ED‹TÖRDEN

Dünya Mimarlk Günü Kutlu Olsun!

Eylül 2010 • Y›l: 10 • Say›: 37 Yay›n Türü: Yerel, süreli Dergimizin bu saysn sunarken Dünya Mimarlk Günü dolaysyla düzenlediğimiz Yay›nlayan Kent Şenliği VI etkinliklerine hazrlanyoruz. Ülkemizde ve dünyada meslektaşlar TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi arasnda belirli temalar ve tartşmalar destekleyen bu özel günler, mimarlk Sahibi çevrelerinde ortak kararlara vurgu yapmas açsndan önem taşyor. Dünya TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi ad›na Mimarlar Birliği (UIA), 2010 yl için Mimarlk Günü temasn “Daha İyi Kentler, Deniz ‹nceday› Daha İyi Yaşamlar: Tasarm Yoluyla Sürdürülebilir” (Better Cities, Better Genel Yay›n Yönetmeni Lives: Sustainable by Design) olarak belirledi. Tema, 2009 Aralk aynda Deniz ‹nceday› Danimarka’nn Kopenhag kentinde BM tarafndan gerçekleştirilen COP 15 iklim Yay›n Koordinatörü değişikliği zirvesine bağl olarak gündeme getirildi ve UIA, sürdürülebilirlik Fatma Öcal fikrinin tasarm politikas olarak yaygnlaşmasn desteklemek üzere Yaz› ‹flleri Sorumlusu Metin Karada¤ “sürdürülebilirlik stratejisi” çalşmalarn başlatt. Kavram, gelişen yeni boyutlaryla birçok meslek alannda yoğun tartşmalar tetikliyor. Tarih içinde Yay›n Kurulu Zafer Akay, Ayflen Ciravo¤lu, T. Gül Köksal, Kubilay Önal, dünya fuarlarnda çevre, kültür, kentsel yaşam, ekonomi vb. konular çerçevesinde Ahmet Tercan, H. Bülend Tuna, Mücella Yap›c› ele alnan başlklar, bugünün konjonktüründe yeniden değerlendirmeye açlyor.

Dan›flma Kurulu 2010 Shanghai Dünya Fuar temas da ayn bakşla, “Daha İyi Kentler, Daha İyi Zeynep Ahunbay, Nur Ak›n, Ülkü Alt›noluk, Bilge Ar›kan, Yaşamlar” olarak belirlenmişti. 1900 Paris veya 1933 Chicago dünya fuarlar gibi Ersin Ar›soy, Harun Bat›rbaygil, Afife Batur, Cengiz Bektafl, ‹hsan Bilgin, Çelen Birkan, Hasan Çak›r (Almanya), H. tarihsel bir eşik oluşturma hedefine odaklanan UIA, kentsel planlama ve mimari Besim Çeçener, Oktay Ekinci, Cengiz Eruzun, Nur Esin, tasarmn disiplinler üstü ilişkilerini ve sorumluluklarn bu çerçevede gündeme Nuran Zeren Gülersoy, Sümer Gürel, Ersen Gürsel, Yücel taşmay amaçlyor. 1980’li yllarda, ağrlkl olarak teknik ve enerji odakl Gürsel, Havva Kanbur (‹spanya), Ruflen Kelefl, Do¤an Kuban, Mehmet Küçükdo¤u, Derya Oktay (K›br›s), Sabri alglanan kavram, bugün “sürdürülebilir yaşam”, “toplam kalite” düşünceleriyle Orcan, Selim Ökem, Deniz Erinsel Önder, Hakk› Önel, bütünleştirilerek, tasarm alannda yeni önerilere açlyor. Farkl aktörler arasnda, Gülflen Özayd›n, Hasan Cevat Özdil, Asl› Erim Özdo¤an, kentsel/bölgesel planlama ile mimarlğn toplum yaşamndaki etkisine yönelmek Y›ld›z Sey, fiükrü Sürmen, Mete Tapan, U¤ur Tarhan, Necdet Teymur, Afflar Timuçin, Rüksan Tuna, Hülya Turgut, Y›ld›z temel hedef olarak tanmlanabilir. Uysal, Mücella Yap›c›, Hüsnü Ye¤eno¤lu (Hollanda), Zekiye Yenen, Emre Zeytino¤lu UIA’nn tasarm yoluyla sürdürülebilirlik stratejisi; mimari ve kentsel tasarm Tarand›¤› ‹ndeksler enteraktif sistemin parças olarak değerlendirmesi, kültürel / sosyal faktörlerle DAAI - Design and Applied Arts Index ilişkilendirmesi açsndan da önemli. Araştrma, ayn zamanda tasarmda Yay›n Yönetim Yaz›flma Adresi duyarllk fikrini çok yönlü ele almay, ekonomik gelişmeyi, toplumsal refah ve Kemankefl Cad. No.31 Karaköy, Beyo¤lu 34425 ‹stanbul özgürlükleri desteklemeyi ve doğal kaynaklara aklc yaklaşm savunuyor. Tel: (212) 251 49 00 Faks: (212) 251 94 14 e-posta: [email protected] Uluslararas ekiple yürütülen çalşmalarn sonuçlar, Tokyo 2011 Dünya Mimarlk www.mimarist.org/yayinlar/mimarist Kongresinde açklanarak Genel Kurul’a onay için sunulacak.

Mali Koordinasyon Sami Y›lmaztürk İstanbul açsndan düşünüldüğünde, kavramla ilişkili olarak ele alnmas gereken saysz konu var. Kentsel dönüşüm projeleri, yaratlan sosyal sorunlar ve zorunlu Görsel Yönetmen Zehra fieno¤uz göç, kültür değerlerinin yitirilişi, koruma alannda yaşanan süreçler bunun somut örnekleri olarak saylabilir. Kentsel mekânn ve kamusal alann yeniden Ofset Haz›rl›k Ekol Tan›t›m düzenlenmesinde mesleğimizin sorumluluk kapsam bu çerçevede önemli bir Kireçburnu, Prof.Dr. Aykut Barka Cad. tartşma başlğna dönüşüyor ve bu nedenle, gelecek saylarmzda da yayn Alpaslan Sok. No: 42/2 Sar›yer 34457 ‹stanbul Tel/Faks: (212) 223 81 51 (pbx) programmzda konuyu gündemde tutmaya, farkl tartşmalar siz değerli e-posta: [email protected] okuyucularmzla paylaşmaya özen göstereceğiz.

Bask›-Cilt Mü-Ka Matbaas›, ‹stanbul Dünya Mimarlk Günü dolaysyla Şubemiz tarafndan düzenlenen Kent Şenliği VI Tel: (212) 549 68 24 kapsamnda ulusal ve uluslararas konferanslar, film gösterimleri, sergiler, atölye

Bask› Tarihi çalşmalar, paneller vb. gibi çok saydaki etkinliği izleyebilir, tartşma Eylül 2010 platformlarna katlabilirsiniz. Meslek alanmzda eleştirel düşüncenin giderek

Da¤›t›m kritik önem kazandğ günümüzde bu çabalar ve çalşmalar umuyoruz ki, daha çok Zip Da¤›t›m tartşmaya, diyaloga ve sorgulamaya araç olur. Reklam ve Yap›m Organizasyon Mimarl›k Vakf› ‹ktisadi ‹flletmesi 38. saymzn dosya konusunu İstanbul’un önemli bir tarihî semtine ayracağz. Kemankefl Cad. No.31 Karaköy, Beyo¤lu 34425 ‹stanbul Üsküdar’n farkl yönleriyle araştrlmasna açlacak dosya, tarihten bugüne Tel: (212) 244 86 87 pbx Faks: (212) 244 86 88 semtin biçimlenişini, sosyal kültürel özelliklerini, mimari değerlerini tartşmaya Fiyat›: 7,50 TL sunacak. Yl sonunda yaymlanacak saymz için katk ve önerilerinizi bekliyor, Y›ll›k abone ücreti: 26,00 TL Ö¤rencilere % 50 indirim uygulan›r. okuyucularmza sağlk ve esenlik dolu günler diliyorum. “mimar.ist” dergisi Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi üyelerine Sayglarmla, ücretsiz olarak gönderilir. Yaz›larda ileri sürülen görüfllerin sorumlulu¤u yazarlar›na aittir. Dergi ad› belirtilmek kofluluyla al›nt› yap›labilir. Deniz İnceday

mimar•ist 2010/3 1 mimar.ist Eylül 2010/3 ISSN 1302-8219

4 HABER / ETK‹NL‹K Dam Notlar›... / Hasan Çak›r...... 4 Henri Prost’un ‹stanbul Düflü / ‹pek Yada Akp›nar...... 5 Bizantion’dan ‹stanbul’a, Bir Baflkentin 8000 Y›l› / Zafer Akay...... 5 Kent Düflleri Atölyeleri Farkl› Çal›flmalarla Son Buldu / Derya Karada¤ ...... 7

6 KÜTÜPHANE Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Yunan Mimarlar (19-20. Yüzy›l) / Bülend Tuna...... 6 Brunelleschi’nin Kubbesi / ‹lker Ertu¤rul ...... 7 Cumhuriyet Sonras› Dönem Mimarl›¤› Tart›flmalar›na 1923-1960/‹zmit Kenti Üzerinden Farkl› Bir Katk› / Bilge Ar›kan...... 7

11 GÖRÜfi Dünya Miras Komitesi Brezilya Toplant›s›n›n Ard›ndan: ‹stanbul Listede Kald›, Peki Ya Sonra? / Nur Ak›n...... 11

16 ‹STANBUL 2010 Europa Nostra-Türkiye Çal›flmalar›na Bafll›yor / Orhan Silier ...... 16

21 T ASARIM Milano Tasar›m Haftas› / Yavuz Irmak...... 21

25 ‹NCELEME Dolmabahçe Saray› Ek Yap›lar›n›n Bilinmeyen ‹nflaat Süreçleri / Oya fienyurt ...... 25

30 PROJE / PROF‹L Ayfle Aky›l: “Tarih için yaratmak heyecanl› bir keflif yolculu¤u...” / Söylefli: Gül Köksal ...... 30

2 mimar•ist 2010/3 ‹Ç‹NDEK‹LER

37 DOSYA: “KÜTÜPHANE YAPILARI” Kütüphane Yeniden... / Ahmet Tercan ...... 37 Kütüphanenin Mekânsal Evrimi / Derleyen: Ahmet Tercan...... 40 Kütüphanenin De¤iflen Mimarisi / Hasan Kesero¤lu...... 46 Bilgiyi Toplama Mekân›: Kütüphane Binalar› / Berrin Küçükcan...... 55 Rumelihisar›’nda Bo¤aziçi Üniversitesi Aptullah Kuran Kitapl›¤› / Sevinç Hadi...... 60 Kütüphaneler Seçkisi / Derleyen: S›rmahan Tunç ...... 67 Sessizlikten Oyunlaflan Mekânlara: Özgürlefltiren Ö¤renme Ortamlar› Olarak Çocuk Kütüphaneleri / Ayla Ayy›ld›z Potur ...... 74 Kültürel Çeflitlilik Politikalar›nda Kütüphanelerin Rolü: UNESCO/IFLA Bildirgeleri / Pelin Gökgür ...... 80

84 KENT ‹stanbul’dan Geriye Ne Kalacak? / Eser Ya¤c›...... 84 ‹stanbul Bo¤aziçi Sit Alan›na Yönelik Bir Kentsel Rejim Çözümleme Denemesi / Mehmet Hakan Uzbek - ‹clal Dinçer...... 90

100 KENT ARKEOLOJ‹S‹ Kent Arkeolojisi ve Sulukule / Arkeologlar Derne¤i ‹stanbul fiubesi ...... 100

103 F ARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI Uluslararas› Kapitalizmin De¤ifltirilemez ‹mkâns›zl›¤› / fiükrü Sürmen ...... 103

107 Y API F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY “Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve Yönetimi” Yönetmeli¤inin Mimarlara Getirdi¤i Sorumluluklar / Sevtap Y›lmaz Demirkale - Mine Aflc›gil Dincer ...... 107

mimar•ist 2010/3 3 HABER ETK‹NL‹K

DAM Notlar›

Üstte Kals›n ... ak›ll›ca bir proje. Gar›n yeralt›na al›n- “Yaflad›¤› kentin imar›na kar›flmayan Stuttgart ana gar›n›n yeralt›na al›nma- mas› için harcanacak paralar gerekli kifli ilgisiz bir kentli de¤il, kötü bir s› projesi, Avrupa’da son y›llardaki en ve öncelikli sosyal sorunlar› çözmede kentlidir,” demifl ‹zmirli filozof Perik- büyük ve en pahal› yap› projelerinden kullan›labilir. les bundan 2400 y›l önce. biri. Projeye göre, Mimar Paul Bo- - Pazartesi toplant›lar›na kat›lanlar›n Kim bilir filozof bunu hangi durumda natz’›n korunmaya al›nm›fl mevcut say›s› neden sürekli art›yor? söylemiflti... ana gar binas› k›smen y›k›lacak, tarihî - Çok say›da insan projeye karfl› tavr›- ... saray bahçesindeki tarihî 300 a¤aç n› göstermek istiyor. Umar›m sorum- Stuttgart kentinin ahalisi aylard›r ana kesilecek. Gar›n yeralt›na al›nmas›yla lular kararlar›n› bir kez daha gözden gar›n yeryüzünde kalmas› için u¤rafl›- boflalacak yerler iskâna aç›lacak. geçirirler. yor. Projeyi protesto eden Stuttgart ahalisi - Ana gar›n yeralt›na indirilmesini Gazete haberlerine göre ahalinin yüz- ana gar›n yeralt›na indirilmesi yerine, kimler protesto ediyor? de 70’i ana gar›n yeralt›na indirilmesi mevcut gar› modernlefltirmeyi öneri- - Ahalinin genifl bir bölümü, çok sa- projesine hay›r diyor. fiu s›ralar Stutt- yor ve her Pazartesi yapt›¤› mitingler- y›da insan, çocuklar›n e¤itimi için gart’ta parola: “‹lgisiz kalma! Ana gar le sorumlular› yeralt› projesinden kullan›labilecek paralar›n böyle lü- üstte kals›n!” vazgeçmeye ça¤›r›yor. zumsuz bir proje için sarf edilmesine Pazartesi mitingleri her hafta yap›l›- karfl›. yor. Önceleri birkaç kiflinin kat›ld›¤› ... toplant›lara flimdi yafll›-genç binlerce Bakal›m kim üstte kalacak? Sorumlu- Stuttgartl› kat›l›yor. lar kararlar›n› bir kez daha gözden ge- Bir gazeteci “Pazartesi Mitingleri”ni çirecek mi? flöyle yorumluyor: ... Pazartesi mitingleri, Stuttgart ahalisi- Stuttgart ahalisinin “Üstte Kals›n” ha- ni, “Nas›l bir kentte yaflamak istiyo- reketi bana Ulm Belediye Baflkan›’n›n ruz?”, “Tarih bilincinde bir moderlefl- geçen y›l DAM’da yapt›¤› bir konufl- me mi, yoksa mimari miras› hiçe sa- may› an›msatt›. Konuflman›n konusu yan bir yoz kentleflme mi istiyoruz?”, Ulm kent merkezinin imar› idi. Mimar Stuttgart ana gar binas›. Mimar: Paul Bonatz. “Yeryüzünde mi, yoksa yeralt›nda bir Belediye Baflkan› o konuflmada hat›r- tünelde mi seyahat etmek istiyoruz?” lad›¤›m kadar›yla flöyle demiflti: Stuttgartl› bir protestocu: gibi sorular› sormaya ve tart›flmaya “Kentte bir imar faaliyetine bafllama- “oben bleiben / üstte yöneltti. dan önce yap›lmas› gereken ilk ifl, o kals›n”. Bu tart›flmalarda Stuttgart ahalisi, faaliyet konusunda aç›k tart›flmalar- Geçenlerde ana gar önünde, ip gibi yeryüzünde bulunan mevcut ana gar› la kent ahalisinin ve mimari yar›fl- ya¤an ya¤mura ra¤men toplanan bin- moderlefltirmenin olanakl› ve yeterli malarla mimarlar›n fikrinin al›nmas› lerce Stuttgartl›, y›k›m için yap›lan ha- oldu¤unu; gar›n yeralt›na al›nmas›yla olmal›d›r.” z›rl›klar› protesto etti; y›k›m haz›rl›kla- boflalacak yerlerin arsa spekülatörle- San›r›m demokratik imar›n, (yani, r›n›n hemen durdurulmas›n› istedi. rinin oyun alan›na dönüflece¤ini ve kenti kent ahalisiyle birlikte planlama Medya da Stuttgart ahalisinin protes- ana gar›n yer alt›na al›nmas›n›n lü- ve imar etmenin) ilk flart› budur. Bu tolar›ndan daha çok söz etmeye bafl- zumsuz ve pahal› bir imar faaliyeti flarta uymayan kent yönetimi bence lad›. olaca¤›n› saptad›... kötü bir yönetimdir. Bir gazete flöyle yaz›yor: Gazetede yer alan bir mini söylefli de Yeralt› gar› projesine kamuoyu yarat- flöyle: Hasan Çak›r, [email protected] mak amac›yla harcanan milyonlar, - Pazartesi mitinglerine neden kat›l›- ahaliyi cayd›rma kampanyalar›, tele- yorsunuz? ‹lgi duyanlar için bol haber kaynaklar›: vizyon reklamlar›, göz boyama prog- - Stuttgart ahalisinin ço¤u gibi ben de www.das-neue-herz-europas.de ramlar› bir ifle yaramad›. Stuttgart ana gar› modernlefltirme projesinden www.Kopfbahnhof-21.de ahalisi ana gar›n›n yeralt›na t›k›lmas›- yanay›m. Bu proje gar›n yeralt›na www.parkschuetzer.de n› istemiyor. al›nmas›ndan çok daha ucuz ve daha www.gewerkschaftergegenS21.de

4 mimar•ist 2010/3 HABER ETK‹NL‹K

Henri Prost’un ‹stanbul Düflü1

20. yüzy›l ortas›na do¤ru ‹stanbul’un ruma kararlar› kapsam›nda geçerlili- di. Ancak Pinon’un Académie d’Archi- yeniden inflas› iki k›s›mda gerçekle- ¤ini halen sürdürür. Ama, ne Prost’un tecture ile etkilefliminin de verdi¤i flir: Öncelikle, Frans›z kent tasar›mc›s› ne de 1937 Master Plan›’n›n Türk kent olanakla, proje yeniden gündeme gel- Henri Prost Cumhurbaflkan› Atatürk planlamas› tarihinde hak etti¤i temel di ve Cana Bilsel ve Pierre Pinon’un taraf›ndan davet edilerek kentin mo- rol tan›n›r: Hem kentin ilk master pla- editörlü¤ünde kurguland›. dernleflmesini haz›rlayacak bir master n› oluflu, hem de en çok uygulama Bu ba¤lamdan hareketle, ‹mparator- plan haz›rlamakta görevlendirilir. alan› bulan plan› oldu¤u gerçe¤i her luk Baflkenti’nden Cumhuriyet’in Kentin ilk master plan›n› (Le Plan Di- yönüyle ele al›nmaz.2 Ankara Jansen Modern Kentine: Henri Prost’un recteur) 1937’de teslim eden Prost, Plan›’n›n Cumhuriyet tarihinde ide- ‹stanbul Planlamas› (1936-1951) Osmanl› baflkentinin ulus-devletin olojik rolü sürekli gündemdeyken, sergisi, 4 May›s-20 A¤ustos tarihleri reformlar› kapsam›nda modernleflti- Prost Plan›, Revizyon Komitesi Rapo- aras›nda ‹stanbul Pera’da ‹stanbul rilmesi için, ifllevsel bölgeleri, mey- ru’nda (1951), “bulvarlar›n afl›r› vur- Araflt›rmalar› Merkezi’nde gerçeklefl- danlar› ve 18 park› güzellefltirme te- guland›¤› güzellefltirme ve hijyen tirildi. Sergi, hem ‹stanbullular›n mas›yla birbirine ba¤layan genifl bul- projesi” olarak yorumlan›r; Türk aka- kentlerinin ilk modernlefltirici planc›s› varlar tasarlar. T›pk› Ankara’daki Jan- demik çevrelerinde Frans›z tasar›mc›, Henri Prost ile tan›flma platformu ya- sen Plan› gibi sekülerlefltirici idari, “park mimar›” olarak lanse edilir.3 ratmas› hem de akademik çevrelerde hukuki ve kültürel reformlar› fiziksel- Tam da bu nedenle, 1996’da Frans›z tart›flma oluflturmas› aç›s›ndan kritik lefltirecek 1937 Master Plan›, bir yan- Kültür Merkezi’ndeki k›s›tl› kapsaml› bir ortam sunmufltur.6 dan da eski kenti, motorlu araç trafi- Prost sergisinden beri bir dizi akade- ¤ine dayanan bir omurgayla bütün- mik çal›flma Prost’un Türk planlamas› lefltirmeyi hedefler. Ancak, 2. Dünya içindeki rolünü ele almak, hak etti¤i Savafl› ortam›n›n bütçe darl›¤› nede- yeri, yeniden de¤erlendirmek aç›s›n- niyle, plan, k›smen uygulan›r. 1950 dan kritik önemde. Prost’un 1930’lar genel seçimlerinde Demokrat Par- ve 1950’ler planlamas›ndaki rolünü ti’nin zaferinin ard›ndan, Prost’un gö- Türk modernite projesi içinden de¤er- revine son verilir. Bu, ‹stanbul’un in- lendiren doktora çal›flmam›n ard›n- flas›nda ikinci k›sm›n bafllang›c›d›r: dan4, Cana Bilsel’in yürütücülü¤ünü Kent plan›n›n sorumlulu¤u Prost Pla- üstlendi¤i ‹pek Akp›nar, Stéphanos n›’n› revize eden Türk uzmanlara dev- Yerasimos, Pierre Pinon’dan oluflan redilir. 1956’da, Baflbakan Adnan ekiple “Henri Prost’un ‹stanbul Plan- Menderes imar için flahsi sorumluluk lamas› çal›flmalar› üzerine doküman- üstlenir; askerî darbeyle 1960’da gö- tasyon araflt›rmalar› ve envanter haz›r- Sergi, Prost’un 1937 Naz›m Plan› ve revden al›n›ncaya kadar geçen dört y›l lanmas›” isimli uluslararas› araflt›r- ekteki alt› ciltlik notlar›nda yer alan boyunca, yo¤un yol inflas›, cadde ge- may› gerçeklefltirdik.5 Bu kapsamda, vurgular do¤rultusunda, Aya Sofya, niflletilmesi, eski binalar›n y›k›m› ve 1950’de Prost’un ‹stanbul Belediye- “‹stanbul Avrupa Ciheti Naz›m Plan›, yenilerinin inflas› ile dolu bir dönem si’ndeki görevine son verilince, yan›n- At Meydan› / Büyük Cumhuriyet, bafllar. 1957’de 7300 binan›n y›k›mla- da Paris’e götürdü¤ü her türlü belge, Meydan› ve Adalet Saray›, Arkeoloji r› nedeniyle elefltirilerin yükselmesi kendi flahsi notlar›, çal›flma defterleri, Park›, Atatürk Bulvar› ve Fatih Meyda- ile Prost, yeniden davet edilir ve 1937 kendi çekti¤i foto¤raflar ve ‹stanbul n›, Kapal›çarfl› çevresi ve Eminönü plan›na dayan›larak yap›lan genifl öl- plan›na ait detay çizimler, 1959’daki meydan›, Kentsel Ulafl›m ve Metro çekli imar operasyonlar› için meflru- ölümünün ard›ndan Académie d’Arc- projesi, Serbest sahalar: parklar, gezi- laflt›r›c› onay› al›n›r. Master Plan, hitecture’e aktar›lm›flt›. Günümüzde ler, meydanlar” tematik bafll›klar›na 1980’lerin ortalar›nda Bedrettin Dalan Frans›z Mimarl›k Enstitüsü’ne (Institut göre kurgulanm›flt›r. Böylece Prost’un döneminde Tarlabafl› Bulvar›’n›n aç›l›- Français d’Architecture - IFA) devre- raporunda ve notlar›nda7 vurgulad›¤› m› ve Haliç’ten endüstrinin tafl›nmas› dilen arfliv, ekibimizce elden geçirildi, temalar ve dolay›s›yla planlamas›n›n kapsam›nda uygulanmaya devam tasniflendi. Çal›flma paralelinde, kitap özü, IFA/AA arflivindeki belgeler ile eder. Baflka bir deyiflle, Prost Plan›, ve sergiyi kurgulad›ysak da maalesef ön plana ç›km›fl; ‹stanbul Atatürk Ki- 1950’de rafa kald›r›lm›fl görünse de, hocam›z, dostumuz Stefanos Yerasi- tapl›¤›’ndaki birkaç görsel ile destek- uygulamada ve günümüzdeki baz› ko- mos’un vefat›yla düflümüz sönümlen- lenmifltir. Bu çerçevede sergi ve bera-

mimar•ist 2010/3 5 HABER ETK‹NL‹K

berindeki katalog, Prost’un ‹stanbul Kentsel Planlamas›n›n Tarihsel Geliflimi ve siecle (AA/ IFA) arflivlerindeki uluslararas› raporu ve notlar›n›, tasar›mc›n›n kendi Planlama Eylemleri”, 75 Y›lda De¤iflen Kent ve araflt›rma projesi. Mimarl›k, Ed. Y›ld›z Sey - ‹lhan Tekeli, Tarih metinsel ve görsel temsiliyeti üzerin- 6. Serginin ziyaretçi say›s› bu yaz›n›n yaz›ld›¤› Vakf›, ‹stanbul, s.77-80. den ele alarak, ‹stanbul’un 20. yüzy›l 6 A¤ustos tarihine dek 1810’du. Bu 3. Bu yorum, komitenin etkin üyesi Kemal ola¤anüstü sergi kurgusundaki eksik, kap›da ortalar›na do¤ru olan yeniden inflas›n› Ahmet Arû’ya aittir. Master plan›, “yaln›zca ve katalogda sevgili dostumuz Yerasimos’a net bir flekilde betimlemekte ve gör- hijyenik park ve bahçe mimarisi” olarak de¤inmemekti. Profesör Pinon, bu uluslararas› sellefltirmektedir. Bu ba¤lamda sergi elefltirir. Arû, yaz› ve söyleflilerinde, Prost projeye kendisini davet ederek kat›l›m›n› ve katalog, ‹stanbul’un kentsel mo- Plan›’n› olumsuzlamaya devam eder sa¤layan eski bir dosta vefay› çok mu gördü dernleflmesini tasarlayan Henri Prost (yay›mlanmam›fl “‹stanbul Planlamas›” raporu, sorusu, tabii baflka bir tart›flman›n konusu. c1960; 1999 ve 2000’deki söyleflilerim). ve 1937 plan›n›n, Türk modern kent 7. Asl›nda rapor, yaz› dilinin teknikli¤i, 4. ‹. Akp›nar, 2003, “The rebuilding of Istanbul Frans›zcadan tercümenin de verdi¤i planlama tarihinde hak ettikleri yere after the Plan of Henri Prost, 1937-1960: from uyumsuzlukla ana fikrini net sunmaz. Kentsel kavuflmas›n› sa¤lamada öncü bir secularization to Turkish moderrnisation”, düflü aktaran alt› ciltlik detayl› notlar, master misyonu üstlenmektedir.8 (yay›mlanmam›fl doktora çal›flmas›), Bartlett plan raporuna hep efllik etmez; bu nedenle School of Graduate Studies, UCL, University akademik çevrelerde tam bilinmez; plan tam ‹pek Yada Akp›nar, Yrd. Doç. Dr. of London. (Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› kavranamaz. ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi taraf›ndan yay›ma haz›rlanmaktad›r.) 8. Sergideki IFA/AA belgelerinin bir bölümü, 5. Cana Bilsel, ‹pek Akp›nar, Stéphanos AKB projesi kapsam›nda ‹stanbul Bilgi Notlar: Yerasimos, Pierre Pinon, 2004-2008. Üniversitesi’nde 1 Eylül 2010’da aç›lacak olan 1. Sevgili Stefanos Yerasimos’un de¤erli “DOCUMENTATION and INVENTORY on “‹stanbul 1910-2010” sergisinde daha genifl an›s›na... HENRI PROST’s Planning work in Istanbul”, bir kentsel ba¤lamda kurgulanacakt›r. Ayr›ca, 2. 1973 imar bakanl›¤› yay›n›nda hiç yer TÜB‹TAK-EGIDE (Fransa) Araflt›rma ‹flbirli¤i Osmanl› Bankas› toplant›lar› kapsam›nda, verilmez; Cumhuriyetin 75. Y›l› yay›n›nda ise, Program› PIA - LE BOSPHORE bursu yazar›n yürütücülü¤ünde 15-16 Ekim 2010 master plan detayl› olarak aktar›lmaz. ‹mar kapsam›nda, Paris’teki Academie tarihlerinde ‹TÜ Taflk›flla’da gerçeklefltirilecek Bakanl›¤›, 1973, 50 Y›lda ‹mar ve Yerleflme, d'architecture / cité de l'Architecture du ulusal konferansta akademik çal›flma olarak Ankara. Mete Tapan, 1998, “‹stanbul’un Patrimoine / Archives d'Architecture du XXe yer alacakt›r.

Bizantion’dan ‹stanbul’a, Bir Baflkentin 8000 Y›l›

‹stanbul’un geçmifli, ‹stanbul’un dü- ‹stanbul’un, alg›s› de¤iflime u¤rayan rumda. Yak›nda Bizans dönemine flünce sisteminde uzun y›llar boyunca geçmifli, 2009 y›l›nda Fransa’da ger- özelleflmifl bir müzenin gündeme gel- 2500 y›l ile s›n›rl›yken Yenikap› kaz›- çeklefltirilen “Türkiye Mevsimi” prog- mesi pek de flafl›rt›c› olmasa gerek. lar› ile 8000 y›l öncesine uzam›fl oldu. ram› çerçevesindeki serginin ard›n- ‹stanbul’a iliflkin yap›tlar›n derlendi¤i Bu oldukça büyük bir de¤iflim. ‹stan- dan, Sak›p Sabanc› Müzesi Müdürü müzeler, Topkap› Saray› Müzesi, Türk bul’un tarihöncesi konusunda çal›- Nazan Ölçer’in sözleriyle “bu geçmi- ve ‹slam Eserleri Müzesi, Ayasofya flan, ‹stanbul Üniversitesi ö¤retim flin çeflitli evrelerinin dünyan›n uzak Müzesi, ‹stanbul Askeri Müze ve Kül- üyesi Prof. Dr. Mehmet Özdo¤an’a diyarlar›na da¤›lm›fl kan›tlar›n›, unu- tür Sitesi Komutanl›¤›, Antalya Müze- göre ise “yap›lan kaz›lar 800.000 y›l tulmufl bir bilmecenin parçalar› gibi si, Sadberk Han›m Müzesi, Pera Mü- öncelerinden itibaren insanlar›n bu- ‹stanbul’da bir araya getirmekte” olan zesi’nden olufluyor. ‹stanbul Rum rada oturdu¤unu aç›k kan›tlar›yla or- bir sergi ile oldukça kapsaml› olarak Patrikhanesi de katk›da bulunan ku- taya ç›karm›fl, ancak ‹stanbullu bunu gündeme getirilmifl oldu. rumlar aras›nda yer al›yor. Ölçer’in alg›lamamakta” direnmekte. K›sacas› Sak›p Sabanc› Müzesi’nde 5 Haziran sözünü etti¤i bilmecenin parçalar›, ‹stanbul’un geçmifl alg›s› de¤iflmek – 4 Eylül 2010 tarihleri aras›nda aç›k bunlar›n d›fl›nda 15 farkl› ülkeden 40 zorunda. Bu durum ‹stanbul’un tarihi- kalan “Efsane ‹stanbul: Bizantion’dan müze, arfliv, kütüphane ve kilise hazi- nin zaman zaman çarp›c› sloganlarla ‹stanbul’a – Bir Baflkentin 8000 Y›l›” nesinden derlenmifl bulunuyor. Yurt- gündeme gelmesine yol aç›yor. ‹stan- bafll›kl› sergi, birçok müzeden ödünç d›fl›ndan gelen eserlerle ilgili D›fliflle- bul tarihöncesinde Afrika’dan ç›kan al›nm›fl eserlerle oluflturulmufl. Bun- ri Bakanl›¤›’n›n Yurtd›fl› Tan›t›m ve insanlar›n Avrupa’ya ilk geçiflleri gibi lar›n bafl›nda kuflkusuz ‹stanbul Arke- Kültür ‹flleri Genel Müdürlü¤ü taraf›n- popüler kültürü de etkileyebilecek oloji Müzesi geliyor. Müzenin görece dan devlet garantisi sa¤lanmas›, bu olaylara sahne oluflturuyor. Ancak he- yak›n zamanlarda oluflan ve giderek kolay rastlanmayacak derlemeyi ola- nüz tarih öncesi dönemlere iliflkin büyüyen Bizans bölümleri, olas›l›kla nakl› k›lm›fl. buluntular böyle bir zenginli¤e de politik nedenlerle depoda bekleyen Ölçer’in, sergi kitab›n›n “Sunufl”unda ulaflm›fl de¤il. birçok eseri gün›fl›¤›na ç›karm›fl du- belirtti¤i gibi, sergi “her fleyden önce,

6 mimar•ist 2010/3 HABER ETK‹NL‹K

‹stanbul’un kalabal›k nüfusuna, bura- dan minimalist olmad›¤› kesin. Ol- sayesinde aktar›laca¤›na, bunun da da yaflayan, çal›flan pek ço¤u burada dukça büyük bir salonda yer alan “‹s- yolunun her fleyden önce bu geçmifli do¤mufl olan genç hemflerilerine tanbul’un kubbeleri” sunumunda ö¤renmek ve sahiplenmekten geçece- kentin insanl›k tarihi kadar eski geç- kubbelerin dönmesi, olas›l›kla izle- ¤i”ne inanmak çok önemli. Serginin miflini anlatmay›, dünya kültürünü yenlerin bafllar›n› döndürmek ifllevini böyle bir kültür bilincinin geliflmesi- oluflturan mimari ve sanat flaheserle- yerine getirmekte. Bu salonun dev ne katk›da bulunmas›n›, ‹stanbul’un riyle çevrili bir dünya baflkentinde ya- duvarlar›n›n “horasan harçl› moloz daha da eski ça¤lar›n›n biraz daha gü- flad›klar›n› hat›rlatmay›” amaçlam›fl. tafl duvar” görünümlü dijital bask› n›fl›¤›na ç›kma flans› bulabilmesini, Serginin zengin içeri¤inin bu amaca duvar k⤛d› ile kaplanm›fl olmas› da içler ac›s› haldeki Yar›mburgaz Ma¤a- ulaflmak için ifllev görece¤ine kuflku abart›l› tasar›m›n uç noktas›n› olufl- ras›’n›n yan› s›ra, tümüyle unutulmufl yok. Serginin genifl bir izleyici kat›l›- turmakta. Fikirtepe ve Pendik sitlerinin de biraz m›na ne kadar aç›k oldu¤u ise biraz Yine Ölçer’in söyledi¤i gibi “bu eflsiz olsun gündeme gelebilmesini tart›flmal›. Sergi tasar›m›n›n ise biraz kültür miras›n›n gelecek kuflaklara, diliyoruz. abart›l› oldu¤u düflünülebilir; en az›n- ancak içinde yaflayanlar›n korumas› Zafer Akay

Kent Düflleri Atölyeleri Farkl› Çal›flmalarla Son Buldu

Bu sene beflincisi düzenlenen Kent farkl› k›y›larda, farkl› sorunlara eleflti- Düflleri Atölyeleri, 31 Temmuz 2010 rel bak›fl getiren eylemleri oldu. Bu Cumartesi günü gerçeklefltirilen su- eylemler, kamusal alanda yetkililer ta- numlar ve kapan›fl kokteyli ile son raf›ndan hofl karfl›lanmasa da, Kad›- buldu. köy ve Karaköy k›y›lar›n›n esas sahibi Kat›l›mc› ö¤rencilerin kent ve kamu- olan kifliler için e¤lenceli bir oyuna sal alan kullan›mlar› konusunda, tar- ya da eyleme dönüfltü. t›flma, fikir üretme ve belirli alanlara Kad›köy’de vapuru kullanan insanlara dair projelerini gelifltirme yeri bul- günayd›n diyen ekip, Karaköy’de de- duklar› atölyelerin ilk haftas›nda Emre nizle insanlar aras›nda bariyer olufl- Zeytino¤lu “Adalar ve Karfl› K›y›lar”, turan duvara, boyad›klar› harfleri ya- Ali K›l›ç “Kent K›y›lar›”, Y›lmaz De¤er p›flt›rarak “Dikkat! Arkada Deniz Var!” “Kamusal Alan Planlamalar›na Halk›n diyen ekibe ilham kayna¤› oldu. Her Kat›l›m›”, Elias De¤er “Beyrut Deneyi- iki eylem de çevredeki insanlar tara- mi”, Cengiz Bektafl “Kentte Sokaklar f›ndan, belki de al›flkanl›klar› yüzün- ve Alanlar” ve Mücella Yap›c› “Kamu- den fark›nda bile olmad›klar› sorunla- sal Alanlar” konulu seminerleri ile r›na parmak bast›¤› için alk›fllarla kar- katk›da bulundular. fl›lan›rken, yetkililerin izin vermemesi Sonraki haftalarda, her atölye grubu, ile son buldu. kendi alan›nda, kamusal alan ve k›y› Atölye kat›l›mc›lar›, bir ay içinde yap- kullan›mlar› ile iliflkili fikirler ve pro- t›klar› projeleri, afifl, yerlefltirme ve jeler üzerine yo¤unlafl›rken, çal›flma- video gösterimlerini Mimarlar Odas› lar zaman zaman atölye yürütücüleri- ‹stanbul Büyükkent fiubesi’nde 31 nin yapt›¤› seminerlerle zenginleflti. Temmuz 2010 Cumartesi günü suna- ‹stanbul’un farkl› k›y›lar› üzerinde ça- rak birbirleri ile paylaflma imkân› bul- l›flmalar yapan kat›l›mc› ö¤renciler, dular. yap›lan geziler, tekne turlar›, tart›flma- lar ve proje incelemeleri ile besledik- leri düflleriyle, bu alanlarda gelece¤in mimarlar› olarak özgürce çal›flma ola- na¤› buldular. Bununla birlikte alana dair düfllerini, sokaklara da tafl›yarak, Derya Karada¤

mimar•ist 2010/3 7 KÜTÜPHANE

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Yunan Mimarlar (19-20. Yüzy›l)

Greek Architects in the Ottoman Em- nel Merkez yöneticileri olarak Rodos tan›tmak ve bu vesileyle meslektafl›- pire bafll›kl› kitab› tan›tmadan önce gezisine ve bölgedeki ortak kültürel m›za gecikmifl bir teflekkürü iletmek bu kitab›n elime nas›l ulaflt›¤›yla ilgi- miras›n de¤erlendirilmesi ile ilgili istedim. li k›sa bir bilgi vermek istiyorum. düzenlenen etkinli¤e kat›lm›fl; yörede Kitap bafll›ca üç bölümden olufluyor TMMOB Mimarlar Odas› Mu¤la fiu- kald›¤›m›z birkaç gün içerisinde co¤- ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son besi ve Yunanistan Teknik Odas› Oni- rafi ve kültürel olarak bu kadar yak›n zamanlar›nda ‹stanbul, ‹zmir ve Sela- Greek Architects in the ki Adalar Birimi birkaç y›ld›r ortak bir oldu¤umuz bir bölgeyi flimdiye kadar nik’te gerçeklefltirilen ve Rum mi- Ottoman Empire (19th – çal›flma sürdürüyorlar. Bu çerçevede yeterince tan›yamam›fl olmam›z› marlara ait yap›lar› ve mimarlar›n› ta- 20th centuries), Vassilis her iki Oda’n›n yöneticileri karfl›l›kl› önemli bir eksiklik olarak de¤erlen- n›t›yor. Her üç kente ait oldukça eski Colonas, ‹ngilizceye ziyaretlerde bulunmufllar, sergi, pa- dirmifltik. Rodos’taki meslektafllar›- resim ve haritalar›n yer ald›¤› metin- Çeviren: Chris Markham, nel ve teknik geziler için haz›rl›klar m›z›n s›cak ilgisi ve böylesi etkinlik- ler ça¤dafl foto¤raflarla zenginleflti- Olkos Publishers Ltd., 2005, Atina, 160 sayfa, yapm›fllar ve neticede her iki yakada lerin devam ettirilmesi do¤rultusun- rilmifl. Yazar Vassilis Colonas Yuna- 24 x 28 cm., ‹ngilizce. da genifl kat›l›ml› teknik geziler ve et- daki oluflan ortak isteklilik, iliflkilerin nistan ve Bat› Akdeniz ülkelerindeki (www.olkos.gr) kinlikler düzenlenmesini sa¤lam›fl- düzenli olarak sürdürülmesi ve gelifl- 19 ve 20. yüzy›llardaki mimari miras- lard›. Mimarlar Odas›’n›n komflu ül- tirilmesi yönünde umut vermiflti. Ni- la ilgilenen bir akademisyen. Kitapta- kelerle yap›lan iflbirli¤i protokolleri tekim daha sonra her iki yakan›n yö- ki sunuflundan Türkiye’de bu alanda çerçevesinde gelifltirdi¤i ve teflvik et- neticileri çal›flmalar›n sürdürülmesi çal›flanlarla yak›n iliflkisi oldu¤unu ti¤i bu çal›flman›n ilk kapsaml› bu- do¤rultusunda program yapm›fllar- ve Türkçe kaynaklardan da yararlan- luflmas› önce Mu¤la’da gerçeklefl- d›r. d›¤›n› anl›yoruz. Kitapta yer alan bel- miflti. Konu ortak kültürel miras ve Rodos’ta tan›flt›¤›m›z meslektafl›m›z ge, foto¤raf ve yorumlar›n bu alanda- bu miras›n korunmas› sorunlar›yd›. Paris Papatheodorou’nun ‹stanbul’a ki bilgilerimize yeni bir fley kat›p kat- Mu¤la fiubesi üyelerinin bölgedeki s›k s›k geldi¤ini ö¤renmifl ve sevin- mad›¤›n› konunun uzmanlar›na b›- kültürel miras›n belgelenmesi ve ko- mifltik, ziyaret etmesini bekliyorduk. rakmak gerekiyor. Üzerine de¤erlen- runmas› kapsam›ndaki sunufllar› ve Beyo¤lu’nda Yunanistan Konsoloslu- dirme yapmak, yorum ve elefltirilerini bu sunufllar›yla beraber haz›rlad›klar› ¤u’na ait fiiflmano¤lu Kona¤›’ndaki bizlerle paylaflmak isteyen tarihçileri- sergi paftalar›; benzer flekilde Yuna- kültür merkezinde aç›lan bir sergiye mize sayfalar›m›z›n aç›k oldu¤unu nistan’dan gelen meslektafllar›m›z›n kat›lmak için ‹stanbul’a geldi¤inde, belirtmek isteriz. Burada vurgulamak sunufllar›yla birlikte Mu¤la Üniversi- Mimarlar Odas›’na da u¤ram›fl ve bu- istedi¤imiz, insanl›¤›n ortak kültürel tesi salonlar›nda düzenlenen bir et- rada tan›tmaya çal›flaca¤›m kitab› he- miras› olarak de¤erlendirdi¤imiz kül- kinlikle de¤erlendirildi. Bu etkinli¤in diye getirmiflti. Ne yaz›k ki bu ziyare- tür varl›klar›n›n belgelenmesi, korun- devam› da Rodos’ta gerçeklefltirildi. tinde kendisiyle karfl›laflmam›z mas› konular›nda bilgilerimizin, de- Mu¤la fiubesi üyeleriyle birlikte Ge- mümkün olamad›. Kitab› Mimar.ist’te neyimlerimizin paylafl›lmas›; ortak bilimsel etkinliklerin sürdürülmesine olan özlemdir. Hem bu kadar yak›n, hem de bu kadar uzak olabilmenin nas›l olup da becerilebildi¤i, hep tar- t›flt›¤›m›z ama bir türlü çözemedi¤i- miz bir konudur. Y›llard›r kentlerimi- zin, yaflam çevrelerimizin oluflumun- daki farkl› katmanlar›n alg›lanabilme- si, benimsenmesi, tan›narak korun- mas›, sa¤l›klaflt›r›larak gelecek ku- flaklara aktar›lmas› hep dile getirdi¤i- miz bir söylem. Biz meslek insanlar›- na düflen görev belki de bu açmaz›n d›fl›na ç›kabilecek f›rsatlar› olufl- turabilmek, yarat›c›l›¤›m›z› bu yönde de kullanabilmek olmal›d›r. Bülend Tuna

