeker is, is dat onze Nederland. achtergronden: mannen en vrouwen, mensen met samenleving door de geschiedenis heen gelukkig en zonder migrantenachtergrond, gelovigen en geen decennium hetzelfde is geweest en nooit De problematisering van diversiteit ongelovigen en jongeren en ouderen. viel te vatten in één eenduidig beeld of woord. De aanwezigheid van deze migranten heeft direct geleid tot de successen van ons land in de 17e Dát is de kracht van diversiteit die volgens De samenleving is veranderd eeuw. Want de komst van verschillende mensen DENK zo veel beter moet worden benut in en dat accepteren wij betekende ook de komst van verschillende ideeën het bedrijfsleven, het onderwijs, de politiek DENK stopt met het gieten van Nederlanders die botsten en samenvloeiden. Van de creativiteit en in de samenleving als geheel. Want in een die hier zijn geboren en/of getogen in de steeds en dynamiek die daaruit voortkwamen, profiteren globaliserende wereld is het benutten van al het veeleisender wordende en veranderende mal van wij nog steeds. Maar waar diversiteit tijdens potentieel een economische en sociale noodzaak. de “ideale Nederlander”. De geschiedenis van het die periode in onze geschiedenis wordt gezien En in een samenleving waarin het gebrek aan integratiebeleid, waarin dan weer de afwezigheid als kracht, wordt de diversiteit als gevolg van gelijke vertegenwoordiging tussen groepen in van beleid centraal stond, dan weer integratie met de komst van migranten in de laatste decennia besluitvormende plekken heeft geleid tot een behoud van cultuur het kenmerk was, dan weer en nu geproblematiseerd. Te vaak wordt de vertrouwensbreuk tussen burgers en de politiek, het wegwerken van achterstanden als doel werd hedendaagse diversiteit op een onrechtvaardige is het betrekken van alle groepen mensen de gesteld en waarin heden ten dage assimilatie wijze gelijkgesteld met achterstand, cultureel enige manier om vertrouwen te herwinnen. centraal staat, toont aan dat er decennia lang op conflict en wangedrag. een volstrekt arbitraire wijze is omgesprongen met diversiteit in ons land onder invloed van 8 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

wijzigende politieke verhoudingen en simplistisch elkaar verbindt. Dát is het burgerschaps- Halt aan haat populisme. nationalisme dat DENK tegenover de culturele, DENK roept daarom een halt toe aan de groeiende etnische en xenofobische vormen van natio- tendensen van alledaagse vormen van xenofobie, In plaats van te stellen dat wij miljoenen nalisme plaatst, die de laatste jaren terrein homofobie, islamofobie, moslimhaat, afrofobie, Nederlanders hebben die moeten integreren in hebben gewonnen. antisemitisme en racisme in onze samenleving de samenleving, zegt DENK dat het afgelopen en biedt met democratische middelen weerstand moet zijn met het buiten de samenleving plaatsen Aanpakken en benoemen tegen politieke haatzaaiers en electoraal- van mensen die hier zijn geboren en/of getogen institutioneel racisme opportunistische splijtzwammen. Want omdat of gekozen hebben om Nederland hun thuis DENK maakt daarom werk van het aanpakken en de zwijgende meerderheid blijft zwijgen, is het te maken. Deze mensen staan niet buiten de benoemen van institutioneel racisme in onze geluid van DENK harder nodig dan ooit. samenleving, maar maken hier volop deel van maatschappij dat de praktijken van instanties uit en leveren hier elke dag een bijdrage aan. bevuilt en de kansen van mensen op een Bestrijden segregatie Onze samenleving is veranderd en dat moeten onrechtvaardige wijze verkleint. Want ras of DENK zet daarom in op het bestrijden van de we accepteren en omarmen. afkomst mogen in een samenleving die gestoeld segregatie in onze samenleving, waardoor is op rechtvaardigheid iemand nooit benadelen. bevolkingsgroepen langs elkaar heen leven en Een nieuw en verbindend ideaal geen begrip voor elkaar ontwikkelen. Want alleen Dit acceptatieproces slaagt alleen als wij ons Pal staan voor onze Grondwet door het faciliteren van institutionele ontmoeting bewust worden van de praktijken in onze DENK verzet zich daarom tegen het selectief leren mensen elkaar kennen, waarderen en samenleving en in de politiek die de verdeeldheid toepassen van fundamentele rechten. begrijpen, zodat wederzijdse acceptatie bevorderen. Wij stellen hier een overtuigende DENK klampt zich met trots vast aan de kan ontstaan. boodschap tegenover. Het is in de visie van DENK verworvenheden in onze Grondwet, verdedigt van zeer groot belang om te komen tot een nieuw ze en draagt ze uit. Want de beloften uit onze en verbindend ideaal voor ons land. Een ideaal Grondwet gelden binnen de grenzen van de dat gestoeld is op het gemeenschappelijke stelsel wet voor ieder mens, geloof en mening. van rechten en plichten dat in gelijke mate geldt voor álle staatsburgers van het Koninkrijk der Bestrijden van de Nederlanden. ondervertegenwoordiging DENK wil daarom vaart maken met het bestrijden Want volgens DENK bepaalt niet de cultuur, de van de hardnekkige ondervertegenwoordiging van afkomst of het ras van een persoon of hij of zij mensen met een migrantenachtergrond, vrouwen Nederlander is. Zoals in Artikel 2, lid 1 van onze en mensen met een beperking in belangrijke Grondwet is vastgelegd, regelt de wet wie Neder- posities in het bedrijfsleven, bij de overheid en in lander is. Het Nederlanderschap is een wettelijk de politiek. De stem van iedere groep in ons land vastgelegde verworvenheid die ons als gemeen- moet worden gehoord, zodat tunnelvisie in de schappelijk stelsel van rechten en plichten met besluitvorming wordt voorkomen. Een inclusieve samenleving waarin wij elkaar respecteren 9 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN INCLUSIEVE SAMENLEVING

Integratie wordt vervangen Invoering Nationale Dag 1 door wederzijdse acceptatie 2 van het Staatsburgerschap

Volgens DENK zijn er in Nederland meer mensen die geïntegreerde mensen Volgens DENK moeten we ons bewuster worden van de verbindende kracht moeten accepteren, dan mensen die nog zouden moeten integreren. van het staatsburgerschap van het Koninkrijk der Nederlanden. DENK is Integratie geldt voor nieuwkomers, niet voor mensen die hier zijn geboren daarom: en/of getogen. DENK is daarom: • Vóór een Nationale Dag van het Staatsburgerschap als nationale feestdag, • Vóór het invoeren van een acceptatiemonitor in plaats van de zodat ons gemeenschappelijke burgerschap onderling wordt bevestigd integratiemonitor, zodat het acceptatiegehalte van de samenleving ieder jaar wordt onderzocht Wat doen andere landen? Leren van initiatieven over de grens… • Vóór het invoeren van een Minister van Wederzijdse Acceptatie Elk jaar viert Singapore de ‘Dag voor de Rassenharmonie’, waarbij wordt stilgestaan bij de goede relatie tussen verschillende rassen en hun identiteiten Wat vindt Nederland? Bron: National Library Board Singapore (2016). Racial Harmony Day. De bittere noodzaak van een Ministerie van Acceptatie… 42% vindt dat Nederland een prettiger land zou zijn als er minder immigranten 3 Invoering Racismeregister zouden wonen (R-register) 57% ziet dat er een conflict bestaat tussen mensen met en mensen zonder migrantenachtergrond Volgens DENK mogen discriminatoire uitingen nooit zonder gevolgen zijn, vooral niet bij de overheid. DENK is daarom: 33% heeft moeite met personen met een andere etniciteit of ras als buren

44% vindt de leefwijze van moslims en west-Europeanen onverenigbaar • Vóór het invoeren van een R-register voor aantoonbaar discriminerende Bron: SCP (2015). Burgerperspectieven 2015|2; SCP (2013). De sociale staat van Nederland 2013; uitingen, zodat werken bij de overheid voor mensen die discrimineren in SCP (2015). De sociale staat van Nederland 2015. vergrote mate onmogelijk wordt, want de overheid geeft wat DENK betreft het goede voorbeeld 10 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Invoering diversiteitsquota 4 en loksollicitaties

Volgens DENK moet het potentieel van de diversiteit in onze samenleving veel beter worden benut. Want diversiteit is goed voor innovatie en resultaten. DENK is daarom:

• Vóór diversiteitsquota voor vrouwen, mensen met een migrantenachtergrond en mensen met een beperking als bewindspersonen en overheidspersoneel, zodat de overheid een afspiegeling vormt van de bevolking • Vóór een diversiteitsquotum van 10% voor meer mensen met migrantenachtergrond in de top van grote ondernemingen in Nederland • Vóór het laten uitvoeren van loksollicitaties, zodat gecontroleerd kan De termen ‘Allochtoon’ en worden op discriminatie bij werving 6 ‘Autochtoon’ verdwijnen

Monocultuur in de top van het bedrijfsleven… Volgens DENK is het onverantwoord als er kunstmatig onderscheid tussen Het aandeel mensen met een niet-westerse migrantenachtergrond is hooguit 2% in mensen wordt gemaakt. DENK is daarom: het hoger management in het bedrijfsleven, terwijl deze mensen ongeveer 11% van de beroepsbevolking uitmaken • Vóór het afschaffen van de concepten en de stigmatiserende Bron: Onderzoek Volkskrant (2013); CBS (2016). beleidspraktijken die horen bij de termen ‘Allochtoon’ en ‘Autochtoon’

5 Invoering Wat je ooit verzint kan je ook stoppen te gebruiken… contacttaakstraf Sociologe Verwey-Jonker gebruikte de van oorsprong geologische term ‘allochtoon’ (Grieks voor ‘elders geworteld’) als eerste voor mensen in 1971 Onbekend maakt onbemind, luidt een bekend gezegde. Een gebrek aan begrip Bron: WRR (2014). en bekendheid met een ander maakt dat vijandig gedrag en discriminerende bejegening eerder plaatsvindt. DENK is daarom: Discriminatie wordt bestraft met een 7 Educatieve Maatregel Discriminatie (EMD) • Vóór een contacttaakstraf, waarbij mensen die discrimineren verplicht in contact moeten treden met de groep mensen die zij hebben Volgens DENK is de neiging tot discriminatie bij sommige mensen af te leren gediscrimineerd na een veroordeling. DENK is daarom:

• Vóór het opleggen van een EMD na veroordelingen voor discriminatie, zodat racisten hun leven kunnen beteren Een inclusieve samenleving waarin wij elkaar respecteren 11

De expertise in de 8 strafrechtketen vergroten Schurkenverering… De Coentunnel is vernoemd naar de wrede kolonisator Jan Pieterszoon Coen DENK vindt dat er voor de afhandeling van sommige zaken te weinig expertise is in de strafrechtketen. DENK is daarom: Kinderen gaan vroeg leren 10 samenleven op school • Vóór het invoeren van een Racismepolitie door 1000 agenten op te leiden als discriminatie experts Volgens DENK hebben scholen een belangrijke taak om kinderen met elkaar • Vóór het investeren in meer expertise over discriminatie in de te leren samenleven in een diverse maatschappij. Sociale vaardigheden strafrechtketen verdienen aandacht. DENK is daarom:

Onvoldoende effectiviteit in de strafrechtketen bij discriminatie… • Vóór een wettelijke taak voor scholen om intercultureel contact Tussen 2005 en 2013 kreeg de politie per jaar gemiddeld 416 aangiften van tussen leerlingen te bevorderen en organiseren, door bijvoorbeeld discriminatie binnen. Slechts 123 zaken gingen gemiddeld door naar het Openbaar vriendschapsscholen te vormen en gemeenschappelijk aandacht te Ministerie. Circa driekwart van de zaken komt dus niet bij het OM. besteden aan de Dag van het Staatsburgerschap Bron: Onderzoek RTL Nieuws (2016).