8 mimar•ist 2010/3 KÜTÜPHANE

Brunelleschi’nin Kubbesi

Perspektif tekni¤inin yarat›c›s› olarak ketleri, mimari proje yar›flmalar›n›n makta kulland›¤› bu öyküleri as›l ola- bilinen Philippo Brunelleschi’nin ilginç yanlar›n› okudukça heyecan rak Floransa Katedrali’nin kubbesin- Floransa Katedrali’nin inflas›nda ald›- kazanan öykünün sürükleyicili¤ine de yo¤unlaflt›r›yor. Tabii bu arada ¤› rolü hikâye eden Ross King’in Bru- kap›lmamak mümkün olam›yor. ça¤dafl düflünür, sanatç›, mimar ve nelleschi’nin Kubbesi-Floransa’daki Kitapta, Santa Maria del Fiore kated- ressamlar›n çekiflmelerine yer ver- Büyük Katedralin Hikâyesi adl› yap›t› ralinin kubbe yar›flmas› sürecinden meyi de ihmal etmiyor. 2008 y›l›nda ABD’de en çok satanlar evvel kuyumculuk günlerinden tan›- Özellikle mimarl›k ö¤rencilerinin aras›na girdi ve ayn› y›l yazara “The yoruz kubbeyi tamamlayan Filippo okumas›n› tavsiye edebilece¤imiz bu Book Sense Nonfiction Book of the Brunelleschi’yi. Ö¤rendi¤i kabartma kitap, birçok teknik ayr›nt›y› hikâye Year” ödülünü kazand›rd›. ve oyma teknikleri ile 23 yafl›nda al- ederek ezberin ötesinde bir anlat›m Mimarlar ve mimarl›kla iliflkili mes- d›¤› ustal›¤›n›, San Giovanni Vaftize- avantaj› sunarken mimarl›k tarihi, lek insanlar›n›n yan› s›ra tarih, kültür vi’nin tunç kap›lar›n›n tasarlanmas› kültür ve sanat merakl›lar›na da yep- ve sanata ilgi duyanlar için oldukça için aç›lan yar›flmada kazand›¤› birin- yeni bir pencere aç›yor. etkili olan kitap, Belk›s Diflbudak’›n cilikle ispatlayan Brunelleschi; yaz›l- çevrisi ile Yap› Endüstri Merkezi Ya- d›¤›na göre Rönesans döneminde ‹lker Ertu¤rul y›nlar› taraf›ndan Türkçeye kazand›- ‹talyan hümanist düflünürlerin özgün r›ld›¤› için çok flansl›y›z. icatlara yönelik do¤al yetene¤i ifade “Milano Krall›¤› ile süren savafla, ka- etmek için türetti¤i deha (ingegno) ra ölüm denen veba furyas›na ve dö- s›fat›na lay›k görülen tarihteki ilk mi- nemin bin türlü zorluklar›na ra¤men mar ve sanatç› olma özelli¤iyle de 1296’da temeline bafllanan katedralin dikkat çekiyor. Brunelleschi’nin Kubbesi, tasar›mc›s› mimar-duvar ustas› Ar- Brunelleschi’nin hayat›ndan kesitler Ross King, Çev.: Belk›s nolfo di Cambio’ydu. ‹lk mimar›n sunan, Roma kentine yapt›¤› geziler- Diflbudak, YEM Yay›n, yapt›¤› tasar›m y›llar içinde kaybolup den ö¤rendiklerini aktaran kitap sa- May›s 2010, 181 sayfa, 14,5 x 20,5 cm. maketi kendi a¤›rl›¤› içinde çökerken yesinde arkeoloji biliminin tarihine Foto¤raf: ‹lker Ertu¤rul kule inflaat› devam ediyor fakat so- tan›kl›k edebiliyor, t›pk› bugün oldu- nunda kubbenin tamamlanmas› so- ¤u gibi önemli eserlerin o günlerde run oluyordu. 1970’lerde yap›lan ka- de ineklerin otlaklar›na döndü¤ünü, z›larda bulunan temellere bak›ld›¤›n- yap› malzemelerinin devflirildi¤ini, o da ça¤›ndan 900 y›l önce ‹stanbul’da günün mimarisine de katk› sunabile- ‹mparator Justinianus taraf›ndan infla cek önemli bulgular›n Rönesans’a et- edilen Ayasofya’y› 3,6 metrelik farkla kilerini hayretler içinde izleyebiliyor- geride b›rakabilecek bir tasar›m söz sunuz. Hatta yükseklikleri ve uzun- konusuydu.” luklar› ile insan› bugün dahi hayretler Yap›m› yüzy›llar süren devasa kated- içerisinde b›rakan su kemerlerinin ralin öyküsü gerçekten ilginç olmak- 14. yüzy›l insanlar› taraf›ndan zeytin- la kalm›yor, o y›llarda bugün hayran- ya¤› tafl›mak için kullan›ld›¤›n›n zan- l›k duydu¤umuz devasa yap›lar›n ya- nedilmesine pes diyorsunuz. O kadar p›mlar›na iliflkin önemli detaylar› da ki, Brunelleschi’nin Roma gezilerin- okurlar›na aktar›yor. Önemli bilgi den tan›d›¤› ve ça¤›ndan yaklafl›k 15 kaynaklar›na dayand›r›larak aktar›lan as›r önce infla edilen Panteon tap›na- bu detaylar sayesinde zaman içinde ¤›ndan daha büyük kubbeye ulafla- yolculuk yapabiliyor, kitab›n sat›rla- mamas›, ancak ondan sonraki en r›nda yüzy›llar ötesini yaflayabiliyor- an›tsal kubbeyi infla etmesindeki sunuz. Bugün bilinen mimarl›k tek- kudreti izleyebiliyoruz. niklerinin olmad›¤› dönemlerde yap›- Bu gibi birçok ayr›nt›n›n zevkle izlen- lan, birkaç konutu içine alabilecek di¤i kitapta kaynaklar› ihmal etmeyen ölçüde metrelerce uzunluktaki ma- King, ça¤› ve kültürü okuruna aktar-

mimar•ist 2010/3 9 KÜTÜPHANE

Cumhuriyet Sonras› Dönem Mimarl›¤› Tart›flmalar›na 1923-1960/‹zmit Kenti Üzerinden Farkl› Bir Katk›

TMMOB Mimarlar Odas› Kocaeli fiu- toplanarak, kitab›n içeri¤inde, hem Kitab›n “Önsöz”ü, ‹zmit için rehber besi yay›n› olarak sunulan, 1923- tarihsel, hem de mimarl›k faaliyetleri oluflturma projesinin gerekçelendiril- 1960/‹zmit, Cumhuriyet’in Tan›klar› incelenmifltir.” mesi aç›s›ndan önemli görülmekte- Binalar ve Kentten Haberler bafll›kl› Bu çerçevede, “bas›l› kaynaklar›n öte- dir. Cumhuriyet’in ilan›yla bafllayan, kitap, Kocaeli Üniversitesi Mimarl›k sinde, gazete kupürleri, eski ve gün- flehirlerin ve mimarinin her kent için ve Tasar›m Fakültesi Mimarl›k Bölü- cel foto¤raflar, arfliv belgeleri ile des- farkl›l›k gösterdi¤i gözlemi ba¤lam›n- mü Mimarl›k Tarihi Ana Bilim Dal› teklenen rehber çal›flmas›nda, ‹stan- da yazar, Cumhuriyet kurumlar›n›n ö¤retim üyesi Yrd. Doç. Dr. Oya fien- bul ve Ankara’daki pek çok kütüpha- benimsenmesi ve yerleflmesinin, yurt taraf›ndan haz›rlanm›fl. Proje ko- ne ile Cumhuriyet arflivinden yararla- –özellikle okullar ve halkevleri gibi– ordinatörlü¤ünü, yazarl›¤›n› ve gün- n›lm›flt›r. Taramas› yap›lan Türkyolu, simge yap›lar d›fl›nda, kentin mimari- cel foto¤raflar›n çekimini Oya fien- Demokrat Kocaeli, Hürfikir ve Hürsöz sine yans›mas›n›n, öznel koflullarla yurt’un yapt›¤› “rehber” niteli¤indeki gazetelerinden al›nan, kentin geliflme iliflkisine dikkat çekmektedir. Bu çer- kitap, oluflumuna, proje grubunun, serüvenini yans›tan –kronolojik s›ra- çevede, kitapta ‹zmit için ortaya ko- araflt›rma grubundaki yüksek lisans lanm›fl– gazete kupürleri, ‹zmitlilerin yuldu¤u gibi; ekonomik sorun baflta ö¤rencilerinin, sözlü tarih çal›flmalar› kentle kurduklar› iliflki ve imar çal›fl- olmak üzere, kentin özneleri olarak kapsam›nda ‹zmitlilerin katk›da bu- malar›na olan kat›l›m› sergilerken, tan›mlanan –kentin gazetecileri, mü- lunduklar› bir ekip çal›flmas›. kente eme¤i geçen mimar, mühendis, teahhitleri, valileri, belediye baflkan- “Türkiye’de Cumhuriyet’in ilan›ndan müteahhitler ve kentin yöneticileri de lar›, ö¤retmenleri, kentin ileri gelen- sonra Anadolu kentlerinin geliflimine tan›t›lm›flt›r.” leri– kentin fark›nda olan ve Cumhu- etki eden yap›lar›n, her kente göre Böylece “birincil kaynaklara dayan›- riyet modernleflmesine fark›ndal›k farkl› süreçte ve h›zda geliflmifl olma- larak yürütülen çal›flmada, kay›tlar›n, yaratan herkesin rolünün, kentin geli- lar›” görüflünden yola ç›k›lan çal›fl- kentte uzun süre yaflam›fl kiflilerle ya- fliminde ne kadar etkili oldu¤unun mada, ‹zmit’te Cumhuriyet’in yans›- p›lan sözlü tarih çal›flmalar›nda s›k önemi üzerinde durulmaktad›r. mas› olan yap›lar›n hikâyesini anlat- s›k bir araya gelip paylafl›larak do¤- Bu noktada, Cumhuriyet’in kurumla- mak, tan›t›m›n› yapmak ve kentin ge- rulanmas› sa¤lanm›fl ve infla edilen r›yla en erken var oldu¤u ‹zmit’in ge- liflim sürecinde oynad›klar› rolleri yap›lar›n yerleri tespit edilmifltir. Yer- liflimi –büyük ölçüde ekonomik ne- tespit etmek yönünde bir rehber elde leri tespit edilebilen yap›lar harita denlerle– 1940’lar›n sonlar›na tarih- edilmesi amac› belirleniyor. üzerinde iflaretlenmifltir. Her yap›n›n lenmektedir. Cumhuriyet’in izlerinin “Rehberin Kapsam›” ve “Girifl” bö- hikâyesi saptanarak, infla süreçleri ve nas›l özelleflti¤ini anlatan ve ‹zmit lümlerinde içerik ve yöntemle ilgili baz›lar›n›n da mimari özellikleri üze- için daha önce yap›lmam›fl bu çal›fl- ayr›nt›lar aç›klan›yor. Buna göre: rinde durulmufltur. Baz› yap›lar için man›n, Cumhuriyet’in kente getirdi¤i “Rehberin haz›rlan›fl› s›ras›nda ince- daha önce yap›lan mimari analizler yeni kurumlar, yaflam tarz› ve mimari lenecek yap›lar ve kentin gelifliminin nedeniyle daha fazla detay aktar›l›r- ürünlerin kolektif bellekte yer edin- tan›mlanabilmesi için tarih aral›¤› be- ken, zaman içinde di¤erleri için arafl- mesine katk› sa¤layaca¤› ve di¤er lirlenmifltir. 1923-1930 tek bir dö- t›rman›n geniflletilmesi hedeflenmek- kentler için yap›lacak çal›flmalar› tefl- nem olarak ele al›nm›flt›r. Sonraki y›l- tedir.” vik edece¤i düflünülmektedir. lar onar y›ll›k periyotlar içinde, “Rehberin içeri¤inde ayr›ca, ‹zmit’te Di¤er taraftan, “Sonsöz Yerine” bölü- 1930’lar, 1940’lar, 1950’ler ve 1960 günümüze ulaflm›fl mimarl›k ürünleri münde; yazar›n Cumhuriyet sonras› y›l› (4 dönem) biçiminde tarihi süreç- kadar, bugüne ulaflamayan ya da mimarl›¤› için kal›plaflm›fl/kabullenil- lere ayr›larak; her bir döneme iliflkin, ekonomik nedenlerle inflas› mümkün mifl baz› tan›mlamalara karfl›, sorgu- 1923-1960/‹zmit - gerçeklefltirilen yap›lar ve kentsel ge- olamayan yap›lara ait bilgiler de ve- lay›c› yaklafl›m ve tart›flma çerçeve- Cumhuriyet’in Tan›klar› liflim süreçleri kaydedilmifltir.” rilmektedir. Seçilen tarih sürecindeki sindeki önermeleri ise, konuya yöne- Binalar ve Kentten “Dönem aral›klar›, kendi içlerinde üç mimari katmanlaflman›n (y›k›l›p yeni- lik farkl› bir katk› anlam›nda de¤er- Haberler, Oya fienyurt, bölüm olmak üzere ‘Kentten Haber- den yap›lma), söz konusu oldu¤u ba- lendirilmektedir. TMMOB Mimalar Odas› Kocaeli fiubesi, 2010, 240 ler’, ‘Kamusal Yap›lar’ (Kamuya Aç›k z› yap›lar, rehberde yol gösterici hari- sayfa, 16 x 18,5 cm. Yap›lar) ve ‘Konutlar’ bafll›klar› alt›nda talar yard›m›yla aç›klanm›flt›r.” Bilge Ar›kan

10 mimar•ist 2010/3 GÖRÜfi Dünya Miras Komitesi Brezilya Toplant›s›n›n Ard›ndan: ‹stanbul Listede Kald›, Peki Ya Sonra? Nur Ak›n

ilindi¤i gibi ‹stanbul, Tarihî Yar›mada’daki ana listedeki yerini korumas› konusunda gerek- BBdört alan›yla (Sultanahmet arkeolojik par- lerin yerine getirilmesi için kentin sorumlular›- k›; kara surlar›; Süleymaniye ve Zeyrek kentsel na 2008’deki Dünya Miras Komitesi toplant›s›- alanlar›) 1985 y›l›ndan bu yana UNESCO na kadar iki y›ll›k süre verilmesi kararlaflt›r›lm›fl- Dünya Miras Listesi’nde yer almaktad›r. Dola- t›r. y›s›yla bundan 25 y›l önce, ‹stanbul’un çok de- 2008 toplant›s›nda da yap›lanlar olum- ¤erli oldu¤u zaten bilinen kültür varl›klar›n›n lu/olumsuz yönleriyle de¤erlendirilerek, hâlâ niteli¤i “uluslararas›” düzeyde de benimsenmifl süregelen beklentiler için ‹stanbul’a 2009’a dek ve dünya miras listesine giren bu alanlardaki ko- bir y›l daha verilmifltir. Geçen y›l Sevilla’da ger- ruma ve yenileme çal›flmalar›n›n uluslararas› çeklefltirilen 33. dönem komite toplant›s›nda platformda denetlenmesi ve desteklenmesinin ise, ‹stanbul’un listedeki durumunun de¤erlen- yolu aç›lm›flt›r. ‹stanbul’daki dünya çap›nda de- dirilmesi için, yine bir y›ll›k süre verilerek karar ¤er tafl›yan kültür varl›klar›n›n UNESCO’nun bu y›l Brezilya’da yap›lacak toplant›ya b›rak›l- koruma sistemi içinde yer almas›, ‹stanbul’un m›flt›r. 2008 ve 2009 raporlar›nda yinelenen dünyadaki önemli yerini ve bu vesileyle, bu de- uyar›lar a¤›rl›kl› olarak Tarihî Yar›mada alan ¤erlerin korunabilirli¤ini art›rmay› amaçlamak- yönetim plan› çal›flmalar›n›n uzmanlarla iflbirli¤i tad›r. Ancak Dünya Miras Komitesi 1993 y›l›n- içinde ivedilikle tamamlanarak uygulamaya ge- dan itibaren (yani ‹stanbul’un listede yer alma- çirilmesi, Galata’yla Tarihî Yar›mada aras›nda s›ndan sekiz y›l sonra), ‹stanbul’un bu özel metro geçiflini sa¤layacak Haliç Köprüsü proje- alanlar›n›n yeterince korunmamas›ndan yak›n- sinin çevre etki de¤erlendirmesi aç›s›ndan uy- maya bafllam›flt›r. O dönemde özellikle, Zeyrek gun olup olmad›¤›n›n incelenmesi ve gelifltirile- ve Süleymaniye’deki ahflap konutlar›n bak›ms›z- cek alternatiflerin de¤erlendirilmesi, Yenika- l›¤› ve y›k›lmaya yüz tutmalar› endifle konusu p›’da yap›lacak yeni düzenleme ve buraya getiri- olmufltur. ‹stanbul’un koruma sorunlar› son y›l- lecek trafi¤in kaz› alan›nda yarataca¤› tehlikeler, larda da uluslararas› düzeyde tart›fl›lmaya devam trafik ve turizm master planlar›n›n haz›rlanmas› etmektedir. ve lastik tekerlekli araçlar için Anadolu-Avrupa Four Seasons Oteli eki ve yakas› tüp geçifl projesinin çevresel etki aç›s›n- arkeolojik kal›nt›lar. Sürecin De¤erlendirilmesi ‹stanbul Dünya Miras› Sit Alan›’yla ilgili en önemli de¤erlendirme, Dünya Miras Komite- si’nin 2006 y›l› Temmuz ay›nda yapt›¤› toplan- t›da gerçekleflmifltir. Bu de¤erlendirme öncesi, kentin dört miras alan›n›n korunmuflluk duru- muna ba¤l› olarak, sonuçta ‹stanbul’un ana lis- teden “Tehlike Alt›ndaki Dünya Miras Liste- si”ne al›n›p al›nmamas› konusunda bir durum de¤erlendirmesi yapmak üzere, 2006 Nisa- n›’nda ‹stanbul’a gelen UNESCO ve ICOMOS uzmanlar› kapsaml› bir rapor haz›rlam›flt›r.1 Türkçeye çevrilerek kamuoyuyla da paylafl›lan bu raporda, Tarihî Yar›mada’n›n dünya miras› alanlar›nda beklenen düzeyde koruma sa¤lana- mad›¤› belirtilmifl; yine de bu yöndeki baz› olumlu çabalar de¤erlendirilerek, ‹stanbul’un

mimar•ist 2010/3 11 GÖRÜfi

dan Tarihî Yar›mada’da yarataca¤› tahribat›n Buna karfl›n Dünya Miras Komitesi; de¤erlendirilmesinin yap›lmas›, Four Seasons • UNESCO / ICOMOS ortak izleme he- Oteli’ne yap›lan eklerin Sultanahmet Arkeolojik yetlerinin 2006, 2008, 2009 raporlar›nda da Park› çerçevesinde yeniden de¤erlendirilmesi, sürekli olarak üzerinde durdu¤u Tarihî Yar›ma- 5366 say›l› yasa kapsam›nda Sulukule’de yap›- da’y› tehdit eden imar projelerine iliflkin tavsi- lan yenileme alan› projesinin korumadan çok yelerini yinelemekte ve 5366 say›l› “Y›pranan yeni yap›laflmay› öngören rant amaçl› bir soylu- Tarihî ve Kültürel Tafl›nmaz Varl›klar›n Yenile- laflt›rma yaklafl›m› içermesinin sosyal ve kültürel nerek Korunmas› ve Yaflat›larak Kullan›lmas› sorunlar›n›n gözden geçirilmesi olarak s›ralan- Hakk›nda Kanun” çerçevesinde önerilen kent- m›flt›.2 sel yenileme projelerinde sadece küçük düzelt- 25 Temmuz - 3 A¤ustos 2010 tarihleri ara- meler yap›lm›fl görünmesinden endifle duymak- s›nda Brezilya’n›n baflkenti Brasilia’da gerçek- tad›r; lefltirilen 34. dönem Dünya Miras Komitesi’nde • Dünya Miras Komitesi’nce istenen genel ‹stanbul’un durumu, 2009 Sevilla toplant›s›n- trafik plan›n›n detaylar›n›n verilmemifl olmas› daki öneriler ve bu ba¤lamda bir y›ll›k süre için- üzüntüyle karfl›lanmakta ve artan trafi¤in Tarihî de yap›lanlar ›fl›¤›nda yeniden de¤erlendirilmifl- Yar›mada’daki potansiyel etkileri konusundaki tir. endifleleri dile getirmektedir; Komite öncelikle; • Marmaray Tüp Geçifli ve Bo¤az’daki Mo- • Kültür ve Turizm Bakanl›¤›’nda “UNES- torlu Araçlar için Tünel Projesi’ne iliflkin detay- CO Dünya Miras› Sit Alanlar› Yönetim Müdür- lar›n talep edildi¤i flekilde verilmemesinden lü¤ü” kurulmufl olmas›; üzüntü duymakta ve her iki proje için de, Tari- • Tarihî Yar›mada Yönetim Plan›’n›n haz›r- hî Yar›mada’n›n “üstün evrensel de¤eri” üze- lanmas›nda ilerleme kaydedildi¤i ve plan›n 1 rindeki olas› etkilerini ele alan özel miras etki fiubat 2011 tarihinde tamamlanaca¤›; de¤erlendirmelerine ve detaylara yönelik iste¤i- • Dünya Miras varl›¤›n›n kapsam› ve de¤eri- ni yinelemektedir; ne iliflkin paydafllar ve yerel toplum örgütleri • Four Seasons Oteli’nin ek binas›n›n iptal aras›ndaki bilinçlendirme çabalar›n›n varl›¤› ve edilmesi karar›n› memnuniyetle karfl›lamakta, bu çabalar›n Yönetim Plan› çerçevesinde birlefl- ancak önemli arkeolojik kal›nt›lar›n uzun süre tirilmesinin teflviki; hava koflullar›na aç›k kalm›fl olmas›ndan endifle • ‹stanbul 2010 Ajans›; Ulusal Ahflap Birli¤i duymakta ve bu ba¤lamda koruma için yeterli ve KUDEB’in Osmanl› ahflap evlerinin korun- önlemler al›nmas›n› talep etmektedir; mas› konusundaki ortak giriflim çabalar› –ancak • Haliç üzerindeki kuleli kablo destekli met- bunun genel yönetim plan›n›n bir parças› olarak ro köprüsü projesi teklifini, Dünya Miras Komi- bütüncül bir koruma ve rehabilitasyon stratejisi tesi Operasyonel ‹lkeleri’nin 179 (b) Paragraf› ya da program› içinde gelifltirilmesi yönündeki çerçevesinde üstün evrensel de¤ere ve ‹stan- iste¤ini bir kez daha vurgulayarak– 2009’dan bul’un bütünlü¤üne geri döndürülemez zarar- bu yana ‹stanbul ad›na gerçeklefltirilen olumlu lar verme potansiyeline sahip oldu¤u düflünce- Süleymaniye. ad›mlar olarak belirtmektedir. siyle de¤erlendirmektedir. Bu ba¤lamda, ‹stan- bul’un üstün evrensel de¤erinin korunmas›n› güvence alt›na almak ve özellikle Süleymaniye Camisi ve Tarihî Yar›mada’n›n genel silueti üze- rindeki etkilerinin kapsaml› de¤erlendirmesini sa¤lamak için, alternatif çözümler içeren Ba- ¤›ms›z Etki De¤erlendirmesini 15 Ekim 2010 tarihine dek istemekte, ayr›ca bu konuda pay- dafllar aras›nda sürekli müzakereler bafllat›lmas›- n› talep etmektedir.

Dünya Miras Komitesi ayr›ca afla¤›daki önlem- lerin al›nmas›n› hararetle teflvik etmektedir: • Kültür varl›klar›n›n ola¤anüstü evrensel de¤erinin korunmas› için Dünya Miras Komite- si’nin 33. oturumunda ve ayr›ca UNESCO / ICOMOS ortak reaktif izleme heyeti taraf›ndan

12 mimar•ist 2010/3 GÖRÜfi

2009 y›l›nda istenen kapsaml› bir yönetim pla- alan›nda göstermekte oldu¤u çabalar›n olumlu n›n›n dan›flma kurullar›nca gözden geçirildikten biçimde de¤erlendirildi¤ini; özellikle ‹stanbul sonra kabul edilmesi; 2010 Avrupa Kültür Baflkenti fonlar›n›n yar›s›n- • Kentsel dönüflüm projeleri de dahil olmak dan fazlas›n›n eski eser restorasyonu ve korun- üzere, ulafl›m ve di¤er altyap› projelerini kapsa- mas›na tahsis edilmifl olmas›ndan övgüyle söz yan tüm büyük ölçekli projelerde bu projelerin edildi¤ini4; bununla birlikte, UNESCO’nun ‹s- kültür varl›klar›n›n ola¤anüstü evrensel de¤eri tanbul’da Tarihî Yar›mada için bir tarihî alan üzerinde olumsuz etkiler göstermemesini sa¤la- yönetim plan›n›n yap›lmas›; ahflap evler ve sur- maya yönelik s›k› bir miras etki de¤erlendirmesi lar›n korunma durumlar›; kentsel dönüflüm sürecinin uygulanmas›; projelerinin kültür miras›na etkisi; Haliç Metro • ‹stanbul’daki kültür varl›klar›n›n bafll›ca Geçifl Köprüsü Projesi’nin durumu konusunda hassas ö¤eleri olan Osmanl› tarz› ahflap evler ile ‹BB ile teknik istiflare ve temaslar›n sürdü¤ünü; II. Teodosius surlar›n›n korunmas› ve bunlar›n Dünya Miras› Komitesi’nin, bu konularla ilgili muhafazas› ve rehabilitasyonu için bir progra- baz› ilerlemeleri not etmekle birlikte, baz› ek- m›n kabul edilmesi. sikliklerin de oldu¤u uyar›s›nda bulundu¤unu; bu konulardan en acil olan›n da Haliç Metro Karar›n son cümlesinde, “Çevre etki de¤erlen- Geçifl köprüsü olarak gösterildi¤ini, ancak bu dirmesinin sonuçlar› ve di¤er önlemler aç›s›n- köprünün yap›lmas›na UNESCO uzmanlar›n›n dan da kayda de¤er bir ilerlemenin gerçekleflti- ilke olarak itiraz etmedikleri gibi, Tarihî Yar›- rilmemifl olmas›n›n ›fl›¤›nda, kültür varl›klar›n›n mada’n›n trafi¤ini azaltacak olmas› nedeniyle Tehlike Alt›ndaki Dünya Miras› Listesi’ne dahil kültür miras›n›n korunmas› bak›m›ndan faydal› edilip edilmemesi karar›n›n tart›fl›l›p de¤erlendi- bile olabilece¤ini ifade ettiklerini bildirmekte- rilmesi için yukar›da s›ralanan konulara dair ay- dirler. r›nt›l› bir raporun Dünya Miras Komitesi’nin 2011 y›l›nda yap›lacak 35. oturumunda ince- lenmek üzere 1 fiubat 2011 tarihine kadar Dünya Miras› Merkezi’ne ulaflt›r›lmas›” isten- mektedir. ‹stanbul’un Dünya Miras Listesi’ndeki du- rumuyla ilgili olarak bugün var›lan son nokta budur. Ancak komitenin 25 Temmuz’da baflla- yacak toplant›s›ndan önce, 10 Temmuz günü Anadolu Ajans›’n›n (AA) Paris’ten geçti¤i “‹s- tanbul’un UNESCO’nun Tehlike Alt›ndaki Dünya Miras Listesi’ne Al›nmas› Gündemde Yok” bafll›kl› haberi ilgi çekicidir. Bas›na yayg›n bir biçimde yans›yan bu haberde3, AA muhabi- rine bilgi veren diplomatik kaynaklar›n, 25 A¤ustos’ta Brezilya’da bafllayacak olan Dünya Miras› Komitesi toplant›s›nda, ‹stanbul’un Teh- like Alt›ndaki Miras Listesi’ne al›nmas›na dair Daha komisyon toplant›s› bafllamadan bas›- Süleymaniye’de KUDEB baz› talepler olsa da, son temaslar ve olumlu ge- na verilen ve kamuoyunun ilgiyle karfl›lad›¤› bu onar›m›. liflmeler nedeniyle bunun çok muhtemel görül- AA kökenli haber üzerine Dünya Miras Merke- medi¤ini aç›klad›klar› belirtilmektedir. zi Avrupa Bölümü Baflkan› Mechtild Rössler, Söz konusu haberde, UNESCO ile Türk “UNESCO, Brezilya’daki oturum öncesinde Hükümeti ve ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi ‹stanbul’un durumunun ne olaca¤› hakk›nda (‹BB) aras›nda yap›c› bir diyalogun sürdü¤ünü hiç bir yorumda bulunmam›flt›r. UNESCO ta- belirten diplomatik kaynaklar, ‹stanbul’un Teh- raf›ndan bir aç›klama yap›ld›¤› iddias›, kesinlikle like Alt›ndaki Miras Listesi’ne al›nmas› konu- ve kategorik olarak do¤ru de¤ildir. Oturum ön- sunda bir sorun yaflanmayaca¤›n›; UNESCO cesinde aç›klama yap›lmas› kurumun ilkelerine Dünya Miras› Merkezi ve Dünya Miras› Komi- ayk›r›d›r. Anadolu Ajans›’n›n haber kayna¤› tesi belgelerinde ve yap›lan temaslarda Kültür hakk›nda fikir sahibi de¤ilim. Ancak Dünya Mi- ve Turizm Bakanl›¤› ve ‹BB’nin ‹stanbul’un zor ras Merkezi’ne dayan›larak verilen bu haber koflullar›na ra¤men kültür miras›n›n korunmas› gerçek d›fl›d›r” diye bir aç›klama yapmak zorun-

mimar•ist 2010/3 13 GÖRÜfi

da kalm›flt›r. Gerçekten de 2006, 2008 raporla- Son toplant›daki kararla durumun bir y›l daha r› UNESCO/ICOMOS uzmanlar›ndan oluflan ötelenmifl olmas›, yetkililerce bir “zafer” olarak heyet ziyaretlerinde grup içinde yer alan Bayan nitelendirilmifltir. Oysaki y›llard›r var olan bu Rössler’in de ifade etti¤i gibi, henüz toplant› tehlikenin sürekli olarak gündeme gelmesi ve bafllamadan ve dolay›s›yla da son karar olufltu- k›sa vadelerle ötelenmesi ‹stanbul gibi özel tari- rulmadan Dünya Miras Komitesi’nin böyle bir hî de¤er tafl›yan ve üç imparatorlu¤a baflkentlik aç›klama yapm›fl olmas› kurumun ilkeleriyle yapm›fl bir kent için yeterince gurur k›r›c›d›r. ba¤daflmamaktad›r. Ancak yetkililerin ‹stan- Kararlarda her seferinde vurgulanan, yöneticile- bul’un korunmas› konusundaki elefltirileri göz rin ‹stanbul’un mimari miras alanlar›n› uluslara- ard› ederek, “zaten koruma yönünde her fley en ras› ilkeler çerçevesinde korumak yerine, tarihî iyi flekilde yap›l›yor” biçimindeki her zaman iz- kimli¤ini tehlike alt›na sokan projelerle zedele- lenen rahat ve emin tav›rlar›n› uluslararas› dü- me e¤ilimleridir. zeyde henüz do¤rulanmam›fl bir genel aç›kla- ‹stanbul’un ne kadar özel ve önemli de¤er- mayla toplant› öncesi kamuoyuna duyurmas› ler içerdi¤i tart›flmas›zd›r ve dünyadaki bu nite- hiç de yad›rgat›c› olmamaktad›r ve adeta önce- likte kentler aras›nda çok ayr›cal›kl› bir yeri var- den al›nm›fl bir taahhüt niteli¤i tafl›maktad›r. d›r. Dünya Miras Komitesi’nin karar›n›n ötesin- Nitekim toplant› sonunda al›nan karar do¤- de, bunun bilincinde olmak ve kültür varl›kla- rultusunda Dünya Miras Komitesi, ‹stanbul’un r›yla ilgili geriye dönüflü olmayan kay›plar› her Dünya Miras Listesi’ndeki yerinin korunmas› ne pahas›na olursa olsun önlemek, böylesine için bir y›l daha süre vermifl, üzerinde durulan özel bir kentin yöneticilerinin esas görevi olma- istenenler sa¤lanamad›¤› takdirde varl›¤›n l›d›r. Oysa konuyla ciddi bir biçimde ilgili olan “Tehlike Alt›ndaki Miras Listesi”ne al›nabilece- herkes ‹stanbul’un tarihî alanlar›nda evrensel ¤i belirtmifltir. kurallara uygun koruma konusundaki ihmal ve yanl›fll›klar›n sürdü¤ünü bilmektedir. Dünya Miras Komitesi’ne verilen taahhütlerle, ‹stan- bul’un listedeki yerini korumas› bir y›l daha sa¤- lanm›fl olabilir ve bu durum kamuoyuna bir za- fer edas›yla duyurulmufl olabilir5, ama bu kendi kendimizi aldatmaktan baflka bir fley de¤ildir. Ayr›ca daha önce de vurguland›¤› gibi, y›llard›r raporlarda yer alan uyar›lar ve “tehlike alt›ndaki miras listesine düflüp düflmeme” heyecan›n›n uluslararas› platformda her y›l bir kez daha tek- rarlanmas› ‹stanbul ad›na utanç verici bir du- rum oluflturmaktad›r. ‹stanbul’un en özellikli noktalar›ndan Ha- liç’te yer alacak ve baflta Süleymaniye Cami ol- mak üzere Tarihî Yar›mada siluetini önemli öl- çüde etkileyecek metro köprüsünün, y›llard›r üzerinde durulan olas› sak›ncalar›n›n etki de- ¤erlendirmesinin yap›lmam›fl olmas› ve gelifltiri- Zeyrek’te ahflap evler. Son Karar ve Sonras› len projenin aynen uygulanmas›nda ›srar edil- Yukar›da da vurguland›¤› gibi, 1985’ten bu ya- mesi; 5366 say›l› yasayla ilan edilen Sulukule6, na dört alan›yla Dünya Miras Listesi’nde yer Fener-Balat gibi yenileme alanlar›nda, kentin alan ‹stanbul’un, özellikle 2000’li y›llar›n bafl›n- kimli¤ine çeflitlilik katan tarihî bölgelerin sosyal dan itibaren geçen süre içinde de¤erlerini koru- ve fiziksel de¤erlerini hiçe sayan yeni soylulafl- mas› yönünde beklenilen ad›mlar› atmam›fl ol- t›rma projeleri gelifltirilmesi; Marmaray ve mo- mas› nedeniyle listedeki yerini koruyup koruya- torlu araç geçifli gibi büyük ölçekli altyap› proje- mamas›, y›ll›k komite toplant›lar›nda sürekli lerinin uygulanmadan önce kültür miras› üze- olarak tart›fl›lmaktad›r. Özellikle 2006’daki Vil- rindeki etkilerinin de¤erlendirilmesinin yap›l- nius toplant›s›n› izleyen süreçte bu tart›flmalar mamas›; Four Seasons Oteli ek bina inflaat›n›n daha da yo¤unlaflm›flt›r ve kamuoyunda her y›l üzerinde bulundu¤u miras alan› Sultanahmet Temmuz ay›na do¤ru Dünya Miras Komite- Arkeolojik Park›’nda ortaya ç›kar›lan arkeolojik si’nin alaca¤› karar heyecanla beklenmektedir. kal›nt›lar›n uzun süredir tüm hava koflullar›na

14 mimar•ist 2010/3 GÖRÜfi aç›k b›rak›lmas› gibi olumsuzluklar ve buna ba¤l› kayg›lar gerek ulusal, gerekse de dünya kültür çevrelerinde rahats›z edici olmaktad›r. Buna ra¤men yetkililerin, Brezilya toplant›s›n›n hemen ard›ndan kamuoyuna “‹stanbul kazan- d›!” fleklinde duyuruda bulunmas›, yukar›da s›- ralanan tehditlerin ne denli hafife al›nd›¤›n› göstermektedir.7 Kuflkusuz ‹stanbul’un evrensel koruma ilke- lerine uygun bir biçimde de¤erlendirilmesi UNESCO’dan önce, ülke ad›na önem tafl›mak- tad›r. ‹stenilen dünya miras alanlar›ndaki ko- runmuflluk durumlar›n›n her y›l tart›fl›larak de- ¤il, övgülerle rapor edilmesidir. Ancak durum ortadad›r ve bu kararla bilim politikaya feda edilmifltir. Yukar›da sözü edilen tehlikeler orta- dad›r. Bu tehlikelerin alt›n› çizen ve yap›lan yanl›fll›klar konusunda uyar›larda bulunan nitelikleriyle listeye girmeyi hak eden Mardin, Afrodisias, Zeyrek’te KUDEB onar›m›. Edirne/Selimiye gibi 23 aday de¤erin durumunu da UNESCO/ICOMOS ortak raporlar› ve tarafs›z etkileyebilir. Çünkü UNESCO’nun liste kriterleri aras›nda uzman görüflleri göz ard› edilmekte, onun yeri- “korumada isteklilik, kararl›l›k ve alan yönetimi ne politikac›lar›n giriflimleri ve hep yinelenen güvencelerinin sa¤lanmas›” kurallar› vard›r. ‹stanbul için söz vermeleriyle kararlar de¤ifltirilerek, yumufla- verilen sözlerin yerine getirilememesiyle, di¤er adaylar›n t›lmaktad›r. Brezilya toplant›s›nda ‹stanbul, son önünün t›kanmas› mümkündür. O. Ekinci, “‹stanbul Mardin’i de Engelliyor”, Cumhuriyet, 10 Temmuz 2010. dakikada verilen taahhüt ve teminatlarla listede- ki yerini korumufltur. Ama yukar›da say›lan olumsuzluklara bakarak, kendimizi aldatmadan ‹stanbul’un Dünya Miras Listesi’ndeki yerine uygun bir biçimde korundu¤unu, ya da de¤er- lerinin tehlike alt›nda olmad›¤›n› söyleyebilir miyiz?

Nur Akın, Prof. Dr., ‹stanbul Kültür Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü; ICOMOS Türkiye Yönetim Kurulu Baflkanı Afterwards the World Heritage Committee Meeting in Brasilia: Notlar: Istanbul Continues to Preserve its Place, Well Then? 1. TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi, The preservation of the four world heritage areas of Istanbul inscribed on the ‹stanbul Dünya Miras› Sit Alan› ICOMOS/UNESCO Ortak Uzman Heyeti ‹nceleme Raporu, 6-11 Nisan 2006, World Heritage List since 1985 are annually controlled by the joint World ‹stanbul 2006. Heritage Center / ICOMOS reactive monitoring missions. According to the 2. 2009 raporuyla ilgili olarak bkz. D. ‹nceday›, decision taken in Brasilia, The World Heritage Committee notes some efforts like “UNESCO Dünya Miras› Komitesi Toplant›s›n›n the establishment of ‘UNESCO World Heritage Sites and Site Management Ard›ndan ‹stanbul ‹çin Yinelenen Uyar›lar”, Mimarlara Directorate’ in the Ministry of Culture and Tourism; the drafting of the Mektup, TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent Management Plan; the efforts in raising awareness on the scope and value of the fiubesi, 2009/08, say›: 126, s.1-2. World Heritage property among stakeholders and local communities; the efforts 3. Bkz. 10 Temmuz 2010 tarihli Milliyet; Vatan, HaberTürk, Bugün gazeteleri. of the joint initiative with Istanbul 2010 Agency and the National Timber Association and KUDEB regarding the preservation of the Ottoman timber 4. Bu durum özellikle 10 Temmuz 2010 tarihli Vatan gazetesi haberinde vurgulanm›flt›r. houses. However, it points out the danger of Law 5366 for the renewal areas; lack 5. Örne¤in HaberTürk’ün 31 Temmuz 2010 tarihli of details related to the Marmaray Rail Tube Tunnel and the Bosporus Transition ‹stanbul ekinde oldu¤u gibi: “UNESCO’dan harika Tunnel Project for Motor Vehicles; the proposed construction project for a metro karar”; “Sevgiler UNESCO”... bridge across the Golden Horn and its environmental effect especially related to 6. Sulukule Yenileme Alan›’ndaki ilk yeni yap› uygulamas›, Süleymaniye Mosque. It urges the authorities to prepare an Independent Impact flafl›rt›c› bir biçimde dünya miras› alanlar›ndan kara surlar› Assessment of the Golden Horn metro bridge by 15 October 2010 and to finish koruma band› içinde yer almaktad›r. the management plan of the historic peninsula by 1 February 2011. 7. Bu yaz›lardan biri olarak bkz. G. Benmayor, “‹stanbul Istanbul is continuing to preserve its place in the World Heritage List. However, Brezilya’da kazand› m›?”, Hürriyet, 3 A¤ustos 2010. Ayr›ca ‹stanbul’un listedeki durumunun her seferinde looking at the conservation problems of this outstanding universal valued tart›fl›l›r olmas›, Türkiye’nin Dünya Miras Listesi’nde yer property, is it possible to say that it is out of danger? almak için baflvurdu¤u, halen geçici listede bulunan ve özel

mimar•ist 2010/3 15 ‹STANBUL 2010 Europa Nostra-Türkiye Çal›flmalar›na Bafll›yor Orhan Silier

eçti¤imiz 8-12 Haziran günlerinde ‹stan- bir projeye, Yeni Cami Hünkâr Kasr›’n›n resto- GGbul önemli bir dizi kültürel buluflmaya rasyonuna verilmesi, son 30 y›ld›r oldu¤u gibi, sahne oldu. Bu buluflmalar, ülkemizde ad› yak›n ödüller dolay›s›yla Europa Nostra’n›n bir ölçü- zamana kadar pek duyulmam›fl, ancak Avru- de kültür gündemine tafl›nmas›na neden oldu. pa’n›n önde gelen 450 koruma kuruluflu ile Zaten Europa Nostra, Türkiye’de, 1979’da 1500 üyeyi temsil eden bir uluslararas› merkez, Malta Köflkü ve 1984’teYeflil Ev restorasyonla- Avrupa Kültürel Miras Kurulufllar› Federasyonu r›na ilk ödülleri vereli beri, 11 kere, temel ola- (Europa Nostra) taraf›ndan örgütlendi (bkz. rak mimarl›k meslek çevreleri ile s›n›rl› olarak, www.europanostra.org). Kültürel Miras Ödülleri ile ilgili küçük haber- Avrupa’n›n dört bir yan›ndan yüzlerce koru- lerde ad› geçen bilinmedik bir kurulufl olarak mac›, bir yandan Europa Nostra Yönetim Kuru- kald›. lu, Konseyi, Genel Kurulu gibi kurum içi top- 1980’lerin sonlar›nda Selçuk Erez, Çelik lant›lar›nda, öte yandan “Surlu Kentlerde Koru- Gülersoy, Metin Sözen ve ‹lhan Nebio¤lu’nun ma Sempozyumu”, “Çoklu Kimlikler – Tek Mi- da aralar›nda bulundu¤u bir grup korumac›n›n ras Forumu”, “Ödül Kazanan Proje Sunumla- Europa Nostra’yla yak›n iliflki içinde çal›flacak r›”, “Türkiye Kültürel Miras STK’lar›yla Bulufl- Bizim Ülkemiz Derne¤i deneyimi ise ne yaz›k ma Paneli” gibi mesleki tart›flma platformlar›n- ki uzun ömürlü olmad›... Bu koflullarda, da yan yana geldiler. ‹stanbul Kitapl›¤›, Gülha- 1992’de Europa Nostra kongresinin ‹stan- ne Park› Alay Köflkü, Y›ld›z Saray› Tiyatrosu ve bul’da yap›lmas› da kat›lanlar için güzel an›lara Büyük Mabeyn, Tophane-i Amire, Mimar Si- vesile olman›n ötesine geçemedi... nan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Kadir Has Kültürel miras›n korunmas›n›n ve sivil top- Üniversitesi Cibali Kampusu gibi mekânlarda lumun bu sürece etkin bir biçimde kat›lmas›n›n gerçeklefltirilen bu program, Malta Köflkü, Aya- en yak›c› sorunlardan birini oluflturdu¤u bir ül- sofya, Süleymaniye ve Kariye’yi kapsayan sosyal ke için ortak çal›flma ve paylaflma ihtiyac› son programla birleflince, kat›lanlara Türkiye’de ko- derece büyük iken, bu uzun süreli kopuklu¤un rumac›l›¤›n ve kültürel miras koruma hareketi- nedenleri nelerdi? Niye, Türkiye’deki kültürel nin durumu konusunda kimi gözlemlerde bu- miras çevreleri, Avrupa’da bir bölümü yüz y›l› lunma olana¤› da verdi. aflan deneyime sahip ve çok büyük ölçeklere Toplant›lara ve gezilere ek olarak, Sirkeci ulaflm›fl, birçok alanda örnek çal›flmalar yürüten Gar›’n›n birinci peronunda “Örne¤in Gücü” Avrupal› vak›flar, dernekler, enstitüler, merkez- adl› Avrupa Kültürel Miras Ödüllerini konu ler ile yak›n ba¤lar kur(a)mad›lar? Niye Europa alan büyük bir sergi aç›ld›. Europa Nostra’n›n Nostra’n›n Türkiye’deki kurumsal ve bireysel Heritage in Motion dergisi bir ‹stanbul Özel Sa- üyelikleri –bu sat›rlar›n yazar›n›n Tarih Vakf› y›s› yay›mlad›. Toplant› sonras›nda baz› kat›l›m- ad›na 1995-2009 dönemindeki kat›l›m› ve c›lar daha uzun süreli inceleme turlar›na kat›lma Konsey üyeli¤i ve 2009 sonras›nda Yönetim olana¤›n› da buldular. Kurulu’ndaki çal›flmalar› d›fl›nda– büyük ölçüde ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Baflkenti k⤛t üzerinde kald›, bu kuruluflun forumlar›na, program› içinde gerçeklefltirilen bu etkinlikler- konferanslar›na, kampanyalar›na Türkiye’den den en büyü¤ü ve bas›nda da en fazla yer bula- hemen hiç kat›l›m ol(a)mad›? Niye Europa n› Aya ‹rini’de yap›lan Avrupa Birli¤i – Europa Nostra yay›nlar›nda, tehlike alt›ndaki miras ça- Nostra Kültürel Miras Ödülleri Töreni oldu. l›flmalar›nda Türkiye’deki kültürel miras›n du- Avrupa Komisyonu’nun Kültür, Gençlik ve rumu –Allianoi d›fl›nda– ele al›n(a)mad›? Niye E¤itimden Sorumlu Komiseri ile Kültür ve Tu- –Prof. Ifl›k Aydemir’in y›llard›r tek bafl›na özve- rizm Bakan›’n›n haz›r bulundu¤u ödül törenin- riyle yürüttü¤ü Bilimsel Kurul üyeli¤i d›fl›nda– de, 29 ödüllü projeden birisinin Türkiye’den Türkiye’den uzmanlar Europa Nostra’n›n jüri-

16 mimar•ist 2010/3 ‹STANBUL 2010 lerinde, konferanslar›nda, bilimsel çal›flmalar›n- küçük bir istisna oluflturdu¤u, Avrupa ile kurul- da yer al(a)mad›lar? mak istenen iliflkinin neredeyse tümüyle hibe programlar›ndan yararlanma çabalar› ile belir- Europa Nostra’n›n Sosyal Dönüflümü lendi¤i koflullarda, sivil toplum için, kal›c› ve Bu kopuklu¤un nedenlerinden bir bölümü derinlikli yurtd›fl› ba¤lant›lar kurulmas› öncelik- Türkiye’den kaynaklanmad›; Europa Nost- ler listesinin hayli arkalar›nda kald›. Kuflkusuz, ra’n›n yap›s› ve geçirdi¤i dönüflümle yak›ndan sivil toplumun uluslararas› iliflkiler için yerel ve iliflkili oldu merkezî yönetimden alabildi¤i deste¤in son de- Europa Nostra 1960’lar›n bafl›nda Avrupa rece s›n›rl› olmas›, bu tür iliflkilerin önemli ölçü- Konseyi’nin deste¤i ve baflta ‹talya Nostra ol- de “tehlikeli faaliyet” kapsam›nda alg›lanmas›, mak üzere bir dizi ülkeden korumac› dernekle- dolay›s›yla var olan devlet kaynaklar›n›n kay›r- rin kuruculu¤u ile olufltu. Zaten daha bafllan- mac› bir biçimde yandafl kurulufllar için kullan›- g›çtan itibaren kendi mülklerinin gelece¤i ve ta- l›p “STK’lar› yapabilir k›lma”ya yönelik politi- rihî binalarla yak›ndan ilgilenen Avrupa asilza- kalar izlenmemesi de bu e¤ilimi güçlendirdi. delerinin öncülük etti¤i sivil toplum kuruluflla- r›n›n önemli bir a¤›rl›k oluflturdu¤u kurulufl ya- p›s›, 1991’de Europa Nostra’n›n Avrupa Kale- ler ve fiatolar Birli¤i ile birleflmesi ve 1990’lar ve 2000’ler boyunca önce Danimarka Kraliçe- si’nin efli Prens Hendrik (17 y›l), sonra ‹spanya Kral›’n›n ablas› Prenses Infanta de Bourbon’un (iki y›l) baflkanl›¤› alt›nda elitistleflti. Avrupa Üniversitesi Eski Rektörü Otto von Goblens’in Yürütücü Baflkanl›¤› döneminde bafllayan yenilenme çal›flmalar› bu kiflinin erken yaflta kanserden ölümü üzerine yavafllad›. Böy- lece, ancak 2006-2009 y›llar›n› alan uzun iç tar- t›flmalardan sonra, Europa Nostra, 2009 hazira- n›nda Sicilya’da yap›lan kongresinde yeni bir program ve tüzük kabul ederek, daha genifl bir sosyal tabana ve daha dinamik bir iç yap›ya yö- nelebildi. Bir yandan meslek çevrelerinden pro- fesyonellerin, özellikle gençlerin kazan›lmas›, öte yandan Europa Nostra’n›n Do¤u ve Gü- En güçlü oda, vak›f ve derneklerin önemli Üstte, Aya ‹rini’de, Avrupa neydo¤u Avrupa’ya daha büyük ölçüde girifle- bölümü; ya “biz bize benzeriz” milliyetçili¤i, Birli¤i / Europa Nostra Kültürel Miras Ödül rek co¤rafi kapsam›n› geniflletmesi ve bir baflka çok önemli bir kültürel miras varl›¤›na sahip Töreni. aç›dan da maddi miras d›fl›ndaki kültürel miras bulunman›n otomatik olarak koruma alan›nda Altta, Sirkeci Tren alanlar›n›n görev kapsam›na al›nmas› önemli da yeterli birikime sahip bulunma anlam›na ge- ‹stasyonu’nda, Europa gündem maddeleri haline geldi. lece¤i anlay›fl› ve “yabanc›”ya güvensizlik, ya da Nostra En ‹yi Uygulamalar “Örne¤in Gücü” sergisinin Dolay›s›yla, Europa Nostra, temel olarak an- Tan›l Bora’n›n Sol, Sinizm ve Pragmatizm adl› açılıflı. cak son birkaç y›ld›r asilzade unvanlar› tafl›yan- son kitab›nda çok ustal›kla tan›mlad›¤› keskin larla onlarla tarihî mekânlarda ve turlarda bulufl- tav›r al›fl ve elefltirilerin günlük ifl yapmay› man›n mali yükünü kald›rabilecek varl›kl›lar d›- önemsizlefltirdi¤i bir kolayc›l›k ve çaresizlik fl›nda kalan kiflilere ve kurulufllara aç›lma, Türki- içinde davrand›. Uluslararas› iliflkiler çok istisnai ye ve komflu benzeri ülkelere özel önem verme durumlarda süreklili¤i ve derinli¤i olan bir alan e¤ilimine girdi. anlam›n› kazanabildi. Büyük a¤›rl›kla mimari miras odakl› olan Avrupa’ya Kapal›l›k ve Bir Kültürel Miras kültürel miras korumac›l›¤›, koruma-kullan›m Hareketinin Yoklu¤u dengesini gözeten alternatif ortak projeler üret- Europa Nostra ve Türkiye iliflkilerindeki geçmifl medeki baflar›s›zl›¤›n›n yan› s›ra, kültürel üreti- kopuklukta do¤rudan do¤ruya Europa Nost- min bütünlü¤ünü gözden kaç›rd›¤›, insan›n ac›- ra’dan do¤an faktörler önemli olmakla birlikte, lar›n›, özlemlerini, aran›fllar›n› merkezine koya- bu aç›dan Türkiye’den kaynaklananlar belirleyi- mad›¤› için önemli oranda izole oldu. ci oldu. Böyle bir süreç en çok kamu topra¤›na, kent Güçlü, istikrarl› kültürel miras kurulufllar›n›n arazisine, kamusal tarihî mirasa daha büyük kâr

mimar•ist 2010/3 17 ‹STANBUL 2010

ve daha büyük rant u¤runa el koymak isteyen Avrupa deneyiminden ö¤renebilecekleri en çevreleri sevindirdi. önemli fleyin birlikte çal›flma ve uzlaflma kültürü Çok güçlü müteahhitlik, turizm ve emlak oldu¤u söylenebilir. sektörlerinin var oldu¤u ve bu sektörlerin gücü- Bu, yaln›zca yüzy›llard›r devam eden bir nün her düzeydeki karar mekanizmalar›n› de- mücadelenin sonucu olarak, ço¤u Avrupa ülke- rinden etkiledi¤i koflullarda, iç çat›flmalar› ve ya- sinde merkezî ve yerel yönetimlerin daha de- r›fllar› da olsa, baz› genel ortak amaçlar için or- mokratik, özel sektörün kâr hevesleri ile kamu- tak çal›flmalarda birleflen bütünsel bir kültürel sal yarar aras›nda daha dengeli bir iliflki kurabil- miras koruma hareketi oluflamad›. melerini gözleme ve sonuçlar ç›karma alan›n› Ony›llard›r Türkiye’nin dört bir yan›nda, kapsamamaktad›r. binlerce kiflinin, yüzlerce kurulufl ve kimi akade- Vak›f, dernek ve inisiyatifler içinde bireysel- mik merkezler etraf›nda yürüttü¤ü özverili ça- likleri aflarak, ayr›nt›yla tan›mlanm›fl ortak iç hu- l›flmalar, daha köklü bir geçmifle ve daha dina- kuka özüyle sayg› göstererek, kiflilik çat›flmalar›- mik bir toplumsal kat›l›ma sahip –örne¤in çev- n› ve politik gerilimleri arka plana atarak ortak re, kad›n, insan haklar› hareketlerine benzer– baflar› için birleflebilme ve en küçük bir katk› ve gevflek de olsa ürünleri ve refleksleri olan, ortak baflar›y› onurland›rma kültürü anlam›nda, STK bir ak›l ve dayan›flma a¤› oluflturmaya yetmedi. içi ve STK’lar aras› yaflam bak›m›ndan da Avru- Dolay›s›yla, uluslararas› iliflki, destek, ortak pa sivil toplum deneyim ve prati¤inden ö¤reni- çal›flma yak›c› bir sorun olarak gündeme gelme- lecek çok fley vard›r. di. Genel olarak tarihî miras alan›ndaki, özel Kuflkusuz bunun d›fl›nda, daha teknik kap- olarak Europa Nostra ve Türkiye iliflkilerindeki saml› bir bilgi ve deneyim al›flverifli için de genifl kopukluklar, hep bu genel çerçevenin yans›ma- bir iflbirli¤i ve ortakl›k alan› aç›kt›r. Geliflen ilifl- lar› oldu. kilerle, birçok projenin d›fl teknik destekli, da- n›flmal›, giderek ortak projeler haline gelmesi- Avrupa ile ‹liflkilerden Kazan›labilecekler nin kap›lar› aç›labilir. Kültürel miras alan›ndaki sivil toplum kurulufl- Dolay›s›yla, ülkemiz koruma kurulufllar› ve lar›n›n, uzmanlar›n ve korumac›l›¤› önemseyen korumac›lar›, Europa Nostra içinde ve Europa bireylerin Türkiye-Avrupa iliflkilerini gelifltirerek Nostra ile iliflki kurarak daha genifl bir perspek- kazanabilecekleri birçok fley var. tif ve daha büyük bir dayan›flma a¤› elde edebi- Avrupal› korumac› kurulufl ve kiflilerin (ki fla- lirler. fl›rt›c› bir biçimde aralar›ndan hayli az›n›n daha önce Türkiye’yle herhangi bir biçimde ba¤lant› 2010 ‹stanbul Kongresi Bir F›rsat Oluflturabilir kurmufl, hatta ziyaret etmifl oldu¤u anlafl›lmak- Europa Nostra 2010 ‹stanbul Kongresini haz›r- tad›r) Türkiye’den alabilecekleri, ö¤renebile- layan ekip, kalabal›k ve herkesin birkaç gün gü- cekleri pek bir fley olmad›¤› tezi geçersizdir. Bu zel vakit geçirdi¤i bir kongre düzenleme anlay›- kurulufl yöneticilerinin ve tek tek korumac›lar›n, fl›yla de¤il, yukar›da özetlenen do¤rultuda Tür- ülkemizdeki meslektafllar› ve benzer kurulufllar kiye koruma hareketi için kal›c› birikimler sa¤la- ile iliflkilerinde edinebilecekleri önemli bir de- mak üzere, daha ‹stanbul’un adayl›¤›n›n kabul neyim oldu¤u söylenebilir. Bu meslektafllar›m›z, edildi¤i 2007’den bafllayarak, büyük ve çok Avrupa’ya göre hayli düflük bir milli gelir ve yönlü çaba gösterdiler. kültür yat›r›m› düzeyi, tamamlanmam›fl bir de- Bu anlay›flla, kongreden aylar önce bir dizi mokratikleflme ve kamu ç›karlar› ile dizginlen- bilgilendirme ve kat›l›m toplant›s› örgütlendi. memifl bir kapitalizm koflullar›nda kültürel mi- Bir dizi elektronik bülten yay›mlanarak ve ras›n korunma sorunlar›n› çal›flarak, Türkiye’yi www.europanostraistanbul2010.org adl› bir in- dünyay› kavramakta bir laboratuar olarak de- ternet sitesi oluflturularak olabildi¤ince genifl ¤erlendirme avantaj›na sahip olabilirler. Avru- gruplara ulafl›lmaya çal›fl›ld›. Europa Nostra’n›n pal› korumac›lardan birço¤u, birikimlerini, in- temel bilgi broflürü Türkçe olarak yay›mland›. sanl›k miras›n›n kendi ülkelerindekinden çok Ard›ndan, Hollanda, Almanya ve ‹ngiltere’den daha büyük bir tarihsel derinli¤e sahip miras bi- 20’ye yak›n STK temsilcisinin kat›l›m›yla “On- rimleri için kullanma flans›n› yakalayabilir. lar Nas›l Baflard›?” bafll›¤›yla bir dizi STK Dene- Öte yandan, Türkiye-Avrupa iliflkisinde ör- yim Aktar›m› Paneli düzenlendi. (Havaalanlar›- güt kültürü ve teknik bilgi ve deneyim olarak iki n›n kapanmas› nedeniyle iptal edilen Fransa kazan›m alan› ortaya ç›kmaktad›r. STK Paneli de 25 Eylül’de yap›lacakt›r.) Avrupa Türkiye’deki kültürel miras kurulufllar›n›n, Konseyi’nin “Kültürel Kimlikler, Paylafl›lan De- uzmanlar›n›n ve s›radan üyelerin, gönüllülerin ¤erler ve Yurttafll›k Projesi kapsam›nda seçkin

18 mimar•ist 2010/3 ‹STANBUL 2010 bir grup uzmana haz›rlatt›¤› Avrupa Çoklu üye say›s› yedi kat›na yükseldi. Kat›l›m ve dina- Kültürel Aidiyet Bildirgesi, Türkçeye çevrildi ve mizm e¤ilimi güçlendi. Son bir y›l boyunca, bir broflür halinde bast›r›ld›. Europa Nostra’n›n Türkiye’deki çal›flmalar›nda Çal›flmalar› yürütmek üzere, Cevat Erder’in yerli kat›l›m hep istenenin alt›nda kald›ysa da, onursal baflkanl›¤›nda, birçok üniversite ve Eu- sürecin sonunda, hayli büyük say›da genç mi- ropa Nostra’n›n Türkiye’deki üye kurulufl tem- mar, arkeolog, kültür yöneticisi, müzeci, sanat silcileri ile bireysel üyelerinden oluflturulan tarihçisi vb. Europa Nostra’y› tan›d›. (içinde Mimarlar Odas›’n›n da Bülend Tuna ve Deniz ‹nceday›’n›n aktif çal›flmalar›yla yer ald›- Europa Nostra-Türkiye Derne¤i: ¤›) Düzenleme Kurulu verimli bir çal›flma yapt›. Yönetimi ve Amaçlar› Kongre öncesinden bafllayarak kurulan ilifl- Bu ad›mlar›n Türkiye’de Europa Nostra’n›n ba- kilerle, Türkiye’deki Europa Nostra üyesi ya da ¤›ms›z olarak, dernek statüsünde çal›flacak bir asosye üyesi kurulufl say›s› üç kat›na, bireysel birimini kurmaya yetip yetmeyece¤ini de¤erlen-

Europa Nostra–Türkiye kurmak, var olan sosyal paylafl›m a¤lar›nda bilginin toplumda yayg›nlaflt›r›lmas›n› sa¤lamak, bilgilendirme bölümleri açmak, 13. Avrupa ülkelerinin ço¤unda oldu¤u ve Amaç, ‹fllev ve Hedefler 4. kültürel miras fark›ndal›¤›n› art›rmak için yaz Uluslararas› Milli Piyangolar Birli¤i’nin Dernek, Türkiye’de kültürel miras alan›ndaki okulu, kurs, seminer, konferans ve panel gibi özendirdi¤i gibi, Türkiye’de de Milli Piyango faaliyetlerin etkinlefltirilip gelifltirilmesini e¤itim çal›flmalar› düzenlemek, sanatsal çal›flmalar gelirlerinin büyük bölümünün sayg›n ve tarafs›z sa¤lamay› ve Avrupa’da ve Türkiye’de bu konuda örgütlemek, belgesel filmler, DVD’ler, say›sal jürilerin seçimleri do¤rultusunda kültürel miras›n çal›flmalar yapan kifli, kurum ve kurulufllar ile oyunlar, tan›t›m malzemeleri üretmek, var olan korunmas› projelerine aktar›lmas› için kampanya birlikte ortak çal›flmalar, projeler yürütmeyi ürünlerin yayg›nlaflt›r›lmas›na ve tan›nmas›na açmak, amaçlar. yard›mc› olmak, Türkiye d›fl›nda üretilmifl bu 14. kültürel miras›n savunulmas› için Türkiye do¤rultudaki malzemenin çevrilip Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde çeflitli partilerden Dernek, do¤rudan ve üye kurulufllar›n çal›flmalar› kamuoyuna ulaflmas›n› sa¤lamak, milletvekillerinden kurulu “Kültürel Miras Dostu yoluyla; 5. her yafltan ve çeflitli mesleklerden gruplar için Milletvekilleri Grubunu” kurmak, yerel - Türkiye’de kültürel miras alan›n›n çeflitli kültürel miras gezileri, toplant›lar, konserler, meclislerde, semt ve mahallelerde ayn› do¤rultuda kesimlerinin ortak ve UNESCO, Avrupa Konseyi ve sergiler, yar›flmalar vb. düzenlemek veya gruplar›n kurulmas›n› ve ifllev görmesini Avrupa Birli¤i tan›mlar›na uygun bir kültürel miras üyelerinin bu tür etkinliklerden yararlanmalar›n› desteklemek, kavram› çerçevesinde bütünleflmesi, sa¤lamak, 15. üniversite, lise ve okullarda kültürel miras - Türkiye’de bu alanlarda çal›flan kifli, kurum ve 6. kültürel miras alan›ndaki üstün baflar›lar› kulüplerinin kurulmas› için örnek çal›flmalar kurulufllar aras›nda daha güçlü bir iletiflimin özendirici çal›flmalar yapmak, Türkiye’den üstün yapmak, yap›lan öteki çal›flmalar› teflvik etmek, sa¤lanmas›, nitelikli projelerin Avrupa ödülleri için aday 16. bas›n-yay›n kurulufllar›n›n kültürel miras - kültür politikalar›n›n koruma do¤rultusunda gösterilmesine yard›mc› olmak, yeni ödüllerin, duyarl›l›¤›n› art›r›c› yay›n yapmalar›n› desteklemek etkilenmesi, koruma standartlar›n›n yükseltilmesi, teflvik ve destek burslar›n›n konulmas›n› üzere özel sayfalar / programlar haz›rlamak, bas›n - kültürel miras alan›nda Avrupa’daki entelektüel sa¤lamak, toplant›lar› örgütlemek, ve mesleki birikimlerin ülkemize aktar›lmas›, 7. tehdit alt›nda olan kültür varl›klar›, yerleflim 17. her y›l›n sonunda “Türkiye Kültürel Miras - Türkiye’deki baflar› ve sorunlar›n Avrupa’daki yerleri ve alanlar› hakk›nda kamuoyunun Y›ll›k Raporu” haz›rl›¤›n› tamamlay›p kamuoyu ile meslek ve ilgi çevreleriyle paylafl›lmas›, fark›ndal›¤›n› art›r›c› kampanyalar yürütmek, paylaflmak, - Avrupa’n›n öteki ülkeleriyle daha çok say›da ve 8. müze, kütüphane, arfliv, enstitü, vak›f, dernek, 18. yukar›da say›lan amaçlara ulaflmak üzere, (a) daha büyük çapl› ortakl›klar kurulmas›, merkez vb. kültürel miras kurulufllar›n›n Türkiye Kültürel Miras Merkezini kurmak, ayr›ca - ülkemizde her kuflaktan yurttafllara kültürel miras kapasitelerini gelifltirmelerine yard›mc› olacak ihtiyaç duydu¤u gelirleri temin etmek amac›yla alan›nda daha genifl ve sistemli e¤itim hizmetler vermek, bu amaca yard›mc› ürünler iktisadi, ticari ve sanayi iflletmeler kurmak ve olanaklar›n›n sa¤lanmas›, üretmek, iflletmek, (b) bu amaçlarla yurtiçinden ve - bas›n-yay›n araçlar›nda kültürel miras 9. kültürel miras ile ilgili yüksek nitelik standartlar yurtd›fl›ndan ba¤›fl kabul etmek, (c) Dernek fark›ndal›¤›n›n yükseltilmesi... ve sürdürülebilir politikalar için çal›flmalarda faaliyetleri için ihtiyaç duyulan tafl›n›r, tafl›nmaz alanlar›nda bir sivil toplum kuruluflu olarak çal›fl›r. bulunmak, mal sat›n almak, satmak, kiralamak, kiraya vermek 10. kültürel miras e¤itimi veren üniversitelerle ve tafl›nmazlar üzerinde ayni hak tesis etmek, (c) Dernek bu amaçla, do¤rudan ya da üye kurulufllar› yak›n iflbirli¤i içinde çal›flmak, bu tür kurumlar›n gerek görülmesi durumunda vak›f kurmak, arac›l›¤›yla; say›s›n›n artmas›n›, buralarda kalitenin federasyon kurmak veya kurulu bir federasyona 1. Avrupa’da ve Türkiye’de önde gelen kültürel yükseltilmesini, üniversite içi e¤itimle koruma kat›lmak, (d) yurtd›fl›ndaki benzer amaçl› dernek miras kurum, kurulufllar› ve uzmanlar› üzerine uygulamalar› aras›ndaki ba¤lant›n›n artmas›n› veya kurulufllara üye olmak ve bu kurulufllarla bilgi bankalar› oluflturmak ve bunlar› kullan›ma sa¤lamak, proje baz›nda ortak çal›flmalar yapmak veya açmak, 11. kültürel mirasla do¤rudan ilgili ifllerde görev yard›mlaflmak, (e) görev alanlar›na giren 2. Avrupa’da kültürel miras politikalar›, yapan uzmanlar, koruma kurul üyeleri, bakanl›k ve konularda özel flirketler ve kamu kurulufllar› ile standartlar›, e¤itimi, lobileri ve fark›ndal›k yaratma belediye görevlilerinin yararlanabilece¤i e¤itim ve ortak projeler yürütmek, (f) gerekli görülen yöntemleri üzerine araflt›rmalar yapmak ve bu etkileflim ortamlar› yaratmak, var olanlar›n›n yerlerde dernek faaliyetlerini yürütmek amac›yla araflt›rma ve tart›flma sonuçlar›n› kamuoyu ile kalitelerini yükseltmek, temsilcilik açmak, (g) di¤er sivil toplum paylaflmak, 12. kültürel miras›n korunmas› için kamu - özel kurulufllar›yla ortak bir amac› gerçeklefltirmek için 3. bu amaç için gerekli bilgi, belge ve yay›nlar› sektör - sivil toplum iflbirli¤inin gelifltirilmesine platformlar oluflturmak, ortak projelerde görev temin etmek, bir bilgi-belge merkezi oluflturmak, katk›da bulunmak, merkezî ve yerel yönetimin almak... çal›flmalar›n› duyurmak için dergi, broflür, kitap sa¤lad›¤› deste¤in, özel sektörün mali ve ayni gibi çal›flmalar yapar ya da bu do¤rultudaki gibi yay›nlar ile bültenler ç›karmak, internet siteleri yard›mlar›n›n art›r›lmas›n›, bu destekler hakk›ndaki çal›flmalar› destekler, teflvik eder.

mimar•ist 2010/3 19 ‹STANBUL 2010

diren Europa Nostra’n›n Türkiye’deki üyeleri lar sa¤layabilecektir. (Giriflim Kurulu) haziran ay›nda yapt›klar› iki K›saca, sivil toplum eti¤ini benimsemifl, ka- toplant›da bu soruya “evet” cevab›n› verdiler. mu yarar›n› öne alan korumac›lar›n aktif kat›l›- Ço¤unlu¤u genç korumac›lardan oluflan bir m›yla; Kurucu Yönetim Kurulu seçildi. Yönetim Kuru- - Türkiye’de kültürel miras alan›n›n çeflitli lu’nda Zeynep Ahunbay, Bar›fl Altan (Genel kesimlerini oluflturan restorasyon, kentsel koru- Sekreter), Burçin Alt›nsay (Bflk. Yrd.), Asu Ak- ma, arkeoloji, antropoloji, etimoloji, folklor, ta- soy (Bflk. Yrd.), Feyza Cansever (Bflk. Yrd.), ‹c- rih, kültür sosyolojisi, müzecilik, sahil fleritleri- lal Dinçer, Güzin Konuk, Orhan Silier (Bflk.) ve nin ve do¤al-kültürel peyzaj›n korunmas› gibi Nuran Zeren Gülersoy as›l üye, Derya Nüket alanlar›n ortak bir kavray›fl çerçevesinde de¤er- Özer, Ahmet Yarafl, Arzu Kocabafl, Ege Uluca lendirilmesi, Tümer, Gökçe Ürk, P›nar Akgün ve Gizem - kültür politikalar›n›n koruma do¤rultusun- Gürsoy yedek üye olarak görev yapmaya baflla- da etkilenmesi, d›lar. Türkiye’nin en önde gelen korumac›lar›n- - koruma standartlar›n›n yükseltilmesi, dan büyük bir bölümü onursal üyeler olarak ça- - kültürel miras alan›nda Avrupa’daki ente- l›flmalar› desteklemeye bafllad›lar. 2009’dan beri lektüel ve mesleki birikimlerin ülkemize aktar›l- Europa Nostra’ya üye olan Mimarlar Odas› Ge- mas›, nel Merkezi d›fl›nda, koruma alan›ndaki iki - Türkiye’deki baflar› ve sorunlar›n Avru- önemli oda üyelik için baflvuruda bulundu, pa’daki meslek ve ilgi çevreleriyle paylafl›lmas›, üçüncüsü ise bu süreci bafllatt›. - Avrupa’n›n öteki ülkeleriyle daha çok say›- Europa Nostra-Türkiye Derne¤i bu yaz›ya da ve daha büyük çapl› ortakl›klar kurulmas›, efllik eden tüzük maddelerinde belirtildi¤i gibi - ülkemizde her kuflaktan yurttafllara kültü- hayli genifl bir yelpazede çal›flma yapmay› plan- rel miras alan›nda daha genifl ve sistemli e¤itim l›yor. Bu amaçlara ad›m ad›m ulafl›lmas› ve bi- olanaklar› sa¤lanmas›, rincil hedef olarak Türkiye’deki koruma kuru- - bas›n-yay›n araçlar›nda kültürel miras far- lufllar› ve korumac›lar ile Avrupa’daki benzerleri k›ndal›¤›n›n yükseltilmesi, aras›nda artan yo¤unlukta ve derinlikte bir ileti- - korumaya ayr›lan fonlar›n art›r›lmas› ve bu flim sa¤lanmas›, Türkiye’de bir kültürel miras kapsamda milli piyango gelirlerinin kültürel mi- koruma hareketi oluflturulmas›na önemli katk›- ras›n korunmas›na yönelik seçme projelere ka- nalize edilmesi, Europa Nostra-Turkey Being Established - Millet Meclisi’nden bafllayarak her düzey- The Europa Nostra Istanbul Congress and a series of parallel activities were deki yönetim organlar›nda çeflitli partilere men- organised with great success on 8-12 June 2010 sup üyelerden oluflan koruma lobilerinin olufl- (www.europanostraistanbul.org). This was in fact an overdue encounter. For turulmas›, many years, the relations remained quite limited between Europa Nostra and the - Türkiye’den daha çok kurulufl, kifli ve pro- heritage NGOs in Turkey, a country enjoying a multilayered cultural heritage with jenin Avrupa Kültürel Miras Ödülleri’ne aday deep roots. Memberships (both individual and organisational) have rarely taken on the meaning of active involvement. gösterilmesi, In order to close up this mutual distance stemming from a number of concrete - Türkiye’de ve Avrupa’da tehdit alt›ndaki causes, the team who organised the 2010 Istanbul Congress put special kültürel miras› koruyacak kampanyalar›n güç- emphasis on sustainability and institution building right from the beginning of lendirilmesi... the preparations. The build-up for the Congress, comprising, among other gibi konularda, Europa Nostra-Türkiye’nin activities, visits of cultural NGOs from four different European countries, ensured çal›flmalar› ile, var olana göre fark edilebilir bir a wide circle of contacts. Thanks to this approach, the number of individual and ilerleme sa¤lanmas› umuluyor. institutional members of Europa Nostra in Turkey greatly increased during this Aral›k 2010’da yap›lmas› beklenen ilk genel last year. kurula kadar uzun süreli ve uyumlu bir yakla- After the Congress, these members, the foremost personalities and institutions of fl›mla, aktif bir sivil toplum çal›flmas› yürütecek, the heritage area being among them, came together to establish an independent korumaya gönül vermifl mimarlar›n; geçmifl ve association under the name of Europa Nostra-Turkey (www.europanostra-tr.org), gelecekle olan kültürel ba¤lar›n› daha k›ymet to conduct parallel activities with Europa Nostra. Europa Nostra-Turkey promises bilir, daha eflitlikçi ve ço¤ulcu bir anlay›flla ku- to bring great dynamism and a wider compass to the relations between Europe and Turkey in the area of conservation, awareness raising and education of ran bir Avrupa ve Türkiye’nin oluflmas›na hiz- cultural heritage. Such an interaction will bring many benefits to organisations met etmek üzere, aram›za kat›lmas›n› bekliyo- and individuals on both sides, right at this moment when interest in the cultural ruz. heritage in Turkey, and especially the historical monuments and quarters of Istanbul, is on the rise. Orhan Silier, Tarihçi, Europa Nostra-Türkiye Derne¤i Yönetim Kurulu Baflkan›

20 mimar•ist 2010/3 TASARIM Milano Tasar›m Haftas› Yavuz Irmak

ünyan›n en büyük mobilya fuar› her y›l ni- usulde bir cappuccino içemedim; ya kahvenin DDsan ay› içinde bir hafta süreyle Milano’da cinsinden ya da yap›l›fl›ndan olsa gerek. Kahve- gerçekleflmekte. Ayn› hafta içinde sanatsal etkin- nin insan› içine çeken bir büyüsü vard›r. Ö¤ren- liklerin de yap›ld›¤› ve turizm için en ideal mev- cilik y›llar›mda, kahve içmesem dahi bar önle- sim oldu¤u göz önüne al›n›rsa, bir milyona ya- rinden geçerken dayanamay›p sadece kokusu k›n insan toplulu¤u farkl› amaçlarla da olsa bu için içeri girdi¤im çok olmufltur. Kahve içmeyi flehirde bulunmakta. Otellerde yer bulmak, e¤er pek sevmezdim o zamanlar. Ama kokusu bam- önceden rezervasyonunuz yoksa mümkün de- baflkad›r. ‹talyanlar için bar ve kahve kültürü o ¤il. Özellikle merkezde restoran türü yerlerde kadar millileflmifltir ki “Starbucks”, “Gloria Je- yemek yemek, barlarda bir fincan kahve içmek ans” gibi d›fl kaynakl› kahve iflletmelerini bul- bir baflar› göstergesi olabilmekte. Hele hele “Sa- mak olanaks›zd›r. Bu farkl› kahve kültür ve anla- lone del Mobile”yi gezmek için saatlerce bilet y›fl›, kahve makinelerinin, kahve fincanlar›n›n kuyru¤unda beklemek çok do¤al. Sanat galerile- kendi tarzlar›na göre yeniden tasarlanmas›na da ri, müzeler, müze-kiliseler hep ayn›. “Milano’ya yol açm›flt›r. Bir yerde kullan›mlara göre farkl›l›k gelmiflken hepsini göreyim” açl›¤› ile yaflan›yor gösteren fikir ürünleri olufluyorsa orada “tasa- r›m” yap›l›yordur. tabii bunlar. “Castello Sforzesco” (Sforzesco Bu gezegende yaflayan, konu ile ilgisi olsun Kalesi) önemli bir tarihî yap›t. Hemen yan›nda, veya olmas›n büyük ço¤unluk, ‹talyan tasar›m›- içinde tasar›m müzesi olan “trienale” var; gidip n›n varl›¤›ndan haberdard›r. ‹ster mimari, ister görmek laz›m. Efl mekânda tasar›m etkinlikleri moda, ister mobilya veya endüstri tasar›m› ol- ve sergiler de var. Hemen karfl›s›nda Achille sun, alt›nda hep ‹talyan tasar›mc›lar›n imzas› Castiglione’nin müze olan stüdyosu var. Dolu vard›r. Bu oluflum ülke içinde oldu¤u gibi ülke dolu sanat ve tasar›m yaflamak için en az bir kez d›fl›na da yay›lm›flt›r. Bu bir fenomendir. Tasar›- gidilmeli Milano’ya derim. m›n geliflmesi sanayinin gücüyle orant›l›d›r. O Uçak ile 2-2,5 saat kadar yol ald›ktan sonra halde ‹talya’n›n sanayisi, benzer ülkelerden da- yukar›dan Milano’nun periferisini görmeye bafl- ha m› geliflmifltir? Yoksa bir pazarlama mucizesi lars›n›z. Milano Lombardia sanayi bölgesinin midir? 2. Dünya Savafl› sonras›, do¤ru saptan- bir kenti olmas›na karfl›n civar› alabildi¤ine ye- m›fl politikalar neticesi ortaya ç›kan bir kan flildir. Buralara gelme fikri olufltu¤unda hemen uyuflmas› m›d›r? Rönesans yaflam›fl olmak buna bafllar benim hayallerim ve Milano’ya yaklaflt›k- bir etken midir? Her ne sebep ise gerçek olan D›fl mekân, Rho. ça zapt edilemez bir tutku olur, giderek büyür içimde. Çok de¤il, yaklafl›k 1-2 saat sonra ken- dimi merkezde olmayan s›radan bir caddede, s›- radan bir trattoria’da oturmufl, üzeri parmigi- ano reggiano peynirli tepeleme bir tabak spag- hetti yiyip bir karaf k›rm›z› flarap içerken bulu- rum. Bundan daha keyifli bir fley yoktur o an benim için. Mutfaktan gelen de¤iflik soslar›n ka- r›fl›m›ndan oluflmufl müthifl kokular art›k ‹tal- ya’da oldu¤umu do¤rular sanki. Tabii bir de sa- bah kahvalt›s› için gitti¤im bir barda (kafe) bri- oche con crema yemek ve bir tazza (fincan) cap- puccio veya marocchino içmek. (Cappuccio, cap- puccino’nun k›saltmas›d›r.) Nedense ‹stan- bul’daki kafelerde bir türlü, ‹talya’da yap›lan

mimar•ist 2010/3 21 TASARIM

fludur ki; döneminde ‹talyan tasar›m›n› hak etti- ¤i yere oturtan ve bugünkü miras› oluflturanlar, Marco Zanusso, Achille Castiglioni, Ettore Sottsass, Bruno Munari, Vico Magistretti, And- rea Branzi gibi tasar›mc›lard›r. Olivetti daktilo, Vespa scooter, Fiat 500 (Topolino) gibi ürünler ‹talyan tasar›m›n›n simgeleri olmufltur. ‹talyan mobilya sektörü, tasar›mc›lar› besle- yen en önemli damar olmufltur. Tasar›mc›lar›n tasar›mlar›yla mobilya sanayisi geliflmifl ve tüm dünyaya ürünlerini ihraç eder duruma gelmifltir. Geliflen dünya koflullar›na ayak uydurarak sade- ce kendisini büyütmekle kalmam›fl, geliflmekte olan ülkelere de örnek oluflturmufltur. Özellikle Milano, dolay›s›yla ‹talya ekonomisine büyük fayda sa¤layan “Salone Internazionale del Mo- bile” (Uluslararas› Milano Mobilya Fuar›), bu sektörün canl› kalmas›na ve giderek geliflmesine kaynak olmaktad›r. ‹lk olarak 1906 y›l›nda Dünya Fuar› ad›yla etkinlik göstermifl, 1920’ler- de Ticaret Fuar›, 1961 y›l›ndan itibaren de COSM‹T taraf›ndan organize edilerek flimdiki ad›yla günümüzdeki yerini alm›flt›r. Tüm dün- yadan gelen sanayici, tasar›mc› ve pazarlamac›la- r›n alt› gün boyunca ayn› atmosferde bir araya gelip büyük bir sinerji oluflturmas› bu aksiyonu, kat›l›nmas› çok gerekli bir aktivite flekline bü- ründürmektedir. Her y›l giderek büyüyen bir h›zla kapasitesini art›ran Mobilya Fuar›, Rho ad› verilen bir bölgede kurulmufl olup 2010 y›l›nda 142.586,5 m2 alan üzerinde, 1044 ‹talyan, 282 yabanc› firman›n kat›l›m› ile toplam 297.460 ki- flinin ziyaretine aç›k kalm›flt›r. “I Saloni” kapsam›nda, Salone Internazi- onale del Mobili, Salone Satellite, Eurocucina, Salone Internazionale del Bagno fuarlar› bulun- maktad›r. Salone Satellite bu grubun içinde en be¤endi¤im bölümdür. Kat›l›mc›lar›n büyük S›rayla; Thonet, EMU ve Moroso firmalar›, Rho. ço¤unlu¤u genç yetenekler ve yerli-yabanc› ta- sar›m okullar›d›r. I Saloni’nin Satellite d›fl›nda kalan k›s›mlar›ndaki tasar›mlar, “tekstil”, “mut- fak”, “banyo” ve “ofis” ana bafll›klar› ve “kla- sik”, “modern”, “tasar›m”, “füzyon” gibi alt bafll›klarda bir araya gelmifllerdir. Üretici firma- lar ekonomik koflullar›n zorlu¤unun, tüketici- nin bilincine oturmufl olmas› nedeniyle, daha rasyonel düflünülmesi gerekti¤inin fark›na var- m›fl ve bu do¤rultuda sürdürülebilir tasar›m önerileri ile piyasaya ç›km›fllard›r. Bu y›l firmalar tema olarak ekolojik ve yeflil tasar›mlar do¤rul- tusunda, daha az kimyasallar içeren daha az za- rarl› hammaddeler kullanarak tüketiciye sa¤l›kl› ürünler vererek pazar paylar›n› art›rmay› hedef- lemifllerdir.