Meer bewustzijn over de zwarte bladzijden uit ons 9 verleden en formele excuses voor ons slavernijverleden

Volgens DENK zijn we ons in Nederland onvoldoende bewust van ons onmenselijke slavernijverleden. DENK is daarom:

• Vóór het stimuleren van een ‘kleurrijk’ een eerlijker perspectief in de geschiedschrijving, door het opzetten van een faculteit voor Afro-Caribische en Indische geschiedschrijving • Vóór het afschaffen van de racistische elementen in de karikatuur van ‘Zwarte’ Piet • Vóór formele excuses voor ons slavernijverleden en onderdrukking gepaard met massamoorden tijdens onze koloniale bezetting van Indonesië en de politionele acties • Vóór herstelbetalingen in de vorm van het door onze regering onderhouden van slavernij-erfgoed • Vóór het dekoloniseren van onze straatnamen, bruggen, tunnels en musea, door kolonisatoren niet meer te vereren Er komt meer bewustzijn over de zwarte bladzijden uit ons verleden en formele excuses voor ons slavernijverleden. 12 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Technologie en een veranderende arbeidsmarkt…

Gedeeld verleden en het onderwijs…

Onderwijs en achtergronden… 22,4% van de leerlingen met Turks- of Marokkaans-Nederlandse ouders met een lage Bron: OECD (2016). The Risk of Automation opleiding krijgt een te laag schooladvies for Jobs in OECD Countries. Bron: Weiner, M. (2014). (E)Racing Slavery. Bron: Gion (2013). Schooladviezen en onderwijsloopbanen. 13 2 EEN LERENDE SAMENLEVING WAARIN WIJ IEDERS TALENT BENUTTEN

De wereld verandert en het in onderzoek en ontwikkeling, een meer meer aandacht zijn voor burgerschap en ons onderwijs moet meeveranderen gezamenlijke benadering van Nederlandse gedeelde verleden. Migratiegeschiedenis en ons We leven in een ongekend dynamische tijd. universiteiten en aantrekkelijke vormen van slavernijverleden moeten kerndoelen worden. Technologische ontwikkelingen volgen elkaar publiek-private samenwerking zijn hierbij Kolonialisme, Srebrenica en de politionele acties steeds sneller op. De huidige generatie heeft van belang. moeten meer aan bod komen en ook gender moet de massale verspreiding van het internet en de meer aandacht krijgen in het onderwijs, zowel in smartphone meegemaakt. Nieuwe ontwikkelingen Stagegarantie en het curriculum als door het tegengaan van een te zullen op dezelfde wijze hun maatschappelijke inkomensafhankelijke basisbeurs grote feminisering van het onderwijs. intrede doen. Het onderwijs stelt individuen in staat om hun talenten te ontplooien, waardoor het onderwijs Brede scholen, brede klassen Aansluiting tussen onderwijs van nu de toekomst van morgen is. Voor DENK is en brede cultuur en arbeidsmarkt het van belang dat die toekomst voor iedereen De school is de plek bij uitstek waar kinderen Door deze veranderingen verdwijnen oude dezelfde mogelijkheden biedt, ongeacht de elkaar ontmoeten, van elkaar leren en elkaar beroepen en ontstaan er nieuwe. Daarom wil afkomst, de grootte van de portemonnee of de leren begrijpen. Niet het ideale traject van de DENK betere aansluiting tussen onderwijs en opleiding van de ouders. ‘gemiddelde leerling’, maar de ontwikkeling van arbeidsmarkt. Dit vraagt om experimenteer- en een kind in groepsverband moet weer centraal innovatieruimte voor leraren en scholen met DENK wil daarom maatregelen nemen om staan. Daarom is het van belang dat kinderen van nieuwe opleidingen en methoden. Om een plek iedereen in het onderwijs gelijke kansen te verschillende niveaus samen met elkaar leren in voor ambachten in het onderwijs. Om levenslang bieden. Kinderen die zicht hebben op een hoger brede scholen en brede (brug-)klassen. Kinderen leren. Om leraren die ervaring opdoen in de schooladvies, moeten de kans krijgen om zich die wat meer moeite hebben met leren, krijgen veranderende praktijk. En om een plek voor ook op een hoger niveau te bewijzen. Jongeren zo de kans om zich op te trekken aan kinderen techniek in de klas en bij lerarenopleidingen. die geen stageplek kunnen vinden, krijgen een die dingen wat sneller oppakken. Ook op het stagegarantie. En het leenstelsel verdwijnt, omdat gebied van cultuur moet ‘breedte’ centraal staan: Versterking van de kenniseconomie het van studeren een privilege maakt. bijdragen aan cultuur moeten ten goede komen Met technologische veranderingen wordt de aan brede cultuur, die de volle breedte van onze kenniseconomie belangrijk. DENK wil blijvend Diversifiëren en dekoloniseren samenleving aanspreekt. inzetten op een kenniseconomie met een van het onderwijs aantrekkelijk klimaat en een goede reputatie. Onze gezamenlijke identiteit moet een plek Het proactief vergaren van investeringen hebben in het onderwijs. Daarom moet er 14 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN LERENDE SAMENLEVING

Stagegarantie 1 voor studenten De handelspartners van de toekomst (uitvoerwaarde NL in miljoenen)… januari 2005 januari 2016 DENK vindt dat de overheid moet ingrijpen als studenten buiten hun schuld Brazilië 41 mln 448 mln om geen stage kunnen vinden. DENK is daarom: China 172 mln 721 mln Turkije 193 mln 402 mln • Vóór een gesanctioneerde verplichting van scholen en de overheid om Bron: CBS (2016). stageplaatsen te vinden voor studenten • Vóór een quotumregeling voor stageplaatsen bij bedrijven met meer Betere aansluiting tussen dan 25 werknemers 3 onderwijs en arbeidsmarkt

Geen stage kunnen vinden door discriminatie op de stage markt… DENK vindt dat de snelle technologische veranderingen van het onderwijs “Als gevraagd wordt waar bedrijven bij de werving de voorkeur aan geven dan geeft vragen om mee te veranderen. DENK is daarom: zelfs 30 procent aan de voorkeur te geven aan jongeren zonder migrantenachtergrond”. Bron: SEOR (2010). Techniek: Exact goed? • Vóór een verplichte jaarlijkse praktijkstage voor mbo-docenten zodat zij contact houden met de praktijk Meer talenonderwijs in • Vóór het verantwoord uitbreiden van de experimenteerruimte voor het 2 primair- en voortgezet onderwijs starten van nieuwe beroepsopleidingen • Vóór een plek voor 21ste eeuwse vaardigheden, zoals programmeren, DENK vindt het leren van talen van opkomende handelspartners in het op de basisschool voordeel van de Nederlandse economie. DENK is daarom:

• Vóór meer talen binnen het vroege talenonderwijs • Vóór het als keuzevak aanbieden van Portugees, Spaans, Mandarijn, Turks en Arabisch naast Engels, Duits en Frans Een lerende samenleving waarin wij ieders talent benutten 15 16 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Toegankelijk onderwijs Gelijke kansen 4 voor iedereen 6 voor iedereen

DENK vindt dat het onderwijs voor iedereen betaalbaar en bereikbaar moet DENK maakt zich zorgen over de groeiende tweedeling binnen het zijn. DENK is daarom: onderwijs tussen kinderen. DENK is daarom:

• Vóór het afschaffen van het sociaal leenstelsel en het invoeren van een • Vóór het automatisch omhoog bijstellen van een schooladvies als de inkomensafhankelijke basisbeurs eindtoets hoger uitvalt • Vóór het vaststellen van de effecten van een inkomensafhankelijke • Vóór meer brede brugklassen, brede scholen en het beperken van basisbeurs op verschillende groepen studenten onomkeerbare vroege selectiemomenten • Vóór het kunnen volgen van een tweede masteropleiding voor het • Vóór het wegnemen van de barrières voor gemengde adviezen wettelijk collegegeld • Vóór meer geld voor het onderwijsachterstandenbeleid • Vóór het per vak kunnen betalen van collegegeld • Vóór betere criteria bij de toekenning van de middelen van het • Vóór inkomensafhankelijke gratis schoolboeken onderwijsachterstandenbeleid

5 Artikel 23 van de Grondwet: Onderwijs en gelijke kansen: de tweedeling tussen kinderen neemt toe… bescherming vrijheid van onderwijs “De schooladviezen aan kinderen van laagopgeleide ouders dalen de afgelopen jaren. Kinderen van hoogopgeleide ouders beginnen op een hoger niveau dan in DENK vindt dat de onderwijsvrijheid niet selectief mag worden toegepast eerdere jaren”. of mag worden gefrustreerd. DENK is daarom: Bron: Inspectie van het Onderwijs (2016). De staat van het onderwijs.

• Vóór het instellen van een onafhankelijke commissie die overheidsinstellingen toetst op het treiteren en tegenwerken van initiatiefnemers van onderwijsinstellingen • Vóór het gelijk behandelen van islamitische onderwijsinitiatieven • Vóór het aanbieden van voldoende opleidingen tot islamitisch geestelijke en imams

Vóór het aanbieden van voldoende opleidingen tot islamitisch geestelijke en imams Een lerende samenleving waarin wij ieders talent benutten 17

Verbetering van Het geven van onderwijs 7 werkomstandigheden van leraren 9 in kleinschalig verband

DENK vindt dat docenten zich moeten richten op hun leerlingen in plaats DENK vindt dat scholen moeten bestaan uit gemeenschappen van van op procedures en regels. DENK is daarom: kinderen, leraren en ouders. DENK is daarom:

• Vóór het verhogen van de salarissen van leraren • Vóór een maximum klassengrootte van 25 leerlingen in het primair • Vóór het verminderen van de controle- en regeldruk en voortgezet onderwijs • Vóór het terugdringen van het lerarentekort door met schakeljaren • Vóór het afhankelijk maken van de bekostiging van scholen van de uitstroom uit de pabo te verminderen kleinschaligheid • Vóór een beter binnenmilieu in schoolgebouwen • Vóór het empoweren en betrokken maken van ouders bij het onderwijs • Vóór meer ondersteunend personeel op scholen door huisbezoeken door leraren

Werkdruk en onderwijs… 10 Verbeteren van de aansluiting 84% van de basisschool leerkrachten ervaart een relatief hoge werkdruk tussen onderwijsvormen Bron: DUO & De Monitor (2016). Werkdruk leerkrachten in het basisonderwijs. DENK vindt de aansluiting tussen onderwijsvormen van belang, omdat dat voortijdig schoolverlaten beperkt. DENK is daarom: Versterken van de positie 8 van het burgerschapsonderwijs • Vóór het stimuleren van betere uitwisseling van leerling informatie tussen regionale onderwijsinstellingen DENK maakt zich zorgen over de kwaliteit van het burgerschapsonderwijs in Nederland. DENK is daarom: Voortijdig schoolverlaten is onontwikkeld talent… 18% van de studenten die van het mbo naar het hbo gaan, stopt in het eerste jaar. • Vóór burgerschap in een pluriforme samenleving als centraal getoetst 27% van de instromers aan entreeopleidingen stopt in het eerste jaar. einddoel Bron: Mulder & Baay (2015). Verbeteren van doorstroom in de beroepskolom. • Vóór meer eisen aan het burgerschapsonderwijs 18 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 19 3 EEN GEZONDE SAMENLEVING WAARIN WIJ ZORG DRAGEN VOOR ELKAAR

Gezondheidszorg is niet Inzet op preventie met Patiënt en arts weer centraal alleen een kostenpost een Nationaal Preventiefonds Sinds 2006 is de weg ingeslagen richting meer Gezondheid is het grootste goed van de mens. Omdat gezondheid het grootste goed is en meer marktwerking in de zorg. Dit betekende Daarom is het gegrond dat mensen verwachten van een mens, moet de mens er zuinig mee steeds meer invloed voor zorgverzekeraars, dat de zorg die wordt aangeboden goed is. Goede omgaan. Dat is in de eerste plaats een eigen hulpmiddelenfabrikanten en de farmaceutische zorg is natuurlijk kostbaar, maar wordt te veel als verantwoordelijkheid, maar dit mag nooit leiden industrie, die hun onderhandelingspositie kostenpost benaderd, terwijl er te weinig nadruk tot een overheid die zich terugtrekt of taken misbruiken om zorgverleners en patiënten in een wordt gelegd op wat goede zorg oplevert voor over de schutting gooit naar gemeenten om te keurslijf te drukken. Dat moet anders: het stelsel onze samenleving. bezuinigen. Wat DENK betreft is gezondheid ook moet de mensen dienen en niet andersom. een collectieve verantwoordelijkheid. DENK ziet onze gezondheidszorg daarom niet DENK wil daarom de balans tussen collectieve alleen als een last op de begroting, maar óók als Een van die collectieve verantwoordelijkheden verantwoordelijkheden en marktwerking in de een maatschappelijke opbrengst. Door lichamelijk is preventie, waarbij zorgverzekeraars een rol zorg herstellen. DENK wil in plaats van de steeds en geestelijk welbevinden kan een samenleving spelen in het financieren van een Nationaal meer premiebetalende burger, de partijen die immers beter presteren op school en op het Preventiefonds. Gezond oud worden, gezond jarenlang financieel hebben geprofiteerd van werk, maar vooral op de momenten dat het werken, gezond leren en gezond eten moeten de zorg financieel verantwoordelijk stellen voor écht nodig is. wij gezamenlijk bevorderen: niet alleen omdat de algehele staat van onze gezondheidszorg. iedereen hiermee gebaat is, maar ook omdat ze de Dat moet leiden tot lagere kosten voor de uitgaven aan de zorg kunnen helpen beperken. premiebetaler. 20 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Solidariteit als basisprincipe Helden en heldinnen van de zorg Onze gezondheidszorg kenmerkt zich door Goede zorg wordt geleverd door gekwalificeerd solidariteit. Tussen chronisch ziek en gezond. personeel dat hun werk met passie uitvoert. Tussen oud en jong. Tussen mensen met een DENK stroopt daarom de mouwen op voor de laag inkomen en een hoog inkomen. Om die helden en heldinnen van de zorg. DENK wil meer solidariteit te versterken schaffen wij het eigen zorgzame handen voor die mensen die zorg nodig risico af, omdat het eigen risico leidt tot het hebben en wil die handen ook beter belonen, mijden van zorg onder mensen met een lager terwijl excessieve beloningen van specialisten, inkomen. Mannen met een laag inkomen leven bestuurders en managers aan banden worden gemiddeld 7,2 jaar minder dan mannen met een gelegd. hoog inkomen. Bij vrouwen is dit verschil 6,7 jaar. DENK accepteert dit niet. Basiszorg Het Nederlandse zorgstelsel is complex. De zorg Om de solidariteit te waarborgen moeten mensen is georganiseerd over verschillende lagen, die wel hun premie betalen. Het aantal wanbetalers nog te vaak langs elkaar heen werken. Sinds de in de zorg is de afgelopen jaren flink toegenomen decentralisatie van de Wmo constateert DENK dat vanwege de economische crisis. Mensen die niet er sprake is van gemeentelijke willekeur. In de kunnen betalen worden middels regelingen beter ene gemeente is er sprake van betere zorg dan gefaciliteerd door de zorgverzekeraar om hun in de andere gemeente, wat ten koste gaat van premie wel te kunnen betalen in plaats van dat ze de mensen. DENK zet zich daarom in voor een gestraft worden. Mensen die niet willen betalen wettelijk vastgesteld basisniveau: de basiszorg. en hun premie bewust niet betalen worden aangepakt. Een gezonde samenleving waarin wij zorg dragen voor elkaar 21 22 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN GEZONDE SAMENLEVING