22 mimar•ist 2010/3 TASARIM

Son y›llarda “Fuorisalone” ad› ile geleneksel fuar alan› Rho d›fl›nda da farkl› bölgelerde “De- sign Week” ad› alt›nda çeflitli aksiyonlar yap›l- maya bafllanm›fl. Bunlardan biri olan “Zona Tortona”; Porta Genova civar›nda eski bir sana- yi sitesinin reorganizasyonu sonucu ortaya ç›ka- r›lm›fl bir baflka sergileme ve performans bölge- si. Yerli ve yabanc› önemli birçok firma “Salone del Mobile”de stand açmak yerine Zona Torto- na’da bulunmay› tercih ediyor. Son iki y›ld›r da Milano’nun farkl› bir köflesinde (Porta Roma- na) yeni bir bölge daha oluflmakta: Zona Ro- mana. Buras› da ayn› Zona Tortona gibi yükse- len bir y›ld›z olma yolunda. Oturma birimi tasar›m›, Rho bölgesi a¤›rl›kl› olarak ticari bir misyon Rho. yükleniyor. Geleneksel tarz› ve yaklafl›m› ile mobilya pazar›n›n merkezi durumunda. Dün- yan›n pek çok ülkesinden gelen meslek ilgilileri, ‹talyan tasar›mlar›n›n yeniliklerini görüp bun- dan bir örnek ç›karma ve kendilerine bir yol çiz- me peflindeler. Kimileri ithalat için, kimileri model kopyalamak, kimileri broflür ve katalog toplamak için maddi manevi birçok s›k›nt›ya katlanarak bu fuara ak›n ediyorlar. Fuardaki ürünler, insan akl›n›n ve eme¤inin meyveleri olarak, sahnede yerlerini alm›fl oyuncular gibi seyircisi için en çarp›c› nas›l olurum dercesine konumland›r›lm›fl, ziyaretçilerini bekliyor. Ki- misi bas bas ba¤›r›yor ben yeniyim diye. Kimisi de makyaj›n› de¤ifltirmifl yeni olmak için, ama maalesef eski. ‹lk kez fuar ziyaretine gelenler veya eskileri bilmeyen gençler için sergilenen modeller daima yeni olacakt›r. Ancak ayn› fuar› s›k s›k ziyaret eden biri için tekrarlar› fark etmek mucize olmayacakt›r. Az da olsa yeni fikirler ve Veneto mutfak firmas›. tasar›mlar ile karfl›laflt›¤›m›z bir gerçek olsa da Bir gazetelikli sehpa Salone del Mobile 2010’da biraz önce sözünü tasar›m›, Satellite. etti¤im tekrarlara çok yerde rastlamaktay›z. Bu- nun nedenleri, art›k yeni fikir üretmede t›kan›k- Rado saatleri stand›, Zona l›k yafland›¤› veya tasar›mc›lar›n mobilya sektö- Tortona. ründen kaçmalar› veya firmalar›n tasar›m için kaynak ay›rmamas› vs. olabilir. Bir baflka aç›k nedeni de daha önce tasarlanm›fl ürünlerin or- ganik ve do¤al malzemelerle yeniden ortaya konmas›d›r. Tüm bu olumsuzluklar›n yan›nda unutulmamal› ki, bu sektörün arkas›nda çok ge- liflmifl bir teknoloji ve ar-ge yap›lanmas› ile de- vasa bir endüstri bulunmaktad›r. ‹talyan mobil- ya sektörü bu itici güç ile estetik a¤›rl›kl› yak- lafl›m›, üst düzey zevk içeren butik tarz› cofl- kusu ve tüm avangartl›¤› ile dünyaya k›lavuzluk yapmaktad›r. Tasar›m Haftas›’n›n yafland›¤› di¤er böl- gelerde ise genellikle ço¤unlu¤u yabanc› olan,

mimar•ist 2010/3 23 TASARIM

tasar›mlar› ile öne ç›kmak isteyen genç tasar›m- c›lar ve baz› önemli firmalar yer almakta. Tüm bu bölgelere ilave olarak BMB, Moroso, Arte- mide, Casini gibi, kendi showroom’lar›nda tan›- t›m yapan mobilya ma¤azalar› ve tasar›m mer- kezleri flehrin çeflitli prestijli alanlar›nda yayg›n bir flekilde yer almakta ve ziyaretçilerini kabul etmekte. Bu kadar çeflitlili¤i olan bir tasar›m et- kinli¤ini bir arada görme flans› ancak Milano’da olur. Aksesuar tasar›m› stand›, Yukar›da Milano “Salone del Mobile”nin Triennale. pozitif ve negatif birçok yönünden bahsettik. Kritik yapan bir gözle irdelemek gerekti¤inde ortaya ç›kan sonuçlar neyi de¤ifltirir, kimi ilgi- lendirir bilinmez. Sonuç olarak bu durumun analizi yap›ld›¤›nda, geleneksel “Salone del Mobile”nin, sa¤l›kl› ürünler üretme nedeniyle bile olsa kendini tekrar etmesi, tasar›m eksenli farkl›l›klar peflinde koflan birtak›m yenilikçi fir- malar›n tercihi d›fl›nda kalmas›, dünya ekono- mik koflullar›n›n art›k eski refah günlerine dö- nemeyece¤i vs. gibi varsay›mlar›n yans›mas› so- nucu, Rho fuar organizasyonunun gelecek sü- reç içinde parlak günlerini arat›r konuma düfle- ce¤i fikri olufluyor, ister istemez. Böyle bir dü- flünce durup dururken oluflmuyor insan›n kafa- s›nda. Bu izlenimi, mobilya fuar›n› ve Rho d›fl› bölgeleri izledikten sonra edindim dersem, yan- l›fl bir saptama yapm›fl olmam san›r›m.

Yavuz Irmak, Yrd. Doç. Dr. Yedipete Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat ve Tasar›m Bölümü

Mello iskemle ve flezlong tasar›m›, Satellite.

Koreli bir tasar›mc›n›n paravan›, Satellite.

Milan Design Week

The “Salone Internazionale del Mobile” was established in 1961 in the Rho zone in Milan by “Cosmit”. It is the most great and unequaled fair in the World, in this or any other industry. It is a trade fair but there is another event inside the same K⤛t bazl› bir oturma birimi, salon d›fl› sergi alanlar›. fair, namely “Salone Satellite”, area of which is exclusively dedicated to the young designers and design schools. The Salone gives us opportunities of different events such as exhibition in the city of Milan out of the “salone” fair. Zona Tortona and Zona Romana are the new exhibition zones out of fair area that there are many contributive companies and designers. Milan’s Zona Tortona is the most popular hangout for those hip designers who don’t want to present themselves on the official Salone del Mobile in the fair of Milan. But it seems that, the quarter has become too crowded, too noisy and too expensive, that’s why designers try to getaway. This year, during the Milan International Furniture Fair, we have observed that some exhibitors were consistent with previous designs with different facades using organic and natural elements. Tasar›m Müzesi, Triennale.

24 mimar•ist 2010/3 ‹NCELEME Dolmabahçe Saray› Ek Yap›lar›n›n Bilinmeyen ‹nflaat Süreçleri Oya fienyurt

smanl› ‹mparatorlu¤u’nda inflaat örgüt- (Aky›ld›z, 1993:142), inflaat ifllerinde aç›lan OOlenmesinin 400 y›ll›k dönem içinde Hassa münakasalarla (eksiltme) imparatorlu¤un teba- Mimarlar Oca¤› ile s›n›rl› tutularak ele al›nmas› as›ndan olan kifliler ve yabanc›lar, inflaat alan›n›n kuflkusuz inflaat alan›ndaki organizasyonla ilgili aktörleri haline gelebilmifllerdir. baz› sorular› tan›ms›z b›rak›r. 18. yüzy›l›n orta- Özellikle saray, kas›r gibi sultan ve ailesinin lar›ndan itibaren “kalfa” unvanl› olan, ancak, yaflad›¤› mekânlarla bafllayan inflaat örgütlen- oca¤a kay›tl› olmayan Rum ve Ermenilerin dev- mesindeki modernleflme, saray yap›lar›nda fark- let yap›lar›ndaki faaliyetleri dikkat çekici oldu¤u l› kuflaklardan gelen mimarlar›n çal›flmas›na da kadar, Hassa Mimarlar Oca¤›’n›n çal›flma biçi- zemin haz›rlam›flt›. Dolmabahçe Saray›’na ait mine uygun olmayan usulleri de inflaat örgüt- ve yap›m› 20. yüzy›l› bulan baz› ek yap›lar›n in- lenmesinde konuya farkl› yaklafl›lmas›n› gerekti- flas›, bafl mimar Vedat Tek dönemine kadar sü- rir. Dolay›s›yla, Hassa Mimarlar Oca¤›’n› tan›m- regelmifltir. Dolay›s›yla, inflaat›n bafllad›¤› dö- lamak, anlamland›rmak ve iflleyiflini tarif etmek, nemde bafl mimarl›k yapan Abdülhalim Efen- yüzy›llarca ayakta kalm›fl bir imparatorlu¤un in- di’den, Vedat Tek’e kadar, hem pek çok bafl mi- fla faaliyetlerini anlatmak için yeterli de¤ildir. mar hem de müteahhit/kalfan›n faaliyet göster- 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren sahil saray- di¤i Dolmabahçe Saray› ve ek yap›lar› inflaat ör- lar ve kamu yap›lar›n›n inflas›nda tekil isimlere gütlenmesindeki modernleflmenin önemli bir rastlanmas› ehl-i hiref sisteminden giderek göstergesi olarak de¤erlendirilmeyi hak etmek- uzaklafl›ld›¤›n›n ve bireysel baflar›lar›n ön plana tedir. geldi¤inin göstergesidir (fienyurt, 2006:14- 56). Özellikle 1831 y›l›ndan sonra Hassa Mi- Dolmabahçe Saray› ve Camisi’nin ‹nflaat marlar Oca¤›’n›n ifllevsizleflmesiyle, inflaat iflle- Sürecinin Müteahhitlik Hizmetleri Aç›s›ndan rinde ihaleler aç›larak farkl› tekliflerin de¤erlen- De¤erlendirilmesi dirilmesi, inflaat alan›na toplu kat›l›m› art›rm›fl- Taahhüt hizmetlerinin gerçeklefltirilmesinde t›r. ‹nflaat izinlerinin al›nmas› merkezîleflirken belirli ihale kurallar› ve yasas› olmad›¤› için ak-

Schranz’a ait Dolmabahçe Saray›’n›n yap›ld›¤› dönemi gösteren gravürü (Dünden Bugüne Befliktafl, s.83).

mimar•ist 2010/3 25 ‹NCELEME

samalar›n ve finansal problemlerin yaflan›lmas› mimar Stefanis Gaytanakis ile Ermeni Artin Ser- kaç›n›lmazd›. 19. yüzy›ldan sonra bankac›l›k veryan aras›nda bafllayan yap› de¤ifl-tokuflu ca- sistemi, nakliye, sigorta gibi hizmetlerin devre- minin yap›m›n› uzatm›fl, özellikle padiflah irade- ye girmesi kuflkusuz taahhüt ifliyle u¤raflan mi- si ve sadrazam karar›yla Beykoz Kasr›’n›n yap›m mar/müteahhit/kalfalarla yap›lan anlaflmalara görevini Stefanis Kalfa’dan almak için M›s›r H›- baflka maddelerin girmesini sa¤lam›fl (fienyurt, divi ile görüflmeye giden ve uzun süre impara- 2006:105-113) ve bu yeni dünyan›n getirilerin- torlu¤a dönmeyen Artin Kalfa’n›n caminin ya- den yararlan›lmas› düflüncesini ortaya ç›karm›fl- p›m›n› geciktirmesi sultan› k›zd›rm›fl, Dolma- t›r. Farkl› etnik kökenden kalfalar aras›nda infla- bahçe ve Ortaköy Camilerinin inflaatlar› Stefanis at ortam›na yans›yan rekabet keskinleflmifl ve ki- Kalfa’ya devredilmifltir. Devredilme sebeplerin- flisel ç›karlar, kifli haklar›, kiflisel servet edinme, den biri de, Artin Kalfa’n›n ihmalkârl›k göster- ifl özgürlü¤ü gibi hususlar eskiye oranla daha mesi ve inflaat maliyetinin istenenler do¤rultu- fazla ön plana gelmifltir (fienyurt, 2006:14-56). sunda gerçekleflmemesidir. Stefanis Kalfa ile ya- Bireyler için amaç, güç ve onur sa¤lanmas›nda p›lan mukavelede bu konular›n çözümlendi¤i önemli bir araç oldu¤u anlafl›lan “servet”in ve ve devri yap›l›rken Artin Kalfa’n›n da namus ve “para olarak kazanc›n” peflinde koflmakt›r itibar›na zarar gelmemesi için titizlenildi¤i anla- (Özelmas, 1975:33). fl›lmaktad›r.4 ‹nflaat ifllerinde maliyet art›fllar›, malzemele- rin belirli bir standarda sahip olmamalar›, nere- de hangi malzemenin kullan›laca¤› ve maliyeti- nin ne olaca¤› konusunda keflif defterlerinde detayl› bir döküm oluflturulmamas› gibi neden- lerle kaç›n›lmazd›. Böyle bir durumla karfl›lafl›l- Bir kartpostalda d›¤› anda, inflaat iflleri de kolayl›kla el de¤ifltire- Dolmabahçe Saray› ve bilmekteydi. De¤iflimler farkl› etnik kökenden Camii’nin genel görünüflü kiflilerin ortak çal›flma yapmas›na da engel teflkil (Oya fienyurt arflivi). etmemekteydi. Stefanis Kalfa, Ortaköy (Büyük Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, dönemin bafl mima- Mecidiye) Camileri’nin inflas›n› Ermeni Artin r› Abdülhalim Efendi’nin varl›¤›na ra¤men Ga- Kalfa’dan devrald›ktan sonra Dolmabahçe Ca- rabet Balyan’›n yap›y› infla görevini almas›, Dol- misi ile birlikte infla etmifltir. Ancak bu inflaatla- mabahçe Saray› ve ek yap›lar› inflaatlar› için ehl- r› tek bafl›na gerçeklefltirmemifl ve ayn› aileden i hiref sisteminin geleneksel yap›s›ndan kopma- bir baflka Ermeni mimar Garabet Balyan ile or- n›n ve modern inflaat örgütlenmesi kurallar›n›n, tak çal›flm›flt›r. Sultan Abdülmecit taraf›ndan uzun bir süreç içinde yerleflti¤inin belki de son yapt›r›lan Ortaköy Camisi ve Bezmialem Valide resmî göstergesidir.1 Bu süreçten sonra, kalfala- Sultan taraf›ndan yapt›r›lan Dolmabahçe Cami- r›n tart›flmas›z bafl mimar›n üstlendi¤i görevi si için Garabet Kalfa ve Stefanis Kalfa’ya öde- yerine getirdi¤i ve alternatifsiz kald›klar› kabul- mede bulunulmas› ve her ikisinin de inflaat he- lenilmifltir. Dolmabahçe Saray›’n›n bitmek bil- sab›n›n ayn› zamanda kapat›lmas›, onlar›n Orta- mez tamir ve ek yap› inflaatlar› uzun soluklu bu köy ve Dolmabahçe Camileri için birlikte çal›fl- örgütlenmenin okunabilmesini de sa¤lar. Dö- t›klar›n› gösterir (Cezar, 1991:327). nemin bafl mimar› Abdülhalim Efendi’nin varl›- Belgelerde “kalfa” unvan›n›n kullan›lmas› ¤›na ra¤men2 (Can, 2007:70) saray ve ek yap›- inflaat prati¤i konusunda gösterdikleri perfor- lar›n inflas›nda müteahhitlik yapan gayrimüslim- mans ve bunun imparatorlukta mimarl›k mesle- lerden Frans›z taflç› kalfalar›na kadar pek çok ¤i ile özdefl tutulmas›ndan kaynaklanmaktayd›. aktörün sermaye biriktirmesi için uygun bir or- Bir baflka deyiflle, infla becerisi mimarl›k hizmeti tam haz›rlanmas›, bugün adlar› hâlâ ortaya ç›k- ile bir tutulmaktayd› ve ayr›ca tasar›m yapmak mayan inflaat alan›n›n pek çok aktörünün tespi- bugünkü anlamda mimarl›k yapmak için ön flart ti için de uygundur.3 veya gerekli flart de¤ildi. Saray mimar› ya da pa- Farkl› etnik kökenlerden kiflilerin inflaat ala- diflah mimar› olarak ad› geçen pek çok kifli resmî n›nda ortak çal›flmalar› kuflkusuz anlaflmazl›klar› belgelerde “inflaat müteahhidi” veya “kalfa” da beraberinde getirmifltir. Saraya ait yap›lardan olarak kaydedilmifltir. Ald›klar› rollere göre bel- olan Dolmabahçe Camisi’nin inflaat›nda ortaya gelerin baz›lar›nda “mimar”, baz›lar›nda “kalfa ç›kan problem belki de etnik köken çekiflmesi- ya da müteahhit” olarak ifade edilmeleri do¤al- nin inflaat ortam›na rastlayan yönüdür. Rum d›r.5 Di¤er taraftan, diplomal› mimar bile olsa,

26 mimar•ist 2010/3 ‹NCELEME mimarlar›n müteahhitlik yapt›klar› ifller için müteahhitlik sisteminin yerleflmesiyle kalfalar›n “kalfa” unvan›n›n kullan›ld›¤› da tespit edilebil- yan›nda çal›flt›rd›klar› kifliler taraf›ndan yap›lma- mektedir.6 Dolmabahçe Saray› inflaat› da kalfa- ya bafllam›flt›. l›ktan yetiflen ve isim olarak markalaflan Balyan Ailesi bireylerinin çal›flmalar› ile gerçeklefltiril- Dolmabahçe Has Ah›rlar›, Veliaht ve Teflrifat mifltir. Bir mimarl›k okulunun olmad›¤› impara- Dairelerindeki Tespit Edilen ‹nflaat Süreçleri torlukta kalfalar d›flar›dan getirdikleri mimarlar Dolmabahçe Saray kompleksi içinde götürü ile ve yanlar›nda tecrübe kazand›klar› yabanc› mi- taahhüt edildi¤i tespit edilen yap›lar›ndan ‹s- marlar yard›m›yla kendilerini yetifltirerek mimar tabl-i Âmire ya da has ah›rlar, tiyatro mahallin- statüsüne yükselmekteydiler. de yer almaktayd› ve 656.121 kurufla (6 yük 56 Daha önce de söz edildi¤i gibi, yap›lar›n kal- bin 121 kurufl 14 para) mal olmufltu. Hazine-i falara ihale edilmesinde usul olarak problem Hassa Ebniye-i Hümâyûn kalfas› olan Serkiz ç›kmazken ödemeler ço¤unlukla sorun teflkil et- Bey’e (Serkiz Balyan olmal›) yapt›r›lan Dolma- mekteydi. Hazinenin uygun bulmad›¤› durum- bahçe has ah›rlar›n›n inflaat›n›n 22 Zilkade larda ödemeler için dönemin yaratt›¤› yeni fi- 1284/17.03.1868’de sona erdi¤i yap›lan öde- nansman teknikleri gelifltirilmifltir. Maliye Ne- melerden anlafl›lmaktad›r. 28.08.1866’dan zareti’ne yaz›lm›fl bir evrakta, saray› infla eden 22.12.1866’ya kadar dört ay süreyle malzeme Hac› Garabet Kalfa’ya (Garabet Balyan) Beflik- bedelleri ödenmifltir.11 tafl Saray›’ndan (Dolmabahçe Saray›) dolay› ka- lan paras›n›n Temmuz ay› içerisinde “eshâm-› cedîde”7 olarak tümüyle ödenmesine karar ve- rilmifl oldu¤u bildirilmifltir. Ancak, bunun uy- gulamaya geçmesi iki ay› alaca¤›ndan baz› acil yap›lmas› gereken yap›lar›n k›sa sürede düzen- lenmesinin kolaylaflt›r›lmas› için ivedilikle iki bin kese haz›rlanarak Tophane-i Âmire komis- yonu arac›l›¤›yla Garabet Kalfa’ya verilmesi için padiflahtan izin al›nd›¤› belirtilmektedir.8 Bu tip “eshâm-› cedîde” olarak ödeme flekli borçlar›n ötelenmesine de yaramaktad›r. Ancak, acil ya- p›lmas› gereken yap›larda peflin ödemelerin de söz konusu oldu¤u anlafl›lmaktad›r (fienyurt, 2006:128). Dolmabahçe Saray›’n›n infla edildi- ¤i dönemde saraya büyük miktarda para harcan- mas› nedeniyle k›flla, karakolhane ve hastane bi- nalar›n›n yap›m›nda fazla masraftan kaç›n›lmas›- Tespit edilen bir baflka belge, Dolmabahçe Dolmabahçe Saray› na iliflkin Meclis-i Vâlâ karar›n›n bulunmas›9 Saray› flehzade devletli necabetli efendiler haze- (Mimarlar Odas› arflivi). ödemelerin neden devlet tahvili ile yap›larak rat›na ait tamirattan dolay› 19.802 kuruflun borçlar›n ötelendi¤inin de göstergesi niteli¤in- müteahhit Pranop ve Zartoli’ye ödenmesi için- dedir. Devlet büyük ölçüde saray›n yap›m›na dir.12 1918 y›l›nda Dolmabahçe Saray› veliaht odaklanarak di¤er kamu yap›lar›n›n inflaat mas- dairesi tamirat› için 260.125 kurufl masrafla raflar›n› en aza indirme yoluna gitmifltir. Di¤er müteahhit Nikoli Kalfa’ya, tutulan istihkak ra- taraftan, ödeme yap›lma biçimleri de devlet ha- poru do¤rultusunda ödeme yap›ld›¤› tespit edil- zinesini zora sokabilmekteydi. Sözgelimi, 1849 mektedir.13 Hem has ah›r›n inflas›nda, hem de y›l›nda Dolmabahçe Saray› için Bergama Kaza- veliaht dairesi tamiratlar›nda kalfalara yap›lan s›’ndan getirtilecek Somaki sütunlar›n ‹stan- ödemelerde ve inflaat iflinde bir probleme rast- bul’a nakli için Garabet’in “adam›” olarak an›- lanmazken, teflrifat dairesinin yap›m›nda baz› lan Foti’ye verilen 10.000 kurufl, Foti’nin Mi- sorunlarla karfl›lafl›lm›flt›r. dilli’ye gitmesi nedeniyle kendisinin buldurula- Dolmabahçe Saray›’na ait yap›lardan, inflas› rak paran›n elinden al›nmas›n› gerektirmiflti.10 s›ras›nda keflif defterinde inflaat malzemesinin Dolay›s›yla, iflin gerçeklefltirilmesi beklenmeden nas›l olaca¤› konusunda tariflerin yap›lmas›na yap›lan ödemeler, devletin paran›n pefline düfl- ra¤men, malzemenin niteli¤inin do¤ru belirtil- mesini gerektirmiflti. Geçmiflte bina eminlerine medi¤i ve hatan›n bedelinin ödendi¤i en önem- ve devlet erkân›na ait olan malzeme getirme ifli, li örnek teflrifat dairesidir.14 Vedat Bey taraf›n-

mimar•ist 2010/3 27 ‹NCELEME

dan tanzim edilen 8 Kânûn-i Sânî (Ocak) min haz›rlam›flt›r. Böyle bir durumla karfl›laflan 1326/21 Ocak 1911 tarihli, 236 numaral› tefl- Fen Heyeti, Joseph de Marki’ye kendisinden rifat dairesi keflifnamesine göre, çat› ve pencere hat›l al›nmayaca¤›n› iletmifltir. Di¤er taraftan, çerçeveleri için gerekli olan eternit, ahflap hat›l- Vedat Bey, müteahhidin taahhüdünü yerine ge- lar ile parkelerin bedeli 183.900 kurufl olarak tirerek Avrupa hat›l›n› sa¤lam›fl olsa bile inflaat tespit edilmifltir. Ebniye-i Seniyye tamirat ko- sürecinin aksayaca¤›n› bildirmifltir. Hat›llar›n misyonunca yap›lan münakasada iflin maliyeti çerçeve haline getirilmesi gerekti¤ini belirten 165.600 kurufla indirilmifl ve ‹talyan tebaas›n- Vedat Bey, bu ifllemin ‹stanbul’da bulunan fab- dan Joseph de Marki’ye ihale edilmifltir. 28 rikalardan birinde yapt›r›laca¤› gibi, Viyana’dan Ocak 1911 y›l›nda Müteahhit Joseph de Marki üretilen çerçevelerin getirilmesi ya da Ameri- ile imzalanan mukavele gere¤i, müteahhit üstü- ka’da yeni icat edilen pencerelerden Teflrifat ne ald›¤› iflin % 10 oran›nda teminat akçesini in- Dairesi için uygun olanlar›n›n siparifl edilmesi flaat komisyonu ve veznesine b›rakmaya mecbur seçeneklerinden birinin uygulamaya konmas›n› oldu¤unu ve taahhüdünü mukavele tarihinden öngörmektedir. itibaren üç ay içinde tamamlayaca¤›n› kabul et- Teflrifat Dairesi’nin temellerinin bile bitiril- mifltir. Mukavelede getirdi¤i malzemenin iste- meden inflaat›n ileriki aflamalar›na uygun olarak nen biçimde olmamas› durumunda malzeme- pek çok ince yap› malzemesi için giriflimde bu- nin baflka usulle elde edilece¤ine, fiyat fark› lunulmas› inflaatta belirli bir ifl ak›fl›n›n ya da dü- olursa teminat akçesinden ödemenin yap›laca¤›- zeninin olmad›¤›n› göstermektedir. Sonuç ola- na ve inflaat malzemesi getiren di¤er müteahhit- rak iflin, 1919 y›l›na kadar uzad›¤› ortaya ç›k- lerin ücretlerini bir hafta içerisinde ödeyece¤ine maktad›r. fiehremaneti Heyet-i Fenniyesi’nde dair iki madde yer almaktad›r. Ancak, Müteah- memur olan Bonofski Efendi ile Befliktafl Köyi- hit Joseph de Marki, keflifnamede yazan Avrupa çi’nde oturan ‹statiki (Statis olmal›) Efendi, bi- hat›l›n› getirmemifl ve mefle kütü¤ü oldu¤u söy- lirkifli olarak davet edilmifl ve yapt›klar› incele- lenen bir baflka cins hat›l getirmifltir. Bir iki ta- mede teflrifat dairesi için gerekli olan eternitle- nesi d›fl›nda bir k›sm›n›n çatlak, di¤er k›sm›n›n rin de müteahhide iade edilmesine karar ver- da çürük ve do¤ramaya elveriflli bulunmad›¤› mifllerdir. Ancak, müteahhit malzemeler sebe- için kabul edilemeyece¤i Fen Komisyonu üyesi biyle ortaya ç›kan anlaflmazl›¤› mahkemeye tafl›- Asadoryan Efendi taraf›ndan dile getirilmifltir. yaca¤›n› bildirerek Dolmabahçe Saray›’ndan ay- Müteahhit, keflifname ve mukavelesine ayk›- r›lm›flt›r.15 r› davranarak ve kendinden istenmedi¤i halde Dolmabahçe Saray›’n›n sahil taraf›ndaki bahçe- Sonsöz Yerine sine tüm malzemeyi y›¤m›flt›r. Müteahhidin Örgütlenmedeki bu h›zl› dönüflüm, ister iste- malzeme olarak kullanmay› taahhüt etti¤i levha mez finansal, teknik ve malzemeye ba¤l› baz› halinde parke yerine, parkelerin ayr› ayr› parça- aksakl›klar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. lardan oluflmas› ve keflifnamede müzeyyen de- Ama öte yandan ilk müteahhitlerin kimler oldu- nildi¤i halde mozaik halinde teslim edilmesi, ¤u ve çal›flma yöntemlerini nas›l oluflturduklar› bafl mimar Vedat Bey, Fen Heyeti ve müteahhit konusunda fikir sahibi olmam›z› sa¤layacak çok aras›nda ihtilaf yaratm›flt›r. Ortaya ç›kan ihtilaf›n say›da vakan›n ve çeflitli aktörlerin varl›¤›, dönü- giderilmesi için meselenin ehl-i hibreye (bilirki- flümün yap›s›n› çözümlemenin de ipuçlar›n› fli) havale edilmesi gerekli görülmüfltür. Bu se- vermektedir. Bu de¤iflim, kusursuz ve sistemin beple müteahhidin tayin etti¤i Pekmezyan saat gibi çal›flt›¤› bir alan yaratmam›fl olsa da Efendi ile komisyonun belirledi¤i Ohannes Hassa Mimarlar Oca¤›’n›n karfl›s›nda önemli bir Efendi’nin malzeme ile ilgili görüfl bildirmesi is- karfl› durufl, alternatif bir çal›flma biçimi gelifltir- tenmifltir. Ohannes ve Pekmezyan’›n düzenle- mesi aç›s›ndan incelenmeyi hak etmektedir. Ay- di¤i rapordan müteahhidin getirdi¤i parkelerin, r›ca, Osmanl›’n›n geç dönemlerinde sadece oldu¤u gibi kabul edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Hassa Mimarlar Oca¤› üzerinden önemli yap›- Parkelerden sonra hat›llar›n da istendi¤i gibi lar›n ve özellikle de saray yap›lar›n›n inflas›n› an- gelmemesi bir baflka sorunu ortaya ç›karm›flt›r. latmak ve tan›mlamak da mümkün de¤ildir.16 Keflifnamede hat›llar›n ebad ve ecnas› (boyutla- Dolmabahçe Saray› ve ek yap›lar› imparator- r› ve cinsleri) kaydedilmeyip sadece Avrupa’n›n lu¤un sonlar›na kadar süren ihale ve sabit mali- “kusursuz mefle hat›l›” ifadesinin kullan›lmas›, yet esas›na göre infla ve tamir edilmifltir. Dolma- müteahhidin maliyetten k›sarak Avrupa hat›l› bahçe Saray kompleksi hem inflaat örgütlenme- yerine daha ucuz Bart›n hat›l› getirmesine ze- sinin hem de saraya yans›yan mimari anlay›fl›n

28 mimar•ist 2010/3 ‹NCELEME dönüflümünün/de¤ifliminin önemli bir göster- 12. BOA., HH.d., Defter no.27947. gesi olmas› aç›s›ndan, oluflan yeni inflaat örgüt- 13. BOA., HH.d., Defter no.27947 ve 27954. lenmesinde çok aktörlü ve farkl› etnik köken- 14. BOA., HH.d., Defter no.27934. den gruplar›n, farkl› dönemlerde faaliyet göster- 15. BOA., HH.d., Defter no.27934, Sayfa no.10,11,18. di¤i, geç dönem Osmanl›’ya ait saray yap›lar›n›n 16. 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren bafl mimarl›k inflaat kontrolörlü¤ü, ço¤unlu¤u yol, kald›r›m, köprü, iskele, yap› en önemlisidir. Bu sebeple de müteahhitlik hiz- tamirleri (ço¤u yang›n sonras›) ile s›n›rl› bir görev haline metlerinin anlafl›lmas›n› anlaml› k›lan bir örnek- dönüflmüfltür. Dolay›s›yla, prestij yap›lar›n› infla edenlerin Hassa Mimarlar Oca¤›’ndan ç›kt›¤›n› söylemek mümkün tir. de¤ildir. Bunun için bkz. Can, 2002.

Oya fienyurt, Yrd. Doç. Dr. Kaynakça: Kocaeli Üniversitesi Mimarl›k ve Tasar›m Fakültesi Mimarl›k Bölümü • Aky›ld›z, A. (1993) Tanzimat Dönemi Osmanl› Merkez Teflkilat›’nda Reform (1836-1856), Eren Yay., ‹stanbul. Notlar: • Can, S. (2002) Osmanl› Mimarl›k Teflkilat›’n›n XIX. 1. Mimar Melling’in Hatice Sultan’a bir köflk infla etmesi Yüzy›ldaki De¤iflim Süreci ve Eserleri ile Mimar Seyyid ve imparatorlukta baflka mimarl›k faaliyetlerinde bulunmas› Abdülhalim Efendi, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, III. Selim’in dikkatini çekmifl ve sultan taraf›ndan ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Melling’e bafl mimarl›k unvan›n›n verilme iste¤ini Anabilim Dal›. do¤urmufltu. Bu, geleneksel örgütlenme içinde dönemin • Can, S. (2007) “XIX. Yüzy›lda Osmanl› Mimarl›¤›n›n bafl mimar›n›n bertaraf edildi¤i erken örneklerden biridir. Teflkilat Yap›s› ve Balyanlar”, 150. Y›l›nda Dolmabahçe Di¤er taraftan, II. Mahmut’un Befliktafl Sahilsaray›’n›n Saray› Uluslararas› Sempozyumu - Bildiriler, Ed. Kemal inflaat›n› Foti Kalfa’ya ihale etmesi de sonraki süreçte inflaat Kahraman, C.1, ‹stanbul. faaliyetlerinin yürütülmesinde tercihlerin geleneksel • Cezar, M. (1991) XIX. Yüzy›l Beyo¤lusu, AKBANK, Ak usullerden farkl›laflt›¤›n› desteklemektedir (fienyurt, Yay. 2006:33-34 ve Foti Kalfa ile ilgili belge için bkz. Cevdet • Duhani, S. N. (1984) Eski ‹nsanlar Eski Evler, TTOK, Saray S›ra no.2143). ‹stanbul. 2. Ancak yazar söz konusu sayfada Abdülhalim Bey’in son • Ekdal, M. (1997) Kad›köy, Kad›köy Belediyesi Yay., bafl mimar oldu¤unu belirtmifltir. Bu bilgiyi düzeltmekte ‹stanbul. fayda var; son bafl mimar Vedat Tek’tir. • Günergun, F. (1987) “Osmanl› Mühendis ve Mimarlar› Aras›nda ‹lk Cemiyetleflme Teflebbüsleri”, Osmanl› ‹lmi ve 3. Frans›z Sefaret arac›l›¤›yla gelen Mesina isimli tafl Mesleki Cemiyetleri. ustas›n›n Dolmabahçe’de yapt›¤› ifllerin iki kalfa taraf›ndan • Özelmas, E. (1975) ‹ktisat, C.1, Hüsnütabiat Matbaas›, kontrol edilmesi istenmifltir. Bkz. BOA., HR.MKT., Dosya ‹stanbul. no.74, Gömlek no.7. • Pakal›n, Z. (1972) Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, 4. BOA. (Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi), A.MKT.NZD., Milli E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul. Dosya no.15, Gömlek no.50 • fienyurt, O. (2006) Türkiye’de Yap› Üretiminde 5. Y›ld›z Saray›’nda Harem-i Hümayun bahçesinde infla Modernleflme ve Taahhüt Sisteminin Oluflumu, edilen Kasr-› Hümayun’un inflaat masraf›yla ilgili Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri düzenlenmifl bir belgede Hazine-i Hassa kalfas› Mihran, Enstitüsü, ‹stanbul. Daire-i Askeri Ser mi’mar› Ohannes Pafla ve inflaat müteahhidi olarak da Vasilaki ‹oannidis’in ad› geçmektedir. Vasilaki ‹oannidis’in tersane bafl kalfas› ve bafl mimar› olarak geçti¤i belgeler için bkz. Y.PRK. ASK. (Y›ld›z Perakende Evrak› Askeri Maruzat), Dosya no.143, Gömlek no.32 ayr›ca bkz. A.MKT.MHM. (Sadaret Mühimme Kalemi Evrak›), Dosya no.705, Gömlek no.25, saray kalfas› için bkz. Y.PRK.UM. (Y›ld›z Perakende Evrak› Unknown Construction Processes in Annexes to Umum Vilayetler Tahrirat›), Dosya no.1, Gömlek no.18 the Dolmabahçe Palace Complex ya da saray mimar› için bkz. Annuaire Oriental kay›tlar›. 6. Bunun gayrimüslimlerin küçük görülmesiyle ya da Research on the history of Ottoman architecture is remarkable enough to create müteahhitli¤in mimarl›ktan daha afla¤› statüde tutulmas›yla the illusion that focusing on the architectural characteristics of the structures and ilgisi yoktur. ‹nflaat prati¤inin, tasar›mdan daha önemli conducting architectural and technological analysis are sufficient for describing oldu¤unun sadece bir göstergesidir ve belgeyi yazan and documenting architectural history. However, the construction of many kiflinin bu görüfl do¤rultusunda unvanland›rma yapmas›n›n genel toplumsal bak›fl aç›s›n› yans›tmas› aç›s›ndan Ottoman structures tells an interesting story or illustrates a challenging aspect of önemlidir. K.P. Pappa, Mimar Mühendis Cemiyeti’nin construction in terms of engineering. While many sources on the Dolmabahçe yedek üyesidir (bkz. Günergun, 1987:184). Ancak, Pappe Palace focus on the architectural characteristics of the structure, they do not Kalfa olarak tan›n›r (bkz. Ekdal, 1997:36). Bir baflka mention the engineering challenges or the technical and economic problems örnek, Ç›ra¤an Saray›’n›n tamiri için keflif defteri haz›rlayan Frans›z Konsoloslu¤u mimar› ve Paris’ten encountered during construction. In other words, the full tale is not told. The diplomal› Antonios N. Perpinianis’in (bkz. Duhani, process of palace construction is a serious and time-consuming job consisting 1984:22) isminin Antuvan Kalfa olarak geçmesi gibi of numerous unknowns and requiring a team of people to review documents and (BOA., Y›ld›z Esas Defteri, no.497, S›ra no:745). budget estimates. The palace annexes, on the other hand, are another area added 7. Eshâm-› Cedîde:1865 senesinde ç›kar›lan esham to the main structure over time and require research processes as lengthy and hakk›nda kullan›lmaktad›r. Bkz. Pakal›n, 1972:552. involved as the palace itself. The purpose of this article is to evaluate the 8. BOA., A.MKT.NZD., Dosya no.281, Gömlek no.51. unknown construction processes in construction logs for some of the palace 9. BOA., Meclis-i Vala ‹radeleri, No.9539. annexes found in the Ottoman Archives Division of the Prime Minister’s Office 10. BOA., Cevdet Tasnifi Saray, S›ra no.3553. and shed at least some light on the subject. 11. BOA., HH.d., Defter no.12857.

mimar•ist 2010/3 29 PROJE / PROF‹L Ayfle Aky›l: “Tarih için yaratmak heyecanl› bir keflif yolculu¤u...” Söylefli: Gül Köksal

yfle Aky›l, mimari meslek prati¤ini a¤›rl›kl› lirim. Sabahattin Eyübo¤lu, Azra Erhat, Hali- AAolarak koruma restorasyon üzerine sürdüren karnas Bal›kç›s› gibi Türkiye’nin ayd›n ve ente- bir mimar. Lisans e¤itiminin ard›ndan çok say›- lektüel kesiminin gezi, toplant› ve sohbetlerine da ve farkl› nitelikteki eski eseri korumak ve yeni- kat›lmak, bende eski uygarl›k ve kültürlere karfl› den kullanmak üzere projelendiren Aky›l, bu fark›nda olmadan bir fark›ndal›k yaratt› ve koru- projelerin uygulama aflamas›nda da mesleki mac›l›k refleksi gelifltirdi. Ayr›ca ö¤rencilik y›lla- kontrollük hizmetini sürdürüyor. Bu deneyimini r›mda, Cengiz Bektafl’›n ofisinde uzun süre ça- ayn› zamanda akademik ortama da tafl›yan Ak- l›flt›m. Onunla yapt›¤›m›z yurt gezilerinde de y›l, yapt›¤›m›z söyleflide bize proje sürecinden uy- çok say›da antik yerleflimin rölöve çal›flmalar›n› gulamaya, tüm aflamalar› ile koruma etkinli- gerçeklefltirdik. Yani çok do¤al bir süreç olarak ¤inden söz etti. geliflti bu alana yönelmem, galiba biraz da insa- n›n kiflili¤inin bir uzant›s› oluveriyor korumac›- l›k. Kendimi bildim bileli hangi dönemden Mesleki etkinli¤ini mimari koruma alan›nda olursa olsun tarihî yap›lar›n içinde kendimi hep yapan bir mimar ve ofissiniz. Neden ve ne çok iyi hissetmiflimdir. zaman bu yöne e¤ildiniz? Asl›nda ilk yönelmem çocuklu¤umda bafllad›. Aileden gelen birikim son derece k›ymetli Ailemin de mimarl›k tarihi ve restorasyon ala- hakikaten. Çal›flt›¤›n›z eski eserler aras›nda n›nda uzmanlaflm›fl olmas› ve benim de onlarla çok çeflitlilik var; an›tsal yap›, fabrika, konut çok say›da mesleki ve akademik çal›flmalara çok gibi. Bu çeflitlilik karfl›s›nda nas›l bir yol izli- küçük yafltan beri kat›lm›fl olmam, bende çok yorsunuz? Projelerin size ulaflma aflamas›n- önemli bir ilgi, sevgi ve merak uyand›rd› diyebi- dan bafllayarak süreci nas›l yönetiyorsunuz? Özellikle ‹stanbul d›fl›ndaki projelerde? Çok ilginçtir, meslek hayat›m boyunca, bana gelen projelerin hemen hepsiyle ilgili, öncesin- de bir an›m olmufltur. Gerçekten geriye bakt›¤›mda birbirinden çok farkl› yap›larla u¤raflt›¤›m›z› görüyorum. Bu asl›nda hem çok ö¤retici, çok heyecanl› ve bir o kadar da sorumluluk isteyen ve zorlay›c› bir süreç oluyor. Farkl› yap› tipleriyle u¤raflmak, her seferinde yeniden araflt›rmay›, ö¤renmeyi gerektiriyor. Burada önemli olan araflt›rma ve çal›flma yöntemlerini, ilkeleri do¤ru belirlemek ve bilimsel bir yöntembilim gelifltirebilmek. Do¤ru bilgiye ulaflabilmek de ayr› bir birikim gerektiriyor do¤al olarak. Biz her zaman ç›tay› çok yüksek tutmaya çal›flan, araflt›ran, her sefe- Ayfle Aky›l, 1961 y›l›nda ‹stanbul’da do¤du. Orta ve lise ö¤renimini 1972-1979 y›llar› aras›nda ‹stanbul Erkek Lisesi’nde tamamlad›. Ayn› y›l ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi’nde Lisans rinde yeniden heyecanlanan bir ekibiz. e¤itimine bafllad›. 1987-1988 y›llar›nda ‹TÜ Yabanc› Diller Yüksek Okulu’nda ‹ngilizce Dil Projeler, genelde bizim bu alanda çal›flt›¤›- S›n›f›’na devam etti. 1988-1991 y›llar› aras›nda ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Restorasyon Anabilim m›z› bilen kiflilerin ve/veya daha önce çal›flt›¤›- Dal›’nda yüksek lisans e¤itimini tamamlayarak yüksek mimar unvan›n› ald›. 1992 y›l›nda ‹TÜ m›z kiflilerin tavsiyesi üzerine bize geliyor. ‹l- Mimarl›k Fakültesi Restorasyon Anabilim Dal›’nda doktora e¤itimine bafllad›. ginçtir, son dönemlerde de en çok, ortak proje Koruma restorasyon üzerine çok say›da mimari projesi ve uygulamas› olan Aky›l, alan›nda ulusal ve uluslararas› çeflitli makaleler yay›mlad›. Halen Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar çal›flmas› yapt›¤›m›z meslektafllar›m›z›n projele- Fakültesi’nde ö¤retim görevlisi olarak görev yapmakta, ayn› zamanda 1993 y›l›nda kurdu¤u ri geliyor. Proje geldikten sonra, iflin boyutuna Tasar›mevi Mimarl›k Tic. Ltd. fiirketi’nde mesleki faaliyetlerine devam etmektedir. ba¤l› olarak rölöve çal›flmas› için ekibimizi orga-

30 mimar•ist 2010/3 PROJE / PROF‹L nize ediyoruz. Birçok meslektafl›m›n aksine ben rölöve çal›flmas›n› çok önemserim. Çünkü rölö- ve bence tasar›m›n tersten okunmas› ve restitüs- yon için en önemli veri kayna¤›. Rölöve çal›flma- lar›nda mutlaka birebir iflin bafl›nda olurum ve Atik Valide Külliyesi. yönetirim tüm çal›flmay›. Ayr›ca bu aflamay› des- S›ras›yla, tekleyen tüm çal›flmalar›n da mutlaka benim ko- +10.25 kotu plan›, rölöve; ordinasyonum alt›nda olmas›n› isterim ve bizzat +10.25 kotu plan› yeniden ifllevlendirme; yönetirim. Tafl›y›c› sistemin incelenmesi, malze- C-C kesiti; me analizlerinin haz›rlanmas›, zemin etütleri vb. Eski Topbafl› tüm çal›flmalar› birebir takip ederim. Caddesi’nden görünüfl ve Kaynak ve arfliv araflt›rmas›, gerekli belgele- hava foto¤raf›, 2008. rin toplanmas› da yine iflin çok önemsedi¤imiz (Foto¤raf: Coflkun Y›lmaz) ve bilimsel düzeyde yürütmeye çal›flt›¤›m›z bir bölümü. Bu çal›flmalar› da mutlaka kendim yap- maya özen gösteririm. Kent d›fl› projeler do¤al olarak çok kolay ol- muyor. Birçok sorun ç›k›yor insan›n karfl›s›na, ancak art›k bu konuda da oldukça deneyimliyiz. Hem yurtiçinde, hem yurtd›fl›nda proje çal›flma- s› yapt›k. Tabii en çok yorulan ben oldum, hatta flehirleraras› araba kullanma rekorunu bile k›ra- bilirim bu yüzden. Kent d›fl› projelerde lojistik sorunlar› saymazsak, en önemli sorun kaynak ve arfliv araflt›rmas› alan›nda oluyor bence. Çok faz- la tan›mad›¤›n›z bir kentin, çok k›s›tl› say›daki arfliv belgelerinden birtak›m bilgiler üretmeye çal›flmak bizi hep zorlad› diyebilirim. Bir de tabii o kentin daha önce tan›mad›¤›- n›z idari makamlar›yla tan›flmak ve çal›flmak da çok kolay olmuyor. Bir süreç gerektiriyor karfl›- l›kl› olarak birbirinizi tan›man›z, anlaman›z ve ortak bir dil gelifltirebilmeniz için.

Koruma projelerinde daha çok rölöve, resti- tüsyon ve restorasyon projelerinde görev al›- yorsunuz. Bu projelerin üretimi s›ras›nda uzmanl›k destekleri de al›yorsunuz. Bunlar- dan da söz eder misiniz? Her alanda oldu¤u gibi, farkl› disiplinlerden akademisyenlerle çal›flan ve restorasyonun ger- çekten çok disiplinli bir bilim dal› oldu¤una ina- nan bir ekibiz. Çok güvendi¤imiz, birlikte çal›fl- t›¤›m›z, zaman zaman dan›flmanl›k hizmeti ald›- ¤›m›z hocalar›m›z, meslektafllar›m›z vard›r. Ör- ne¤in, ‹zmir’de yapt›¤›m›z Tekel Sigara Fabri- kas› projesinde de sizinle birlikte çal›flm›flt›k. Bu konuyu gerçekten çok önemsiyoruz, projeleri- mizin bilimsel düzeyinin çok yükseldi¤ini ve bi- ze de ayr›ca zenginlik katt›¤›n› düflünüyorum. Bir projeyi farkl› bak›fl aç›lar›ndan incelemek çok ö¤retici oluyor. Bir de ben kiflisel olarak, farkl› disiplinlerden insanlarla çal›flmaktan, paylaflmaktan ve üret- mekten çok keyif alan ve motive olan biriyim.

mimar•ist 2010/3 31 PROJE / PROF‹L

Yeni fikirlere, görüfllere ve düflüncelere, yap›c› ve düzeyli oldu¤u sürece hep aç›k oldum ve olaca¤›m. Bir de tabii aile flirketi olmam›z›n da çok farkl› bir boyutu oldu¤unu düflünüyorum. An- nem ve yaflad›¤› sürece babam, her zaman hem hocam, hem meslektafl›m oldular. Mesleki ko- nularda çok ciddi kazan›mlar›m oldu, çok da tart›flt›k, hatta rekabet ettik, birbirimizi tamam- lad›k ve çok say›da proje ve yay›n ürettik birlik- te. Bu çok güzel ve hiç bitmesini istemedi¤im bir duygu, bir birliktelik. Onun için flimdi s›ra- da k›z›m var, ümit ediyorum, o da çok yak›nda mimarl›k e¤itimini tamamlay›p aram›za kat›la- cak taze kan olarak.

Çok hofl. Eski eserlerin yeniden kullan›m› ve uygulama gibi aflamalarda da iflleriniz olu- yor de¤il mi? Elbette, evet.

Botter Han. Bu soruyu flunun için sordum. Koruma ve (Foto¤raf: Mimarlar Odas› Arflivi) tasar›m aras›nda bir yandan keyifli, bir yan- dan da çok zor olan gerilimli bir iliflki var malum. Koruma mimarlar› eski eserin koru- maya de¤er yap›s› ve detaylar›n› dikkate al- d›¤›, tasar›mc› mimar›n ise, yarat›m› öne koydu¤u zamanlarda bu gerilim ço¤u kez kim bask›nsa onun denetiminde kalarak dengesiz bir hal alabiliyor. Sizin projeleri- nizde bu tür durumlar oldu mu? Kuflkusuz ideali, korumac› ve tasar›mc›n›n ken- dilerini birbirlerinin yerine koyarak düflünmeye ve birbirlerini anlamaya çal›flmalar›d›r. Her ikisi de kendi bireyselliklerini vurgulama hatas›ndan kaç›nmal›d›r. Korumac› olarak ça¤dafl olan› asla reddetmem. Ça¤dafl eklerin, yap›n›n tarihî kim- li¤ini deforme etmedi¤i sürece, korunan›n tari- hî boyutunu hatta vurgulad›¤›n› da düflünü- rüm. Ça¤dafl katk›n›n zaman aral›¤›n› görsellefl- tirdi¤ini düflünürüm. Elbet bu konuda koru- Halet Çambel Yal›s›, mac›lar kadar tasar›mc›lara da, çal›flt›klar› kültür Arnavutköy Caddesi’nden görünüfl, 2006. Prof. Dr. varl›¤›n›n kimli¤ini ve bilgisini edinmifl olmak, Halet Çambel’in, Halet onu koruyarak güncellemenin gere¤ini içsellefl- Çambel ve Nail Çak›rhan tirmek görevi düflüyor. Ben tarihî yap›lar›n tasa- Arkeoloji ve Mimarl›k Tarihi r›mc›lara alternatif yarat› yollar› açt›¤›na inan›- Araflt›rmalar› Merkezi olarak kullan›lmak üzere r›m. Yeter ki al›fl›lm›fl tasarlama kal›plar›n›n öte- Bo¤aziçi Üniversitesi’ne sine geçmenin, yani tarih için yaratman›n heye- ba¤›fllam›fl oldu¤u canl› bir keflif yolculu¤u oldu¤una inans›nlar. yal›s›n›n, rölöve çizimleri ve belgeleme çal›flmalar›, Asl›nda bu konuda flansl› bir mimar oldum Bo¤aziçi Üniversitesi ile diyebilirim. Türkiye’nin en üretici ve sayg›n mi- ortak bir akademik çal›flma mari bürolar› ile çal›flma flans›m oldu. Hepsi de, kapsam›nda üretilmifltir. koruma ilkelerimize ve uzmanl›¤›m›za son de- Araflt›rma ve di¤er çal›flmalar devam rece sayg›yla yaklaflt›lar ve çok doyurucu, üst etmektedir. düzeyde projeler gerçeklefltirebildik. Örne¤in

32 mimar•ist 2010/3 PROJE / PROF‹L

Mekteb-i T›bbiye-i fiahane. Mekteb-i T›bbiye’nin deniz (güney) cephesi.

fieref Salonu iç görünüfl (galeri kat›, üst örtü ve ayd›nlatma eleman›), 2007. (Foto¤raflar: Erkin Emiro¤lu)

mimar•ist 2010/3 33 PROJE / PROF‹L

Aydan Volkan, Selim Cengiç, Han Tümertekin, Melkan Tabanl›o¤lu bunlar›n bafl›nda geliyorlar.

Bir de tabii haz›rlad›¤›n›z projelerin ilgili ku- rumlardan onay alma süreçleri var. Baflta da ilgili Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurullar›. Koruma kurullar› ile yaflad›¤›n›z süreçler neler, nelerle karfl›lafl›yorsunuz? Koruma kurullar›na her zaman sayg› ve dikkatle bakar›m. Görevlerinin çok önemli oldu¤una yü- rekten inan›yorum. Onlarla asl›nda ayn› yolun yolcular›y›z. Önemli olan, karfl›l›kl› olarak bu or- takl›¤›n bilincinde olmak ve bu bilinç ortakl›¤›n› inand›r›c› yollarla ifade etmek. Zorluklar›m el- bette oldu. Genellikle bürokratik tak›lmalar yafla- d›m. Koruman›n bilincinde olman›n kiflili¤imin bir parças› olmas›na karfl›n, en çok çal›fl›lm›fl ve en güvendi¤im projelerin, küçük eksiklikler öne sürülerek ertelendi¤i durumlar da yaflad›m. Ade- ta zaman›n önemine de¤er vermeyen tutumlarla karfl›laflt›m. Yetkinin keyfi kullan›mlar›na da tan›k oldum. Ama koruma ilkelerine sayg› konusunda yine de inand›r›c› olabildi¤imi san›yorum.

Koruma kurullar› restorasyon sürecinin bir parças›. Onaylar›n ard›ndan as›l uygulama süreci bafll›yor ki, en ciddi sorunlar da bu aflamalarda oluyor. Örne¤in proje uygulama- s›n›n yönetimi veya denetimi, gerekti¤inde mal sahibini veya yerel yönetimi ikna etme gi- bi çetin süreçler. Bu konularda s›k›nt›lar›n›z oluyor mu? Olmaz m›? Çok s›k›nt›lar›m›z oluyor ve bu ben- ce iflin kendisini yapmaktan çok daha zor bir u¤- rafl, çünkü her seferinde karfl›n›zda farkl› bir mal Rag›p Pafla Kona¤›, kuzey cephesinden görünüfl. sahibi var; yeni bir kiflilikle karfl› karfl›yas›n›z. Kona¤›n ana En büyük s›k›nt›m›z süre konusunda oluyor merdiveninden ve bir mal sahipleriyle, bu zorlu süreci anlamakta do¤al tavandan görünüfl, 2004. olarak güçlük çekiyorlar. Her fley hemen olup (Foto¤raflar: Erkin Emiro¤lu) bitsin istiyorlar ve enerjilerini, motivasyonlar›n› çok k›sa sürede yitirebiliyorlar. ‹kinci önemli nokta ise, mal sahibinin, farkl› insanlardan duy- du¤u koruma kurulu efsaneleri. Baz›lar› gerçek de olsa bizim farkl› bir tarz›m›z oldu¤unu anlat- mak bir süreç gerektiriyor. Babam›n çok güzel bir sözü vard›, “Türki- ye’de herkes kendi parseli d›fl›nda çevrecidir” di- ye. Çok do¤ru bu. Mal sahiplerinin ço¤u, sahibi olduklar› kültür varl›¤›n›n bir miras oldu¤unun ve korunmas› gerekti¤inin fark›nda de¤il. Tabii çok bilinçli mal sahiplerim de oldu, onlarla çal›flmak gerçekten bir zevkti. ‹lginçtir çok say›da mimar mal sahibim de oldu. Birlikte çok güzel projeler ürettik. Belki de Türkiye’de mimar mal sahipleri- ne en çok proje haz›rlayanlardan biriyimdir.

34 mimar•ist 2010/3 PROJE / PROF‹L

Yine de, proje ve/veya dan›flmanl›k hizmeti verdi¤imiz tüm mal sahiplerimiz, birikimimize, mesleki becerilerimize çok sayg›l› yaklaflt›lar. Son sözü ve karar› bizim vermemize hiçbir za- man karfl› ç›kmad›lar. Yerel yönetimler ise, çok farkl› bir restoras- yon sorunsal›. Al›nmas›nlar ama –istisnalar ha- riç, gerçekten çok de¤erli ve çözüm üretici mes- lektafllar›m›z da var– yeni yönetmeliklerle kendi- lerine verilen yetkileri maalesef çok kötüye kul- land›klar›n› gözlemliyorum. Koruma kurullar›- n›n vermesi gereken bilimsel kararlar›, mevcut imar yönetmelikleriyle inceleyip, baflka hiçbir öl- çütleri olmadan elefltiriyorlar. “Bir kültür varl›¤›n›n korunmas› hiç önemli de¤il, yeter ki imar yönetmeli¤ine uygun olsun” zihniyeti hakim tüm yerel yönetimlerde. Bir de kültür varl›klar› için yerel yönetimlere ödenen yasal bedeller var. Kanunen her türlü harç ve vergiden muaf olsa da, “ücret” ad› alt›nda çok yüksek bedeller ödenmesi gerekebiliyor. Bir de tabii yap›n›n mal sahibi tüzel bir kifli- lik ise, o zaman da farkl› sorunlar devreye girebi- liyor. Biliyorsunuz benim meslek yaflam›m›n en önemli projelerinden biri olan Huber Köflkü ve ikincil yap›lar› buna en iyi, en taze örnek. Cum- hurbaflkanl›¤› gibi, bir ülkenin en üst düzeydeki kurumu bile, daha önce burada yap›lm›fl olan

En üstte, Santa Maria Katolik Kilisesi’nin Bornova Cumhuriyet Meydan›’ndan genel görünüflü (kuzey cephesi), 2010. Üstte, Tekel Sigara Fabrikas›, perspektif görünüfl. Solda,fabrikan›n genel görünüflü, 2008. (Foto¤raf: Cemal Emden) Altta, Turgut Reis Türbesi, kuzeydo¤u (deniz) cephesinden görünüfl, 2009.

mimar•ist 2010/3 35 PROJE / PROF‹L

çok kapsaml› ve de¤erli bir restorasyon projesini A¤›rl›kla ‹stanbul’da mesleki faaliyette bu- hiçe sayabiliyor. lunan biri olarak ‹stanbul’un güncel bir me- Bu restorasyonu de¤erli ve ayr›cal›kl› k›lan selesi olan 2010 Kültür Baflkentli¤i üzerine en önemli nokta, projenin ve restorasyonun ba- devam etmek istiyorum. Bu y›l epey de büt- fl›ndan sonuna, çeflitli aflamalar›nda farkl› disip- çe oldu¤u için kentte restorasyon çal›flmalar› linlerden bir “uzmanlar grubu”nun çal›flmalara h›z kazand›. Bunlar›n hepsi de çok iyi çal›fl- kat›lmas› oldu. Bu uzmanlar›n tümü bilimsel malar olmad›¤› gibi, geri dönüflü olamaya- bir sorumlulukla en iyinin elde edilmesi için cak olumsuz sonuçlar da yarat›ld›. Sizin bu emek ve birikimlerini sundu. süreçte bir çal›flman›z oldu mu? Buradan hepsine teflekkür ediyorum ayn› za- Hay›r, bizim bu süreçte bir çal›flmam›z olmad›, manda. daha do¤rusu olamad›. Proje koordinatörü ve Ayfle Aky›l’›n Mesleki Projelerinden Baz›lar› müellifi oldu¤um Atik Valide Külliyesi Resto- • T.C. Cumhurbaflkanl›¤› Huber Köflkü, Tarabya, ‹stanbul, 1995-2001. Rölöve, rasyon Projesi için Marmara Üniversitesi Güzel Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (2139 m2). Sanatlar Fakültesi olarak 2010’a baflvurmufltuk. • Tarihi Köflk ve Selaml›k, Caddebostan, ‹stanbul, 1996-97. Rölöve, Restitüsyon ve Böylesine önemli bir Sinan yap›s›n›n içinde Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (529 m2). oluflturulacak resim, heykel ve benzeri üretim • Ziyaeddin Efendi (Sokullu) Kona¤›, Ac›badem, ‹stanbul, 1997 (devam ediyor). atölyelerinin hayata geçebilmesi, özgün ve Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri (1864 m2). • Tarihi Çarfl› Projesi, Kad›köy, ‹stanbul, 1998 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve önemli sanat etkinliklerine ve yüksek düzeyde Restorasyon Projeleri (1200 m2). performanslara ev sahipli¤i yapabilmesi için ge- • T.C. Cumhurbaflkanl›¤› Huber Köflkü ‹kincil Yap›lar› (Paytonhane, Set Köflkü, Av rekli kayna¤› bir e¤itim kuruluflu olarak maale- Köflkü, Sera), Tarabya, ‹stanbul, 1999-2001. Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri sef alamad›k. ve Mimari Kontrollük (~1000 m2). Bunun yan› s›ra, gerçekten çok özensiz ve • Nafiz Pafla Kona¤›, Altunizade, ‹stanbul, 1999. Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (700 m2). bilimsel yeterlili¤i olmayan projelerle ve yetersiz • Rag›p Pafla Kona¤›, Caddebostan, ‹stanbul, 2000-2010. Rölöve, Restitüsyon ve ekiplerle yap›lan acele uygulamalarla yap›lar ye- Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (3000 m2 kapal› + 6000 m2 aç›k alan). nileniyor. Yenileniyor diyorum, çünkü bence • ‹talyan Büyükelçili¤i Yazl›k Rezidans› ‘Villa Tarabya’ Acil Müdahale Projesi, bunlar bir restorasyon çal›flmas› olamaz. Ne ya- Tarabya, ‹stanbul, 2001 (uygulanmad›). Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve z›k ki kültür varl›klar›m›z da böylesine çal›flma- Mimari Kontrollük (2800 m2 kapal› + 9000 m2 aç›k alan). • ‹ffet Evin Yal›s›, Vaniköy, ‹stanbul, 2004 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve lar› hak etmiyor. Bu çal›flmalar s›ras›nda da yap›- Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (300 m2 kapal› + 600 m2 aç›k alan). lar›n tüm özgün detaylar› ve malzemeleri geri • Fevzi Bozer Evi, Emirgan, ‹stanbul, 2005. Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri dönüflümü olmaks›z›n yitiriliyor. Tabii bu arada 2 ve Mimari Kontrollük (800 m kapal› alan). çok düzgün projeler üreten ve uygulamalar ya- • Server Tanfer Evi, Baltaliman›, ‹stanbul, 2005 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (400 m2 kapal› alan). pan korumac› mimar meslektafllar›m›z da var, • Seçkin Evi, Kuzguncuk, ‹stanbul, 2005 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve onlar› da sayg›yla anmak gerekli. Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (250 m2 kapal› alan). • Atik Valide Külliyesi, Üsküdar, ‹stanbul, 2005 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve Çok yaz›k olmufl. Atik Valide Külliyesi çok 2 Restorasyon Konsept Projeleri ve Mimari Kontrollük (19.000 m kapal›+aç›k alan). önemli bir yerleflke. Böyle bir f›rsat›n yarat›- • MÜGSF Haydarpafla Kampusu fieref Salonu, Haydarpafla, ‹stanbul, 2006-2007. Rölöve, Restorasyon ve Yeniden ‹fllevlendirme Projeleri ve Mimari Kontrollük. lamamas› hakikaten kay›p olmufl. • Dil ‹skelesi Tren ‹stasyonu, Gebze, Kocaeli, 2007 (devam ediyor). Rölöve, Restitüsyon Son olarak bu alanda çal›flmay› düflünen ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük. mimarlara neler söylersiniz? Özellikle maddi • Uzunköprü Tren ‹stasyonu, Uzunköprü, Edirne, 2007 (devam ediyor). Rölöve, ve manevi olarak çok da karfl›l›¤› olmayan Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük. bir konu olan koruma alan›nda uzmanlafl- • Yaz›c› Evi, Kandilli, ‹stanbul, 2008. Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri. • Tarihi TEKEL Sigara Fabrikas› Dönüflüm Projesi, Alsancak, ‹zmir, 2008 (devam mak isteyen mimar ve ofislere. ediyor). Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri ve Mimari Kontrollük (19.000 m2 Biraz mazohizm gerekiyor öncelikle. Bu alanda kapal›aç›k alan). çal›flman›n tüm zorluklar›n› sonuna kadar yafla- m›fl bir meslek insan› olarak, evet çok da karfl›l›- ¤› olmayan bir alan ama yeni gelecek olanlar› Ayse Akyil: “Creating for History is an Exciting Voyage of Discovery” yüreklendirmekten yanay›m. Mesleki bilginin ötesine geçen bir tarih ve zaman duygusu edin- Ayse Akyil is an architect conducting her professional activities especially in the menin, mimarinin zengin alternatiflerini görme field of conservation-restoration. Having designed after her undergraduate study ve ö¤renme f›rsat›n› sunan bir tarih görgüsü ve numerous projects for the conservation and reuse of historical buildings of a birikimi edinmenin baflta gelen yollar›ndan biri wide range she also carries out the professional supervision during the olan bu mesle¤i sevip benimseyeceklere “Ne iyi implementation stage. Also carrying her experiences to the academic ettiniz!” derim. Ben iyi etti¤ime inan›yorum environment Akyil told about conservation with all stages from design to çünkü. implementation in our interview. Kayna¤› belirtilmeyen foto¤raflar Z. Ayfle Aky›l’a aittir.

36 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Kütüphane Yeniden... Ahmet Tercan

zellikle 20. yüzy›l›n son çeyre¤inden itiba- ve bilgiye sahip “uzmanlaflm›fl” bireyler ve toplumlar ren çok önemli de¤iflimler kültürel ve top- olufltu. lumsal kal›plar› küresel ve yerel ölçeklerde Öyle görünüyor ki art›k hiçbir fley eskisi gibi olmayacak Ödönüfltürmeye bafllad›. Teknoloji ve ileti- ve çok veya daha az “kültürel etkili” dozu ile egemen flimde yaflanan geliflmeler sadece bilgiye eriflimin kap- ekonomik sistemle uyumlu ça¤dafl teknoloji ve yeni top- sam›n› ve h›z›n› de¤ifltirmedi, genel anlamda toplumsal lumsal kal›plar yaflamlar›m›z› biçimlendirmeye devam davran›fl, bireysel ve toplumsal alg›lama ve yaflam bi- edecek. Günümüzde mimari tasar›m tan›mlar›nda ön- çimlerini yeniden tan›mland›: Teknoloji kullan›m› “face- görülen kabuller ve verilerin yans›tt›¤› tutars›zl›k da book fenomeni” gibi hemen örnekleyebilece¤imiz birçok baflka türlü aç›klanamaz asl›nda: Bir yanda azalan ça- farkl› alanda son derece yayg›n ve öngörülenin çok l›flma saatleri ve iyileflen çal›flma koflullar›, di¤er yanda üzerinde bir etkinli¤e eriflti, orta s›n›f›n tüketim kültürün- iflsizlik; bir yanda bilgiye eriflimdeki sonsuz olanaklar, deki egemen rolü ve belirleyicili¤i a¤›rl›k kazand›. öte yanda bilgiyi kullanmada beceriksizlik ve bilginin Önemli ölçüde toplumlar›n ayr›cal›kl› kesimlerinin yarar- güncelleflme sorunu veya bilgi kirlili¤i. land›¤› nitelikli e¤itim, yayg›nlaflarak daha az seçkinci Bar›nd›rd›¤› tüm çeliflkilere ve sebep oldu¤u sanc›lara Yale Üniversitesi Beinecke özelliklere sahip olurken, bireysel inisiyatiflere ve ola- ra¤men, küresel bilgi toplumu olmaya do¤ru gidiyoruz. Nadir Kitaplar ve naklara ba¤l› “kiflisel geliflme”, “mesleki deneyim” gibi Bilgiye do¤rudan ve kesintisiz eriflim hangi toplumsal Elyazmalar› Kütüphanesi, yeni ayr›cal›klar yoluyla elde edilen özelleflmifl beceri kesimden olursa olsun tüm bireyler için temel bir de- Connecticut, ABD.

mimar•ist 2010/3 37 DOSYA

mokratik hak olarak tan›mlan›yor. Öte yandan özellikle olarak çok büyük önem tafl›yor. Günümüzde insanl›k ta- çal›flan orta s›n›flar için bir tür f›rsat eflitli¤i olarak sunu- rihinin hiçbir döneminde olmad›¤› kadar fazla kitap yaz›- lan bilgi teknolojileri hizmetleri tamamen ücretsiz de¤il l›yor, bas›l›yor ve okunuyor. Tüm zamanlar›n kat be kat ve ücretli bilgi siteleri yak›n gelecekte kendilerini daha üzerinde say›larda araflt›rma yap›l›yor ve bilgi üretiliyor. KÜTÜPHANE YAPILARI fazla meflrulaflt›racak gibi görünüyor. Bugün ulaflt›¤›m›z elektronik ve biliflim teknolojileri ile dahi üretilen tüm bilgiyi ve kuram› say›sallaflt›rmak hem Bilgiye ve iletiflim teknolojilerine genifl toplum kesimleri- nicelik, hem nitelik olarak, yaz›l› sözün önemi, bilgilen- nin bu denli kolay ve konforlu erifliminin öngörülebilecek meye karfl› ö¤renmenin üstünlü¤ü ve okurla metnin ilifl- nesnel sosyolojik sonuçlar› aras›nda, insanlar›n kentsel kisi gibi kitab›n bar›nd›rd›¤› de¤erleri tam olarak temsil ortak mekânlar yerine evlerinde zaman geçirmesi ve bi- edemiyor. Kitap bir bilgelik an›t› ve entelektüel/kuramsal reyselcilik say›labilir. Meydanlar›n, sokaklar›n de¤iflen söylemin temsili olarak anlam›n› ve önemini koruyor. yaflam kal›plar› ve yeni toplumsal alg›lamalarla farkl›la- flan ifllevleri ve do¤alar› hakk›nda söylenecek çok fley Kültürel ve toplumsal kal›plar›n önemli ölçüde ve sürat- var. Ancak ayn› çerçevede yap› tipolojileri söz konusu le de¤iflmesinin mimari tasar›m›n bilgisini, prati¤ini ve oldu¤unda kütüphane yap›lar› kendine özgü nitelikleri alg›lan›fl›n› da dönüfltürdü¤ünü kabul etmeliyiz. Mimari ve anlam› ile öne ç›k›yor. tasar›m›n bilgisinin ve alg›lan›fl›n›n de¤iflmesinin so- nuçlar›n› temelde “mimari tasar›m sorunsal›n›n tan›m›” Bilgi teknolojileri ve elektronik medyan›n yayg›nlaflmas› ve “mimari tasar›m yöntemi” ile “mimarinin anlam›” gibi ile kütüphanenin art›k bir bina tipolojisi olarak “ortadan iki farkl› yaklafl›m üzerinden ele almak mümkün olabilir. kalkaca¤›n›” öngören düflüncelerin (Peter Davey, 1998) Gerek tan›m, gerek anlam üzerinden irdelendi¤inde ise yanl›fll›¤› art›k kabul ediliyor. Yine de kütüphanenin kla- “kamusal mekân” günümüzün en belirleyici tasar›m so- sik ifllevlerini büyük ölçüde yitirdi¤i ve karfl›lad›¤› gerek- runsal› olarak öne ç›k›yor. Yine de di¤er tipolojilere ben- sinimlerin sanal ortamda çok daha etkin biçimde çözü- zer biçimde ça¤dafl kütüphaneler de do¤al olarak oku- lebilece¤i türünden argümanlar etkinliklerini koruyor ve ma ve kitap mekân›n›n yan› s›ra bilgi teknolojilerine eri- ça¤dafl kütüphanelerin kavram, düflünce, mekân ve bi- flim için de mekân ve teçhizat bar›nd›r›yor. Kütüphane- na olarak yeniden tan›mlanma ve yorumlanma gere¤ini nin farkl› mekânlar›n›n fiziksel ifadesi, bu mekânlar ara- gündeme tafl›yor. s›ndaki iliflki ve etkileflim, geçifl ve dolafl›m, kütüphane- Basitçe söylemek gerekirse, kütüphaneyi ontolojik ola- nin bulundu¤u ba¤lamla kurdu¤u iletiflim ve kentsel/do- rak sorgulayan bu tür argümanlar konuyu, ba¤lam›na ¤al çevreye sa¤lad›¤› katk› gibi özellikleri tasar›m kalite- yabanc›laflm›fl bir ifllevcili¤e indirgeyerek, çok önemli lerini belirliyor. Bu nitelikler ifllevsel oldu¤u kadar sevgi- olan anlam ve temsil boyutunu gözden kaç›r›yorlar: sel ve duygusal ölçütlerle de¤er kazan›yor. Kütüphaneler, yaln›zca kitap depolanan ve kitap oku- Günümüzde, tüm dünyada, kültür ve kent yaflam›n›n nan yer olman›n ötesinde, insanlar›n bir araya geldi¤i, vazgeçilmez bir parças› ve çok boyutlu kamusal mekân bulufltu¤u ve kentlerin afl›r› ticarileflmesinden kurtulma- niteli¤ine sahip kütüphane yap›lar›n›n, gerek mimari y› baflarm›fl kamusal bir mekân ve kültürel bir simge proje yar›flmalar›, gerek özgün ça¤dafl mimari tasar›m-

‹skenderiye Kütüphanesi.

38 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI larla gündemde olan, kendini yeniden üretme, tan›mla- tap-bilgisayar uyumunu yeni kütüphane yap›lar› kavra- ma ve anlamland›rma sürecine yak›ndan bakmak, öz- m›n›n temel belirleyicisi olarak tan›mlayan Kesero¤lu, gün toplumsal / bireysel katk›lar› irdelemek ülkemizde de¤iflimin vaat etti¤i potansiyel olanaklar› ve olumlu so- özellikle ‹stanbul için sürmekte olan “‹stanbul Kütüpha- nuçlar› vurguluyor. nesi “ tart›flmalar›na yeni bir bak›fl aç›s› kazand›rmak “Bilginin Toplanma Mekân›: Kütüphane Binalar›” bafll›kl› anlam›nda da her zamankinden daha yararl› olabilir. makalede Berrin Küçükcan, tüm kütüphanelerin ortak Bilindi¤i gibi, 2010 y›l› ‹stanbul Avrupa Kültür Baflkenti gereksinimi olan “mekân”› ve kütüphane mekân›n› bi- sanat ve kültür projeleri çerçevesinde “‹stanbul Kütüp- çimlendiren nesnel ve öznel koflullar› irdeliyor. Yazar, hanesi Projesi” tarihî Rami K›fllas›’nda ve k›fllan›n ya- kullan›c›lar›n farkl› özellikleri, de¤iflen koflullar ile gerek- n›ndaki arsada ‹stanbul Kütüphanesi’nin kurulaca¤›n›n sinim, de¤erlendirme, iletiflim, yönetim ve geliflim kav- aç›klanmas› ile gündeme geldi ve böylesi bir paylafl›m›n ramlar›n› kütüphane binalar› özelinde ele al›yor. ve sinerjinin sa¤layaca¤› katk›lar ile ‹stanbul, yaln›zca Sevinç Hadi, ‹stanbul’da kullan›lmakta olan çok önemli bir yap› olman›n ötesine geçen, tüm toplumsal kesimle- bir kütüphane yap›s›n›n, Bo¤aziçi Üniversitesi Aptullah ri kendine çeken çok boyutlu bir kültür simgesine, bir Kuran Kitapl›¤› binas›n›n mimar› olarak yap›lar›n tasa- “merkez” kütüphaneye ve daha verimli, daha demokra- r›m sürecini anlat›yor. tik ve ço¤ulcu bir kültürel ortama kavuflabilir. Do¤al ola- rak “Merkez Kütüphane” kavram›, tan›m› gere¤i, mer- S›rmahan Tunç’un derledi¤i seçkide, dünyan›n farkl› kezden çepere do¤ru yay›lan farkl› büyüklük ve özellik- yerlerinde, farkl› özellik, ba¤lam ve ölçeklerde gerçek- lerde çok say›da kütüphaneden oluflan bir örgütlenmeyi lefltirilmifl kütüphane binalar› örnekleri yer al›yor. ve altyap›y› da içerir. “‹stanbul Kütüphanesi” projesinin Ayla Ayy›ld›z Potur, “Sessizlikten Oyunlaflan Mekânla- bu anlamda genifl kapsaml› ve uzun erimli olarak plan- ra: Özgürlefltiren Ö¤renme Mekânlar› Olarak Çocuk Kü- lanmas› ve yaflama geçirilmesi hepimizin ortak dile¤i ve tüphaneleri” bafll›kl› makalesinde kütüphanenin kamu- gerçek bir gereksinimidir. sal niteli¤i ba¤lam›nda, kent içinde farkl› bir grup olan Sonuç olarak mimari tasar›m soyut bir ifllev sorunsal› çocuklar aç›s›ndan kütüphane tasar›m›n› ele al›yor. De- de¤il, kültürel ve toplumsal de¤erlerin etkili ve anlaml› ¤iflen toplumsal yap› çerçevesinde çocu¤un toplumsal- biçimde ifade edilmesidir. Bilgi toplumunda, bilginin ön- laflma ve kent yaflam›na kat›lma süreci içinde çocuk kü- görülemeyen h›z ve ölçekte paylafl›ld›¤› ve üretildi¤i gü- tüphanesi tasar›m›n›n önemini aç›kl›yor. nümüzde kütüphane yap›lar›n›n öneminin ve ifllevinin “Kültürel Çeflitlilik Politikalar›nda Kütüphanelerin Rolü; devam etmesi, kamusal mekân ve demokrasi kavramla- UNESCO/IFLA Bildirgeleri” bafll›kl› makalesinde Pelin r› üzerinden okunabilir: Kütüphane mimarisi belki de Gökgür, farkl› aktörlerin yer ald›¤› kültürel bir ortam ola- tüm zamanlarda oldu¤u gibi ama daha belirgin biçimde rak kütüphane olgusunu irdeliyor. Kütüphanelerin kültü- günümüzde politik bir eylem olarak kendini yeniden ta- rel bellek ve kültür unsurlar›n›n süreklili¤i aç›s›ndan n›mlamakta ve üretmektedir. önemini aç›kl›yor ve UNESCO ve IFLA’n›n kütüphane ile ilgili bildirgelerine yer vererek kültürel çeflitlilik * * * politikalar› aç›s›ndan yorumluyor. “Kütüphane” temal› dosya kapsam›nda, çok boyutlu ka- Dosya Editörü: Ahmet Tercan musal mekân niteli¤iyle, kültür ve kent için belirleyici öneme sahip kütüphane yap›lar›n›n, gerek mimari proje Dossier: yar›flmalar›, gerek özgün ça¤dafl mimari tasar›mlarla Library Buildings gündemde olan, kendini yeniden üretme, tan›mlama ve Architectural design is not an abstract problematic of function, but it is rather an kavramsallaflt›rma sürecine yak›ndan bakmay›, konuya act of expressing the cultural and social values in an efficient and substantive farkl› aç›lardan yaklaflan yaz›larla, kütüphane tasar›m›- way. The ongoing significance and the function of the library buildings in today’s n›n, günümüzde de¤iflen koflullar›, anlam›, yeni e¤ilim- information society where the information is produced and shared in an ler ve kütüphanelerin gelece¤i gibi farkl› boyutlar›n›, ço- unforeseeable speed and scale can be read in terms of the concepts of public ¤ulcu bir anlay›flla yans›tmay› amaçlad›k. space and democracy: The architecture of library is redefining and reproducing itself as a political action today in a more prominent way than ever. Bir derleme olan “Kütüphane Yap›lar›n›n Mekânsal Evri- As they have distinctive importance for urban culture with being mi” bafll›kl› ilk yaz›da, kütüphanelerin mekânsal evrimi multidimensional public spaces, the dossier aims at focusing on the process of mimarl›k tarihi içinde irdeleniyor. reproduction, redefinition and conceptualization of library buildings which come Hasan Kesero¤lu, “Kütüphanenin De¤iflen Mimarisi” often to the agenda through unique contemporary architectural designs or bafll›kl› makalesinde, teknolojide yaflanan büyük ve h›z- architectural design competitions. The articles approaching the issue from l› geliflmenin kütüphane tasar›m›nda gerek bina, gerek different aspects intend to reflect the different dimensions of libraries such as the kavram ve ifllev olarak yol açt›¤› köklü de¤iflimleri ele changing conditions and meaning of library design, new trends and the future of al›yor. Rami K›fllas›’nda yap›lmas› düflünülen ‹stanbul them. We also hope to bring a new point of view to the ongoing discussions Kütüphanesi’nin yürütülüflüne elefltiri getirilen yaz›da ki- about the ‘Istanbul Main Library’.

mimar•ist 2010/3 39 DOSYA Kütüphanenin Mekânsal Evrimi Derleyen: Ahmet Tercan KÜTÜPHANE YAPILARI

Kütüphane Mekan›n›n Tarihsel Evrim Süreci galerisinin üst kat›nda bulunan kütüphane, mü- Bir bina tipolojisi olarak kütüphane, matbaan›n zelerin çat›dan do¤al ›fl›k almas›n› sa¤lamak keflfi ile de¤il, 16. yüzy›l sonras› rasyonalist dü- amac›yla ba¤›ms›z bir tipoloji tan›m›na kavufltu flüncenin geliflmesinin sonucunda ortaya ç›k- ve farkl› bir bina tipi olarak geliflmeye bafllad›. m›flt›r. MS 3. yüzy›lda Ptolemeios Hanedan› ta- Yine de birleflik müze ve kütüphanelerin pek raf›ndan kurulan ‹skenderiye Kütüphanesi, yak- çok örne¤inde 19. yüzy›lda (örne¤in 1855 Bri- lafl›k 700.000 papirüs tomarl›k koleksiyonu ile, tish Museum ve 1862’den sonra Fransa Gre- uygarl›k tarihinin en önemli yap›lar›ndan biri noble) ve 20. yüzy›la kadar (1930’da ‹ngiltere olmas›na karfl›n, s›n›rl› say›da ayr›cal›kl› okuyu- Huddersfield) varl›¤›n› sürdürdü. Galeri ve kü- cuya hizmet ediyordu ve formel okuma salonla- tüphaneleri ayd›nlatma konusundaki farkl› tek- r›na sahip de¤ildi. Sorbonne (1485) ve Leyden nik gereksinimlerinin yan›nda toplumsal ve bi- Üniversite Kütüphaneleri gibi daha sonra ger- reysel ekonomik tercihler de ifllevsel ayr›flmay› çeklefltirilen önemli örneklerde ise dönemin belirginlefltirdi. Avrupa ve Amerika Birleflik özelli¤ine uygun olarak mekân› belirleyen esas Devletleri’nde kütüphane, e¤itim için öncelikle etmen güvenlik unsuru olmufltu. Kitaplar gü- desteklenmesi gereken bir kurum olarak kabul venlik amac› ile raflara zincirlenmifl oldu¤undan gördü ve kent yöneticileri ile yerel yard›msever- okuma ancak ayakta yap›lmaktayd›. lerce kurulan vak›flar›n sa¤lad›¤› maddi olanak- Rönesans’ta matbaa makinesinin yayg›nlafl- larla, 19. yüzy›l sonlar›n›n özellikle yeni sanayi mas› ile ucuzlayan kitaplar güvenlik kavram›n› kentlerinde çok say›da yeni kütüphane binas› in- de¤ifltirirken ciltleme ve deri kitap cilt süsleme- fla edildi. Pevsner, ilk halk kütüphanesinin New cili¤i yeni bir zanaat olarak geliflti ve okuma sa- Hampshire, Peterboro’da 1854’te aç›ld›¤›n› ka- lonunun etraf›ndaki raflar k›ymetli ve görülme- bul eder. 1890’da McKim, Mead ve White tara- ye de¤er bir nesne statüsüne yükselen kitaplarla f›ndan tasarlanan bu kütüphane, ABD’deki en bezendi. Okuma salonundaki iç mekân düzen- önemli ilk örnektir. ‹ngiltere’deki ilk halk kü- lemesi de “kitap” ölçe¤indeki de¤iflime paralel tüphaneleri, Warrington Halk Kütüphanesi olarak farkl›laflt› ve merkezileflerek ana toplan- (1848) ve Manchester Halk Kütüphanesi’dir ma mekân› niteli¤i kazand›. Bodleian Kütüpha- (1852). 1860’lardan sonra Peabody Vakf› ve nesi (1610) ve Cambridge Trinity Koleji kütüp- 1896’dan sonra ise Carnegie Vakf› ABD ve ‹n- hane projesi (1675) merkezî okuma salonlu giltere’de insani yard›m amaçl› giriflimlerle kü- plan flemas›n› gelifltirdi. tüphane binalar›n› toplumsal sorumluluk proje- Bugün birçok yorumcu ve elefltirmen bildi- leri tan›m› içinde gelifltirmeye devam ettiler. ¤imiz anlamda ilk kütüphanelerin Rönesans dö- 18. yüzy›l içinde gelifltirilen ve olgunlaflt›r›- neminde yap›lan ‹talya Cesena’daki Biblioteca lan kütüphane plan flemas›, 20. yüzy›l›n bafl›na Malatestiana (Malastestiana Kütüphanesi) ve kadar de¤ifltirilmeden tekrar edilmifltir. 1868 Floransa’daki Biblioteca Laurenziana (Lauren- Paris Ulusal Kütüphanesi’nde dökme demir ziana Kütüphanesi) oldu¤unu kabul eder. konstrüksiyonun kullan›lmas›, yüzy›l bafl›nda 19. yüzy›la kadar, genellikle kütüphane ile öncü Amerikan kütüphanelerinde nem, ›s› ve müze ayn› bina içerisinde, ya farkl› katlarda havaland›rman›n çok yönlü denetimi ile kitap (Münih’teki Kraliyet Müzesi gibi, 1570) ya da stoklar›n›n güvenli¤inin iyilefltirilmesi gibi belli birbirine ba¤l› farkl› yap› kanatlar›nda çözülür- ilerlemeler gerçekleflse de önemli de¤ifliklikler dü. Müze ve galeri binalar›n›n sergileme için 1930’larda olmufltur. Bu dönemde kat› planla- do¤al ayd›nlatma gereksinimi, 19. yüzy›l baflla- ma anlay›fl› terk edilmifltir. Yeni yaklafl›m, mo- r›nda bu iki bina tipolojisini birbirinden ay›ran, dern kütüphanelerde daha ak›c› ifllevler için ak›- en önemli etken oldu. Genelde müze ve sanat c› mekânlar tasarlamak olarak tan›mlanm›flt›r.