Afschaffing eigen risico en verantwoordelijk 1 maken zorgverzekeraars Wat leidt tot zorg mijden… 10% van de Nederlanders geeft aan sinds 1 januari zorg te hebben uitgesteld of DENK vindt het schandalig dat het eigen risico in de zorg ertoe leidt dat gemeden om het eigen risico uit te sparen. Bron: TNS NIPO (2016). Het eigen risico in de zorg. mensen zorg mijden. Zorgverzekeraars moeten geprikkeld worden om zich verantwoordelijk te voelen voor het functioneren en de kwaliteit van de zorg, in plaats van gericht te zijn op winst. DENK is daarom: De geneesmiddelenindustrie 2 gaat op de schop • Vóór het afschaffen van het eigen risico in de zorg. Dit wordt gefinancierd door het afromen van winsten bij zorgverzekeraars, het aanpakken van DENK vindt het onacceptabel dat medicijnfabrikanten onredelijk veel geld exorbitante salarissen bij zorgverzekeraars en het tegengaan van fraude verdienen, terwijl dat geld naar de zorg moet gaan. DENK is daarom: en verspilling • Vóór het afhankelijk maken van 80% van de overheidsbijdrage aan de • Vóór het laten maken van prijs- en volume afspraken voor dure Zorgverzekeringswet van kwaliteitsuitkomsten in de zorg geneesmiddelen door de overheid • Vóór het afschaffen van de kosten voor de terhandstellingsbijdrage bij de 9 jaar en 235 euro verder… apotheek Jaar Eigenrisico Jaar Eigen risico Jaar Eigenrisico • Vóór het aanpassen van de Wet Geneesmiddelenprijzen, zodat de prijzen 2008 € 150 2012 € 220 2016 € 385 van geneesmiddelen kunnen dalen 2009 € 155 2013 € 350 2017 € 385 • Vóór het aanpassen van het Geneesmiddelen Vergoedingen Systeem (GVS), 2010 € 165 2014 € 360 zodat de prijzen van geneesmiddelen dalen • Vóór het wettelijk verbieden van reclameactiviteiten en 2011 € 170 2015 € 375 marketingpraktijken van de farmaceutische industrie http://www.homefinance.nl/zorgverzekering/informatie/eigen-risico-basisverzekering.asp • Vóór het in kaart brengen van dure hulpmiddelen en dure medische apparatuur in de zorg in vergelijking met andere Europese landen Een gezonde samenleving waarin wij zorg dragen voor elkaar 23

Wettelijk vastgelegde De ouderenzorg 3 gemeentelijke basiszorg 5 wordt verbeterd

DENK vindt het zorgelijk dat het over de schutting gooien van zorgtaken DENK vindt dat hoe een samenleving omgaat met haar ouderen, een maat is naar gemeenten op het gebied van thuiszorg en jeugdzorg ertoe hebben voor beschaving. DENK is daarom: geleid dat mensen verschillende kwaliteit van zorg en andere uiteenlopende voorzieningen krijgen. DENK is daarom: • Vóór het vaststellen van een wettelijk minimum van twee gekwalificeerde zorgverleners per acht mensen in een verpleeghuis • Vóór één wettelijk vastgelegd pakket van gemeentelijke basiszorg, • Vóór het beperken van overbodige registratie- en vastgesteld op basis van landelijk vastgestelde prestatie-indicatoren verantwoordingsvoorschriften in de ouderenzorg • Vóór een streng maximum op overheadkosten en reserves Zorg met oog voor culturele, religieuze en bij zorgorganisaties 4 andere achtergronden: cultuursensitieve zorg • Vóór het centraal stellen van de behoeften van de werkvloer en van cliënten, door werknemers en cliënten meer inspraak te geven, DENK vindt het van belang dat er oog is voor de culturele, religieuze zodat bestuurders feeling behouden met de organisatie en andersoortige achtergronden van mensen in verpleeghuizen, verzorgingshuizen en ziekenhuizen, zodat hun zorg op hun behoeften wordt Oprichting van een afgestemd. DENK is daarom: 6 Nationaal Preventiefonds

• Vóór meer cultuursensitiviteit bij zorginstellingen en zorgopleidingen DENK vindt dat wij de gezamenlijke verantwoordelijkheid hebben om te investeren in preventie, omdat voorkomen nog altijd beter is dan genezen. DENK is daarom:

• Vóór een Nationaal Preventiefonds, waaraan de Rijksoverheid, gemeenten en zorgverzekeraars bijdragen, van waaruit projecten worden gefinancierd die een gezonde levensstijl bevorderen 24 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Investering in de geestelijke gezondheidszorg • Vóór het toegankelijk houden van het speciaal onderwijs voor kinderen die 7 en maatschappelijke opvang voor hun cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling daar voordeel bij hebben. Wij maken een einde aan de neiging om kinderen zonder passende DENK ziet dat door de bezuinigen in de ggz kwetsbare personen niet meer de ondersteuning te plaatsen in het regulier onderwijs benodigde zorg en ondersteuning krijgen waardoor er druk ontstaat op veelal kwetsbare wijken en de politie. Hierdoor komt het absorptievermogen van Ruimte voor nieuwe innovatieve zorgaanbieders kwetsbare gebieden onder druk te staan. DENK is daarom: 9 en behandelmethoden

• Vóór meer bedden in de ggz De gezondheidszorg gaat uit van systemen, terwijl systemen de mensen • Vóór het beter spreiden van kwetsbare personen over verschillende moeten dienen. Daardoor krijgen nieuwe innovatieve zorgaanbieders en wijken en gemeenten, waardoor de druk niet komt te liggen bij de meest nieuwe behandelmethoden onvoldoende ruimte. DENK is daarom: kwetsbare wijken • Vóór het compenseren van de Nationale Politie inzake verwarde personen • Vóór een verplichting dat elke zorgverzekeraar tijdens de zorginkoop ruimte en het investeren in de expertise biedt aan nieuwe innovatieve zorgaanbieders die betere en goedkopere • Vóór het blijven investeren in de wijkteams die kwetsbare personen in de zorg bieden wijk helpen • Vóór het harder bestrijden van frauderende zorgaanbieders • Vóór een nieuw plan van aanpak maatschappelijke opvang, waardoor • Vóór het mogelijk maken en makkelijker kunnen introduceren van nieuwe dak- en thuislozen niet meer op straat slapen en een gezonde mix krijgen innovatieve behandelmethoden die hun meerwaarde hebben aangetoond van wonen, zorg en dagbesteding, gefinancierd door de Rijksoverheid, • Vóór het stimuleren van eHealth en domotica de centrumgemeenten, zorgverzekeraars en woningcorporaties Versterking van de positie van de zorg Meer aandacht voor 10 waar geen verwijzing voor nodig is 8 jeugdzorg en pleegzorg De kwaliteit en de betaalbaarheid van onze zorg staat en valt met de DENK vindt dat de zorg voor jongeren met een beperking en pleegkinderen eerstelijnszorg, de zorg waar geen verwijzing voor nodig is. DENK is daarom: meer aandacht behoeft. De nieuwe Jeugdwet biedt de kaders, maar de invulling kan veel beter. DENK is daarom: • Vóór het stimuleren van meer samenwerking in de eerstelijnszorg door lokale gezondheidscentra • Vóór een landelijk vastgestelde basis voor de jeugdzorg aan de hand van • Vóór het afzien van het invoeren van een eigen bijdrage per bezoek aan de landelijke prestatie-indicatoren huisarts • Vóór het versterken van de expertise in de gemeentelijke jeugdteams. • Vóór het bevorderen van het verplaatsen van de specialistische zorg De jeugdteams mogen geen doorverwijsclubje worden, maar moeten (waar mogelijk) naar de eerstelijnszorg met de bijbehorende compensatie wijkhulpteams zijn voor de behandeling • Vóór een betere matching tussen pleegouders en biologische ouders, • Vóór het afzien van een verplicht quotum voor het doorverwijzen naar de omdat de situatie van pleegzorg altijd uitgaat van terugkeer naar de medisch-specialistische zorg biologische ouders Een gezonde samenleving waarin wij zorg dragen voor elkaar 25 26 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

DENK VERLAAGT DE BELASTING OP WERK.

Schuldenproblematiek in Nederland…

EEN KEIHARDE BESTRIJDING VAN Bron: Panteia (2015). Huishoudens in de rode cijfers 2015. KINDERARMOEDE IS VOOR DENK TOPPRIORITEIT. Wie bezit de rijkdom? De moderne arbeidsmarkt vraagt om een moderne verzorgingsstaat…

Bron: WRR (2014). Hoe ongelijk is Nederland? Bron: CBS (2014); CBS (2016). 27 4 EEN SOCIALE SAMENLEVING WAARIN WIJ OOG HEBBEN VOOR ELKAAR

Opkomen voor de kwetsbaren vrijmaken voor een betaalbare en goed ingerichte 30%-regeling voor expats wat DENK betreft Het niveau van beschaving van een samenleving arbeidsongeschiktheidsverzekering voor zelfstan- afgeschaft. is af te meten aan de wijze hoe een samenleving digen op de arbeidsmarkt. omgaat met haar kwetsbaarste inwoners. Bijzondere aandacht voor In Nederland hebben wij hiervoor in vele decennia De weerslag van de crises alleenstaande ouders en ouderen een verzorgingsstaat opgebouwd, die tekenend is Morele en financiële crises hebben hun weerslag DENK wil bijzondere aandacht geven aan groepen voor onze solidariteit en onze gemeenschapszin. gehad op onze verzorgingsstaat en daarmee op in onze samenleving die een grotere kans hebben Deze verzorgingsstaat staat echter in toenemende onze samenleving. Het aantal huishoudens met om (langdurig) in armoede te verkeren. mate onder druk door het neoliberalisme en schulden heeft grote proporties aangenomen. DENK komt daarom alleenstaande ouders met verkeerde politieke keuzes. DENK verzet zich DENK wil niet dat mensen tijdenlang in een een lager inkomen tegemoet met een verhoging tegen de afbouw van de verzorgingsstaat, want uitzichtloze positie verkeren, waardoor ook van de kinderbijslag. Ook zal DENK de positie van wie je ouders ook zijn, waar je wieg ook stond of een komende generatie op achterstand raakt. ouderen met een lager inkomen verbeteren met wat je leeftijd ook is: in het Nederland van DENK DENK trekt daarom meer geld uit voor het een verhoging van de ouderenkorting. wordt niemand aan zijn of haar lot overgelaten. armoede- en schuldenbeleid.

Een moderne samenleving met een Eerlijk verdelen van de vruchten moderne verzorgingsstaat In een samenleving waarin de vruchten niet eerlijk DENK wil onze verworvenheden veiligstellen worden verdeeld, gaat de solidariteit verloren. voor de komende generaties. Het is hierbij Daarom moet men te grote ongelijkheid bestrijden van belang dat wij onze verworvenheden door bonusculturen en belastingontwijking bij laten meeveranderen met onze veranderende multinationals aan te pakken. De grondslag in samenleving. Een moderne samenleving ons belastingsysteem moet in mindere mate moet hand in hand gaan met een moderne liggen op inkomsten uit arbeid en in meerdere verzorgingsstaat, zonder dat wij afstand doen mate op energiegebruik, het verbruik van van het basisniveau van bescherming. grondstoffen en vermogensrendement, zodat de lasten voor de gewone man en vrouw Een arbeidsmarkt die steeds meer betreden kunnen dalen. Daarom wil DENK een systeem wordt door zelfstandigen, vraagt bijvoorbeeld om van vermogensrendementsbelasting waarin vangnetten voor Nederlanders zonder klassieke kleinere vermogens mínder en grotere vermogens arbeidsovereenkomst. DENK wil dan ook budget méér gaan betalen. Verder wordt de royale 28 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN SOCIALE SAMENLEVING

De kinderbijslag verhogen Rechtvaardige uitkering 1 en inkomensafhankelijk maken 3 van bonussen en salarissen

DENK vindt dat de kinderbijslag terecht moet komen bij ouders die daar het DENK accepteert het niet dat mensen aan de top van bedrijven en organisaties meeste baat bij hebben. DENK is daarom: zichzelf buitensporig verrijken. DENK is daarom:

• Vóór het vanaf een (huishoud)inkomen van €75.000 vaststellen van het • Vóór het verplichten dat bonussen evenredig kinderbijslagbedrag op € 0 onder werknemers worden uitgekeerd • Vóór een verhoging van het kinderbijslagbedrag • Vóór een extra werkgeversheffing van 16% op het gedeelte van salarissen boven €150.000, zodat excessieve salarissen worden ontmoedigd Omkijken • Vóór het afschaffen van de royale 30%-regeling voor expats 2 naar ouderen Loonongelijkheid en verrijking… DENK vindt het onrechtvaardig dat ouderen onder strenge voorwaarden vallen In 2015 was het brutojaarsalaris van de vijf topverdieners per bedrijf 6,1 keer zo hoog wat betreft hun inkomen en maar weinig jaren hebben om van hun oude dag als het salaris van de doorsnee voltijdwerknemers bij deze bedrijven. In 2010 was de te genieten. Daarnaast maakt DENK zich sterk tegen sociaal isolement onder loonkloof nog 5,5. ouderen. DENK is daarom: Bron: CBS (2016).