40 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Geçmiflin biçimsel yaklafl›mlar›, ifllevsel kal›plar› yerlerini yeni düzenlemelere b›rakm›flt›r. Oku- ma odas›n›n belirleyici an›tsal etkisi ve plan kur- gusundaki yeri yeniden yorumlanm›fl, kitap raf- lar› ile çal›flma ve okuma bölümleri ayr›m› ke- sinli¤ini kaybetmifltir, kütüphane, eflitlikçi anla- y›fl içinde daha aç›k, daha demokratik kamusal bir alana dönüflmüfltür. Kütüphanelerde, kulla- n›c› odakl› tasar›m yaklafl›m› ile devingen, es- nek, rahat ve ifllevsel mekânlar yarat›lm›flt›r. Kü- tüphane materyalleri, bilgi ifllem teknolojileri sayesinde çok daha kolay eriflilebilir konuma gelmifltir. Kütüphaneler, özel, ayr›cal›kl› kulla- n›c›lar d›fl›nda insanlara aç›k olmayan mekânlar- dan, tamamen kamusal, halka aç›k bir sosyal alan ve toplu kullan›m mekân›na dönüflmeye bafllam›flt›r. Kütüphanelerin özel bir yap› tipolojisi ola- rak ortaya ç›k›fl›n› temsil eden ilk önemli özgün örnekler 18. yüzy›lda gerçekleflmifltir. Bu an- lamda ilk örneklerinden biri say›lan Berlin’deki Wolfenbüttel Kütüphanesi’nin (1710) eliptik okuma salonu, “alt›n oran” kesiti plan› içeren simetrik bir kurgu ile tasarlanm›flt›r. J. Gibbs ta- raf›ndan tasarlanan Oxford’daki Radcliffe Ca- mera ve S. Smirke taraf›ndan tasarlanan ‹ngiliz Virginia Üniversitesi kubbe ve küp örne¤i, Kütüphanesi Okuma Salonu’nda kubbeli mer- 1819. Mimar: Thomas kezî mekân anlay›fl› en olgun düzeyine eriflmifl- Jefferson. tir. Smirke ayn› mekânsal kurgu ve plan flemas›- n› Washington Kongre Kütüphanesi (1897) ve Toddington Manor’un kütüphanesi, Gloucester, Prusya Devlet Kütüphanesi’nde (1928) tekrar 1829. Tasar›mc›: Sir etmifltir. Charles Barry.

T‹P MATERYAL TAR‹H/ OKUMA MEKÂN B‹Ç‹MLER‹ T‹P‹K ÖRNEKLER ZAMAN DÜZEN‹ ‘Birleflik’ Kütüphane ve Müze Tomar Antik Ça¤ Ayakta Kubbe ile aç›lm›fl ‹skenderiye, M›s›r ‘Avlu’ sistemi; kitap Dinî kitaplarla Tintern Abbey, raflar› ile oluflturulmufl resimlendirilmifl 6-13. yüzy›l Oturarak Aç›k avlu Monmouthshire ‘Kürsü’ sistemi; kay›tl› El yaz›s› kitaplar, kitaplar için aç›k raflar daha sonra 13-16. yüzy›l Ayak deste¤i Lineer ve dar Leyden Üniversitesi, ile oluflturulmufl bas›lm›fl kitaplar ile ayakta Hollanda ‘Tezgâh’ sistemi; raf ve oturma bölmeleri Bas›l› kitaplar 16-17. yüzy›l Oturarak Lineer Laurenziana birlefltirilerek Kütüphanesi, oluflturulmufl Floransa, ‹talya ‘Duvar’ sistemi; kitap Bodleian raflar›ndan Bas›l› kitaplar 17-18. yüzy›l Oturarak Dairesel ve dikdörtgen Kütüphanesi, Oxford, oluflturulmufl ‹ngiltere ‘Okuma odalar›’ sistemi; kitap Bas›l› kitaplar, 18-20. yüzy›l Oturarak Aç›k merkez plan›, Ulusal Kütüphane, galerisiyle haritalar ve çevresi odalarla Paris, Fransa Kütüphane kitap depolama eklemlendirilmifl dergiler kapat›lm›fl ve kullanım ‘Aç›k plan’ sistemi; Bas›l› yay›nlar, Hukuk Kütüphanesi, düzenlemelerindeki bilgisayar ve aç›k kitap CD-ROM’lar ve 20. yüzy›l ve Oturarak Büyük, aç›k plan Cambridge de¤ifliklikler (Cities in raflar›yla entegre di¤er dijital bilgi sonras› Üniversitesi Civilization, Weinderfeld edilmifl sistemleri and Nicolson, s.509-510).

mimar•ist 2010/3 41 DOSYA

Kütüphane Mekân›n›n Temsili 18. yüzy›l kütüphane tasar›m›nda kubbe ve sa¤›r duvarlar kütüphanelerin temel mimari dilinin ve temsilinin oluflmas›nda belirleyici öneme sahip KÜTÜPHANE YAPILARI olmufltur. Kubbe, bir örtü sistemi ve mekân ku- rucu yap› eleman› olarak s›kl›kla belli bir büyük- lü¤e ve yüksekli¤e sahip okuma salonlar›nda ve hollerde kullan›lm›flt›r. Sa¤›r duvarlar ise mekân› tan›mlayan ve kitap depolama ve raf alanlar› için gerekli yüzeyleri sa¤layan kubbenin oturdu¤u yap› bilefleni olarak kullan›lm›flt›r. Kubbe genel- likle, belirli bir yükseklikte ve çepeçevre dairesel bir hat üzerinde konumlanm›fl, iç mekâna do¤al ›fl›k sa¤layan büyük pencerelerle tan›mlanm›flt›r. Bu biçimsel kompozisyon ile elde edilen ›fl›¤›n özel etkisi, Londra’daki British Museum okuma salonunda da oldu¤u gibi, mekâna an›tsal bir entelektüel temsil boyutu kazand›rm›flt›r. 20. yüzy›l›n ilk yar›s›nda okuma salonlar›, kütüphanelerin fuaye alanlar›, önemli girifl holle- ri ve kütüphane eflyalar›n›n de¤iflim merkezleri olmaya bafllam›fllard›r. Kitaplar 18. yüzy›l döne- minde eski okuma odas›ndan dönüfltürülen ka- musal alandan ayr›lm›fl dikdörtgen sergi bölme- lerine yerlefltirilmifltir. Ifl›klar dikkatlice kontrol edilmifl, havaland›rma sistemi düzenlenmifltir. Kütüphanede, hareket, kayd›rma aplikasyon- lar›n›n gücü, mimari alan düzenlemelerinin British Museum okuma avantaj› haline gelmifltir. Mekân, personele ve salonu iç mekân ve okuma okuyucuya yer de¤ifltirme imkân›, halka demok- salonu plan›. ratik amaçlar› olan kamusal bir kütüphanede de- Mimar: Sydney Smirke, Restorasyon: Foster and neyim yaflama imkân›, ö¤rencilere de e¤itim bili- Partners. minden yararlanma imkân› sa¤layacak biçimde farkl›laflm›flt›r. Tarihsel olarak iletiflim yap›s› sabit medya araçlar›ndan çok sabit olmayan medya araçlar›yla sa¤lanmaya bafllam›flt›r. Kelimenin gücü ve mo- dern bilgisayar haf›zas› birçok eski ve kapsaml› kütüphaneyle eflde¤erdir. Bilgisayar sayesinde birçok bilgiye ve hatta baz› kitaplar›n tamam›na ulafl›labilir. Kültürel bariyerler, ‘mekân kavram›’ bu süreçte afl›nd›r›lm›flt›r. Bilginin mekâna ba- ¤›ml›l›¤›n›n ortadan kalkmas›; geleneksel tabula- r› ortadan kald›rarak esnek, tafl›nabilir, mekâna ba¤l› kalmayan topluluklar›n ve fleffaf, aç›k kü- tüphanelerin do¤ufluna öncülük etmifltir. Toplu- mu de¤ifltiren kütüphaneler de¤il, ancak kütüp- hanelere yön veren toplum ve geliflen teknoloji- ler olmufltur. Halk kütüphanelerinin 20. yüzy›l bafl›ndan itibaren mimari tasar›m ve mekân kurgusunu New York Üniversitesi dönüfltüren nitelikleri özellikle belirleyicidir: Okuma Salonu 1895. Halk kütüphaneleri, üniversite kütüphanele- Tasar›m: McKim, Mead and White. rinden farkl› olarak ücretsiz ve herkese aç›kt›r,

42 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI kentsel mekânla kurdu¤u iliflki gere¤i caddeden do¤rudan girifli destekleyen ve kamusal ölçek ve alg›y› sürdüren iç mekânlara sahiptir ve ifllevsel alanlarda okuma odalar›ndan çok kitapl›klar önem kazanm›flt›r. Bu farkl›laflman›n mimari ta- sar›ma yans›mas›yla, o döneme kadarki geliflimi belirten kubbe ve duvar kuruluflu aras›ndaki önceden belirlenmifl iliflki de¤iflmifltir. Modern kütüphane, birbirine yak›n a¤›rl›kta, farkl› bö- lümlerden oluflan bir ifllevsel diziden oluflmak- tad›r. Kütüphanenin dan›flma bölümü, kullan›- c›lar›n daha etkin bilgilendirilmesi ve do¤ru yönlendirilebilmesi için önem kazanarak genifl- lemifl ve girifl holünün mimari boyutlar› büyü- müfltür. Baz› örneklerde okuma salonunun da- iresel düzenlemesi yer de¤ifltirerek girifl ve da- n›flma holü için kullan›lm›flt›r. Okuma salonla- Stockholm Halk r›nda, yüksek ve düfley düzenlenmifl an›tsal Kütüphanesi plan›, 1928. pencere boflluklar›n›n yerine, yatay düzenlen- Tasar›m: Gunnar Asplund. Kütüphanenin ana girifl mifl pencere bofllu¤u dizileri kullan›lm›fl ve er- kapısı ve iç mekân. ken dönem okuma salonlar›n›n an›tsall›¤›, yeri- ni insan ölçe¤ine daha yak›n, iyi ayd›nlat›lm›fl mekânlara b›rakm›flt›r. Böylelikle genifl halk kit- lelerinin etkin kullan›m› ve demokratik yakla- fl›mlar›n önem kazanmas› ile ortaya ç›kan ka- musal ifllevi, halk kütüphanelerinin tasar›m›nda çok önemli temel de¤iflimlere neden olmufltur. Büyük aç›kl›klar›n geçilmesi ve yatay bofl- luklar inflaat teknolojisindeki geliflmelerle mümkün oldu. Demir-çelik ve betonarme sis- temlerdeki geliflmelerle duvarlar tafl›y›c› bileflen olmaktan ç›kar›ld›. Kütüphane binas›, kitaplar›n neredeyse her yere yerlefltirilebilmesine imkân tan›yan ileri teknolojili yap›lar haline geldi. Du- varlar ve ay›r›c› sistemler esnek tasar›m yakla- fl›mlar› ile düzenlendi ve mekân›n ak›flkanl›¤› hissini desteklemek amac›yla alçak tutuldu. Modern kütüphanenin en önemli nitelikle- ri, okuma materyaline ücretsiz ve engelsiz eri- flim, kitap ve di¤er materyali ödünç alabilme ve sadece içeri girmeye de¤il ayn› zamanda kulla- n›c›lar› içeride dolaflmaya davet eden mimari ta- sar›m› ve yap›l› çevresiydi.

Kültürel Bir Simge Olarak 21. Yüzy›l Kütüphanesi Y›llarca bina tipi olarak görece göz ard› edilen kütüphane 20. yüzy›l›n sonu ve 21. yüzy›l›n ba- fl›nda nitelik ve nicelik aç›s›ndan önemli bir mi- mari s›çrama yaflad›. Londra’da Will Alsop ve David Adjaye taraf›ndan tasarlanan Peckham ve Whitechapel’de, Moshe Safdie ve Rem Kool- Viipuri Halk Kütüphanesi, has’›n ise Vancouver ve Seattle’da tasarlad›klar› gömme okuma salonu, halk kütüphanesi yap›lar›nda ilginç yeni çö- 1933. Mimar: Alvar Aalto.

mimar•ist 2010/3 43 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Viipuri Halk Kütüphanesi Manchester Merkezî Halk Kütüphanesi plan›, 1935. plan›, 1933. Mimar: Vincent Harris. Mimar: Alvar Aalto

Leeds Üniversitesi Brotherton Kütüphanesi plan›, 1935. Mimarlar: Lanchester ve Lodge.

Sheffield Üniversitesi, 1958. Karakteristik 20. yüzy›l kütüphane plan›. Tasar›m: Gollins, Melvin, Wards and Partsners.

44 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI zümler ortaya ç›kt›. Buna paralel olarak, Pa- ris’te Dominique Perrault ve ‹skenderiye’de de Snohetta’n›n tasarlad›¤› ulusal kütüphanelerde heyecan verici de¤ifliklikler içeren çok önemli uygulamalar gerçeklefltirildi. Yüksekokul ve üniversite kütüphaneleri de, Richard Rogers Partnership taraf›ndan tasarlanan Thames Val- ley Üniversitesi ve BDP taraf›ndan tasarlanan Glasgow Cladonia Üniversitesi’ndeki Saltire Merkezi’nde oldu¤u gibi ayn› zamanda bilgiyi yayg›nlaflt›rma, araflt›rma ve ö¤renme yap›lar›na dönüfltürüldü. Bunlar ve daha say›s›z di¤er ör- nek kütüphanelerin mimari öneme sahip bina- lar olarak yeniden yükseliflini iflaret ediyor. Bu anlamda kütüphanelerin toplumsal sorumluluk ve kamusal mekân ifllevi, mimari tasar›m verisi olarak önem kazan›yor. Bertolucci’ye göre (2004) pek çok aç›dan kütüphane, bir karfl›lafl- ma, iletiflim ve araflt›rma” mekân› olmak için “kat› biçimde korunan bir bilgi deposu” olma temellerini önemsememeye bafllad›. 21. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren devingen ve ço¤ulcu ortak yaflam alanlar›, kamusal mekânla- r›, ilgi çekici mimarisi ve gündelik yaflam ritüel- ‹sveç K›revi Kütüphanesi, lerini temsil eden iç mekân kaliteleri olan kü- Hampstead, Londra, 1996. Tasar›m: Sir Basil Spence. tüphaneler ortaya ç›kmaya bafllad›. ‹ngilte- re’deki örnekler aras›nda Bennetts Associ- ates’in tasarlad›¤› Brighton Halk Kütüphanesi The Spatial Evolution of the Library ile Patkau Architects’in Montreal Halk Kütüp- The emergence of the library, as distinct from the museum or picture gallery, did hanesi say›labilir. not occur directly as a result of the invention of the printing press but as a Kütüphanelerin de¤iflen toplumsal koflullar consequence of the growth in rational thought. ve geliflen teknolojiler karfl›s›nda kendini yeni- The great flowering of the library as a recognizable building type occurred in the den tan›mlayan tasar›mlar›nda ortak noktas›; 18th century. It was then that the library emerged with its own taxonomy of forms, bina kurgusu ile birlikte, düflünmeye ve al›nan functions and details. The plan, evolved and perfected through the 18th century, th bilgiyi yans›tmaya davet eden çal›flma alanlar› remained largely unaltered until the early 20 century. ve toplanma mekânlar› oluflturmas›, bilgi de¤i- It is not sufficient to see the library as a storehouse of knowledge, especially in the age of information technology. It is the delicate relationship between the flimini cesaretlendirecek mekânsal farkl›laflmalar books and architectural space which defines the library and helps us classify içinde geçiflkenlikleri sa¤lamas› ve d›fl dünya- libraries into various categories – national, civic and academic. dan soyutlanm›fl sessiz kütüphane mekân› anla- Over the 19thand the 20th centuries the balance of power has shifted from the y›fl›na karfl›, ço¤ulcu ve kentsel yaflam nitelikle- book to the reader and more recently from the book to the digital data systems. rine gönderme yapan kütüphane mekânlar› This is reflected in the emergence of the “reading room”. When first introduced in kurmaya özen göstermesidir. Bunun sonucun- the 18th century, the reading room was a domed space surrounded by books on a da kütüphane, üzerine pek çok ilave ifllev alma- wall system. After years of relative neglect as a building type, the library enjoyed ya bafllam›fl ve toplumda meydana gelen daha a renaissance towards the 20th century and into the 21st. By the early 21st büyük de¤iflimlere uyma iste¤iyle di¤er bina century, libraries with exciting public spaces, interesting exterior forms and more “market place” interior qualities had begun to appear. tipleri ile etkileflim içine girmifltir. Kütüphane- Of all modern building types few have been as stressed by the currents of lerin özgün bir bina tipolojisi olarak özellikle technological and social changes as the library. The dynamic relationship in the kapitalizmin yaratt›¤› tüketim toplumunda üst- former generation of library buildings between the lending library, reference lendi¤i kamusal mekân, toplumsal yaflam ve library and reader room has been replaced by a new set of interacting functions. buluflma alanlar› ifllevleri, gelecekte de kütüp- Consequently, a library is a building where books, acknowledge and people meet hanelerin evriminin sürece¤ini vaat ediyor. in largely convivial surroundings without the obligation to purchase. Such definitions can be further expanded to include type definitions can be further Ahmet Tercan, Yrd. Doç. Dr. expanded to include, new types of libraries. MSGSÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü

mimar•ist 2010/3 45 DOSYA Kütüphanenin De¤iflen Mimarisi Hasan S. Kesero¤lu KÜTÜPHANE YAPILARI

ilgi, insan yaflam›n›n hava, su kadar gerek- flünmüfl ve gerçeklefltirmifltir (Ronan, 2003: BBsinim duydu¤u yaflamsal ö¤elerden biridir. 61). 4000-5000 y›l sonra Arjantinli Borges’in Bilgi donan›m› ve bu bilgisini kullanma becerisi evrensel Babil Kitapl›¤›’nda bu Chavin kültü- insan›n milyonlarca y›ll›k evriminde ona; do¤a- rünün izleri karfl›m›za ç›kmaktad›r (Kesero¤lu, da tutamaks›z ve zay›f yan›n› aflmas›na katk› 2008:144). sa¤lam›flt›r. S›cak ve so¤uk karfl›s›nda tüyü, kal›n ‹nsanlar kütüphaneye neden gereksinim ya¤ tabakas› veya kürkü bulunmayan insan, pek duymufllard›r? Neden bir duyguyu ve düflünce- çok canl›dan bedensel güç olarak çok daha za- yi, bir durum ve somut bir gerçekli¤i içeren y›f, yüzme ve koflma becerisi s›n›rl›, uçamayan simge y›¤›nlar›n›, raflarda eriflilebilir k›lmaya ça- bir varl›kt›r. Do¤al koflullarda eltafl› ile bilek gü- l›flm›fllard›r? Kütüphane, yaln›z “sosyal bir araç cünü birlefltirip ilk teknolojik baflar›s›yla kazan- olarak ele al›nd›¤›nda bile önemi ve de¤eri ol- d›¤› beceri onu do¤an›n en güçlü yarat›¤› duru- dukça yüksektir” (Kaser, 1991:1). Bu sosyal ya- muna getirmifltir. n›n›, kültürel amaçlar›, e¤itsel amaçlar›, bilgiye Bilgi, becerinin önkoflulu ve insan›n yaflam ba¤l› gereksinimleri karfl›lamadaki amaçlar› ve belirleyicisi durumuna gelmifl, bu geliflim içinde kiflilerin bofl zamanlar›n› olumlu yönde destek- duygu ve düflüncelerin d›fla yans›mas› önce re- leme amaçlar›yla ortaya koyar. Özellikle de ço- sim, çizim ve simgeler biçiminde harflere kadar cuk kütüphanelerinde e¤lenerek ö¤retme amaç- geliflmifltir. lar› göz ard› edilemez. Nitekim Avrupa Birli- ‹nsan›n tek bir hücresinde 30 ciltlik Encyclo- ¤i’nin müze, arfliv ve kütüphanelerin bir arada pedia Britannica’n›n tümünü üç dört kez kay- de¤erlendirilmesinde, kütüphaneler toplumsal dedebilecek bilgi kapasitesi olmas›na karfl›n merkez ifllevini üstlenmektedir. hücrelerindeki genetik bilginin yaln›zca yüzde Kütüphane, ilk örneklerinden bafllayarak birinin kullan›l›yor olmas› flafl›rt›c›d›r (Dawkins, çok amaçl› kurumlar›n tipik örneklerinden birisi 2002:147). Bu sözlerle yola ç›karsak: Bir insan- olmufltur. Kütüphane, ayn› zamanda, birbirin- da milyarlarca hücre oldu¤una göre, yaln›z ki- den ay›r›ml› birden çok ifllevi yerine getirmek tap olarak (bilgi de¤il) hesaplamaya kalkarsak zorundad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda; kütüphane milyarlarca, belki de trilyonlarca kitap içerebile- tasar›m›, bu tasar›mla amaç ve ifllevlerinin uyu- cek bir kapasitesi var demektir. Kütüphanelerin munu sa¤lamak her zaman çok kolay olmam›fl- de binlerce, milyonlarca kitap ve bilgi kaynakla- t›r. Her kurum gibi kütüphane mimarisinde de r›n› kapsad›¤›n› düflünürsek; kütüphaneleri, in- “ifllev” ve “estetik/biçim” uyumu önceden ta- san, hücre ya da DNA biçiminde tasarlayabilir sarlan›p tart›fl›lmas› gereken bir özelli¤i yans›t›r. miydik? Bazillion’un (2002:50) deyifliyle, kütüphane ‹nsan›n yaratt›¤›, ortaya koydu¤u hiçbir dü- mimarisi, mimar, kütüphane yöneticisi ve mü- flünce, yaflad›¤› toplumun, kültürün ve ça¤›n›n teahhidin ortak tutumu ve iflbirli¤i içinde bafla- koflullar› d›fl›nda de¤ildir. Kütüphane mimarisi r›ya ulafl›r. aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da durum de¤iflmez. Düflsel diye düflündü¤ümüz Borges’in ünlü Ba- Eskiça¤dan Günümüze Kütüphaneler bil Kitapl›¤› öyküsünde kurgulad›¤› bal pete¤i Kütüphaneler en eski örneklerinden günümüze biçimli odalarda kitaplar, çal›flma alanlar›, din- kadar içinde bulunduklar› dönemin koflullar›na lenme alanlar› yer al›r. Bu düflünce temellendi- uygun dermelerini kurmufl, bunlar› düzenlemifl rildi¤inde Güney Amerika’da ‹Ö 2400-1000 ve hizmete sunmufltur. Örne¤in ilk kütüphane y›llar›nda yaflayan Chavinlerin her fleyi alt›gen malzemeleri kil tablet, a¤aç kabu¤u, tafl, deniz düflünen kültürüne kadar gitmektedir. Chavin- kabuklular›, kemik, papirüs, parflömen, kumafl ler bütün tasar›mlar›n› bal pete¤i biçiminde dü- vb. olmufltur. Bafllang›çta elle yaz›lan bu yap›t-

46 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI lar, bas›mevinin bulgulanmas›yla bas›l› kitap bi- rak bu üç güney odada bulunmufltur. Tabletler çimine dönüflmüfltür. II. Dünya Savafl› ile film, bugünkü kitaplar gibi, duvar boyunca uzanan mikroform, ses kayd›, foto¤raf gibi kitapd›fl› tahta raflar üzerinde duruyordu. Kilden yap›l- olarak niteledi¤imiz bilgi tafl›y›c›lar›, kitab›n ya- m›fl ve üzerlerinde tabletlerin içeri¤i yaz›l› eti- n›nda kütüphane dermesinin bir parças› olmaya ketler bulunmufltur. Örne¤in ‘Murflil’in yapt›¤› bafllam›flt›r. Son olarak da bilgisayar teknolojisi ifllerle ilgili tabletler’ ya da ‘Nerik Kentinin Pu- her alanda kütüphanenin bir parças› durumuna rilli flenli¤i ile ilgili otuz iki tablet’ gibi.” (Akur- gelmifltir. gal, 1998:445) Kütüphaneler dermelerini her dönemde ‹Ö 668-626’l› y›llarda kurulan ve Mezopo- herkese açmam›flt›r. ‹lk kütüphane örnekleri bu tamya’n›n kültürel kal›t›n›n günümüze tafl›yan tür kaynaklar› depolay›p korumay› görev olarak Nineve’deki Asurbanipal Kütüphanesi’nde alg›lam›flt›r. Eskiça¤ kütüphaneleri resmî yaz›fl- 30.000 kadar tablet, geleneksel yerlefltirme dü- ma ile yaz›nsal nitelikteki duygu ve düflünce ta- zenine uygun raflara s›ralanm›flt›r (Y›ld›z, fl›yan kaynaklar› birlikte depolam›fl; kaynaklar- 2003:13). dan yararlanma konusunda kral›n kardefli de ‹Ö 300’lü y›llarda kurulan, dönemin üreti- kraldan yararlanmak için yaz›l› baflvuruda bu- lunmufltur. Ortaça¤ kütüphane dermesinden yararlananlar genellikle din adamlar› olmufltur. Elyazmas› yap›tlar kimi kütüphanelerde raflara zincirle tutturulmufltur. Bas›mevinin bulgulanmas›, bas›l› kitaplar›n artmas›, ayd›nlanma düflüncesi, Frans›z Devri- mi, sanayileflme gibi etkenlerle kütüphaneler Üstte, kil tablet. tür ve amaçlar›na ba¤l› olarak kullan›c›lar›na Solda, baflkenti, karfl›l›ks›z olarak aç›lmaya bafllam›flt›r. Kussar’dan Hattufla’ya tafl›yan Hitit Kral› I. Eskiça¤dan günümüze kütüphanelerin belli Hattuflili’nin güneydo¤u bafll› örneklerine bakacak olursak: seferleri ile ilgili Akadca Eski M›s›r’da “tablet evi”, “mühür evi”, tabletin ön yüzü. “ruhun doktoru” (Y›ld›z, 2003:8-9) biçiminde Altta, bambu kitap, Çin. nitelenen kütüphanelerin ilk örnekleri de yaz›- n›n bulguland›¤› Sümer’de karfl›m›za ç›kar. Tabletler duvara belirli bir uzakl›kta ahflap rafla- ra dizilir. (40 kadar tablet yan yana dizilir ve ko- lofon ad› verilen ve o rafta yer alan tabletlerin ad›n› içeren kataloglar raf›n bafl›nda bulunur.) Sümerliler dönemine iliflkin, Tello’da (La- gafl) 100.000, Nippur’da 50.000, Babillerde ise Hammurabi dönemine iliflkin 70.000 kil tablet ortaya ç›kar›lm›flt›r (Y›ld›z, 2003:10-11). Ekrem Akurgal’›n deyimiyle dünyan›n ilk en büyük kütüphanesi, Hititlerin baflkenti Hattu- fla’da Anadolu’nun geleneksel dokusuna uygun tasarlan›p kurulmufltur. “Hitit ‹mparatorluk Ar- flivi (‹Ö 13. yüzy›l) bilinen, kütüphane olarak yap›lm›fl en eski yap›d›r. Esas yap› 32 m. uzun- lu¤undad›r ve zemin kat›nda depo odalar› var- d›r. Güneydeki dört odada çift s›ra fleklinde, ki- reçtafl›ndan yap›lm›fl dikdörtgen direk kaideleri ortaya ç›kar›lm›flt›r, ancak bunlar›n birkaç› son- radan kaybolmufltur. Direkler ve oda duvarlar›, birinci kat› desteklemeye yard›mc› olurlar. En do¤udaki dar ve içinde kaide bulunmayan oda- ya bir merdivenle gidilebilir. Çiviyaz›l› 3350 kil tabletin büyük bir k›sm›, bütün ya da k›r›k ola-

mimar•ist 2010/3 47 DOSYA

len yap›tlar›ndan birer örnek toplamaya özen du¤u düflünüldü¤ünde, kütüphane için ola¤a- gösteren, bilimsel çal›flmalar›n kayna¤› durumu- nüstü bir alan gerekmektedir. na dönüflen; kütüphaneye “insanl›¤›n belle¤i” ‹Ö 200’lü y›llarda kurulan Bergama Kütüp- olma ifllevini yükleyen ‹skenderiye Kütüphane- hanesi’nde de ‹skenderiye Kütüphanesi gibi sü- KÜTÜPHANE YAPILARI si, kütüphane yan›nda bilim ve düflünce tarihi tunlu avlularla ba¤lant›l› (Y›ld›z, 2003:128) için de bir temel tafl› niteli¤indedir. Dermesi da- 133.000-200.000 aras›nda kitap bulunmakta- ha önceki dönemlerde oldu¤u gibi kil tablet, tafl d›r. Bergama Kütüphanesi’nde kitaplar papirüs- ya da Eski Yunan’da kullan›lan deniz kabuklar› ler yan›nda parflömenleri de içermektedir. Kuzu de¤ildir. Kitab›n malzemesi M›s›r’da bol mik- ve buza¤› derisinden yap›lan parflömenler katla- tarda bulunan papirüstür. Bat› dillerindeki kü- narak ilk kitap biçimi kazan›lm›flt›r. Bergama tüphane kavram›n›n kökeninde de papirüs bu- Kütüphanesi, kitab›n anayurdu ve kütüphane lunmaktad›r. Bibliotek: Bublion-theke, Biblion- düzeninde kitaplar› bugünkü gibi ilk kez yan theke, anlam olarak “papirüs sap› özünün depo- yana dizen yerdir. land›¤› yer”dir. Ortaça¤ kütüphaneleri gerek Bat› H›ristiyan Burada kültürel ö¤e olarak ele al›nacak papi- kültürü gerek Do¤u ‹slâm kültürü aç›s›ndan rüslerin mimari yap›ya yans›mas›, papirüsün bi- birbirinden ay›r›ml› de¤ildir. Her ikisinde de çimiyle bafllar. Kil tabletten ay›r›ml› olarak, rulo kütüphaneler dinsel kurumlar›n içi ya da yan›n- biçiminde sar›lan papirüs tomarlar›n›n ucuna da bir birim olmufltur. Dermelerinin içeri¤i din- “syllabus” ad› verilen etiketler tutturulmufl, ya- sel, yap›tlar el yazmas› ve yap›tlar›n dili dine tay olarak raflara yerlefltirilmifltir. Papirüsler, nifl ba¤l›d›r. Örne¤in Sorbonne Üniversitesi Kü- ad› verilen, duvarda deliklere yerlefltirilir. ‹sken- tüphanesi’ndeki 1000 kitab›n dört tanesi Fran- deriye Kütüphanesi’nde bulundu¤u varsay›lan s›zca, gerisi dinsel dil say›lan Latincedir. kitap say›s›n›n 500.000 ile 900.000 aras›nda ol- Bas›mevinin bulgulanmas› kitab›n de¤iflik yerlere de¤iflmeden ulafl›m›n› sa¤lam›fl, bilginin yay›l›m›n› kolaylaflt›rm›fl, kitab› ucuzlatm›fl, kü- tüphanelerdeki dermenin artmas›n› sa¤lam›fl, geliflen derme ile kütüphanelerin yap› olarak ta- sar›m›n› da yeniden biçimlemifltir. Özellikle de Barok döneminde kütüphanelerin büyüklü¤ü bir zenginlik, soyluluk örne¤i say›lm›flt›r. Yük- sek tavanl› saraylarda kütüphaneler yeni gelen kitaplar için yerler açmaya bafllam›flt›r. 1600’lü y›llar›n bafl›nda hem Berlin hem de Viyana Kra- liyet kütüphanelerinde kitap say›s› 10.000 ka- darken, 1680 ve 1690’l› y›llarda her iki kütüp- hanede de 80-90.000’lere ulaflm›flt›r (Kesero¤- lu, 2008:151). Osmanl›n›n en zengin kütüphanesinin der- mesi, en güçlü oldu¤u dönemde bile 6000’e ulaflamam›flt›r. Bas›mevini Osmanl› Türklerinin kullanmas› da Bat›’dan 273 y›l sonra gerçekle- flebilmifltir. Osmanl›’da cami, medrese, tekke, türbe d›fl›nda ba¤›ms›z ilk kütüphane 1660 y›- l›nda kurulan ‹stanbul Çemberlitafl’taki Köprü- lü Kütüphanesi olmufltur. Bat›’da kütüphanelerin amaç ve ifllevleri özellikle sanayileflme dönemi ile de¤iflmeye bafl- lam›flt›r. Bu durumu birçok geliflmeyle birlikte de¤erlendirmek gerekir: Rönesans, reform, ay- d›nlanma hareketleri, Frans›z Devrimi, insanc›- Üstte, Zincirli Kütüphane, l›k düflüncesinin etkisiyle e¤itim alan›ndaki zo- Hereford Katedrali, runlu k›l›nan yenilikler, çocuk ve kad›n hakla- Herefordshire Kontlu¤u, Birleflik Krall›k. r›ndaki geliflmeler, siyasal sol düflüncesinin iflçi Altta, papirüsler. haklar›na etkisi gibi.

48 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Özellikle de Amerika Birleflik Devletleri’nde tüphanesinin aç›labilmesi için 150.000 ile kütüphane günlük yaflam›n merkezinde, en 600.000 kitap oluflturulmas› önerilmektedir görkemli yap›larda hizmet üretirken; bulundu- (Withers, 1988:101). Ayn› standard› di¤er kü- ¤u çevrenin bilgi yan›nda kültür ve e¤itime da- tüphane türleri için düflünmek olanakl› de¤ildir. yal› temel gereksinimlerini karfl›lamak yolunda 1960’l› y›llar›n sonunda Yale Üniversitesi Kü- da apayr› bir gelenek oluflturmufltur. Örne¤in tüphanesinin yaln›z fifl kataloglar› için gerekli hemen her halk kütüphanesi, bulundu¤u çevre- alan olarak 33.000 metrekare öngörülmüfltür nin yerel gazete dizinlerini tutarken, o çevrede (Baysal, 1982:38). yaflayan kiflilerin de soy kütüklerini tutmaya bafl- Befl rafl› ve her biri raf› dört süreli yay›n alan lam›flt›r. bir süreli yay›n dolab› 20 süreli yay›n al›r. Kütüphanenin mimari tasar›m› kütüphane- 10.000 süreli yay›n izleyen bir kütüphane için lerin türlerine, dolayl› olarak da amaç ve ifllevle- (10.000/20) 500 süreli yay›n dolab›na gereksi- rine ba¤l› olarak gelifltirilebilir. Genel geçer befl nim vard›r. 500 dolap için (her biri 0,90 m. x kütüphane türü vard›r ve her birinin amaç ve ifl- 0,40 m. = 0,36 m2 x 500) 180 metrekarelik ser- levleri birbirinden ay›r›ml›d›r: Ulusal kütüpha- ne, üniversite kütüphanesi, özel araflt›rma kü- tüphanesi, halk kütüphanesi ve okul kütüpha- nesi. Bir ulusal ya da üniversite kütüphanesi ile halk kütüphanesi ne amaç ne de ifllev olarak bir- birine benzemektedir. Örne¤in ABD üniversite kütüphaneleri için “Department of Education and Science”›n 1969 y›l›nda kolejlere gönder- di¤i, kütüphanelerin düzenlenmesi konusunda- ki yaz›da (Withers, 1988:101) 100 ö¤renci için 100 metrekare, 500 ö¤renci için 530 metreka- re, 1000 ö¤renci için 960 metrekare, 1200 ö¤- renci için de 1120 metrekarelik özel çal›flma alan› bulundurulmas› gerekti¤ini belirtmekte- dir. Yine bu standartlara göre bir üniversite kü-

Yale Üniversitesi T›p ve Tarih Kütüphanesi, Connecticut, ABD.

Yale Üniversitesi Lillian Goldman Hukuk Kütüphanesi, Connecticut, ABD.

mimar•ist 2010/3 49 DOSYA

gilemede yer alan raflar›n gereksindi¤i alan› ge- yordu. 1990’larda yerel ve uluslararas› uzileti- rekmektedir. En az 10-15 kat› da masa ve san- flim, eriflim protokolleri, do¤al dillerin kullan›- dalye, dolafl›m alan› düflünüldü¤ünde 1800- m› daha genifl ve büyük a¤ üstünde bilginin el- 2000 metrekarelik bir alan demektir. Ortalama de edilebilirli¤ini geniflletti. Kütüphane yap›lar› KÜTÜPHANE YAPILARI bir üniversite kütüphanesinde bu süreli yay›n için, her zaman, bilgi sistemleri ve elektronik say›s› normaldir. Örne¤in 1984’lü y›llarda YÖK donan›m kullan›m›nda gelecek de¤iflimleri se- Dokümantasyon Merkezi’nin amac› 16.000 sü- zerek planlama yap›lmal›d›r. reli yay›n› izlemekti. Ancak bugün gerek kütüp- Teknoloji kaç›n›lmaz biçimde kütüphanele- hane kataloglar› (bugünkü ad›yla, kütüphane rin yap› özelliklerini etkilemeye bafllam›fl ve veritabanlar›), gerek süreli yay›nlar a¤›rl›kl› ola- onun de¤iflimi yönünde de¤iflik kararlar›n al›n- rak say›sal ortamlarda izlenmektedir. Her ikisi mas›n› da etkiler duruma gelmifltir. Ancak, du- de bir bilgisayar ve masa sandalyenin kaplad›¤› varlar›n› kendi ötesindeki kaynaklara bir geçifl alan içine girmifltir. yolu sayan say›sal kütüphane yaln›z internet olarak alg›lan›lmamal›d›r (Bazillion, 2002:53). Bilgisayar Teknolojisi ile Bafllayan De¤iflim Tüm düzenli kütüphane okurlar› için önce- Kütüphaneler en eski örneklerinden günümüze lik bofl ve rahat mobilyalar ve okuma salonlar›; kadar içinde bulunduklar› dönemin koflullar›na kütüphaneci için s›cak ve verimli çal›flma koflul- Kütüphane yap›lar› konusunda çal›flan kü- lar›, uygun ö¤retim ve toplant› salonlar› ile ge- tüphaneci David C. Weber (1993:2-3) kütüp- nifl a¤ eriflim uçlar›d›r. Son y›llarda kütüphane hanelerdeki de¤iflimi flu biçimde özetlemekte- içi de¤iflim, kütüphane ile bilgisayar› birlefltiren, dir: 1950’lerde bilgisayar uygulamas›n›n nas›l uyumsallaflt›ran bir e¤ilim içine girmifltir. Amaç olaca¤› soruldu. 1960’larda kütüphane yap›lar› üniversite yerleflkesi içinde entelektüel bir ya- içinde bilgisayarlar›n nereye yerlefltirilece¤i ve flam merkezi yaratmakt›r (Bazillion, 2002:54). ne kadar havaland›rma gerekti¤i sorusu vard›. Bundan dolay› kütüphane tasarlay›c›lar› geçmifl- 1970’lerin sorusu, delicilerin kullan›l›p kullan›l- ten daha çok kitap ile bilgisayar, simge ile ifllev, mayaca¤›, kütüphaneciler olsun ya da olmas›n göz gezdiren ile araflt›ran, bugün ile gelecek yerel bir kütüphane program› bürosuna sahip aras›ndaki dengeyi kurup yeni kütüphaneyi ya- olmak, uzak yaz›c›lar›n kullan›l›p kullan›lmaya- ratmal›d›r. Kütüphane dura¤an de¤il, sürekli ca¤› üzerineydi. 1980’lerde mikrobilgisayarlar devingendir (Cohen vd., 2005:25). kiflisel bilgisayara dönüfltü ve her çal›flan›n bir Bilgi teknolojileri, fiziksel alan ve yüz yüze bilgisayar›n›n olup olmayaca¤› soruldu. Art›k karfl›laflmalar için kütüphanelere yeni bir yaflam genifl alanlardaki kart s›ralama, makineyle oku- biçimi verecektir. Eskiça¤ kent meydanlar›nda nabilir biçime dönüfltü ve veri dosyalar›n› pay- insanlar›n daha çok e¤lendi¤i, dedikodu yapt›¤› laflman›n, ne tür a¤lar› gerektirdi¤i konuflulu- ve düflünce al›flveriflinde bulundu¤u gibi bizler de kütüphanelerde çal›flacak, ö¤renecek, ö¤re- tecek ve kütüphaneyi ö¤retilen bir yer olarak bi- lece¤iz (Dowler, 1996:120). Kütüphanelerin temel sorunlar›ndan birisi de kullan›c›n›n bilgisayar konusunda uzmanlafl- m›fl kiflileri karfl›s›nda görmek istemesidir (Co- hen vd., 2005:23-24). Anlafl›laca¤› gibi yeni teknoloji, kütüphanede bilgisayar kullan›m›n›n gereklili¤i ve zorunlulu¤unun da ötesine, kü- tüphanecilik e¤itiminin ne yöne kaymas› ve a¤›rl›k kazanmas› gerekti¤ini de ortaya koymak- tad›r! Kütüphanelerin her yan›na da¤›lan bilgi- sayarlar›n ç›kard›¤› seslerin göz önüne al›narak kimi yal›t›lm›fl ortamlar›n oluflturulmas› da kaç›- n›lmaz olarak gerekli görünmektedir. 2003 y›l›nda ‹ngiltere’de Commission for Yale Üniversitesi Beinecke Architecture and the Built Environment, CA- Nadir Kitaplar ve BE (Mimarl›k ve Yap›l› Çevre Komisyonu) ile Elyazmalar› Kütüphanesi, iç mekân, Connecticut, Museums, Libraries and Archives Council’›n ABD. (Müzeler, Kütüphaneler ve Arflivler Kurulu),

50 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI daha iyi halk kütüphaneleri konusunda ortakla- 3. Say›sal s›n›flar fla haz›rlad›klar› raporda geleneksel ve ça¤c›l kü- 4. Toplu çal›flma alanlar› tüphane mimarisi afla¤›daki biçimde belirlen- 5. Güç/veri ba¤lant›l› çal›flma alanlar› mifltir (Bundy, 2004:103) 6. Genel bilgi galerileri/salonlar› Bunlara ba¤l› olarak da yak›n gelecek öngö- 7. Fakülte destek birimleri rüleri afla¤›daki biçimde belirlenmifltir (Bundy, 8. Kütüphaneler aras› ödünç verme merkezi 2004:103) (tam donan›ml› faks, fotokopi, taray›c› vb. 1. Her kütüphane kendi öngördü¤ü ve hiz- merkezi) met önceliklerinde geliflecektir. 9. Geleneksel hizmet ve çal›flma alanlar› 2. Gelece¤in kütüphaneleri baflka hizmetler- 10. Kütüphaneci bürolar› le iflbirli¤i içinde geliflecektir. 11. Güvenlik sistemleri 3. ‹ç tasar›m uygunlu¤u, dolafl›m, girifl, ça- 12. Manyetik kilitli acil ç›k›fllar 13. Dinlenme ve di¤er sosyal model salonlar› l›flma saatleri, yap›da düzen ve tasar›m ola- rak anahtar bir etken olacakt›r. Yukar›da yap›lan durum saptamas› ve çözüm 4. Okumay› gelifltirme ve bilgi okuryazarl›¤› önerileri getiren yaklafl›ma daha yak›ndan ba- kütüphanelerin topluma sunduklar›ndan da- karsak, kiflisel bir bilgisayar›n okur/kullan›c›n›n Fransa Ulusal ha merkezî olacakt›r. yerini daha kiflisellefltiren bir özellik kazand›rd›- Kütüphanesi Richelieu 5. Kütüphaneler devinim durumundaki nü- Salonu (Bibliotèque ¤› (Weber, 1993:12) söylenebilir. Daha da fus için iletiflim merkezi anahtar› olacakt›r. nationale de France), önemlisi art›k kütüphane hizmetlerinin (Har- 6. Kütüphanelerde uzun süre kalmak ve ça- Paris, Fransa. ward örne¤inde oldu¤u gibi yönetici bürosu- Altta, Seine üzerinde l›flma amaçl› kullanmak tuvalet, yemek ve nun) sa¤lama, kataloglama, s›n›flama gibi ifl- Tolbiac’ta yer alan sessiz, dostça, etkili destek hizmetini gerek- kütüphaneyi Bercy’ye lemlerinin kütüphane d›fl›nda bulunmas›, kü- tirir. ba¤layan köprü (La tüphane kavram›n› geniflletmifl olarak alg›lan- 7. Kütüphane ve evler aras›nda elektronik Passerelle Simone de mal›d›r (Weber, 1993:4). Bu geniflleme kütüp- Beauvoir). ba¤lar artacakt›r. 8. Çocuk hizmetlerinin önemi, kentlerde elektronik güvenlik ve s›¤›nak durumuna gelecek kütüphanelerde artacakt›r. 9. Görsel kütüphane hizmetleri her gün 24 saat hizmet sa¤layacakt›r. 10. Kütüphanecilerin kültür kollay›c›l›¤›n- dan bilgi gezginli¤ine, rolleri de¤iflecektir.