• Vóór het terugdraaien van de versnelde verhoging van de Meer betaald verlof om voor AOW-leeftijd naar 67 4 kinderen en zieken te zorgen • Vóór het verzachten van de vermogens- en vakantiegrens van de Aanvullende Inkomensvoorziening Ouderen DENK vindt dat mensen altijd de gelegenheid moeten hebben om voor hun • Vóór het afschaffen van het woonlandbeginsel kinderen, ouders en dierbaren te zorgen. DENK is daarom: • Vóór een verhoging van de ouderenkorting • Vóór een Nationaal Actieplan tegen Eenzaamheid onder Ouderen • Vóór een uitbreiding van het betaald zorgverlof naar 12 weken met • Vóór het tegemoet komen van mensen die net buiten de boot vielen uitbetaling van 70% van het loon door de vernieuwing van de Remigratiewet • Vóór een uitbreiding van het betaalde partnerverlof (bekend als vaderschapsverlof) met 8 dagen Een sociale samenleving waarin wij oog hebben voor elkaar 29 30 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Aanpakken van de Een verzekeringsfonds voor arbeidsongeschiktheid en 5 armoede in Nederland 7 pensioen sparen wordt aantrekkelijker voor zzp’ers

DENK wil ervoor waken dat de toename van huishoudens met schulden DENK vindt het onverantwoord dat steeds meer mensen onverzekerd mensen, met name kinderen, niet op achterstand zet. DENK is daarom: deelnemen aan de arbeidsmarkt. Bij ziekte en tijdens de oude dag komen mensen in problemen. DENK is daarom: • Vóór een keiharde bestrijding van kinderarmoede • Vóór gratis fietsen voor kinderen in armoede • Vóór het invoeren van een verplichte verzekering voor • Vóór het beter bereiken van mensen met schulden die niet bekend zijn arbeidsongeschiktheid voor zzp’ers, waarbij de overheid zorg draagt voor bij gemeenten, door vroegsignalering door gemeenten en organisaties de financiële draagbaarheid te ondersteunen • Vóór het vergroten van het pensioenbewustzijn bij zzp’ers • Vóór het vergroten van de expertise over de oorzaken van schulden bij • Vóór het vergroten van de fiscale aantrekkelijkheid van het sparen voor een gemeenten en organisaties eigen pensioen • Vóór het reserveren van meer middelen voor het armoede- en schuldenbeleid Zorg voor kinderen en werk 8 wordt beter te combineren Wegnemen van de loonongelijkheid tussen 6 mannen en vrouwen bij gelijkwaardig werk DENK wil dat ouders hun werk en de zorg voor hun kinderen beter met elkaar kunnen verenigen. DENK is daarom: DENK vindt dat gelijke gevallen áltijd gelijk beloond moeten worden, zowel in het bedrijfsleven als bij de overheid. Dat is rechtvaardig en goed voor • Vóór het verhogen van de kinderopvangtoeslag, zodat kinderopvang beter onze welvaart. DENK is daarom: betaalbaar wordt • Vóór het verhogen van de inkomensafhankelijke combinatiekorting, • Vóór het transparant maken van beloningsstructuren bij bedrijven en zodat ouders meer te besteden hebben organisaties • Vóór het vergroten van de aandacht voor genderstereotypen middels het onderwijs • Vóór het inrichten van een voorlichtingsportaal over salarisonderhandelingen

Loonongelijkheid tussen mannen en vrouwen… Vrouwen verdienen 8% minder in het bedrijfsleven en 4% minder bij de overheid Bron: CBS (2014). Gelijk loon voor gelijk werk? Een sociale samenleving waarin wij oog hebben voor elkaar 31

De belasting op vermogensrendement Instelling jaarlijkse monitor 9 wordt progressief 10 Bruto Nationaal Geluk

DENK wil dat de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen, ook op het DENK vindt dat de nadruk in ons welvaartsbegrip te sterk ligt op geld, gebied van vermogen. Hiermee zal de vermogensongelijkheid in ons land economische groei en kwantiteit, in plaats van op kwaliteit, gevoelens en verminderen. DENK is daarom: ervaringen. DENK is daarom:

• Vóór een vermogensbelasting op basis van werkelijk rendement, zodat • Vóór het instellen van een jaarlijkse monitor van het geluk in ons land, het systeem eerlijker wordt dat inzicht geeft in het Bruto Nationaal Geluk • Vóór een vermogensrendementsbelasting waarbij wij vermogens tussen €25.000 en €50.000 vijf procent mínder belasten en wij vermogens boven de €1.000.000 tien procent méér belasten 32 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Nederland is punitiever dan de rest van de EU…

Bron: CBS (2016). Criminaliteit en rechtshandhaving 2015. RECHTSPRAAK IS GEEN PRIVILEGE, MAAR EEN RECHT.

DENK WIL DAT BURGERS GAAN BEPALEN OVER 20% VAN DE INZET VAN DE POLITIECAPACITEIT.

Gevoel van onveiligheid in onze samenleving… Criminaliteit in onze samenleving… We zijn ze niet vergeten…

Bron: CBS (2016). Veiligheidsmonitor 2015. Bron: CBS (2016). Veiligheidsmonitor 2015. 33 5 EEN VEILIGE SAMENLEVING WAARIN MENSEN ZICH VERTROUWD EN GEBORGEN VOELEN

Veiligheid als centrale taak Politie en recht in de Voorkomen digitale van de overheid haarvaten van de samenleving criminaliteit als prioriteit Veiligheid is een eerste levensbehoefte. In de laatste jaren zijn de politie en de Crimineel en agressief gedrag zijn steeds vaker Slechts als een mens veilig is, kan een mens zich rechtspraak losgeraakt van de gemeenschap. digitaal: in 2021 verwacht men dat 50% van ontplooien. De veiligheid van burgers is dan ook Schaalvergroting, bezuinigingen en bureaucratie de misdaden cybercrimes zijn. DENK wil daarom dé centrale taak van de overheid. De laatste jaren hebben de sociale functie ondergraven. DENK wil een versterkte aanpak van cybercrime, met het is het aantal mensen dat slachtoffer werd van dat er weer oog komt voor de burgers. Mensen zwaartepunt op cyber-weerbaarheid. Daarnaast criminaliteit gedaald. Voor DENK is dat echter moeten daarom invloed krijgen op de inzet van moet voor het borgen van onze privacy de geen reden om achterover te zitten, want bijna politiecapaciteit en de dienstverlening bij de Autoriteit Persoonsgegevens worden versterkt. een op de vijf mensen was in 2015 slachtoffer politie moet persoonlijker. DENK wil daarnaast Zo geeft DENK bedrijven het vertrouwen dat van criminaliteit. budget vrijmaken voor meer wijkagenten en Nederland een veilig land is om data te bewaren toegankelijkere rechtspraak en rechtsbijstand. en internetbedrijven te voeren. Intensief preventief beleid DENK staat voor een veiliger Nederland, waarin Einde aan politiegeweld de aanpak van criminaliteit in balans is tussen en etnisch profileren preventie en repressie. Tussen erkenning van het Mensen moeten zich beschermd weten tegen leed van slachtoffers en een tweede kans voor onrecht van de overheid. Er zijn in ons land veel daders. Deze balans is echter zoek geraakt, want slachtoffers van politiegeweld, etnisch profileren door populistische bangmakerij lag er te veel en ongelijke rechtspraak. DENK wil deze nadruk op strenger straffen en ‘crime fighting’, fenomenen uitbannen, zodat burgers de politie terwijl de oorzaken van criminaliteit onvoldoende en rechters kunnen vertrouwen. Er moet dan ook werden aangepakt en veel maatregelen zich tegen een uitvoerig actieplan tegen etnisch profileren, en soms zelfs over de grens van het rechtstatelijke politiegeweld en ongelijke rechtspraak komen. bevonden. DENK zet daarom in op een intensiever preventief beleid bij de aanpak van criminaliteit. 34 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN VEILIGE SAMENLEVING

De taken van defensie beperken tot waar wij Kindermisbruik bestraffen 1 internationaal in uitblinken: vrede en wederopbouw 3 met chemische castratie

DENK vindt dat de kracht van ons land niet ligt in vechten, maar in DENK vindt dat het seksueel beschadigen van kinderen steviger moet worden de-escalatie en wederopbouw. DENK is daarom: aangepakt in Nederland. DENK is daarom:

• Vóór een efficiënter en toegespitst leger, dat alléén gericht is op • Vóór chemische castratie in combinatie met behandeling als straf verdediging, vrede en wederopbouw voor kindermisbruik • Vóór het oprichten van een Ministerie van Vrede en Wederopbouw, in plaats • Vóór het onmogelijk maken van taakstraffen als straf voor het bezit van van het Ministerie van Defensie kinderporno • Vóór het afzien van de JSF en nieuwe onderzeeboten • Vóór meer budget en capaciteit bij de politie om (online) kinderporno • Vóór het heronderhandelen van de NAVO-norm, zodat uitgaven voor te bestrijden conflictpreventie er ook onder vallen Seksueel geweld tegen kinderen en kinderporno… 2 Bestrijding van politiegeweld Circa één op de drie minderjarigen maakt een vorm van seksueel geweld mee. en etnisch profileren Het aantal meldingen van kinderporno in ons land is de afgelopen twee jaar ruim verzesvoudigd. DENK vindt dat dienaren van onze wet zich moeten houden aan de wet die Bron: Nat. Rap. Mensenhandel & Seksueel Geweld vs. Kinderen (2014). RTL Nieuws (2016). zij moeten handhaven. DENK is daarom:

• Vóór een landelijk Meldpunt Politiefunctioneren • Vóór het verbieden van gevaarlijke arrestatietechnieken, zoals de nekklem • Vóór vergrote aandacht en meer tijd voor verantwoorde geweldstoepassing bij politieopleidingen • Vóór het gebruik van stopformulieren door de politie • Vóór meer aandacht voor diversiteit binnen de politieorganisatie en politieopleidingen Een veilige samenleving waarin mensen zich vertrouwd en geborgen voelen 35 36 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Digitale veiligheid als De politie dichter bij 4 speerpunt voor de toekomst 6 de burger organiseren

DENK vindt de ontwikkeling van de digitale wereld een kans, maar is zich DENK vindt dat met de Nationale Politie de politie de afgelopen jaren te bewust van de gevaren. DENK is daarom: grootschalig is geworden. DENK is daarom:

• Vóór meer aandacht voor cybersecurity in het onderwijs om voldoende • Vóór het wederom onderbrengen van de politie bij het Ministerie van cybersecurity specialisten op te leiden Binnenlandse Zaken • Vóór strenge minimum standaarden waar iedereen die gegevens verwerkt • Vóór de regionalisering van de prioritering van de Nationale Politie aan moet voldoen • Vóór medezeggenschap van burgers over de allocatie van 20% van onze • Vóór een internationaal leidende rol om de minimale standaarden politiecapaciteit internationaal geaccepteerd te krijgen Meer aandacht voor de Digitaal slachtofferschap… 7 preventie van criminaliteit 1 op de 9 Nederlanders was in 2015 slachtoffer van cybercrime. Cybercrime levert Nederland een verlies op van 1,5% van het bnp. DENK vindt dat alleen een keiharde aanpak niet genoeg is om criminaliteit te Bron: CBS (2016). Veiligheidsmonitor 2015. kunnen bestrijden. DENK is daarom: CSIS (2014). Net Losses: Estimating the Global Cost of Cybercrime. • Vóór het uitbreiden van het preventiebeleid gericht op het aanpakken van Toegankelijke en kundige de grondoorzaken van criminaliteit 5 rechtsspraak en rechtsbijstand Wietteelt reguleren en DENK vindt dat rechtsgang toegankelijk moet zijn voor iedereen. 8 gebruik ontmoedigen Recht is een recht en geen privilege. DENK is daarom: DENK vindt dat het huidige gedoogbeleid van cannabis criminaliteit in de • Vóór het schrappen van de sluiting van rechtbanken hand werkt. DENK is daarom: • Vóór het investeren in de kwaliteit van de rechtspraak en de strafrechtketen • Vóór het verlagen van de griffierechten en de eigen bijdragen in de • Vóór de regulering van de teelt en de verkoop van cannabis, waarbij rechtspraak cannabisgebruik wordt ontmoedigd Een veilige samenleving waarin mensen zich vertrouwd en geborgen voelen 37

Intimidatie 9 bestrijden

DENK vindt dat de publieke, maar ook de online ruimte veilig moet zijn voor iedereen. DENK is daarom:

• Vóór een Landelijk Meldpunt Intimidatie via een app, zodat meldingen kunnen leiden tot een compleet beeld en gerichte handhaving in gebieden

NL: 73% van de vrouwen had te maken met seksuele intimidatie. EU: 55%. Bron: Atria (2014). Geweld tegen vrouwen.

De aanpak van terrorisme wordt verbreed tot alle 10 gevaarlijke uitwassen en getoetst aan rechtsstatelijkheid

DENK vindt dat de huidige aanpak van terrorisme is gefixeerd op een vorm. Alle gevaren voor onze samenleving moeten worden aangepakt op een rechtstatelijke wijze. DENK is daarom:

• Vóór het invoeren van een Actieplan Integrale Aanpak Extreemrechts Geweld, omdat de dreiging van extreemrechts door diensten wordt onderschat • Vóór het onmogelijk maken van veiligheidsmaatregelen zonder tussenkomst van een onafhankelijke instantie 38 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

ONDERNEMERS HEBBEN MEEBETAALD AAN HET REDDEN VAN BANKEN, MAAR KRIJGEN VAN DIEZELFDE BANKEN GEEN KREDIET.

Een motor die geen olie krijgt kan niet draaien…

Nederland heeft het hoogste percentage in de Eurozone van MKB’ers die aangeven dat hun kredietaanvraag werd afgewezen door banken (23%), gevolgd door Griekenland (21%). In Duitsland is dit percentage slechts 4%.

Bron: European Central Bank (2015). Survey on the access to finance of enterprises in the euro area. Het midden- en kleinbedrijf als (banen)motor van Nederland…

Zand in de banenmotor…

Circa 50% van de ondernemers met een klein bedrijf geeft aan dat de regels omtrent loondoorbetaling bij ziekte, re-integratieverplichtingen en administratieve lasten door de Wet Verbetering Poortwachter een belemmering zijn om personeel aan te nemen. Bij grote bedrijven is dit slechts circa 10%.