Yukar›da halk kütüphaneleri için ortaya konan yaklafl›m, üniversite kütüphanelerinde de ben- zer bir biçimde sürmektedir. Bazillion’a göre ( 2002:51) yüksekö¤retimde say›sal ortamda ya- y›n üretimi art›p yayg›nlaflt›kça, kütüphanelerde de biçim, ifllev ve fiziksel de¤iflimler kaç›n›lmaz olarak yaflanacakt›r. Nitekim günümüzde pek çok alanda üniversitelerden özel kurumlara, ka- muya kadar pek çok alanda dergi ve kitaplar yal- n›z say›sal ortamda üretilip hizmete sunulmak- tad›r. Yukar›da da de¤inildi¤i gibi 10.000 süreli yay›n için binlerce metrekarelik alanlar gerekir- ken kütüphaneler 30-40.000 süreli yay›n› bir bilgisayar›n gerektirdi¤i alan içinde hizmete su- nabilmektedir. Bu düflünceler ›fl›¤›nda yeni kütüphane yap›- lar› afla¤›daki alanlar› içerecektir (Bazillion, 2002:51) 1. Aç›k alanlar 2. Az kullan›lan belgeler için tafl›nabilir raflar

mimar•ist 2010/3 51 DOSYA

hane içinde çal›flanlar›n yerini azalt›rken, dona- Üniversitesi gibi eski yap›lar› kütüphaneye uyar- n›m say›s›n› da art›r›r görünmektedir. Bu genifl- layan güzel örnekler bulunmaktad›r. leme ayn› zamanda “duvars›z kütüphane” kav- Türkiye gerçe¤ini en güzel yans›tan geliflme ram›n›n yaflatt›¤› kütüphaneler aras› a¤ ve iflbir- de, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› taraf›ndan ‹s- KÜTÜPHANE YAPILARI li¤i yap›s›na da ba¤l›d›r. tanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi’nde Görüldü¤ü gibi yaln›z halk kütüphaneleri mimar, kütüphaneci ve araflt›rmac›lar›n bir ara- de¤il, üniversite kütüphaneleri de yeni kütüp- ya gelerek yapt›klar› toplant›da (2007) yaflan- hane tasar›mlar›nda genifl ve rahat alanlar›n bir m›flt›r. Bu toplant› sonucunda da, uzmanlardan gereksinim oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Ge- çok, siyasal erkin ön planda olmas› gerekti¤i iz- leneksel için uygun ortamlar yine tasarlan›rken, lenimi verilmifltir. O zaman Avrupa Kültür Bafl- kaynaklara eriflimde kullan›c›, kütüphaneci ba- kenti olarak ‹stanbul için Rami K›fllas› içinde ¤›ml›l›¤›ndan elden geldi¤ince uzak tutulmak- düflünülen kütüphanenin amaçlar› ne yaz›k ki tad›r. belirlenmeden kalm›flt›r! Yukar›da da belirtildi¤i Bunlar›n d›fl›nda günümüz mimarisinde ye- gibi kütüphanenin türü ve amaçlar›n› belirleme- flil yap› (green building) olarak adland›r›lan, den bir kütüphane yap›s›n› tasarlamak olanakl› çevreye duyarl› ve uyumlu mimari tasar›mlarla bir tutum say›lamaz; gerçekçi olamaz. kurulan kütüphaneler de bulunmaktad›r. Örne- Benzer durumlarla, dan›flmanl›k yapt›¤›m ¤in Tayvan’da Taipei Halk Kütüphanesi buna pek çok halk kütüphanesi projesinde karfl›laflt›- tipik örneklerden birisini oluflturur (Tseng, ¤›m› söyleyebilirim. Özellikle mimar, kütüpha- 2007:50). neci, iflveren olarak ilgili birim sorumlular›n›n

Sabanc› Üniversitesi kütüphanesi, Okuma Salonu, Tuzla, ‹stanbul. Türkiye’de Durum bir araya gelip tart›flarak bir yere var›ld›¤›n› Ka- Türkiye’de kütüphane mimarisi konusunda pek d›köy Belediyesi Halk ve Çocuk Kütüphanesi baflar›l› oldu¤umuzu söylemek olanakl› görün- d›fl›nda yaflamad›m. Üniversite kütüphanesi ola- müyor. Bu konuda yap›lan çal›flmalar› ele alan, rak da Kültür Üniversitesi bu konuda özenli tu- de¤erlendiren uzman görüfllerinden yoksunuz. tumunu ortaya koymufltur. Yeni ve yaln›z kütüphane yap›s› düflünülerek ya- Günümüz kütüphanesini yaln›z bilgisayar p›lan çal›flmalar da bir elin parmaklar›n› geçme- boyutuna indirgeyemeyiz. Kütüphane dermesi- yecek kadar az! En tipik örnekler üniversiteleri- nin temel a¤›rl›¤›n› oluflturan ve kayna¤› olan mizde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu üniversiteler kitab›n bütünüyle ortadan kalkaca¤›n› varsaysak de a¤›rl›kl› olarak ABD örneklerine dayanmak- bile, kütüphanenin eski ile olan ba¤›n› ortadan tad›r. Daha eskiden yap›lan Hacettepe, ODTÜ, kald›ramay›z. Evet, kitaplar› say›sal ortamlarda Bo¤aziçi Üniversitesi gibi yap›lar yan›nda Bil- elde edip okuyabiliriz. Makale ve kitap d›fl› bel- kent, Koç, Sabanc›, ‹TÜ gibi yeni yap›lan, Bilgi geleri bilgisayarlar kanal›yla evlerimizde okuma

52 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI olana¤› da elde edebiliriz. Ancak bir yerel/söz- Kütüphaneler tasarlan›rken de kütüphane- lü tarih olufltururken üretilen ses kay›tlar›, de- nin bütün okuma masalar›n› bilgisayarla donat- vingen filmler ve foto¤raflar›, elde edilen (top- mak olanakl› de¤ildir. lanan) üç boyutlu nesneleri internet üstünde bulma olana¤›m›z yoktur. Elbette bunu kullan›- Sonuç ma açarsak olanakl›d›r. Bir halk kütüphanesinin Kütüphanelerin yazg›s› yaz› ile bafllar. Bilgi tafl›- çocuk bölümünde masal okuma, öykü anlatma yan belgelerin topland›¤› yerlerdir. Bas›mevinin birimleri, oyun alanlar›; de¤iflik bir söyleyiflle, bulgulanmas› kütüphanelerde köklü de¤iflimle- sosyal bir ortam içinde e¤lenirken ö¤retme yol- re yol açm›fl, eskiça¤ ve ortaça¤ e¤ilimini de¤ifl- lar›n› bilgisayarlarla sa¤layamay›z. tirmifltir. Özellikle de 2. Dünya Savafl› ard›ndan Günümüzde öne ç›kan yaflam boyu ö¤ren- geliflen, de¤iflik bilgi tafl›yan kaynaklar›n çeflitle- me ve bilgi okuryazarl›¤› konusunda resmî e¤i- nip ço¤almas› kütüphaneleri zenginlefltirir. Bil- timle vereceklerimiz yar›n›n sa¤l›kl› kullan›m›n› gisayar teknolojisi ile yaflanan de¤iflim ise, pek ön plana ç›karacakt›r. Nas›l televizyonda her çok alanda oldu¤u gibi kütüphanelerde de ciddi gün gösterilen onlarca filmlere karfl›n hâlâ sine- bir sars›nt›ya yol açm›fl, bafl döndüren bir de¤i- malar yafl›yorsa; bilgisayara karfl›n da kitap ve flim yaflanmaya bafllanm›flt›r. türevleri kütüphanelerle yaflayacak görünmek- Günümüz kütüphaneleri geçmifl ile karfl›lafl- tedir. t›r›ld›¤›nda, bilgisayar teknolojisinin etkisiyle Bugün Google Akademi bafll›¤› alt›nda be- kütüphanecilik alan›, e¤itiminden kurumuna lirli konularda taramalar yap›ld›¤›nda binlerce kadar köklü de¤iflimler yaflamaya bafllam›flt›r. kaynak karfl›m›za ç›kmaktaysa da tam metin eri- Örne¤in geçmiflin korumac› tutumuna karfl›n flilen kaynak say›s› genellikle bütün yan›nda de- bugün aç›k alan ve özgürce gerekli belgeye ula- vede kulak gibi kalmaktad›r. Duyurulan yap›t›n fl›m› sunan ortamlar oluflturulmufl; genifl alan- ilk birkaç sayfas›n›n ard›ndan, nereden nas›l sa- larda sunulan depolar, süreli yay›n ve kitap d›fl› t›n al›nabilece¤i bilgisi yer almaktad›r. Baflka bir belge alanlar› günümüzde bilgisayar boyutlar›n- söyleyiflle de henüz bütün kitaplar› internet ka- da alanlara s›¤maya bafllam›flt›r. nal›yla ekran›m›za indirip okumak durumunda Bu de¤iflim kaç›n›lmaz olarak kütüphane de¤iliz. Elde edilen makaleler de, ücretli verita- mimarisine de yans›m›flt›r. Mimari tasar›m, kök- banlar› taranarak tam metin sunuluyorsa elde lü de¤iflim sa¤layan bilgisayar ile geleneksel ki- edilebilmektedir. Yoksa internetten istenildi¤i tap aras›nda uyumunu sa¤lamak durumundad›r. zaman o makaleleri indirip okumak olanakl› de- Bu konudaki yaklafl›m da genifl, rahat çal›flma ¤ildir. alanlar›, aç›k eriflim ortamlar›, toplu çal›flma

Ayd›n Üniversitesi kütüphanesi, Sefaköy, ‹stanbul.

mimar•ist 2010/3 53 DOSYA

odalar›, bilgisayar teknolojisini iflleyen ve yafla- Kavramlar Araçlar Yöntemler, ‹stanbul Üniversitesi, yan, gelenekseli zorlayan ortamlar› ortaya koy- ‹stanbul. • Bazillion, R. J. (2002) “Academic Library Construction: maktad›r. Managing the Design-to-Build Process”, Journal of Bugün kütüphane raflar›nda yer alan kitap, Library Administration, 36(4), s.49-64: KÜTÜPHANE YAPILARI süreli yay›n ve elektronik kitaplara d›flar›dan bil- http://www.haworthpressinc.com/store/product.asp?sku =J111, 27 Temmuz 2010. gisayarlarla eriflme olana¤› bulunuyorsa, yeni • Bundy, A. (2003) “More on building future...”, Aplis, kütüphane kullan›c›s›n›n de¤iflik iste¤i ile bir 17(3): uyumu sa¤layan yeni tasar›m ve yaklafl›mlar› ge- http://web.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer? rektiren koflullar bulunmal›d›r (Cohen vd., vid=3&hid=110&sid=4ccbec8b-3252-4c56-91b7- c1f005678ad0%40sessionmgr113, 27 Temmuz 2010. 2005:27). Yeni kütüphane mimarisinin en te- • Cohen, A. Cohen, A. ve Cohen, E. (2005) “The visual mel sorunu kitap ile bilgisayar uyumu gibi gö- scan and design for future-oriented libraries”, Public rünmekle birlikte, kütüphanenin temel ifllevinin Library Quarterly, 24(1), s.32: http://web.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?v “bilgi”ye ba¤l› oldu¤unu da unutmamak gere- id=15&hid=110&sid=4ccbec8b-3252-4c56-91b7- kecektir. c1f005678ad0%40sessionmgr113, 27 Temmuz 2010. Bilgisayar teknolojisi katalog dolaplar›n› kal- • Dawkins, R. (2002) Kör Saatçi, Tübitak, Ankara. • Dowler, L. (1996) “Our edifice at the precipice”, d›rm›fl, dan›flma bölümünü ufalt›p dan›flma kay- Library Journal, February, 15, s.118-120: naklar›n›, kütüphaneciden istekleri azaltm›fl, http://web.ebscohost.com/ehost/detail?vid=4&hid=110 derme ak›fl h›z›n› yavafllatm›fl, kütüphaneler ara- &sid=4ccbec8b-3252-4c56-91b7c1f005678ad0%40 sessionmgr113&bdata=JnNpdGU9ZWhvc3QtbGl2ZQ%3 s› iflbirli¤ini ve konsorsiyumlar› güçlendirmifl, d%3d#db=lih&AN=9602217728, 27 Temmuz 2010. yönetim birimini baflka yap›lara çekmifl, çevreye • Kaser, D. (1991) Preparing the Building Program duyarl›, engelli kiflileri göz önüne alan, çal›flan- Document, IFLA, Den Haag. lar›n bireysel ya da toplu devinimlerine olanak • Kesero¤lu, H. S. (2008) “S›n›flama ve Osmanl› Kütüphanelerinde S›n›flama”, Balkan Ülkeleri ve ortam sa¤layan koflullar oluflturmufltur. Kütüphaneleraras› Bilgi-Belge Yönetimi ve ‹flbirli¤i Sempozyumu Bildirileri, Yay. Haz. Ender Bilar, Trakya Hasan S. Kesero¤lu, Prof. Dr., Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Üniversitesi Rektörlü¤ü, Edirne. Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü • Macartney, N. (2004) Adapting library buildings to the digital age: an illustrated talk: Kaynakça: http://web.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?v • Akurgal, E. (1998) Anadolu Uygarl›klar›, 6. bask›, Net id=6&hid=110&sid=4ccbec8b-3252-4c56-91b7- Turistik Yay›nlar›, ‹stanbul. c1f005678ad0%40sessionmgr113, 27 Temmuz 2010. • Baysal, J. (1982) Kütüphanecilik Alan›nda Yeni • Ronan, C. A. (2003) Bilim Tarihi, Tübitak, Ankara. • Tseng, S. H. (2007) “An eco-building, a healthy life, The Changing Architecture of the Library and good service”, Public Libraries, July-August, s.50-55: http://web.ebscohost.com/ehost/pdfviewer/pdfviewer?v Library in different time periods was named as ‘the doctor of the soul’, ‘the human id=11&hid=110&sid=4ccbec8b-3252-4c56-91b7- memory’, ‘the temple of knowledge’, ‘the diary of civilization’. The library collects, c1f005678ad0%40sessionmgr113, 27 Temmuz 2010. organizes and serves all types of document which carry information. The library’s • Weber, D.C. (1993) Information technology & library material comprises clay tablets, stone, tree bark, papyrus, parchment, cloth, buildings, IFLA, Den Haag. paper; by 1945 non-book materials including film, microform, sound recording, • Withers, F. N. (1988) Kütüphane Hizmeti Standartlar›, Çev.: S. Taner - A. San, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, movie and videocassettes were added. In nowadays libraries’ documents also the Ankara. electronic resources are added. • Y›ld›z, N. (2003) Antikça¤ Kütüphaneleri, Arkeoloji ve Libraries are multi-purposed institutions. Its purposes and functions vary in Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul. terms of their types (library types). Therefore, the library architecture also has obtained different shapes due to the types of libraries. While at the beginning, libraries that formed their collections only for protection were designed like a store, later on the idea of utilization has necessitated the addition of new rooms. Today’s library architecture can not be designed detached from the past. Yet storage medium appropriate for books, periodicals and other types of documents, reading, meeting rooms and general study halls are available. However, the library, digital libraries in special, is confused with the internet. Most of the library operations are carried out by computers. In university library collections most widely used journals and databases are generally provided in digital environment. However, library users necessitate provision of the appropriate environment and conditions for the library employees, and extensive reading and discussion rooms. Turkey concerning the library architecture generally follows the West. Also in librarianship publications, it is not possible to observe critical approaches regarding the original architecture.

54 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI Bilgiyi Toplama Mekân›: Kütüphane Binalar› Berrin Küçükcan

arih boyunca insan, üretti¤i bilgiyi zaman vb. konularda farkl› sosyal normlar› olabilen, bi- TTzaman saklama ve/veya paylaflma gereksi- nay› ve çevreyi k›sa süreli ama ayn› ortak amaçla nimi duymufltur. Bu tarihsel süreç içerisinde bil- (bilgi gereksinimini karfl›lama) kullanan kifliler giyi papirüsten tafla, k⤛ttan günümüzde kulla- olarak tan›mlanabilir. Sürekli kullan›c›lar ise; n›lan elektronik ortamlara kadar pek çok farkl› farkl› cinsiyette, ancak 18 veya üzeri yaflta, ço- materyallere aktarm›flt›r. Bunlar›n topland›¤›, ifl- ¤unlukla ayn› ›rk, ülke ya da bölgeden gelmifl, lendi¤i, ço¤alt›ld›¤› ve paylafl›ld›¤› ortamlar›n en az lise düzeyinde bir e¤itim alm›fl (yard›mc› bafl›nda da kütüphaneler gelir. Bir kütüphaneyi hizmetli kadrosu hariç), bedensel riskler tafl›ya- oluflturan temel unsurlar›n en genel flekliyle bilen, din, ahlak, örf, adet, hukuk vb. konularda derme (koleksiyon), personel, bütçe, okuyucu benzer sosyal normlar› olabilen, binay› ve çevre- ve bina oldu¤u söylenebilir. Her ne kadar kü- yi uzun süreli ama ayn› ortak amaçla (bu hizme- tüphane, kitapl›k, bilgi merkezi vb. flekilde fark- ti verme amac›na yönelik bir e¤itime sahip ve l› isimler alt›nda oluflturulmufl olsa da tüm kü- belli bir ücret karfl›l›¤›nda geçimini sa¤lama) bi- tüphane türlerinin ortak olan noktas›, bir mekâ- nay› kullanan kifliler, yani kütüphane çal›flanlar›- na olan gereksinimdir. Gereksinimler do¤rultu- d›r (Balanl› ve Küçükcan, 1998b:106). Binada- sunda oluflturulan bu yapay kabuk ise “kütüp- ki olumsuzluklardan en fazla etkilenen kesim hane binas›” olarak nitelendirilir. olmalar›na ra¤men maalesef Türkiye’de kütüp- Son y›llarda dermesinin tamam›n› elektronik hane personelinin çal›flma ortamlar›n›n pek çok kaynaklardan oluflturan kütüphaneler ortaya aç›dan yetersiz oldu¤u binalar oldukça fazlad›r. ç›km›fl olsa da, binan›n, kütüphaneyi oluflturan Do¤u Londra Üniversitesi Kütüphane ve di¤er unsurlar›n bir arada toplanmas›n› sa¤layan Yaflamboyu Ö¤renme Merkezi Direktörü And- mekân olma özelli¤i de¤iflmemifltir. Kütüphane rew McDonald’a göre genellikle büyük yeni bir binas›, kifliler taraf›ndan, bilginin topland›¤›, bina yapmakla ilgileniliyor, ancak baz› küçük sakland›¤› ve korundu¤u, istenildi¤inde kolay projeler tasarlayarak halen kullan›lmakta olan ulafl›labilen ve paylafl›labilen ve mimari tasar›- binalar da elveriflli hale getirilebilir. McDo- m›n ifllevine uygun olmas› ölçütlerini bir araya nald’a göre yeni yap›lacak tasar›mlarda üzerinde getirebilme özellikleriyle alg›lan›r (Varlamoff, durulacak on nokta vard›r. Bunlar; 2002:14). - ifllevsel, Kütüphaneler üniversite, araflt›rma, halk, - uyarlanabilen, çocuk ve okul kütüphanesi gibi farkl› türlere ay- - kolayl›kla ulafl›labilen, r›l›rlar. Kullan›c› özellikleri kütüphane türlerine - farkl›, göre de¤iflkenlikler gösterebilir. “Kullan›c›” de- - etkileflimli, nildi¤i zaman genel olarak dermeyi kullanan ki- - olanak sa¤lay›c›, yard›mc›, fliler akla gelir. Ancak “kütüphane binas›n›n kul- - çevreye uyumlu, lan›c›s›” denildi¤i zaman, her ne sebeple olursa - sa¤lam ve güvenli, olsun bu binada bulunan, yani k›sa ya da uzun - verimli ve süreli olarak binay› kullanan kifliler anlafl›lmal›- - bilgi teknolojilerine uyumlu olmad›r. Bun- d›r. Buradan yola ç›karak binan›n kullan›c›lar›n› lara “çekicilik” ve “hayranl›k uyand›r›c›l›k” da burada kal›fl sürelerine ba¤l› olarak “geçici kul- eklenebilir (McDonald, 2008:14). lan›c›lar” ve “sürekli kullan›c›lar” olarak iki ana Binan›n fiziksel iç ve d›fl, sosyal iç ve d›fl çev- gruba ay›rabiliriz. Geçici kullan›c›lar; farkl› yafl releri, geçici ve sürekli kullan›c›lar›n biyolojik, ve cinsiyette, farkl› ›rk, ülke ya da bölgeden gel- psikolojik ve sosyolojik gereksinimlerini karfl›la- mifl, farkl› e¤itim düzeylerine sahip, bedensel yacak biçimde tasarlanmal›d›r. riskler tafl›yabilen, din, ahlak, örf, adet, hukuk Tasar›m evresinde kullan›c› gereksinimleri-

mimar•ist 2010/3 55 DOSYA

nin do¤ru bir flekilde belirlenmesi, standartlara kitaplar da genellikle bilgisi kart katalogdan bu- uyumu ve üretim evresinde bunlar›n göz önüne lunduktan sonra, görevliler taraf›ndan depodan al›nmas›, daha sonraki kullan›m evresinde so- getirilerek kullan›c›ya sunulmufltur. runlar oluflmas›n› önleyecektir. Bu sorunlar ara- ‹nternetin ve buna benzer pek çok yeni tek- KÜTÜPHANE YAPILARI s›nda kaynak israf›, mekânsal yetersizlikler, kul- nolojinin hayat›m›za girmesiyle birlikte kütüp- lan›c›larda sa¤l›k sorunlar› oluflumu say›labilir. hane materyallerinin türü, niteli¤i ve kullan›c› Konuya iliflkin yap›lm›fl bir bilimsel çal›flmada gereksinimlerinde önemli de¤ifliklikler olmufl- Türkiye’deki üniversite kütüphanesi binalar›n›n tur. Henüz materyallerin elektronik ortamlarda ço¤unun kullan›m evresinde sorunlarla karfl›la- kullan›c›ya sunulmaya bafllamad›¤›, yaln›zca ba- fl›ld›¤› saptanm›flt›r. Ayn› zamanda bu sorunlar, s›l› materyallere sahip olunan y›llarda dermeyi binan›n kullan›m verimlili¤ini de etkilemektedir kullanmak isteyen kiflilerin fiziksel olarak kütüp- (Küçükcan, 2007:246-250). Ayr›ca binan›n haneye gelmekten baflka yollar› yoktu. Bu duru- kullan›m evresinde de¤iflen gereksinimlere uy- mu ilk olarak de¤ifltiren teknoloji, fotokopiydi. gun yeni tasar›mlar yapmak bazen oldukça zor Daha sonralar› ise bilginin elektronik ortamlara ve masrafl› olabilmektedir. aktar›lmas› sonucunda kütüphaneye gelme zo- Kütüphane binas›, kendine has özellikleri runlulu¤u gittikçe azalm›flt›r. olan bir binad›r ve ayn› anda birçok kifli taraf›n- Teknolojinin kullan›m› ile birlikte de¤iflen dan kullan›l›r. Genel olarak üretildi¤i dönemin kullan›c› gereksinimleri, kütüphane binalar›n›n mimari ve teknik özelliklerini tafl›r. Örne¤in, tasar›m›na da yans›m›flt›r. Kütüphanelerin girifl Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde üretilen k›s›mlar›nda yer alan kart kataloglar›n bulundu- kütüphane binalar›nda tafl›y›c› sistemin bugün- ¤u dolaplar›n yerini elektronik ortamdaki kü- kü gibi karkas de¤il, duvarlarla sa¤lanmas› ne- tüphane katalogunun, veritabanlar›n›n ve inter- deniyle yap›lar kal›n duvarl›, ›s›tma sorunu ne- netin taranabildi¤i bilgisayar terminalleri alm›fl- deniyle de küçük pencereli olarak üretilmifller- t›r. Okuyucunun kütüphaneye gelme gereksini- dir. Ayd›nlatmada elektri¤in kullan›lmad›¤› da mi gittikçe azald›¤› için de okuma salonlar›n›n düflünüldü¤ünde, yeterince gün ›fl›¤› alamayan büyüklü¤ünü, artan materyal ve kullan›c› say›s› iç mekânlar›n kasvetli olmas› da kaç›n›lmaz ol- ile orant›l› olarak geniflletmeye gerek kalmam›fl- mufltur (Küçükcan, 2007:21). Dermenin elekt- t›r. Hatta baflta Library of Congress gibi kütüp- ronik yöntemlerle korunmas› yöntemleri geliflti- haneler olmak üzere baz› kütüphaneler bas›l› rilene kadar kütüphaneler genel olarak aç›k raf materyallerin bulundu¤u depo ve okuma salo- yerine kapal› depo sistemi üzerine tasarlanm›fl, nu alanlar›n› küçültmeye gitmifltir. Kullan›lmak-

Koç Üniversitesi Rumelihisar› Kampusu, Suna Kıraç Kütüphanesi.

56 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI ta olan alanlar›n yeniden düzenlenmesi çal›flma- yöntemlerin d›fl›na ç›kartm›flt›r. Kütüphanelerin lar›nda planlamac›lar (space planners) bina ge- asl›nda ortak sosyal etkinlik alanlar› de¤il, ciddi lifltirme programlar›n› (developing building bilimsel araflt›rmalar›n yap›ld›¤› yerler olmas›n- programs) bu yönde oluflturmaktad›rlar (Tho- dan dolay› zaman zaman bu alanlar›n kullan›c›- mas, 2000:408). lar› aras›nda flikâyet konusu olmaktad›r (Gay- Kablosuz internet erifliminin yayg›nlaflma- ton, 2008:61). Binadaki yenileme ve onar›m s›yla, kütüphanelerde artan okuyucu say›s›na çal›flmalar›n›n yeni sosyal etkinlik ve ortak çal›fl- orant›l› olarak masaüstü bilgisayar konulmas› ma alanlar› yaratmaktan daha etkili oldu¤u ve gereksinimi de azalm›flt›r. Kütüphaneler nadir kullan›c› say›s›n› art›rd›¤› yönünde de bir görüfl eserler baflta olmak üzere ellerindeki baz› bas›l› bulunmaktad›r (Gayton, 2008:63). materyalleri say›sallaflt›rmakta ve elektronik or- Üniversitelerin kütüphane binalar›n› etkile- tamda kullan›ma sunmaktad›r. Ellerindeki bas›l› yen bir baflka geliflme de özellikle son y›llarda dergilerin geriye dönük tam metin olarak erifli- üniversitelerin fakülteleri flehrin farkl› semtleri- lebilen elektronik kopyalar›na abone olma du- ne da¤›tmak yerine, kampus fleklinde ortak bir rumunda ise, raflardaki bas›l› eski say›lar da der- yerleflkeye toplamas› olmufltur. Farkl› semtler- meden ç›kar›lmaktad›r. Bu geliflmelerin alan deki fakültelerde nispeten küçük, merkezî yö- planlamada göz önüne al›nmas› önemlidir. netimden ba¤›ms›z olarak fakülte dekanl›¤›na Görsel/iflitsel materyallerin art›fl›, kütüpha- ba¤l› çal›flan (genellikle de kütüphanecilik ko- nelerde bu tür materyallerin kullan›m›na uygun nusunda mesleki e¤itim görmemifl) kifliler tara- (medya merkezi gibi) alanlar›n tasarlanmas› zo- f›ndan hizmet veren kitapl›klar yerine derme, runlulu¤unu getirmifltir. Özellikle son y›llarda tek bir merkez kütüphane binas›nda toplan- üniversitelerde verilen e¤itimin daha fazla ortak maktad›r. Özellikle büyük flehirlerde flehir mer- paylafl›ma ve iflbirli¤ine dayal› bir sisteme dö- kezinde kampus alan› oluflturmak için uygun nüflmesi, bu çal›flmalar›n yap›labilece¤i grup ça- büyüklükte araziler bulmak pek olas› olmad›¤› l›flma odas› gereksinimini do¤urmufltur. Yani bir için flehir d›fl›na kurulan yeni üniversitelerde baflka deyiflle kütüphane binas›ndaki tüm alan- böyle tek bir merkezî kütüphane planlanmas›, lar›n sessiz olmas› kural› art›k de¤iflmifltir. Çün- kaynak israf›n› önleme ve binan›n kullan›m›n› kü grup çal›flma odalar› ortak ders çal›flma, su- kolaylaflt›rma aç›s›ndan önemlidir. num yapma vb. amaçlara hizmet eden nispeten Dermesinde özel saklama koflullar› gerekti- sesli ortamlard›r. Bu durum kütüphanedeki ren nadir eserler bulunan kütüphanelere bu ge- alanlar›n tasar›m›ndaki anlay›fl› da geleneksel reksinimi karfl›layacak alanlar ayr›lmal›d›r. Is›,

Sabanc› Üniversitesi Bilgi Merkezi, Tuzla, ‹stanbul.

mimar•ist 2010/3 57 DOSYA

›fl›k, nem, yang›n, güvenlik vb. unsurlar aç›fl›n- d›¤› da bazen belli olmayan) bilgi ya da elektro- dan kütüphanedeki di¤er materyallerden farkl›- nik olarak eriflti¤i kütüphane materyali ile karfl›- l›klar gösteren nadir eserlerin bulundu¤u alan- lamaya al›flan okuyucunun kütüphaneye fiziksel lar›n tasar›m› da standartlara uygun yap›lmal›- olarak gelmesini sa¤lay›c› sosyal mekânlar tasar- KÜTÜPHANE YAPILARI d›r. lamak gittikçe önem kazanmaktad›r. Örne¤in Tasar›mda kullan›m amac›na yönelik gerek- toplant› salonu, sergi alan›, yiyecek/içecek sat›- sinimler saptan›rken, o binay› kullanacak olan lan yerler ya da otomatik makineler bunlar ara- kiflilerin ruh ve beden sa¤l›¤›n› destekleyici fi- s›nda say›labilir. ‹yi bir ›s›tma, so¤utma, hava- ziksel ve sosyal ortamlar da düflünülmelidir (Ba- land›rma ve ayd›nlatmaya sahip, gürültüsüz bir lanl› ve Küçükcan, 1998a:98). Örne¤in, beden- ortam vs. özelliklerle kullan›c›s›n›n konforunu sel engelli kullan›c›lar›n binaya ulafl›m›, d›fl kap›- sa¤layan bir binas› olan kütüphane, kullan›m n›n, bina içerisinde asansörün, raf aras›ndaki verimlili¤ini de art›r›r. Çünkü kullan›c›s›na ge- mesafelerin vb. mekânlar›n tekerlekli sandalye rekli konforu sa¤layamama durumunda bu ve- kullanan kullan›c›n›n gereksinimlerini karfl›laya- rimlili¤in azald›¤› baz› bilimsel araflt›rmalarla cak standartlara uyumlu olmas› gerekir. Çocuk kan›tlanm›flt›r (Balanl› vd., 2007:716-718). kütüphanesi içerisinde yetiflkin insanlar›n antro- Okuma al›flkanl›¤›n›n bir türlü yayg›nlaflt›r›- pometrik ölçülerine uygun tuvaletlerin tasarlan- lamad›¤› toplumumuzda kütüphane kullanma mas›, ayd›nlatmada yetersizlik ya da afl›r›l›k, ses kültürünün yerlefltirilmesinde halk kütüphane- yal›t›m› yap›lmamas›, zeminin ayakkab› topuk- leri çok büyük rol oynar. Okul öncesi ça¤da lar›n›n gürültü yaratabilece¤i döflemelerle kap- olan çocu¤u ile birlikte halk kütüphanesine ge- lanmas› vb. durumlar, Türkiye’deki kütüphane- len bir annenin hem çocu¤unu b›rakabilece¤i Koç Üniversitesi lerde rastlanan tasar›m sorunlar›ndan baz›lar›- e¤lenceli/ö¤retici bir mekân›, hem de kendisi- Hemflirelik Yüksekokulu Kütüphanesi, Niflantafl›, d›r. Bununla birlikte, özellikle bilgi gereksini- nin okuyabilece¤i materyallerin bulundu¤u me- ‹stanbul. mini internet ortam›ndaki (güvenli olup olma- kânlar› içeren bir kütüphane binas›n›n toplum- sal kültürümüze yapaca¤› katk› göz ard› edilme- melidir. Bir halk kütüphanesinin iç ve d›fl çevre tasar›m›nda görsellik içeren unsurlar son y›llar- da neredeyse derme kadar önemli olmaya baflla- m›flt›r. Binan›n tasar›m›nda ve üretiminde deprem, yang›n ve di¤er afetlerle ilgili önlemler al›nmas› ve binan›n kullan›m› s›ras›nda sürekli kullan›c›- lara bu konuya iliflkin bilgi verilmesi yararl› olur. Her kütüphanenin bir afet yönetim plan› olma- l›, kütüphaneciler de bu konuda bilinçlendiril- melidir (Küçükcan, 2008:45-48). Tavan›n kitap raflar›n›n üzerine denk gelen k›s›mlar›na ya¤- murlama sistemi, nadir eserlerin bulundu¤u özel mekânlar var ise buralara da gaz sistemi yerlefltirme yang›n ile ilgili alarak yap›lmas› ge- reken bafll›ca tasar›mlard›r. Binan›n çeflitli nedenlerle tasar›ma uygun fle- kilde üretilemedi¤i durumlara da rastlanmakta- d›r. Bazen bina için ayr›lan bütçenin sonradan daha az›n›n tahsis edilmesi, dan›flma ekibi ya da tafleron firmadaki de¤ifliklikler, al›nmas› planla- nan arazinin al›namamas› gibi nedenlerle baflta yap›lan tasar›m de¤ifltirilmek zorunda kal›nabi- lir. ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi buna bir örnektir. Bugünkü binan›n arka k›s- m›nda bulunan o tarihlerde Türkiye Elektrik Kurumu’na ait olan bina al›namay›nca tasar›m de¤ifltirilerek iki binadan tek bir binaya s›k›flt›- r›lm›flt›r.

58 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Kütüphane binas›n›n tasar›m›n› gerçekleflti- Managing the Co-existence of Books, Computers, and recek olan mimar›n dan›flma ekibine kütüpha- Readers”, The Journal of Academic Librarianship, vol.26, no.6, s.408-415. neci ve okuyucu temsilcisini (binay› sürekli ve • Varlamoff, M. T. (2002) “The Share of Preservation geçici olarak kullanacak olan kifliler) dahil etme- Issues When Planning a Library Building”, LIBER si, gereksinimleri belirleme ve sorumluluklar› Quarterly, No.12, s.14-25. paylaflma ad›na gereklidir. ‹nsan binay›, bina da insan› etkiledi¤ine gö- re tüm kütüphane yöneticilerinin ve çal›flanlar›- n›n bu iki unsur aras›ndaki s›k› iliflkinin fark›nda olmas› ve binan›n hangi gereksinimleri karfl›la- mas›n› istediklerini mimara do¤ru ve yeterli bi- çimde aktarabilmeleri önemlidir. Kütüphaneci, kendisinin bu iflteki sorumluluk pay›n›n fark›n- da olmal›d›r. Binan›n kullan›c› gereksinimlerini karfl›lama düzeyini anlaman›n en sa¤l›kl› yolu kütüphane- de verilen dan›flma hizmetleri esnas›nda geribil- dirimler almak ve hem sürekli, hem de geçici kullan›c›lara yönelik anketler yapmakt›r. Bina- n›n geliflen teknolojiler ve de¤iflen hizmet anla- y›fl› karfl›s›nda zaman içerisinde yeterli durum- dan yetersizli¤e do¤ru bir geçifl yapmas› olas›l›- ¤› düflünülerek bu anketlerin belli aral›klarla tekrarlanmas› gerekir. Bu sonuçlar› de¤erlendir- mek ve baflta binan›n tasar›mc›s› mimarlar ol- mak üzere ilgili makamlara konuya iliflkin bilgi A Space to Gather Information: Library Buildings aktar›m› yapmak, her kütüphane yöneticisinin Libraries are the places in which the information produced by human kind over görevi olmal›d›r. many centuries is gathered, processed, multiplied and shared. The materials on which the information is stored have been having different properties such as Berrin Küçükcan, Dr., Kütüphaneci, Koç Üniversitesi papyrus, stone, paper, electronic devices. However the common characteristic of Kaynakça: all of them is the necessity of a space to be kept. This space is enclosed with an • Balanl›, A., Öztürk, A., Vural, M. ve Küçükcan, B. artificial shell which is shaped according to the requirements and called as a (2007) “University Library Buildings in Turkey: A Survay “library building”. and a Case Study of Yildiz Technical University Main Libraries are divided into different groups such as university library, research Library Building”, The Journal of Academic Librarianship, vol.33, no.6, s.714-718. library, public library, children library and school library. Thus their users also • Balanl›, A., Küçükcan, B. (1998a) “Üniversite have different characteristics. The term “user” generally describes the persons Kütüphanelerinin Tasar›m›nda Çevresel Etmenler”, 21. who use the collection to reach information. However, when the “library user” is Yüzy›lda Üniversite Kütüphanelerimiz Sempozyumu, 22- mentioned the term should address all persons who are in the library building 24 Ekim 1998, Trakya Üniversitesi, Edirne, s.98-104. • Balanl›, A., Küçükcan, B. (1998b) “Yap› Biyolojisi ve whether for a short term or long term. Library users can be grouped as temporary Üniversite Kütüphanesi Kullan›c›s›”, 21. Yüzy›lda and permanent users according to their presence in the building. From this, Üniversite Kütüphanelerimiz Sempozyumu, 22-24 Ekim persons who use the collection are called “temporary users”. The others who 1998, Trakya Üniversitesi, Edirne, s.105-115. work in the library are called “permanent users”, and they are more affected from • Gayton, J. T. (2008) “Academic Libraries: ‘Social’ or the adverse effects of library buildings. Determination of all user requirements ‘Communal?’ - The Nature and Future of Academic Libraries”, The Journal of Academic Librarianship, vol.34, and related standards during the design stage and producing the building in no.1, s.60-66. accordance with the design will prevent the building to have adverse effects on • Küçükcan, B. (2008) “Kütüphane Binalar›: Deprem ve users’ health. Di¤er Afetlere Haz›rl›k”, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat The developed and changed technologies affect the collection materials as well Fakültesi Bilgi ve Belge Araflt›rmalar› Dergisi, say›: 1, s.39- 53. as the physical characteristics of the library spaces. Especially, computerised and • Küçükcan, B. (2005) Üniversitelerde Kütüphane related technologies bring considerable changes to libraries. The design of Binalar› Kullan›m Verimlili¤inin Yap› Biyolojisi library buildings shows different approaches because the temporary users do not Aç›s›ndan ‹ncelenmesi, Türk Kütüphaneciler Derne¤i have to physically present in the library, and the new collection materials do not ‹stanbul fiubesi, ‹stanbul. • McDonald, A. (2008) “The Top Ten Qualities of Good have to take places on the shelves. Library Space”, IFLA Library Building Guidelines: The representation of temporary and permanent library user groups in the design Developments and Reflections, Ed. Karen Latimer ve consultation team is an important issue to the determination of library user Hellen Niegaard, K.G. Saur, Berlin, s.13-29. requirements. • Thomas, M. A. (2000) “Redefining Library Space:

mimar•ist 2010/3 59 DOSYA Rumelihisar›’nda Bo¤aziçi Üniversitesi Aptullah Kuran Kitapl›¤› KÜTÜPHANE YAPILARI Sevinç Hadi

o¤aziçi Üniversitesi Kuzey Kampus sahas› n›laca¤›, fakat orta k›s›mlarda ›fl›¤›n yetersiz ka- BBiçin önceden yap›lm›fl olan vaziyet plan›n- laca¤› aç›kt›r. Bu durumda tepeden do¤al ›fl›k al- da bir avlu etraf›nda Rektörlük Binas›, Mühen- mak amac›yla kuzeye yönelmifl fletler yap›lm›fl, dislik Bilimleri Fakültesi ve Laboratuarlar ile tepe ›fl›¤›n›n alt katlara kadar uzanabilmesi, yani Üniversite Genel Kitapl›¤›na yer verilmiflti. Bu çevredeki düzenin içeride tekrarlanmas› için kat- yap›lar aras›nda bir aç›k avlu oluflmakta ve her lar›n ortas› boflalt›lm›fl ve oluflan orta boflluk et- birine girifl bu ortak mekândan sa¤lanmaktayd›. raf›nda ayd›nl›k, ferah bir mekân elde edilmifltir. Yön ve yol gibi çevreden gelen etkenlerin Çat›dan endirekt olarak gelen ›fl›k herhangi yan› s›ra dar alana yerleflmek durumunda olan bir filtrelemeye u¤ramadan sakin bir ortamda proje, kompakt bir çözüm karar›yla 47 metre okuyucuya ulaflmaktad›r. Zemin kattan birinci kenarl›, dört katl› kare bir kütle içinde düzen- kata, sonra ikinci kata do¤ru geniflleyen, adeta lenmifltir. ak›p giden orta bofllukla her kat›n çat›dan gelen Temiz yüksekli¤i 3,60 m. olan katlarda do- ayd›nl›¤a aç›lmas›n› sa¤lamak, mimariyi ›fl›¤a ¤al ›fl›ktan, çevrede pencere önünden 3-4 m. göre, ›fl›k için ayarlamak, tasar›m›n nüvesini derinli¤e kadar okumaya elveriflli flekilde yararla- oluflturmufltur.