Bron: CBS (2015). De staat van het MKB 2015. Bron: Langman Economen (2008). Wat werkgevers weerhoudt. 39 6 EEN ONDERNEMENDE SAMENLEVING WAARIN HET MKB BLOEIT

MKB als motor van de economie Olie voor de motor Zuurstof voor de motor Het midden- en kleinbedrijf is de onbetwiste Om goed te kunnen draaien, heeft een motor Naast dat een motor olie nodig heeft, heeft een motor van de Nederlandse economie. olie nodig. De olie van de mkb-motor is motor ook zuurstof nodig. Ondernemers richten De creativiteit, inzet, durf en kunde van al die financiering, want daarmee maken ondernemers zich nu te veel op het naleven van regels, op mkb’ers zorgen ervoor dat de Nederlandse hun ambities waar. Helaas worden te veel van het woud van belastingen of maken zich zorgen economie op een trotse 4e plaats staat op het de kredietaanvragen van mkb’ers afgewezen: in om hun oude dag. Om de banenmotor van het lijstje van de meest concurrerende economieën het Eurogebied doen wij het zelfs het slechtst. mkb van zuurstof te voorzien, wil DENK daarom van het World Economic Forum. DENK wil vooruit Dit omdat mkb-kredieten niet aantrekkelijk iets doen aan de regeldruk en de belastingdruk blijven kijken en wil de ideale omstandigheden zijn voor banken. En als een ondernemer met voor mkb’ers. Ook wil DENK het opbouwen van scheppen voor ondernemers in het midden- en een klein bedrijf tóch een lening krijgt, dan is pensioenen in eigen beheer aantrekkelijker kleinbedrijf. De motor van onze economie moet dat voor 2% méér vaste rente dan een groot maken. Zo kunnen mkb’ers zich met minder immers niet stilstaan, maar steeds beter draaien. bedrijf. DENK wil zich ervoor inzetten dat het zorgen richten op het ondernemen. MKB-financieringsprobleem in de komende jaren wordt weggewerkt. Banken hebben wat Zand uit de motor wegnemen DENK betreft een maatschappelijke positie met Nederland heeft een belangrijk sociaal een maatschappelijke verantwoordelijkheid. zekerheidssysteem, maar soms werkt dat DENK verzet zich ertegen dat terwijl mkb’ers belemmerend. De loondoorbetaling bij ziekte, financieringsproblemen hebben, de overheid waardoor ondernemers twee jaar lang minstens belastingdeals maakt met multinationals. 70% van het loon van zieke werknemers moeten betalen, werkt voor kleine ondernemers als een drempel om mensen aan te nemen. DENK wil het zand wegnemen dat hierdoor in de banenmotor komt, zónder dat dit de positie van werknemers schaadt. Dit kan door de loondoorbetaling bij ziekte deels te collectiviseren. 40 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN ONDERNEMENDE SAMENLEVING

Verlichting van de regeldruk Versterken van de rol van de 1 voor ondernemers 3 Kamer van Koophandel en het Ondernemershuis

DENK vindt dat ondernemers zo veel mogelijk tijd moeten kunnen investeren DENK vindt dat ál onze ondernemers hulp moeten kunnen zoeken in in waar ze goed in zijn. Daarvoor is het van belang dat tijdrovende regelgeving ondersteuningscentra, als zij niet precies weten hoe zij alle regels en wordt uitgedund. DENK is daarom: verplichtingen moeten naleven. DENK is daarom:

• Vóór opnieuw 2,5 miljard euro aan kostenverlaging qua regeldruk voor • Vóór de KvK en het Ondernemershuis als versterkte regionale bedrijven, burgers en professionals ondersteuningscentra bij vragen van ondernemers over regels en • Vóór het strenger naleven van de vaste verandermomenten voor wet- en internationaal ondernemen regelgeving en het toepassen van vaste verandermomenten op provinciaal en gemeentelijk niveau Loondoorbetaling bij ziekte • Vóór een structurele mkb-regeldrukbeoordeling bij alle nieuwe wetgeving 4 deels collectiviseren waar het mkb mee te maken heeft DENK vindt dat wettelijke barrières bij het aannemen van personeel moeten Oprichten van een worden weggenomen, zodat het midden- en kleinbedrijf voor meer banen 2 Nationale Ondernemerskredietbank zorgt in Nederland. DENK is daarom:

DENK vindt dat banken de maatschappelijke taak hebben om ondernemers • Vóór gecollectiviseerde loondoorbetaling bij ziekte voor ondernemers van krediet te voorzien. DENK is daarom: met minder dan tien personeelsleden

• Vóór een verhoging van de bankenbelasting en het met dit geld oprichten van een Nationale Ondernemerskredietbank

Veel kleine ondernemers krijgen geen krediet, maar de grote wel… 57% van de ondernemers met een klein bedrijf slaagt erin om een kredietaanvraag volledig te krijgen. Bij ondernemers met grote bedrijven bedraagt dit cijfer 89%. Bron: Panteia (2015). Financieringsmonitor 2015-2. Een ondernemende samenleving waarin het MKB bloeit 41 42 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Inzetonafhankelijke Startende ondernemers krijgen 5 kredietbeoordelaars 7 een voucher van 750 euro

DENK wil gelijke kansen voor elke ondernemer. Ongelijke kredietbeoordeling DENK vindt dat een beginnende ondernemer moet worden gesteund, zodat de moet worden voorkomen. DENK is daarom: ondernemer zijn of haar ambities waar kan maken en banen kan creëren voor anderen. DENK is daarom: • Vóór onafhankelijke kredietbeoordelaars bij kleine kredietaanvragen • Vóór het uitgeven van het geld voor het topsectorenbeleid aan Ondernemers met een migrantenachtergrond en kredietaanvragen… startupvouchers van 750 euro per ondernemer, waarmee startups “Behalve de ingewikkelde aanvraagprocedures voor leningen worden zij vaak ook belastingvrij diensten kunnen inkopen geconfronteerd met uitsluitingsprocessen van financiers” Bron: Hogeschool Inholland (2008). Allochtoon ondernemerschap in Den Haag. Startende ondernemers die over de kop gaan… In 2015 startten +/- 190.000 bedrijven. Na 5 jaar strandt 40% van de nieuwe bedrijven. Ondersteuning bij Bron: Kamer van Koophandel (2015). Jaaroverzicht Ondernemend Nederland. 6 bedrijfsoverdrachten

DENK vindt het een verlies als bedrijven worden opgeheven omdat Onderzoek naar etnisch profileren bij de belastingdienst, er bijvoorbeeld geen opvolger kan worden gevonden. Mislukte 8 gemeenten, de FiOD en de Inspectie SZW bedrijfsoverdrachten kosten veel geld en banen. DENK is daarom: DENK krijgt signalen dat ondernemers zich gediscrimineerd voelen door • Vóór een landelijk platform voor de ondersteuning en advisering bij controles van overheidsdiensten. DENK is daarom: bedrijfsoverdrachten • Vóór een verbetering van de financieringsmogelijkheden voor • Vóór een onafhankelijk onderzoek naar etnisch profileren bij de bedrijfsovernames belastingdienst, gemeenten, de FiOD en de inspectie SZW, zodat er • Vóór het verbeterd matchen van werkzoekenden en starters met mensen erkenning komt voor het probleem en er actie kan worden ondernomen die hun bedrijf willen overdragen

Effecten van de opheffing van gezonde bedrijven en mislukte overdrachten… Een banenverlies van circa 80.000 banen, een omzetderving van 3,2 tot 4 miljard euro en een kapitaalverlies van 1,7 – 2,1 miljard euro per jaar. Bron: Van Teeffelen, L. (2012). De effecten van opheffingen en bedrijfsoverdrachten op de Nederlandse economie. Een ondernemende samenleving waarin het MKB bloeit 43

Versterkt leerling-gezel model Meer belastingvoordelen 9 in de ambachtseconomie 10 voor het mkb

DENK is bezorgd over de situatie in de ambachtseconomie waar, door onder DENK wil mkb’ers zo veel mogelijk ondersteunen in hun groei en werk en andere vergrijzing, in de toekomst een groot tekort aan goed opgeleide dat kan met belastingvoordelen. DENK is daarom: vaklieden zal zijn. DENK is daarom: • Vóór het verhogen van de mkb-winstvrijstelling • Vóór meer geld voor het leerling-gezel model, waarin de toekomstige • Vóór een verruiming van de kleineondernemersregeling generatie ambachtslieden leert van meesters

Vervangingsvraag in de ambachtseconomie… Tot 2024 moet in de ambachtseconomie jaarlijks 1 op de 16 werkenden worden vervangen, wat neerkomt op een totaal van 536.640 fte tussen 2015 en 2024 Bron: AFB Research (2015). Structuuronderzoek 2015 Ambachtseconomie. 44 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Toegenomen woonlasten voor de meest kwetsbare groepen...

Bron: CBS (2016). 45 7 EEN LEEFBARE SAMENLEVING WAARIN MENSEN BETAALBAAR, PRETTIG EN GEMENGD WONEN

Betaalbaar wonen Samenleven doe je samen: Prettig wonen Onderdak is een van de basisbehoeften van de gemengd wonen DENK vindt dat mensen prettig moeten kunnen mens. De lasten voor een dak boven het hoofd Samenleven doe je samen. Daarom vindt DENK wonen. Dit betekent dat er genoeg groen moet mogen mensen daarom nooit boven het hoofd het van groot belang dat groepen mensen in zijn. DENK stimuleert initiatieven als stadsland- groeien. DENK vindt dat iedereen de beschikking onze samenleving in elkaars nabijheid wonen en bouw en wil bestaand groen behouden. moet hebben over een betaalbare woning: zowel met elkaar in contact komen. Daarnaast ontstaan Prettig wonen betekent ook meer inspraak voor kopers als huurders. Doordat de inkomens van negatieve spiralen van criminaliteit en overlast, bewoners. DENK ondersteunt daarom initiatieven veel mensen in de laatste jaren zijn gedaald en doordat te veel mensen in een uitzichtloze die de bewonersparticipatie vergroten. Het is ook omdat de huren zijn gestegen, zijn huurders situatie geconcentreerd raken in een gebied. belangrijk dat voorzieningen behouden blijven in steeds meer geld kwijt aan hun woning. Huurders Deze gebieden krijgen vervolgens een slechte buurten, omdat de menselijke maat van de buurt geven nu 26,7% van hun besteedbaar inkomen uit naam, waardoor de problemen alleen maar geborgenheid biedt. DENK zet zich hiervoor in en aan huuruitgaven, terwijl dit in 2012 maar 23,8% toenemen. geeft extra aandacht aan krimpgebieden. was. Op een jaarinkomen scheelt dit honderden Prettig wonen betekent onder invloed van tech- euro’s per jaar, waardoor mensen met lagere Ook mensen met een migrantenachtergrond nologische verandering ook, dat DENK zich inzet inkomens het hardst zijn getroffen. en mensen zonder migrantenachtergrond voor gratis en publiek Wifi in heel Nederland. wonen te veel gescheiden van elkaar. Naast Einde aan de belasting op onderdak: woonvoorkeuren, speelt vooral het inkomen van stop de verhuurdersheffing mensen hierbij een rol. DENK wil deze gescheiden DENK zet zich in om huren betaalbaarder te werelden bij elkaar brengen, want onbekend maken. Om dit te bewerkstelligen vindt DENK maakt onbemind. DENK zet zich daarom in om dat de verhuurdersheffing van de baan moet, mensen met een laag inkomen en mensen met omdat deze heffing deels afgewenteld wordt op een hoger inkomen in mindere mate apart van de huurders en de verhuurders door deze heffing elkaar te laten wonen. Dit kan door gemengd minder investeren. Hierdoor rijzen de huren de bouwen en door maatregelen af te schaffen die pan uit, wordt de service aan huurders afgebouwd ervoor zorgen dat mensen met hogere inkomens en is het woningaanbod niet op orde. wegtrekken. 46 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN LEEFBARE SAMENLEVING

De verhuurdersheffing 30% van de verkochte kavels 1 per direct afschaffen 3 naar de burgers

DENK vindt dat de huren de pan uitrijzen. Deels komt dit door de DENK vindt dat het aanschaffen van grond niet alleen een voorrecht mag zijn verhuurdersheffing, die er ook voor zorgt dat dienstverlening aan huurders voor grote projectontwikkelaars. DENK is daarom: versobert. DENK is daarom: • Vóór een wettelijk maximum van 70% van gemeentelijke gronden die • Vóór het afschaffen van de verhuurdersheffing verkocht worden aan grote projectontwikkelaars

De verhuurdersheffing als vermomde lastenverhoging... 4 Verlaging van de maximale Voor elke euro die een woningcorporatie meer aan verhuurdersheffing betaalt, jaarlijkse huurverhoging verhoogt deze de huren gemiddeld met 0,26 euro Bron: COELO (2016). Evaluatie verhuurdersheffing. DENK vindt het niet te rechtvaardigen dat huurverhogingen veel meer bedragen dan de inflatie, zeker niet bij lagere inkomens. DENK is daarom: Investeren in 2 de wijkeconomie Vóór het jaarlijkse inflatiepercentage als maximale huurverhoging voor de groep huurders met een huishoudinkomen tot € 34.678 en een verlaagde DENK vindt het van belang dat het voorzieningenniveau in wijken op maximale huurverhoging voor de twee overige groepen peil is, omdat wijken erdoor opfleuren en het wijkniveau voor menselijke dienstverlening zorgt. DENK is daarom: Huurverhogingen rijzen de pan uit… Inflatie Huurverhoging Verschil • Vóór een investeringsfonds voor de wijkeconomie, waarin bedrijfjes op 2013 2,5% 4,1% +1,6% wijkniveau krediet kunnen krijgen 2014 1,0% 3,9% +2,9% 2015 0,6% 2,0% +1,4% Bron: COELO (2016). Evaluatie verhuurdersheffing. Een leefbare samenleving waarin mensen betaalbaar prettig en gemengd wonen 47 48 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Ook een rentevrije hypotheek Het toezicht op 5 wordt aftrekbaar van de belasting 8 woningcorporaties vergroten

DENK vindt dat de onafhankelijkheid en het gevoel van verantwoordelijkheid DENK vindt het onacceptabel dat besturen van woningcorporaties door het eigenaarschap van een eigen huis bereikbaar moeten zijn voor onverantwoordelijke risico’s nemen met publiek geld en daarmee de iedereen. DENK is daarom: woningen van mensen op het spel zetten. DENK is daarom:

• Vóór het aftrekbaar maken van de belasting van een rentevrije, • Vóór het kunnen wegsturen van falende commissarissen bij ofwel halal hypotheek woningcorporaties door de minister • Vóór door de Autoriteit Woningcorporaties benoemde leden van de Leegstaande kantoorpanden en bedrijfsruimten Raden van Toezicht van woningcorporaties 6 ombouwen tot woonruimten • Vóór het aanmerken van alle woningcorporaties als organisatie van openbaar belang (OOB) DENK vindt dat er meer (gezamenlijke) woonruimte moet komen voor sociale huur, ouderen, starters, studenten, asielzoekers en de maatschappelijke De hypotheekrenteaftrek opvang. DENK is daarom: 9 is geen miljonairssubsidie

• Vóór het aankopen van langdurig leegstaande kantoor- en bedrijfspanden DENK vindt dat belastingvoordelen niet in het voordeel mogen zijn van de door de overheid rijkste mensen in onze samenleving. DENK is daarom:

Kansen met kantoren en bedrijfsruimten… • Vóór het per direct instellen van een maximum hypotheekschuld van Er staat 7.805.000 m² aan kantoorruimte leeg, wat neerkomt op 15,8% van de totale €500.000 bij de hypotheekrenteaftrek kantoorvoorraad. Er wordt 9.684.000 m²aan bedrijfspanden aangeboden, terwijl er • Vóór het afbouwen van het maximum aftrekpercentage bij de slechts 3.191.000 m² wordt opgenomen. hypotheekrenteaftrek met 2% per jaar tot 40% Bron: DTZ Zadelhoff (2015). Factsheets Nederland: kantoren- en bedrijfsruimtemarkt. Miljonairssubsidie of het stimuleren van woningbezit? 7 De bewonersinspraak 49% van de 14,2 miljard belastingvoordeel door eigen woningbezit komt terecht bij vergroten de 20% rijkste mensen in Nederland. Bron: CBS (2015). Noot: cijfers 2014. DENK vindt dat grotere inspraak van bewoners bij het organiseren van de woonomgeving de binding met de wijk vergroot en zorgt voor meer controle op corporatiebestuurders. DENK is daarom:

• Vóór een wettelijk instemmingsrecht voor huurders bij verkoopplannen van corporaties Een leefbare samenleving waarin mensen betaalbaar prettig en gemengd wonen 49

Meer groen 10 in de wijken

DENK vindt het belangrijk dat er groen aanwezig is in wijken. Want in wijken met meer groen zijn mensen gezonder en hebben kinderen meer ruimte om buiten te spelen. DENK is daarom:

• Vóór het ondersteunen van bewonersinitiatieven die wijken groener maken • Vóór het invoeren van een wettelijke groen- en speelruimtenorm, als percentage van de openbare ruimte 50 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 51 8 EEN RECHTVAARDIGE SAMENLEVING DIE INTERNATIONAAL RECHTVAARDIGHEID BEVORDERT

De verhoudingen in de …en Nederland kan niet anders Bij DENK staat in buitenlandse relaties wereld veranderen… dan meeveranderen dialoog in gelijkwaardigheid centraal en niet Het Westen is niet meer het machtscentrum van Ondanks deze veranderingen, handelen velen superioriteitsdenken. Dit doet niks af aan de de wereld. Economisch heeft het Westen immers nog alsof de wereld gedomineerd wordt door winst op het gebied van mensenrechten die aan invloed verloren aan landen als China, India een handje vol landen. Alsof de levenswijze van nog geboekt moet worden, maar deze winst valt en Brazilië. Ook politiek en cultureel zijn de oude sommige staten maatgevend is voor álle andere volgens DENK eerder te boeken door middel verhoudingen, waarin het Westen simpelweg haar staten. Alsof de beschaving die in sommige van een gelijkwaardige dialoog, dan door een wil kon dicteren aan de rest van de wereld, niet gebieden in eeuwen is verwezenlijkt, direct opgeheven vinger. meer de realiteit. verwezenlijkt zou moeten worden in de rest van onze wereld. Het vluchtelingendrama is een drama voor de vluchtelingen zelf Volgens DENK zet deze houding relaties onder De grootste internationale uitdaging sinds de druk en stimuleert dit vijandsdenken. Daarom Koude Oorlog, is het vluchtelingendrama. moet het idee worden losgelaten dat wij in het Dit drama raakt de kern van onze menselijkheid. Westen bepalen wat beschaving en vooruit- De essentie van de oplossing ligt in het stoppen gang is. De wereld is veranderd en Nederland van de cyclus van geweld dat reageert op kan niet anders dan meeveranderen. geweld. Want Westerse militaire agressie die landen instabiel maakt, in combinatie met het opdringen van waarden, blijkt keer op keer een voedingsbodem voor alleen maar méér agressie te zijn. DENK is dan ook zeer terughoudend in het steunen van internationale militaire missies. 52 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Niet mínder, maar méér opvang Een Europa 2.0: méér van mínder en méér middelen De tweede grote internationale uitdaging die De grote toestroom van vluchtelingen wordt in wij tegemoet treden is de toekomst van de EU. aanvulling hierop veroorzaakt door de hardnek- DENK zegt geen nee tegen de EU, maar zegt kige uitzichtloosheid onder vele vluchtelingen wel nee tegen Brussel. Want de huidige EU is die veelal onder slechte omstandigheden worden een unie die zich met te veel zaken bezighoudt, opgevangen in de regio. Het ontlasten van deze die te ondoorzichtig is en die ondemocratisch regio door het opvangen van meer vluchtelingen functioneert. Deze zorgen maken dat de Europese in Europa en Nederland, en het sturen van meer Unie nu onder druk staat. Volgens DENK is nu middelen naar de regio, vormen volgens DENK daarom hét moment om de Europese Unie dan ook de belangrijke tweede stap. te herzien, in plaats van het moment om er afstand van te nemen. DENK is dan ook voor een Rechtvaardigere spreiding vernieuwde Europese Unie die méér doet van van vluchtelingen mínder. DENK is voor een rechtvaardigere spreiding van vluchtelingen buiten Europa, binnen Europa Kernwapenvrije wereld en binnen Nederland. Buiten Europa betekent Kernwapens zijn een grote bedreiging voor de dit dat er deals gemaakt moeten worden met veiligheid van de gehele mensheid, maar ook voor andere landen, om de instroom te controleren. het dierlijk en plantaardig leven. DENK verzet zich Binnen Europa betekent dit stevige sancties voor daarom tegen de modernisering en uitbreiding landen die hun verantwoordelijkheid niet nemen. van het bestaande kernwapenarsenaal. DENK eist Binnen Nederland betekent dit kleinschaligere dat de kernwapens die zich op Nederlands grond- opvang, minder opgevangen vluchtelingen in gebied bevinden per direct uit ons land worden kleine gemeenten en het slimmer gebruiken van verwijderd. In navolging van de 115 landen die dit leegstaande woningen. Het is vervolgens zaak dat al hebben gedaan, pleit DENK voor een nationaal vluchtelingen zo snel mogelijk kunnen werken, verbod op kernwapens. Door het probleem van leren en een rechtvaardig vooruitzicht krijgen op kernwapens internationaal te blijven agenderen het Nederlanderschap. moet ons land wat DENK betreft blijven streven naar een kernwapenvrije wereld. Een rechtvaardige samenleving die internationaal rechtvaardigheid bevordert 53 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN INTERNATIONAAL RECHTVAARDIGE SAMENLEVING

DENK gaat niet akkoord 1 met CETA, TiSA en TTIP De waarde van Europa voor Nederland… We exporteren voor €120 miljard naar de EU, wat 1,5 miljoen banen oplevert Bron: VNO-NCW (2012). Nederland leeft van Europa. DENK vindt dat bedrijven te veel invloed krijgen met verdragen als CETA, TiSA en TTIP, omdat bedrijven in speciale rechtbanken staten aan kunnen klagen en er te veel bevoegdheden van burgers en regeringen uit handen worden Erkenning van gegeven. DENK is daarom: 3 de Palestijnse staat

• Vóór het stoppen met ondemocratische en niet transparante DENK betreurt het onrecht van de gevolgen van het Palestijns-Israëlische onderhandelingen over verregaande vrijhandelsverdragen drama. De overtreden VN-resoluties en illegale nederzettingen tonen aan • Vóór het voorkomen van voorlopige inwerkingtreding van dat er zeer ongelijke verhoudingen zijn en achtereenvolgende Israëlische verregaande internationale overeenkomsten regeringen houden dit onrecht in stand. DENK is daarom:

Méér Europa, • Vóór het per direct erkennen van de Palestijnse staat 2 minder Brussel • Vóór een importverbod op producten uit illegale Israëlische nederzettingen • Vóór het van de Israëlische regering terugeisen van de Nederlandse DENK is vóór de EU. De Europese vrijhandel, vrede en solidariteit hebben investeringskosten voor ontwikkelingsprojecten in Palestina die door grote voordelen voor ons land. DENK is echter tegen de uitdijende en bewezen toedoen van de Israëlische regering kapot zijn gemaakt ondemocratische EU-bureaucratie. DENK is daarom:

• Vóór een kritische vermindering van de hoeveelheid regels en eisen die door de Europese Unie worden opgelegd • Vóór uitbreiding van de rechten van het Europese Parlement • Vóór de huidige criteria voor het EU-lidmaatschap, zodat géén enkel beschaafd land op voorhand wordt uitgesloten • Vóór het democratiseren van overige internationale organisaties, zoals de Verenigde Naties 54 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Aandacht voor het lot Bestrijding van de 4 van de Rohingya in Myanmar 6 ongelijkheid in de wereld

DENK maakt zich grote zorgen over de vreselijke situatie van de Rohingya, een DENK vindt dat een rechtvaardige wereld een wereld is, waarin het verschil in moslimminderheid in Myanmar. Hun regering erkent hen niet waardoor zij zijn welvaart, gezondheid en kennis wordt verkleind, zodat ieder mens met gelijke verdreven naar kampen en in de handen vallen van mensenhandelaren. kansen aan het leven begint. DENK is daarom: DENK is daarom: • Vóór een besteding van minimaal 1% van ons Bruto Nationaal Product aan • Vóór het verhogen van de economische en politieke druk op Myanmar ontwikkelingssamenwerking om de Rohingya als burgers te erkennen, zodat de etnische zuivering in • Vóór het beleidsmatig loskoppelen van handel en ontwikkelings- Myanmar stopt samenwerking • Vóór een ruimhartig beleid ten aanzien van het opvangen van Rohingya’s • Vóór het voorkomen dat geld voor ontwikkelingshulp de belangen dient van in Nederland corrupte en onverantwoordelijke regeringen en regeringsleiders • Vóór vrijhandel die in het voordeel is van álle landen in de wereld, door het Geen plek meer voor uitbannen van opgedrongen neoliberalisme aan ontwikkelingslanden en 5 kernwapens in de wereld productdumping door westerse bedrijven

DENK is een principieel tegenstander van kernwapens. Sinds 1970 probeert Ongelijkheid in de wereld… de internationale gemeenschap met het non-proliferatieverdrag om deze De rijkste 1% in de wereld heeft meer rijkdom dat alle andere mensen samen wapens uit te bannen. Dit met weinig succes. DENK is daarom: Bron: Oxfam Novib (2016). An economy for the 1%.

• Vóór het invoeren van een nationaal verbod op kernwapens en meer inspanningen voor een internationaal verbod

Een humaan asielbeleid in Nederland Een rechtvaardige samenleving die internationaal rechtvaardigheid bevordert 55

Een humaan asielbeleid Versterking van de band 7 in Nederland 9 tussen Nederland en Indonesië

DENK is voor een waardige opvang van asielzoekers, waarbij de vluchtelingen DENK vindt dat een onverwerkt verleden niet in de weg mag staan van goede rechtvaardig over het land worden verspreid. Snelle integratie moet hierbij betrekkingen tussen de historisch met elkaar verbonden landen Nederland en grote aandacht krijgen. DENK is daarom: Indonesië. DENK is daarom:

• Vóór het verkorten van de wettelijke termijn waarna een persoon in een • Vóór een onafhankelijk onderzoek naar het Nederlandse handelen in asielprocedure kan werken en studeren Indonesië in de jaren 1945-1950 • Vóór het vergroten van de kwaliteit en de kleinschaligheid van de opvang • Vóór een ruimhartige tegemoetkoming voor (nakomelingen van) van (uitgeprocedeerde) asielzoekers slachtoffers van Nederlands oorlogsgeweld en (nakomelingen van) mensen • Vóór het beschikbaar stellen van meer geld voor onderwijs en zorg voor die zijn benadeeld als gevolg van de Indische Kwestie asielzoekers(kinderen) • Vóór het aanbieden van excuses voor het feit dat de door Nederland • Vóór het versnellen van de bureaucratische asielprocedure door de ondersteunde Molukse wens voor onafhankelijkheid onmogelijk te capaciteit van het COA en de IND te vergroten en deze instellingen verwezenlijken was crisisbestendiger te maken • Vóór het zorgvuldiger en minder categorisch toepassen van de 10 Internationaal onderzoek 1F-Vluchtelingenstatus naar de Armeense kwestie • Vóór een volledige toetsing door de rechter van asielzaken DENK betreurt alle slachtoffers die ten tijde van de Eerste Wereldoorlog zijn Versterking van de band omgekomen op zowel het Europese continent als daarbuiten. DENK erkent het 8 tussen Nederland en Suriname leed van de nabestaanden van de slachtoffers aan zowel de Turkse zijde als de Armeense zijde van de gebeurtenissen in 1915 in het huidige Turkije. Omdat DENK vindt dat de historische relatie tussen Nederland en Suriname er geen internationale consensus bestaat over de schaal en de toedracht gerespecteerd en onderhouden dient te worden. DENK is daarom: van deze vreselijke gebeurtenissen moeten politieke overwegingen en begrijpelijke emoties plaatsmaken voor redelijkheid en verbroedering. • Vóór het voortzetten en het verdiepen van de (culturele) samenwerking DENK is daarom: tussen Nederland en Suriname • Vóór het stimuleren van open skies, waardoor er eerlijkere • Vóór een onafhankelijk internationaal onderzoek, gebaseerd op vliegticketprijzen tussen Nederland en Suriname komen waarheidsvinding, naar de toedracht en schaal van de Armeense kwestie • Vóór het stopzetten van de 100%-controle van passagiers die naar Nederland vliegen vanuit Suriname • Vóór het openstellen van de archieven en het onderzoeken van de Nederlandse rol in de coup van Bouterse en de Binnenlandse Oorlog 56 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

DENK VINDT DAT HET SYSTEEM VAN GELDSCHEPPING UIT DE HANDEN VAN DE BANKEN MOET WORDEN GETROKKEN EN ONDER CONTROLE VAN DE BURGERS MOET KOMEN.

DENK STAAT VOOR ONAFHANKELIJK TOEZICHT OP BENOEMINGEN OM TE STOPPEN DAT POLITICI ELKAAR BAANTJES TOESCHUIVEN. Burgers willen meer zélf beslissen… “Burgers zouden meer invloed moeten hebben op het beleid”. 57% “Burgemeesters moeten direct worden gekozen door de inwoners van hun gemeente”. 56% Bron: SCP (2015). Meer Democratie, Minder Politiek?

Groepen burgers zijn niet vertegenwoordigd in het bestuur…

Bestuursleden met een niet-Westerse achtergrond: • Kabinet 0/20 kabinetsleden • Provinciebesturen 0/61 gedeputeerden Bron: Rijksoverheid.nl & Websites Provinciale Overheden.

Burgers voelen zich niet gehoord door de politiek… “Kamerleden en Ministers geven niet veel om wat mensen zoals ik denken”. (Zeer) eens 52% (Zeer) oneens 19% Bron: SCP (2015). Burgerperspectieven 2015|4. 57 9 EEN DEMOCRATISCHE SAMENLEVING WAARIN DE STEM VAN ALLE BURGERS WORDT GEHOORD

Nederland teruggeven aan De samenleving haalt de politiek DENK democratiseert alle Nederlanders en het bestuur in Door het gebrek aan invloed en representativiteit DENK staat voor een samenleving waarin de stem Waar veel politici en bestuurders bang zijn voor zijn bestuur en politiek verwijderd geraakt van van alle groepen burgers in ons land op basis veranderingen, ziet DENK die veranderingen de burgers. Dit schaadt het vertrouwen en geeft van gelijkwaardigheid wordt gehoord. DENK als potentieel. De samenleving haalt de burgers het gevoel dat zij geen invloed hebben. constateert dat te veel burgers hun stem niet politiek en het bestuur op heel veel plekken DENK wil daarom onze heersende systemen vertegenwoordigd zien op de plekken waar de in. Dominante verbanden en denkbeelden democratiseren door de burgemeester en de belangrijke beslissingen worden genomen. hebben plaatsgemaakt voor onafhankelijke en commissaris van de Koning te laten verkiezen. De veranderingen van de samenleving in de mondige burgers, die zélf keuzes willen maken. Door ons systeem van geldschepping weg laatste decennia, vonden geen weerklank Desondanks wordt ons land nog steeds bestuurd te trekken bij banken en te streven naar een in politiek en bestuur. DENK wil dat iedere zoals jaren terug: er wordt nog te veel vóór, in transparant en meer publiek geldsysteem. Nederlander zich vertegenwoordigd ziet plaats van dóór burgers besloten. Door baantjescarrousels in overheidsfuncties aan en voelt. te pakken met meer toezicht. Door de werking Daarnaast is de samenleving steeds veelkleuriger van ons kiessysteem niet meer in het voordeel te geworden. Maar terwijl de samenleving zo laten zijn van de grote partijen en de status quo. verrijkt is met diversiteit, blijven partijen en Door de lokale politiek en media met meer besturen achter bij het betrekken van deze middelen te ondersteunen. diversiteit. De kracht van het samenkomen van al die levenswijzen wordt nu niet benut, waardoor ons bestuur geen afspiegeling vormt van de bevolking. DENK vraagt aandacht voor dit democratische mankement. DENK DEMOCRATISEREND 58 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN DEMOCRATISCHE SAMENLEVING

Burgers krijgen méér controle over Burgers van 16 jaar en ouder 1 wie hen vertegenwoordigt en bestuurt 3 krijgen stemrecht

DENK vindt dat burgers zélf moeten kunnen bepalen wie hen DENK vindt dat jongeren bewust moeten worden gemaakt van de vertegenwoordigt en moeten kunnen controleren wie belangrijke functies besluitvorming en vroeg betrokken moeten raken, want onze jongeren zijn krijgt. DENK is daarom: daaraan toe. DENK is daarom:

• Vóór een verkiezingssysteem waarbij niet de lijstvolgorde bepaalt, maar Vóór het geven van actief kiesrecht aan burgers van 16 jaar en ouder, zodat waarbij personen met de meeste stemmen in de Kamer komen jongeren zich kunnen uiten • Vóór de gekozen burgemeester en de gekozen commissaris van de Koning, zodat burgers zélf beslissen wie hun gemeente en hun provincie Aanpassing van de rol van de Eerste Kamer vertegenwoordigt 4 in het wetgevingsproces • Vóór onafhankelijk toezicht op de benoeming van overheidspersoneel in de hoogste salarisschalen, zodat burgers zélf kunnen controleren of dit DENK vindt dat het niet aan de Eerste Kamer is om politieke besluiten te eerlijk gebeurt nemen over wetsvoorstellen, omdat de Eerste Kamer niet direct is gekozen. DENK is daarom: Een constitutionele monarchie 2 als verbindend instituut • Vóór in plaats van stemrecht een terugzendrecht voor de Eerste Kamer, waarbij na tweemaal terugzenden van een wet definitief over het voorstel DENK vindt dat ons Koningshuis mede vormend is voor onze nationale wordt besloten in een verenigde vergadering van de 1e en 2e Kamer identiteit en op een verbindende wijze bijdraagt aan onze gemeenschapszin. DENK is daarom: Bescherming van de stem 5 van minderheden • Vóór de huidige invulling van het constitutionele koningschap • Vóór het afschaffen van belastingvoordelen voor leden van het DENK vindt dat iedereen een gelijke kans moet hebben om zijn of haar stem Koninklijk Huis te uiten, omdat het bij een rechtsstaat hoort om de stem van minderheden te beschermen. DENK is daarom: Een democratische samenleving waarin de stem van alle burgers wordt gehoord 59

• Vóór het toekennen van restzetels op een manier dat grote partijen niet Een overheid met langer makkelijker een restzetel krijgen dan kleine partijen 8 snelle dienstverlening • Vóór het geven van dezelfde rechten als gekozen fracties aan afsplitsingen van fracties, zodat de stem van minderheden niet wordt gefrustreerd DENK vindt dat het nemen van besluiten en het behandelen van procedures door de overheid sneller moet, want nu blijven mensen vaak te lang in Communicatiemiddelen als brug onzekerheid. DENK is daarom: 6 tussen burger en politiek • Vóór een wettelijke termijn van vier plus vier weken waarin de overheid DENK vindt dat nieuwe communicatiemiddelen een groot en effectief beslist over bezwaarschriften, in plaats van een termijn van zes plus potentieel bieden om de kloof tussen burgers en politiek te dichten. zes weken DENK is daarom: Scherpe media die het bestuur • Vóór het oprichten van een ‘Open Ministerie’, waarin burgers met nieuwe 9 en de politiek controleert communicatiemiddelen zélf voorstellen doen, voorgelicht worden en gevraagd worden naar hun mening DENK vindt dat goed functionerende en onafhankelijke media essentieel zijn voor het controleren van de politiek en het bestuur en voor het inlichten van Een voorbeeld uit Finland… het publiek. DENK is daarom: In Finland bestaat een online platform voor e-initiatieven, het ‘Open Ministerie’. Dit platform ondersteunt burgers bij het opstellen van voorstellen via crowdsourcing. • Vóór het uitrekken van meer budget voor lokale media die politici Online instrumenten worden ingezet voor het verzamelen van ideeën, discussie en controleren, zodat burgers voldoende op de hoogte worden gebracht cocreatie. Juristen helpen op vrijwillige basis mee. van lokale besluitvorming Bron: Rathenau Instituut (2015). Kansen en dilemma’s van digitale democratie. • Vóór het invoeren van een journalistieke eed, om ervoor te zorgen dat basale journalistieke principes worden toegepast Een democratisch en slagvaardig bestuur 7 dichtbij de burger Een Constitutioneel Hof 10 dat toetst aan onze Grondwet DENK vindt dat bestuur en politiek dichtbij de burger moeten functioneren en slagvaardiger moeten worden. DENK is daarom: DENK vindt dat met de principes van onze Grondwet niet mag worden gemarchandeerd en dat de interpretatie ervan niet op een arbitraire wijze • Vóór het beter opleiden en assisteren van lokale politici en hun mag worden gepolitiseerd. DENK is daarom: medewerkers, zodat lokaal bestuur beter kan omgaan met de vele taken die het erbij kreeg • Vóór een Grondwetswijziging om rechterlijke toetsing aan onze • Vóór het onderbrengen van de waterschappen bij de provincies Grondwet door een Constitutioneel Hof mogelijk te maken • Vóór het in stand houden van het huidige aantal gemeenten en provincies 60 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Stijgende bevolking… De opwarming van de aarde bedreigt het leven van komende generaties…

Bron: Population Reference Bureau (2015). Bron: Stockholm Environment Institute (2011). 61 10 EEN DUURZAME SAMENLEVING WAARIN WIJ OMKIJKEN NAAR ONZE OMGEVING

Groene groei is groene kansen naar een circulaire economie, die uitgaat van Menselijk kapitaal en duurzaamheid Onze collectieve levensstijl heeft negatieve hergebruik in de productieketen. Hierbij is een DENK vat duurzaamheid breed op. Duurzaamheid gevolgen voor onze gezondheid en bedreigt potentiële winst van 50.000 banen, 7 miljard euro gaat ook over de mens. DENK kijkt daarom met diezelfde levensstijl door klimaatverandering, en 10% reductie van CO2-uitstoot te boeken. grote zorgen naar de toenemende uitputting uitputting van grondstoffen en aantasting van van ons menselijk kapitaal als gevolg van de de natuur. Door de groei van de bevolking zal Daarom moeten alle kern- en kolencentrales gejaagdheid en intensiteit van het dagelijkse deze dreiging alleen maar nijpender worden. dicht. De smerigste als eerst. Dit kunnen wij leven. Burn-outs, lichamelijke klachten en Klimaatverandering bedreigt niet alleen levens opvangen met gas, maar zaak blijft een vlotte en vereenzaming dwingen ons om meer bezinning door natuurgeweld, maar ook door dalende verantwoorde overgang op groen. Hierbij sluiten mogelijk te maken en in te zetten op gezondere voedselproductie en waterschaarste. wij geen bronnen uit, maar zon en wind hebben de leef- en werkomgevingen. Voor een duurzame Onze levensstijl aanpassen levert werk en voorkeur. We leggen concrete doelstellingen vast: inzetbaarheid van de mens is voorts het vergroten groei op en beschermt komende generaties. minstens 40% schone energie in 2030 en 100% van de mogelijkheden om een leven lang te leren Groene groei is groene kansen. DENK kiest in 2050. We zetten in op energiebesparing, door van het meest essentiële belang. daar ondubbelzinnig voor. geld uit te trekken om zoveel mogelijk woningen energieneutraal te maken. Verantwoorde en toekomstgerichte keuzes De luchtkwaliteit moet verbeteren door afschaf- DENK maakt daarom toekomstgerichte keuzes fing van de vrijstelling van de kolenbelasting over hoe wij omgaan met ons natuurlijk én voor kolencentrales, grootverbruik van energie ons menselijk kapitaal. Daarbij zien wij geen zwaarder te belasten met de energiebelasting, beperkingen, maar kansen. Groene groei en een verbod op de vervuilende tweetaktbrommers groene innovatie zijn het nieuwe devies, omdat in te stellen en (meer) belastingvoordeel voor de kosten van het in stand houden van de huidige hybride en elektrische auto’s in te voeren. vervuiling en klimaatverandering uiteindelijk Daarnaast is het van groot belang om te inves- groter zullen zijn dan van de omslag naar groen. teren in een goede infrastructuur voor fietsers. Daarom moeten wij met gerichte investeringen onze economie hervormen van een lineaire, Burn-outs, lichamelijk klachten waarbij consumptie en afval centraal staan, en vereenzaming -> Bezinning... 62 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR EEN DUURZAME SAMENLEVING

Overgang naar een Bedrijven aanspreken op hun verantwoordelijkheid, 1 circulaire economie 3 hoe groot en hoe belangrijk deze bedrijven ook zijn

DENK vindt dat het gebruik van grondstoffen moet worden beperkt en dat DENK vindt het schandalig als bedrijven in het buitenland ecosystemen productieafval moet worden hergebruikt. DENK is daarom: ontregelen en beschadigen. DENK is daarom:

• Vóór een investeringsfonds voor de circulaire economie • Vóór het aansprakelijk stellen van multinationals en hun partners die in het • Vóór het vergroten van recycling en afvalscheiding door goede buitenland het milieu beschadigen inzamelingspraktijken de norm te maken • Vóór naming and shaming van bedrijven die bijdragen aan de kaalslag van • Vóór het heffen van statiegeld op blikjes en plastic flesjes, zodat ontwikkelingslanden zwerfafval vermindert Voorbeeld: onze bedrijven vernietigen ecosystemen over de grens… Geen vooruitgang op het gebied van recycling, dus maatregelen zijn nodig… In 50 jaar is er 1,5 miljoen ton olie in de Niger rivierdelta gelekt Sinds 2000 is het aandeel gerecycled afval van het totale afval constant gebleven Bron: Fukuyama, F. (2014). Political order and political decay. Bron: CBS (2015). Green Growth in the Netherlands. Voedselverspilling op zo veel De overheid zo inrichten, dat de overheid 4 mogelijk manieren tegengaan 2 het juiste voorbeeld geeft en duurzaam inkoopt DENK vindt dat voedselverspilling ten koste gaat van het milieu en ethisch DENK vindt dat de overheid altijd het goede voorbeeld moet geven, ook op niet is goed te keuren. DENK is daarom: het gebied van duurzaamheid. DENK is daarom: • Vóór het wegnemen van onnodige regels, zodat goed voedsel niet meer • Vóór een overheid die aantoonbaar 100% duurzaam inkoopt en dat jaarlijks wordt weggegooid laat toetsen • Vóór het stimuleren dat bedrijven afspraken maken met • Vóór strengere minimum milieueisen bij het geven van opdrachten van liefdadigheidsinstellingen over voedseloverschotten overheden aan andere partijen • Vóór verpakkingsvoorschriften om verspilling tegen te gaan bij bijvoorbeeld evenementen Een duurzame omgeving waarin wij omkijken naar onze omgeving 63 64 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

Verduurzamen van landbouw door het ondersteunen Enorme verspilling van voedsel in Nederland… 7 van kleinschalige kringlooplandbouw Tussen de 109 en 162 kilo voedsel wordt per inwoner verspild Bron: Wagingen Universiteit (2015). Monitor voedselverspilling. DENK vindt dat we de landbouw moeten verduurzamen door minder uit te gaan van massaproductie. DENK is daarom: Investeren in de vergroening 5 van onze energievoorziening • Vóór het stimuleren van kleinschaligere landbouw, die minder of niet afhankelijk is van externe input, door te werken met de DENK vindt dat we te lang niets hebben gedaan aan verduurzaming. kringlooplandbouwmethode Er moet nú gekozen worden voor groen. DENK is daarom: Nederland wordt koploper op • Vóór een wettelijk vastgelegd doel van 40% duurzame energievoorziening 8 het gebied van groene innovatie in 2030 en 100% in 2050 DENK ziet duurzaamheid als een kans. Nederland moet daarom meer Nederland moet stijgen van de onderkant naar de top… investeren in de groene economie. DENK is daarom: In de EU-28 staat ons land 26e m.b.t. het groene deel van de energieconsumptie Bron: CBS (2015). Green Growth in The Netherlands. • Vóór groene technologie als speerpunt in het innovatiebeleid en het stimuleren van greentech clusters Inzetten op 6 energiezuinige gebouwen Nederland is nog geen groen innovatie land… NL staat 23e van 34 OECD-landen op de lijst van groene patenten DENK vindt dat we met onze gebouwen een grote slag richting Bron: CBS (2015). Green Growth in The Netherlands. energiezuinigheid moeten maken. DENK is daarom: Bescherming van de diversiteit • Vóór het verplicht stellen van de bouw van energieneutrale gebouwen 9 van het dierlijk en plantaardig leven in het bouwbesluit van 2018 • Vóór het stimuleren van isolatie en verduurzaming van onze bestaande DENK vindt dat komende generaties net zo veel recht hebben op het genieten gebouwen van natuur als onze generatie. DENK is daarom:

• Vóór het op termijn inrichten van 20% van ons Noordzeegebied als zeereservaat • Vóór meer beschermde natuurgebieden in Nederland Een duurzame omgeving waarin wij omkijken naar onze omgeving 65

We investeren in een goedkoper, veiliger 10 en betaalbaarder openbaar vervoer in heel Nederland

DENK wil het autoverbruik verminderen en ervoor zorgen dat iedereen gebruik kan maken van transport. DENK is daarom:

• Vóór het uitvoeren van pilots met gratis openbaar vervoer • Vóór een investering in gratis openbaar vervoer voor minima en ouderen • Vóór meer aandacht en middelen voor het vergroten van de veiligheid in het openbaar vervoer 66 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 67

Special Caribisch Nederland DE CARIBISCH-NEDERLANDSE SAMENLEVING WAARIN ALLE BURGERS GELIJKWAARDIG ZIJN

400 jaar lange geschiedenis rechten te geven als het Nederlandse parlement. verschillende veranderingen in gang gezet om Sinds ongeveer 400 jaar is onze samenleving Tevens dient er bij Rijkswetten rekening gehouden de lokale wetgeving meer aan te laten sluiten verspreid over zowel het Europese continent te worden met de lokale omstandigheden bij het voorzieningenniveau en de wetgeving in als over het Caribische gebied. In rijksverband in landen, bijvoorbeeld op het gebied van Europees Nederland. Soms met het gevolg dat de maken immers naast Nederland, ook de landen immigratiewetgeving. DENK staat verder pal situatie van mensen is verslechterd, in plaats van Aruba, Curaçao en Sint Maarten deel uit van het voor gelijke bewegings- en vestigingsrechten verbeterd. DENK wil daarom de komende jaren koninkrijk en als gemeenten zijn de eilanden voor alle onderdanen van ons koninkrijk, zonder speciale aandacht geven aan de uitwerking van Bonaire, Saba en Sint Eustatius onderdeel van 100%-controles. deze nieuwe situatie op de eilanden en aan de Nederland. DENK wil deze 400 jaar oude banden gevolgen die dit heeft voor de eilandbewoners. versterken en meer bewustzijn voor deze Caribisch en Europees Nederland banden scheppen. zijn met elkaar verbonden Het is hierbij volgens DENK van groot belang dat Sinds de herziening van de koninkrijksrelaties voor elk eiland in Caribisch Nederland een nor- Goede en gelijkwaardige relaties in 2010, hebben de inwoners van Bonaire, Saba menkader ontwikkeld wordt, waarin wordt vastge- in ons koninkrijk en Sint Eustatius ervoor gekozen om onderdeel legd wat een acceptabel voorzieningenniveau is In koninkrijksverband moet na de vorming van de te worden van Nederland. DENK staat achter in vergelijking met Europees Nederland en hoe er nieuwe relatie met de landen Aruba, Curaçao en deze nieuwe invulling en wil zich ervoor inzetten verdere aansluiting gemaakt moet worden tussen Sint Maarten in 2010, de relatie met deze landen dat de eilanden van Caribisch Nederland een wetgeving in Europees en Caribisch Nederland. gelijkwaardiger worden. Nederland dient zich volwaardig onderdeel van Nederland worden, Door het verschil in context moet autonomie, volgens DENK als een goede partner op te stellen waarbij Caribisch en Europees Nederland dus voldoende invloed van de eilandraden, een die zonder paternalisme bijdraagt aan goed intensief en duurzaam met elkaar zijn verbonden. prominente rol spelen bij dit proces. Verder moet bestuur en goede relaties. Het verweesde gevoel van vóór 2010 mag niet toekomstig beleid gebaseerd zijn op een zo goed terugkeren bij de eilandbewoners. mogelijke informatiepositie met betrekking tot De gelijkwaardigheid in ons koninkrijk moet de levenssituatie op de Caribisch Nederlandse volgens DENK bewerkstelligd worden door bij Speciale aandacht eilanden. de vorming van wetgeving die voor het hele voor Caribisch Nederland koninkrijk geldt, bepaalde Rijkswetten, de Staten Sinds de herziening van onze koninkrijksrelaties van Aruba, Curaçao en Sint Maarten dezelfde zijn op de eilanden van Caribisch Nederland 68 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 De Caribisch-Nederlandse samenleving waarin alle burgers gelijkwaardig zijn 69

Eilanden en hun onderlinge verhoudingen en afstanden niet op werkelijke schaal afgebeeld! 70 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021 TIEN VOORSTELLEN VOOR DE CARIBISCH-NEDERLANDSE SAMENLEVING

Gelijke invloed op de DENK is daarom: 1 totstandkoming van Rijkswetten • Vóór het aanbieden van meer ambtelijke en financiële steun aan het DENK vindt dat als zaken bij een Rijkswet worden geregeld, dat de Staten van bestuur en de eilandraden in Caribisch Nederland Aruba, Curaçao en Sint Maarten evenveel rechten als de Nederlandse Tweede • Vóór het aanbieden van Nederlandse scholing aan raadsleden en Kamer moeten krijgen. DENK is daarom: bestuurders uit Caribisch Nederland • Vóór het instellen van een door de eilandraden gekozen en • Vóór stemrecht voor de Staten van Aruba, Curaçao en Sint-Maarten bij de geïnstitutionaliseerde belangenvertegenwoordiger van de eilandraden totstandkoming van Rijkswetten en eilandbewoners in Nederland

Meer samenhang in het beleid Hogere kinderbijslag in 2 voor Caribisch Nederland 4 Caribisch Nederland

DENK vindt dat, omdat de ministeries afzonderlijk beleid uitvoeren voor DENK vindt het een kwalijke zaak dat de kinderbijslag in Caribisch Nederland Caribisch Nederland, het beleid versnipperd en tegenstrijdig is en te ver af veel lager is dan die in Nederland, terwijl een aanzienlijk gedeelte van staat van de eilandbewoners. DENK is daarom: de kinderen in Caribisch Nederland in voor Nederland onacceptabele omstandigheden opgroeit. DENK is daarom: • Vóór een coördinerende rol voor de Rijksdienst Caribisch Nederland van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties in het beleid voor Vóór het baseren van het kinderbijslagbedrag in Caribisch Nederland op de Caribisch Nederland verhouding tussen het prijsniveau van Europees Nederland en de Caribisch Nederlandse eilanden Meer ondersteuning van het bestuur en de eilandraden 3 op de eilanden in Caribisch Nederland Armoede in Nederland… Het gemiddelde besteedbaar inkomen van een huishouden in de laagste 25%-groep in DENK vindt dat de kwaliteit van bestuur in Caribisch Nederland op dit Caribisch Nederland bedraagt slechts 33% van dezelfde groep in Europees Nederland moment beter kan. De controlerende rol van de eilandraden kan beter en het Bron: SCP (2015). Vijf jaar Caribisch Nederland. eilandbestuur kan transparanter, beter en consistenter functioneren. De Caribisch-Nederlandse samenleving waarin alle burgers gelijkwaardig zijn 71

Meer zicht op de levenssituatie op DENK is daarom: 5 de eilanden van Caribisch Nederland • Vóór het stimuleren dat Nederlandse banken zich vestigen in Caribisch • DENK vindt het zorgelijk dat uit een recente evaluatie blijkt dat er weinig Nederland en hun financieringsmogelijkheden afstemmen op de eilanden recente en vergelijkbare informatie is over de kwaliteit van leven en voorzieningen in Caribisch Nederland. DENK is daarom: Herziening van het Caribisch Nederlandse • Vóór het verbeteren van de (wetenschappelijke) informatievoorziening 9 belastingstelsel over Caribisch Nederland • Vóór het opstellen van koopkrachtmodellen voor de eilanden van DENK vindt dat de herziening van het belastingstelsel in Caribisch Nederland Caribisch Nederland door het CPB negatieve gevolgen heeft. Er is niet goed voorgelicht en in bepaalde situaties werkt het belemmerend. DENK is daarom: De eilandraden krijgen 6 meer invloed op wetgeving • Vóór betere inlichting van de eilandbewoners over het belastingstelsel door de Belastingdienst Caribisch Nederland op een toegankelijke en DENK vindt het, door de eigen context van de eilanden, belangrijk dat de begrijpelijke manier eilandraden invloed hebben op wetgeving. DENK is daarom: • Vóór het verlagen van de algemene bestedingsbelasting op investeringen in Caribisch Nederland, zodat de investeringen worden bevorderd • Vóór het recht van eilandraden om bij meerderheid van stemmen in de • Vóór het instellen van een premiemaximum bij de afdracht van eilandraad wetten becommentarieerd en gewijzigd terug te zenden naar werkgeverslasten, zodat het aannemen van personeel aantrekkelijker wordt de Tweede Kamer • Vóór het voorkomen van dubbele belastingheffing bij invoer van producten vanuit andere landen binnen het koninkrijk Inspraak in de benoeming 7 van de Rijksvertegenwoordiger Versterkte Kamers van Koophandel 10 in Caribisch Nederland DENK vindt dat de eilandraden medezeggenschap moeten krijgen bij de benoeming van de Rijksvertegenwoordiger. DENK is daarom: DENK vindt dat ondernemers in Caribisch Nederland moeten worden ondersteund, omdat de nieuwe relatie veel nieuwe regels heeft gegeven. • Vóór instemmingsrecht voor de eilandraden bij de benoeming van de DENK is daarom: Rijksvertegenwoordiger • Vóór meer ondersteuning van de Kamer van Koophandel aan ondernemers Banken stemmen hun diensten in Caribisch Nederland 8 af op Caribisch Nederland

DENK vindt het kwalijk dat sommige Nederlandse banken Caribisch Nederland aanmerken als ‘buitenland’ terwijl de eilanden bij Nederland horen, alsmede dat geen enkele Nederlandse bank een vestiging heeft op de eilanden. 72 Verkiezingsprogramma DENK 2017-2021

DENK behoudt zich alle intellectuele eigendomsrechten en andere rechten voor met betrekking tot alle in dit verkiezingsprogramma aangeboden informatie (waaronder alle teksten, grafisch materiaal en logo’s).

De informatie in dit verkiezingsprogramma is uitsluitend bedoeld als algemene informatie en is richtinggevend voor de politieke activiteiten van DENK in de periode 2017-2021. Er kunnen geen rechten aan de informatie in dit verkiezingsprogramma worden ontleend. DENK heeft grote zorgvuldigheid in acht genomen bij het samenstellen van dit programma en daarbij gebruik gemaakt van bronnen die betrouwbaar geacht worden.

OV www.bewegingdenk.nl