Foto¤raf: Erdal Aksoy

60 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Bodrum kat (bahçe kat›) plan›: 14. Asansör (servis ve engelliler), 16. Tuvaletler, 17. Yang›n merdiveni, 26. Medyatek salonu, 27. Mikrofilm okuma salonu, 31. ‹dare, 32. Nöbetçi memur odas›, 33. Kompakt raf sistemi, 34. Klima merkezi, 35. Depo, 36. Teknik servis girifli, 37. Servis girifli.

Orta boflluktan yönlendirilen hareket, bir ana ve tek merdivenle birinci kata, sonra çözü- lerek dört merdivenle ikinci kata ulaflmakta, ya- p› içi sirkülasyon da ›fl›¤› takip etmektedir. Ca- milerde oldu¤u gibi burada herkes bir arada, ancak kendi içine dönük, kitab› ile bafl bafla ola- cakt›r. Özen ve sadelik, en az elemanla mekân kur- ma, bu yap›da tutulan yoldur. Betonarme sis- tem perdahl› s›va, tafl›y›c› olmayan yüzeyler ise tarakl› s›va ile ifadelendirilmifltir. Ayd›nl›¤› art›r- mak üzere tercih edilmifl beyaz yüzeylerin hü- küm sürdü¤ü mekân, küpeflte, masa, kitap raf› Giriflten orta bofllu¤a ve orta boflluktan girifle bakıfl. gibi ahflap elemanlar ve ayr›nt›lar› ile renklendi- Foto¤raflar: Reha Günay rilmifltir. Kare formun dört kenar›n›n okuyuculara, dört köflesinin de kiflilere özel mahallere ayr›l- mas› plan flemas›n›n belirgin bir özelli¤idir. Ifl›k bak›m›ndan elveriflli güney ve kuzey yönlerine genel okuma alanlar› yöneltilmifl, do¤u ve bat› yönlerine de kitapl›k koleksiyonlar› yerlefltiril- mifl, ancak pencere kenarlar› tek s›ra halinde okuma masalar›na ayr›lm›flt›r. Kiflilere özel ma- haller, araflt›rmac›lara ayr›lan çal›flma hücreleri, çal›flma odalar› ve kitapl›k bürolar›d›r. Özel ve genel diye adland›r›lan ifllevsel farkl›l›¤a sahip bölümler aras›nda, ›s›tma, havaland›rma, klima, s›hhi tesisat ile elektrik ve data kanallar›n› içeren teknik donan›m bacalar› bir ayr›m görevini de yüklenmifltir. Girifl kat›nda girifl turnikesinden hemen sonra, kare formun ortas›nda okuyucunun ko-

Zemin kat flemas›.

mimar•ist 2010/3 61 DOSYA

layca kavrayaca¤› biçimde katalog mahalli yerlefl- tirilmifltir. ‹stenen bölüme gitmek üzere da¤›l›m da bu noktadan bafllar ve kendisi için haz›rlanm›fl yollar› izler. Bu alan ayn› zamanda, çat› fletlerin- KÜTÜPHANE YAPILARI den gelen ›fl›kla ayd›nlanan orta bofllu¤un taba- n›d›r. Bu boflluk etraf›nda, üst kotlarda referans kitaplar›, Yak›ndo¤u eserleri, periyodik eserleri bulunduran aç›k raflar ile onlara ait okuma sa- lonlar› yer almaktad›r. Altta bahçe kat›nda ise okuyucular için plak ve bant dinleme olanakl› medyatek, mikrofilm okuma salonu ve nadir eserler salonu bulunmaktad›r. Sonuç olarak tüm fonksiyonlar, tüm iliflkiler, bir total mekân anla- y›fl› çerçevesinde, orta bofllu¤un içi ve etraf›nda oluflmufltur. Kapal› depo sisteminin kontrollü, kitap al›fl- veriflini ve k›smen çal›flmay› s›n›rlayan durumuna karfl›n, aç›k raf sistemi araflt›rmac›n›n kitab› göre- rek ald›¤›, bir anlamda bir pazaryerindeki gibi birçok örne¤in içinden seçti¤i, özgürce çal›flt›¤› verimli bir sistemdir. ‹flletme aç›s›ndan da bu sis- tem daha az say›da personel gerektirdi¤i için avantajl›d›r. Bu özellikler, yap›da kitap koleksi- yonlar›n›n okuma alanlar› ile birlikte, birbirine yak›n, ayn› kotta düzenlenmesini getirmifltir. Az kullan›lan, biriken ve eskiyen yay›nlar da- ha sonra ay›klanmak, yerine göre baflka kitapl›k- lara devredilmek üzere bodrum katta kayar raf sistemli kapal› depoya konmufltur. Bo¤aziçi Üniversitesi Kuzey Kampus alan›- n›n girifl platformu, ayn› cephe üzerinde Aptul- lah Kuran Kitapl›¤›’n›n ana giriflinden baflka, re- zerve eserler okuma salonuna ba¤lan›r. Ayr› girifl kap›s› ile ders kitaplar› olarak de¤er- lendirilen rezerve kitaplar bölümü geç saatlere kadar, gerekti¤inde 24 saat ö¤renciye aç›kt›r. Memur kontrolünde yararlan›lacak olan bu bö- lümde kitaplar kapal› depoda tutulmakta ve me- murun gece konaklamas› sa¤lanmaktad›r. Girifl cephesinde, iki girifl aras›nda yer alan sergi salonu, genifl kayar kap›larla her iki girifl Üstte, zemin kat plan›: 1. Girifl, 2. Vestiyer, holüne de ba¤lanabilmekte, yo¤un çal›fl›lan s›- 3. Sergi salonu, 4. Reserve eserler girifli, nav dönemlerinde rezerve eserler okuma salonu 5. Turnike - memur bankosu ve X ray sistemi, 6. Katalog, 7. Dan›flma, 8. Ödünç bankosu, 9. Referans eserleri okuma salonu, 10. Kuzey cephesi. Araflt›rma hücresi, 11. Görme engelli okuma salonu, 12. Reserve eserler okuma salonu, 13. Reserve eserler deposu, 14. Asansör (servis ve engelliler), 15. Kataloglama, 16. Tuvaletler, 17. Yang›n merdiveni.

Altta, 1. kat plan›: 9. Referans eserleri okuma salonu, 10. Araflt›rma hücresi, 16. Tuvaletler, 17. Yang›n merdiveni, 18. Referans kitaplar› koleksiyonu, 20. Hacim bofllu¤u.

62 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI bu flekilde daha genifl bir okuma salonuna ya da olmas› gerekti¤i veya ondan izole edilebilece¤i gereken durumlarda sergi alan›na dönüflebil- fleklindeki iki farkl› görüfl uyar›nca, farkl› za- mekte, çift ifllevli olabilmektedir. manlarda önce bahçe kat›nda ayr›lan yönetim Ödünç al›nan kitaplar hem rezerve eserler alan›nda, daha sonra okuyucu yo¤unlu¤una hem de ödünç kitap bankosuna iade edilebil- komflu olan aksesyon bölümünde kafeslerin ar- mekte, kitapl›k hizmeti devaml›l›k kazanmakta- kas›nda konumland›r›lm›flt›r. d›r. Betonarme strüktür sisteminin iki yönde ge- Bir kitapl›kta iflleyiflin üç ana unsuru okuyu- liflen 7,20 m.lik ekonomik aks aç›kl›klar› ile cu, kitap ve kitapl›k yönetimidir. Bo¤aziçi Üni- okuma alanlar›na ve kitap raflar› ile aralar›ndaki versitesi Aptullah Kuran Kitapl›¤›’nda bu orga- geçitlere optimum genifllik verilebilmektedir. nizasyon, okuyucunun kitapl›¤a insan hareketi- Her kat›n gereksinimi olan tesisat, kitap ko- nin yo¤un oldu¤u girifl platformundan gelifli, leksiyonlar›na, raflar›na ayr›lan 2,40 m. yüksek- kitab›n kendine ait servis giriflinden binaya dahil li¤in üzerindeki asma tavan içinde düzenlen- edilmesi, profesyonel kütüphanecilerinse çal›flt›- mifltir. ¤› aksesyon servisinde elde edilen kay›tlar›n en Çat› sular›, çat›y› boydan boya kat eden 2 m. k›sa yol ile katalog mahalline aktar›lmas› ile bafl- geniflli¤indeki iki dere ucunda bulunan çörten- lam›flt›r. lerden çanaklara akmakta, çanaklardan çift ci- Daha önceden, kütüphanede kullan›lan el- darl› düfley borularla zemine nakledilmektedir. deki kitaplar›n ad›na, konusuna ve yazar›na gö- Bu düfley boru düzene¤i, ayn› zamanda yang›n re aramas›n›n yap›labildi¤i kartoteks dolaplar› kaç›fl merdiveni basamaklar›n› tafl›rken ayr›nt›da ve çevresindeki bibliyografya ciltleri bugün yeri- birinin di¤erine yol açt›¤›, birbirini tamamlayan ni elektronik bilgiyi içeren bilgisayarl› kataloga ifllevselli¤i oluflturmaktad›r. b›rakm›flt›r. Kitapl›k üst yöneticileri, okuyucuya yak›n Sevinç Hadi, Y. Mimar

A-A kesit.

B-B kesit.

mimar•ist 2010/3 63 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

1. kat flemas›.

Foto¤raflar: fiandor Hadi Sirkülasyonu ifade eden bakıfl açıları.

Foto¤raflar: Sevinç Hadi

Maket foto¤rafı. Rumelihisar›’nda Bo¤aziçi Üniversitesi Aptullah Kuran Kitapl›¤› Proje Müellifleri

Mimari: Sevinç Hadi (Y. Mimar, ‹TÜ), fiandor Hadi (Y. Mimar, ‹TÜ) Statik: Metin Erdemli (‹nfl. Y. Müh., ‹TÜ) Mekanik: Kevork Çilingiro¤lu (Makine Y. Müh., ‹TÜ) Elektrik: Turgut Tüfekçi (Elektrik Y. Müh., ‹TÜ) Akustik: Y›ld›z Sey (Y. Mimar, ‹TÜ) Yang›n Önlemi: fievket Sunar (Y. Mimar, ‹TÜ) Proje Tarihi: 1974 - 75 ‹nflaat Tarihi: 1977 - 82 ‹nflaat Alan›: 8000 m2 Okuyucu Say›s›: 800 kifli Personel Say›s›: 70 kifli Kitap Say›s›: 320.000 cilt

64 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

2. kat plan›: 10. Araflt›rma hücresi, 16. Tuvaletler, 17. Yang›n merdiveni, 20. Hacim bofllu¤u, 21. Süreli yay›nlar Birinci ve ikinci katların ıflı¤a yönelimi (üstte). okuma salonu, Kitap koleksiyonları üzerindeki 22. Son gelen süreli tesisat da¤ılımının ifadesi (solda). yay›nlar, 23. Süreli yay›nlar koleksiyonu, 24. Yak›ndo¤u eserleri Foto¤raflar: Reha Günay, Sevinç Hadi okuma salonu, 25. Yak›ndo¤u eserleri koleksiyonu.

mimar•ist 2010/3 65 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Prekast günefllikle ›fl›¤›n kontrol alt›na al›nmas›.

Bogazici University Aptullah Kuran Library, Rumelihisar›, Istanbul

The previously designed layout of the North Campus of Bogazici University located the Presidency Building, the Engineering Sciences Building and Laboratories and the Main Library around a courtyard. The courtyard was shaped by the main facades of these buildings with their entrances. Therefore the project of Aptullah Kuran Library had to be located on a limited space restricted by the factors of directions and streets. On a decision of a compact solution, the library was designed as a four-storey square-shaped building having 47 meters long edges. The indirect light coming from the top reaches the readers in a silent space without being filtered in any ways. Just like the mosques people are altogether but everyone is intimate. The characteristics of the design are care, plainness and creating spaces with the least elements. The concrete system is expressed by smoothed rendering while non load-bearing walls have bush-hammered faces. Düfley çelik boru, üstte ya¤mur suyu çana¤›n›, altta yang›n White surfaces are chosen to increase the light. merdiveni basamaklar›n› tafl›maktad›r. A distinctive feature of the plan is that the four edges of the square form are allocated to groups and the four corners of it to the individuals. Common reading spaces are located on the north-south direction due to more sufficient light while book stacks are placed on the east and west directions, yet the window edges are kept for reading desks as a row. Foto¤raflar: fiandor Hadi

66 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI Kütüphaneler Seçkisi Derleyen: S›rmahan Tunç

aliteli bir mimari tasar›m her bina için ol- yap›lan yar›flma projelerinden bir derleme yap›l- KKdu¤u gibi kütüphaneler için de tart›fl›lmaz m›flt›r. bir ön kofluldur. Kütüphanenin kamusal bina S›rmahan Tunç, Mimar olma niteli¤i, kamuya verdi¤i hizmet, bir me- kân ve kültürel simge olarak anlam›, mimari ta- Kaynakça: sar›m›n rolünü ve önemini art›rmaktad›r. Tüm • The Architectural Review, Say›: 1312, Haziran 2006. • Concept – International Magazine of Competition, Say›: dünyada son dönemde kütüphane tasar›m›na 121, May›s 2009. yönelik ilgi, toplumsal ve kültürel de¤iflimlere • Library Design, Ed. Karen M. Smith – John A. Flannery, paralel olarak artm›fl ve kamusal bir ortak bilinç TeNeues, Kempen, 2007. • Robert A. M. Stern - Building and Projects 1987-1992, geliflmifltir. Ed. Elizabeth Kraft, Rizzoli, New York, 1992. Bu seçkide, ülkemizde yay›nlanmam›fl farkl› • Transformations - The Architecture of Penoyre and özelliklere sahip kütüphaneler ve son y›llarda Prasad, Black Dog Publishing, London, 2007.

Ohrstrom Kütüphanesi Kütüphane, bir yandan tavan yüksekli¤indeki kitapl›klara kolay eriflim sa¤larken di¤er yandan en yeni bilgisayarl› Concord, New Hampshire, ABD, 1987-1991 bilgi teknolojisini, geleneksel okuma odalar›yla ve sessiz Mimar: Robert A. M. Stern bireyler veya grup çal›flmalar› için çeflitli mekânlar sunan 1985-1986 y›llar›nda Robert A. M. Stern Architects, daha samimi ölçülerdeki nifllerle birlefltiriyor. Nef benzeri 1901’de Ernest Flagg taraf›ndan okul için tasarlanm›fl plana, kitap kümelerini özelleflmifl okuma odalar›ndan olan mevcut Sheldon Kütüphanesi’ne ekler yapmak ay›ran bir geçitten giriliyor. ‹ki kat yüksekli¤indeki kemerli üzerine çal›flmalar yapm›flt›r. Öneri plan, Sheldon ana oda gölet manzaras›na aç›l›yor. (Robert A. M. Stern) Kütüphanesi’ni, mekânsal ve biçimsel özünü koruyarak orijinal boyutunun iki kat›na ç›karmay› ve geniflletmeyi öngörmüfltür.

Girifl cephesi.

Baker Okuma Salonu.

Kuzey yönünden kesit.

Neilson Okuma Salonu.

mimar•ist 2010/3 67 DOSYA Ballard Kütüphanesi etkileflimini teflvik edecek flekilde gruplan›yor. Seattle, ABD Çim kapl› yüzey izolasyon sa¤l›yor, ya¤mur suyunu Mimar: Bohlin Cywinski Jackson tutuyor ve do¤al bir flora ve fauna habitat› oluflturuyor. Ayn› zamanda günefl panellerine ve rüzgâr›n h›z›n› ve

KÜTÜPHANE YAPILARI 19. yüzy›l ortalar›nda ‹skandinavyal›lar›n kurdu¤u Ballard, Seattle’›n kuzeybat›s›nda sanatsal ve eklektik bir yerleflim yönünü ölçmeyi sa¤layan bir dizi anemometreye de birimi. Bu yeni yap›, Ballard’›n ‹skandinav ve denizcilik mekân sa¤l›yor. miras›n› kullanarak kütüphane ve kent merkezi ifllevleri ile Güneye bakan pencerelerdeki fotovoltaik yüzey, günefl genç ve çeflitli yerel nüfusa ulaflma hedefini bir araya panelleriyle birlikte elektrik üretiyor. getiriyor. Proje, yeflil binan›n mütevaz› bir bütçe ile yap›labilece¤ini Bina, bir yaya koridoru üzerinde güçlü bir sivil yüz etkin biçimde gösterirken Ballard halk›na, sürdürülebilir sergiliyor. Ana girifli derin bir ön veranda oluflturmak tasar›m ve s›ra d›fl› mimari bir araya geldi¤inde fark amac›yla geriye çekilirken, d›fl mekân mobilyalar›, bu edilmenin faydalar›n›n ideal bir örne¤ini sunuyor. korunakl› mekân›n kentli do¤as›n› pekifltirecek ve insan (The Architectural Review)

Katmanlara ayr›lm›fl gösterim.

Güneybat› yönünden kütüphanenin genel görünüflü.

Güney görünüfl. Pencerelerdeki fotovoltaic yüzey ve çat›daki günefl panelleri elektrik üretimi sa¤l›yor.

Büyük kavisli çat› yeni kütüphaneyi çevreliyor ve korumaya al›yor. Belirli hacimler ortaya ç›kar›larak ön cephenin ayr›cal›kl› noktalar› olarak vurgulan›yor.

Geri dönüfltürülmüfl sar›çam kullan›lan aç›k çat› strüktürü, yüksek hacmin üzerinde alçal›p yükseliyor.

68 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI Jaume Fuster Kütüphanesi Barselona, ‹spanya Mimar: Josep llnas Carmona, 2006

Barselona’da Josep Llinas ve Joan Vera taraf›ndan tasarlanan Jaume Fuster Kütüphanesi, 2006 y›l›nda, ‹spanya’da verilen en prestijli tasar›m ödülü olan FAD Mimarl›k Ödülü’nü ald›. Proje, kentsel ba¤lama duyarl› biçimde eklemlenmesi ve üzerine yerleflti¤i meydana açt›¤› yeni perspektifler nedeniyle onurland›r›ld›. D›fl cephenin etkileyici hacmi ve iç mekânlar›n›n bollu¤u takdir ediliyor. Bir oditoryumu, amfi tiyatrosu, sergi salonu ve özel çocuk mekânlar› ile kentin en modern ve en büyük kamusal kütüphanelerinden biridir. Yeni kütüphane, bat› cephesinde La Riera Proje, iki düflünceden ortaya ç›k›yor: de Vallcarca’n›n geometrisine uyum - Kütüphanenin arka plan› olarak Av. República Argentina sa¤l›yor (solda). Do¤u cephesinde, düzgün biçimi bozan saçak, ziyaretçileri caddesi üzerinde bulunan büyük ölçekli tüm arka çekmeyi amaçl›yor (üstte). cephelerin önemini anlamak, - Kentin bu bölümünün kullan›m› ve önemi nedeniyle “yeflil kuflak” ile Lesseps Meydan› aras›nda oluflan do¤rudan ba¤lant›ya köklü bir de¤ifliklik yapmak. Girifl saça¤›nda yans›t›lan “örtü” konsepti binan›n içerisinde de ikinci katta hiçbir zorlukla karfl›laflmadan, girifl kat› ve birinci kattan teras›n görülmesini sa¤layan çift kat yüksekli¤inde mekânlar sunularak sürdürülüyor. (The Architectural Review)

Ahflap kaplamal› saçak, fuaye ve kafenin giriflinde bir korunakl› alan yarat›rken birinci kat çal›flma mekânlar›na da manzara oluflturuyor.

Llinás, ikinci kat›n güney taraf›nda bir dizi dinamik, birbirine ba¤lant›l› hacimler yarat›rken, birinci kat›n kuzey taraf›nda ise daha geleneksel galerilerden oluflan okuma alanlar› sunuyor.

‹kinci kattan kuzeye, asma kattan inen merdivenlere bak›fl.

Güney uçta tavan, bir dizi boflluklu ve kuytu çal›flma köflelerinin üzerine do¤ru alçal›yor.

mimar•ist 2010/3 69 DOSYA Merkez Halk Kütüphanesi Gerekli görülen tek gölgelik olan bu a¤, d›flar›daki park›n içeriden her zaman görünmesini sa¤l›yor. Panellerin Des Moines, Iowa, ABD Mimar: David Chipperfield Architects, 2006 düzenindeki küçük de¤ifliklikler kütüphaneye ay›rt edilebilir ve düzgün bir yüzey kazand›r›rken binan›n

KÜTÜPHANE YAPILARI Kütüphane, yeni Des Moines “Bat› Girifl Park›”›yla organik fleklini ortaya ç›kart›yor. bütünleflmifl bir parças›n› oluflturuyor. Kentin bu bölümü, Entegre metal a¤l› cam cephe, yeflil çat›, ç›plak beton devasa bir yenilemeden geçiyor ve yeni kütüphane ile kemerler ve gün ›fl›¤›, sürdürülebilir tasar›m›n somut park da Des Moines’in kentsel yenilenmesinin merkezini ölçütlerini oluflturuyor. (The Architectural Review) oluflturuyor. 13.520 m2 toplam taban alan›na sahip iki katl› beton yap›, bir yeralt› otopark›n›n üzerine yerlefliyor ve birleflik bir enerji etkin cam-metal yüzeyle sarmalan›yor. ‹ki cam yüzey aras›nda kalan geniflletilmifl bak›r a¤ katman›, parlamay› ve ›s› art›fl›n› önlüyor, böylelikle uzun dönemli enerji masraflar›n› azalt›yor.

Geniflleyen plan, insanlar› ana girifle çekiyor. Sa¤ altta, ana girifl kap›s›.

‹kinci sütun üstte, do¤u yönünden kesit. Altta ise çocuklar için çal›flma alanlar› ve zemin katta fuaye ile kafe görülüyor.

HBK Kütüphanesi Braunschweig, Almanya Mimar: KSP Engel and Zimmermann Architects

Legorreta+Legorreta taraf›ndan Expo 2000 için tasarlanan Meksika pavyonu, HBK (Braunschweig Görsel Sanatlar Yüksekokulu) Kütüphanesi olarak kullan›l›yor. KSP Engel ve Zimmermann, yeni üniversite kütüphanesini içine yerlefltirerek, cam küp Meksika pavyonunu baflar›l› bir flekilde Hanover EXPO’sundan kurtarm›fllar. Yeni tasarlanm›fl renkli dört katl› kütüphane kulesi, cam küpün içinde konumlan›yor. Kule, s›ral› dar karelerden oluflan d›fl kabuk ve iki yap› aras›nda k›vr›l›yor. (Library Design)

70 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI Portsmouth Üniversitesi eski Portsmouth’ta kal›nt›lar›na hâlâ rastlanan deniz Kütüphanesi tahkimatlar›ndan al›r. Kitap koleksiyonlar›n› ve çal›flma alanlar›n› bar›nd›ran, iç k›s›mda tutulmufl iki katl› Hampshire, ‹ngiltere, 2004-2007 betonarme yap› bu zemin üzerinde yükselir. Mimar: Adrends Burton Koralek Parka bakan güneybat› cephesi, dolu yüzeyler ve pencere Yeni kütüphane, 1976’da mimar Ahrends Burton Koralek kanatlar›yla tasarlanm›flt›r: Güneye bakan pencereler taraf›ndan yap›lan binay› iki kat›ndan fazla geniflletmifltir günefl ›fl›¤›n› yumuflat›r ve kitapl›klar›n yan›nda üçgen ve üniversite kampusu için yeni bir girifl kap›s› ve yeni bir çal›flma mekânlar› yarat›r. fieffafl›¤›n bir dizi dikey merkez oluflturmufltur. pencere ile sa¤land›¤› cephe taflla kapl›d›r ve Burnaby Bat›da yeni meydandan ve do¤uda parktan eriflim Yolu’nun sonunda dev bir tabela gibi görünür. Bu cephe, sa¤lanan binaya, üzeri örtülü bir sokak ile girilir ve soka¤a do¤ru bir kavis yapar ve ziyaretçiyi binan›n içine Kütüphanenin içinden çal›flma saatlerinde ö¤rencilere ve halka aç›kt›r. Bu ana do¤ru yönlendirerek ana merdivene ulaflt›r›r. geçen soka¤›n üzerindeki yoldan yeflil bir avlu etraf›nda düzenlenmifl bilgi ifllem, (Transformations) köprüden bak›fl. seminer alanlar› ve kafeye ulafl›l›r. Zemin kat, yo¤un kullan›lan bilgi ifllem biriminin ve semir odalar›n›n bulundu¤u zemin kat, binan›n temelini oluflturur. Zemin kat›n eski duvarlar› ve beton detaylar› mimari ipuçlar›n› Napolyon döneminden kalma kal›n ciltlerde anlat›lan ve

Üst katlarda okuma salonlar›n›n ve zemin katta kafenin görüntüleri, bir kentsel ö¤e olan bina cephesine canl›l›k getiriyor. Alt sa¤da, parktan görünüfl. Üst katlardaki ahflap cepheli çal›flma köfleleri avluya, seminer salonlar›n›n sedum bitkisiyle kapl› çat›s›na ve ötesindeki parka bak›yor. Cephesi Portland tafl›yla çerçevelenmifl kütüphane katlar›, koyu renkli tu¤la duvarl› alçak yap›n›n (seminer salonlar›) üzerine oturuyor. Kesit.

Zemin kat plan›.

mimar•ist 2010/3 71 DOSYA Akademik Kütüphane Olive Bridge, New York, ABD Mimar: Peter L. Gluck and Partners Architects, 2004 KÜTÜPHANE YAPILARI New York’un da¤l›k ve a¤açl›k bölgesinde yer alan bu eflsiz yap› özellikle akademik araflt›rmac›lara yönelik olarak tasarlanm›fl. Ço¤unlukla Japonca olan 8000 kitapl›k koleksiyon, korunakl› alt katta saklan›yor. Cam duvarlar›ndan bol ›fl›k alan üst kat çal›flma mekân›n› oluflturuyor. (Library Design)

Kültür Merkezi ve Kütüphane Kopenhag, Danimarka Mimar: Cobe ve Transform

Binan›n iki girifli bulunuyor; biri kuzeyden di¤eri güneyden olan bu girifller, fuaye alan›n›n çevre için bir kent koridoru gibi davranmas›n› sa¤l›yor. Herkes binan›n içinden rahatl›kla geçebiliyor ve daha fazla insan içinden geçtikçe binada vakit geçirmek için ilham al›yor. 1800 m2 toplam taban alan›na sahip kompleks, karmafl›k bir plana sahip. Yap›, kütüphane için ayr›lm›fl ve ayn› zamanda sabit fonksiyonlar ve esnek alanlar için kullan›lan dinamik aç›k ve kapal› alanlardan olufluyor. Yap›n›n dikkat çekici bir yan›, kültür ve konser salonunun binan›n üzerinde yer almas›. Yer çekimi kanunlar›na meydan okuyan salonun pozisyonu, insanlar› görkemli Kopenhag manzaras›na do¤ru yönelmeleri ad›na cesaretlendiriyor. (Concept)

72 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI Deichman Kütüphanesi Oslo, Norveç Mimar: Lund Hagem ve Atelier Oslo

Deichman Aks› Yar›flmas›’nda birincilik ödülünü alan proje, yap›y› üç binaya bölerek her bir binaya insani ölçüler kazand›rmay› ve yap›y› kentle bütünlefltirmeyi amaçl›yor. Ç›kmalar›n tepesi, Oslo kent merkezinden ve merkez istasyondan gelen ziyaretçiler için binan›n varl›¤›n› duyuruyor. Binan›n ön cephesindeki büyük kesmeler, üç yöndeki giriflleri iflaret ederek kentin her yerinden gelen halk› binaya davet ediyor. Farkl› katlarda bulunan avlular ve aç›kl›klar, kütüphanenin kentle bütünleflmesini ve organik bir görünüm yaratmay› amaçl›yor. Toplu tafl›ma araçlar›na en k›sa yolla ba¤lanan kütüphane, Oslo’yu çevreleyen fiyortlar ve yeflil tepeler ile kentin kendisinin oluflturdu¤u eflsiz bir manzara sunuyor. (Concept)

A Collection of Libraries A qualified architectural design is an undisputed prerequisite for libraries as it is the case for all types of buildings. Its feature of being a public building, the service it provides the public, its meaning as a space and a cultural symbol are all the factors increasing the role and the importance of the architectural design of a library. In parallel with the social and cultural changes the interest in the library design has recently increased all over the world and a common public consciousness has developed. In this collection we tried to include several built libraries with different characteristics and a few competition projects none of which have been published in Turkey before.

mimar•ist 2010/3 73 DOSYA Sessizlikten Oyunlaflan Mekânlara: Özgürlefltiren Ö¤renme Ortamlar› Olarak KÜTÜPHANE YAPILARI Çocuk Kütüphaneleri Ayla Ayy›ld›z Potur

ocuklar... Kentsel yaflamdan sürgün edil- Kütüphane ‹mgesinin Dönüflümü ÇÇmifl; deneyimleme hakk›na sahip olmayan; Dünya Bilgi Formu Zirvesi UNESCO raporun- kentin aç›k alanlar›n› özgürce kullanamayan; da (2005) bilgi teknolojilerindeki ilerlemenin nüfus art›fl›, trafik, çocu¤a yönelik suç oran›nda- kütüphanelerin sonu olaca¤› düflüncesinin aksi- ki art›fl gibi nedenlerle kente dahil olamayan ne, bilginin toplumsal dolafl›m›n› sa¤layan “ötekilefltirilmifl” bir grup. Onlar, çocuk dostu “yer” olarak bu yap›lar›n varl›klar›n› sürdürece- olmayan mekânlarda, geliflimlerini devam ettir- ¤ine yönelik ifadeler yer almakta. Raporda en mek zorunda olan, hatta evlerindeki s›n›rland›- çok üzerinde durulan tema ise, kütüphanelerin r›lm›fl, k›s›tl›, esaret yaflamlar›nda aktivite yeter- yaflam boyu ö¤renmeyi ö¤reten ortamlar olarak sizli¤inden dolay› geliflim sorunlar›, obezite, er- üstlendi¤i toplumsal rol. Gerek UNESCO ra- ken ergenlik gibi problemlerle yüzleflen modern porunda, gerekse de Avrupa Komisyonu Pul- toplumun tutsak yüzleri. man (2003) ve Calimera (2005) proje bildirge- Dijital ça¤, bir yandan, facebook, twitter gibi lerinde kütüphanelerin toplumsal rolünü ancak paylafl›m a¤lar› ile çocu¤un sosyalleflme mekân- toplumsallaflt›rma hedefi ile birlikte gerçekleflti- lar›n›n, fiziksel ortamlardan sanal ortamlara ta- rebilece¤ine yönelik söylemlerin varl›¤› söz ko- fl›nmas›na neden olurken, di¤er yandan yeni bir nusu. Bu bak›fl aç›s›, kütüphanenin, sessizli¤in kavram› beraberinde getiriyor; “cocooning / ko- kural olarak dayat›ld›¤› terk edilmifl mekânlar- zaya çekilme”: ‹ste¤e ba¤l› bir aktivite olarak dan, sosyal karfl›laflmalar›n gerçekleflebilece¤i, kabul gören, toplum davran›fl› ve sosyal kayg›- yaflayan, aktif kamusal alanlara dönüflümünü dan uzak, güvenli, evsel yaflam biçimi. Çocuklar gerektiriyor. için zaten alternatifsiz bir zorunluluk olan bu Toplumsal bellekte yer almaya bafllayan kü- yaflam biçiminin, dijital ça¤ taraf›ndan kabul tüphane mekânlar›na yönelik konvansiyonel gören bir e¤ilim, yeni bir trend olarak taçland›- imgenin ortadan kald›r›labilmesi için dijital tek- r›lmas› ise çocu¤un kent mekânlar›na kat›l›m› ve nolojileri d›flsallaflt›rmak yerine, kendisine dahil toplumsallaflma süreci aç›s›ndan oldukça büyük ederek yenilenen, toplumun ötekilefltirilmifl bir engel. gruplar›n› da (çocuklar, yafll›lar, engelliler, vb.) Her ne kadar, konu, tüm çocuk mekânlar› kucaklayan, yaflayan çekim merkezlerine dönü- ile iliflkili olsa da, çocuk kütüphaneleri ba¤lam› flüm bir zorunluluk olarak gündemdeki yerini aç›s›ndan daha da önem kazan›yor. Çünkü ço- al›yor. Kütüphaneler, toplumun tüm gruplar›n›, cuk için özel olarak tasarlanm›fl kütüphanelerin etkileflimli, sürprizli, interaktif ö¤renme ortam- nicelik ve nitelik olarak yetersizli¤i bir yana, ge- lar› ile davet eden toplumsal merkezler olma nel olarak bu yap›lar›n fiziksel mekân olarak hedefi ile evrim geçiriyor. De¤iflen kütüphane varl›klar›n› sürdürüp sürdüremeyece¤i sorusu anlay›fl›n›n mekân organizasyonuna yans›mas› da gündemdeki yerini alm›fl durumda. Sanal da farkl›lafl›yor. Say›sal olarak azalan bas›l› bel- bilgi a¤lar›n›n imaj olarak yaratt›¤› büyülü etki, geler alansal olarak yerlerini interaktif mekânla- “kütüphane” kelimesine, toplumsal bellekte, ra b›rakmaya bafll›yor. Yaflam boyu ö¤renmeyi eski, at›l, terk edilmifl, rutubetli, ça¤d›fl› gibi ö¤reten “yer” olarak kütüphanelerin, “küresel kavramlarla iliflkilendirilebilecek yeni bir imge kriz”, “yoksulluk”, “iflsizlik”, “ötekilefltirme”, kazand›r›yor. Bu imge, bir soruyu da beraberin- “antisosyallik”, “bireymerkezcilik” gibi top- de getiriyor: Dijital teknolojiler, bir yap› türü- lumsal sorunlar›n merkezinde, bilgi ihtiyac›n› nün mimarl›k gündeminden silinmesine neden karfl›lamaktan çok daha fazla olarak, toplum bi- mi olacak? Sorunun öngörüsü, yap›sal çevrede reylerinin yaflam mücadelesinde destek olan hak etti¤i önem derecesinde varl›k göstereme- önemli bir bileflen olarak yer almas› gereklili¤i mifl olan çocuk kütüphaneleri özelinde çok da- tart›fl›l›yor. ha önemli. Çocuk, ev kad›n›, yafll›, iflsiz, yoksul, engelli

74 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI gibi dezavantajl› gruplar›n entegrasyonunda, minde ise anahtar kelime “oyun” kavram›. Ye- çok kültürlü ortamlara yeni kat›lanlar›n uyum- tiflkinlere yönelik kütüphanelerin dahi sessizli- lanma sürecinde, sosyal d›fllanmaya maruz kala- ¤in hakim oldu¤u ortamlardan daha aktif, daha bilecek bireylerin sorunlar›n›n çözümünde kat- hareketli, daha enformel mekânlara dönüflümü, k›da bulunmay› hedefliyor. Pulman (2003) ve bu durumu kaç›n›lmaz bir zorunluluk olarak Calimera (2005) gibi proje bildirgelerinde de beraberinde getiriyor. Bu, ayn› zamanda, tüm ayr›nt›lar›yla yer verildi¤i üzere, e-devlet hiz- alanlarda, oyun olgusunu ciddi kal›plara ayk›r›, metlerinin sa¤lanmas›; iflsizler için ifl bulmaya rasyonel karfl›t› gören, “modern” düflüncesinin yönelik yard›mc› hizmetler sunulmas›; kariyer d›fl›nda tutan e¤ilimin terk edildi¤i ve hatta yü- geliflimi ile ilgili çal›fltaylar düzenlenmesi (Blu- celtildi¤i bir gündemle de paralellik gösteriyor menstein&Oder, 2008); e¤itimli genç iflsizler (Combs, 2000; Garris vd., 2002). Bu gündem- için tart›flma platformlar› yarat›lmas›; teknoloji- de, bafllang›çta “enformel” olarak adland›r›lan ye geç uyum gösteren kitleler, özellikle de yafll› “oyun tabanl› ö¤renme” olgusunun, çocu¤a gruplar› için biliflim teknolojileri ve internet yönelik e¤itim programlar›n›n “formel” bir bi- kullan›m›na yönelik e¤itim programlar› düzen- lefleni olma yönünde de¤iflim gösterdi¤ini söy- lenmesi (Aslan, 2009); sivil toplum örgütleri, lemek mümkün. Çocu¤un aktif kat›l›m›na ola- çevresel duyarl›l›k, sendikalar gibi toplumsal nak veren, özgür deneyimi teflvik eden, yapa- içeri¤i olan konular›n tart›fl›labilmesine olanak rak/yaflayarak ö¤renme f›rsat› sunan, motivas- verilmesi; hapishaneler için gezici kütüphane yonu art›ran, heyecanl› ve e¤lenceli metodun hizmetlerinin sa¤lanmas›; toplumun entelektü- kütüphane mekân›na yans›mas›n›, statik ve du- el geliflimine ivme kazand›rabilecek kitlelerin ra¤an bir kurgunun dinamik ve etkileflimli bir halkla buluflturulmas›; aile içi fliddet, uyuflturu- yap›ya dönüflmesi ile gözlemliyoruz. cu kullan›m›, alkol ba¤›ml›l›¤›, çocuk istismar›, “Sussssss” ihtar›ndan “oyuna kat›l” davetine sürdürülebilir çevre duyarl›l›¤› gibi konularda dönüflen bu de¤iflim, çocu¤un “yer” olarak kü- söylefliler düzenlenmesi gibi çeflitli katk›larla kü- tüphaneyi sahiplenmesi, kendisinin hissetmesi, tüphaneler, toplumun ihtiyaç duydu¤u alanlar- kiflisellefltirmesi gibi kazan›mlar› da beraberinde da hizmet vermeyi hedefliyor. getiriyor. Bu durum, çocuk kütüphanelerinin, Ancak tüm bunlar gerçeklefltirilirken, kü- gündemin yeni e¤ilimleri (twitter, facebook gibi tüphanelerin, sesin tolere edilemedi¤i dura¤an sanal sosyalleflme a¤lar›, “kozaya çekilme / co- imgesinin, hareketli, sesli, aktif, konuflan, ko- cooning” aray›fl›, popüler kültür ürünleri vb.) nuflturan yaflayan bir organizmaya dönüflümüne aras›nda varl›k gösterebilmesi aç›s›ndan oldukça tan›kl›k ediyoruz. Kütüphane mekânlar›n›n, s›- önemli (Drotner, 2009). n›rland›r›lm›fl belli bir grup yerine, herkes tara- Kütüphanelerin çekim kuvveti oldukça yük- f›ndan, her zaman kullan›labilen, kendini tek- sek olan bu aktivitelere karfl› tercih edilebilme- Oyunlaflan mekânlar. rarlamadan yenilikler sunma aray›fl›nda olan, sinde, “oyun” oldukça etken bir araç olarak ifl- (http:///www.ifla.org, keyifli ö¤renme ortamlar›na evriliflini çeflitli de- lev görüyor. Birden fazla duyu organ›na hitap http://www.demcointeriors. co.uk, http://www.library nemelerde izlemek mümkün. ederek kal›c›l›¤› sa¤layan, merak duygusunu ge- buildings.info, http://www. Ücretsiz internet eriflimi, s›n›rland›r›lm›fl sa- lifltiren, keflfetme imkân› veren, keyifli bir ö¤- librariesagency.com) atleri (sabah 9 - akflam 5 sendromu) kald›rma (Tonta, 2009), gençler için karfl›laflma mekânla- r› oluflturma, yafll›lar› gazete okuma niflleriyle bir araya getirme, sinevizyon gösterileri düzen- leme gibi uygulamalar bunlardan sadece birka- ç›. Kullan›c›lar›n kataloglara içerik bölümü, ki- tap elefltirisi gibi eklemeler yapmas›na izin ver- me ve bu eklemelerin standart bibliyografik künyenin bir uzant›s› olmas›na olanak tan›ma gibi örnekler ise kullan›c› kat›l›m›n›n dijital or- tamdaki yans›mas›n› simgeleyen di¤er yenilikçi tutumlar.

“Sussssss” ‹htar›ndan, “Oyuna Kat›l” Davetine: Çocuk Kütüphaneleri Çocuk kütüphanelerinin imgesel olarak evri-

mimar•ist 2010/3 75 DOSYA

renme arac› olarak oyunlar, kütüphane mekân›- vururken, mekâna çocuk bedeninin hareketi de na do¤rudan dahil olmaya bafll›yor. Mekân›n dahil oluyor. oyunlaflmas› ile beraber, çocuk, özgürlefltiren Çocuk kütüphanelerinin kültürel arenadaki bu ö¤renme ortam›n› yaflam›na dahil edebiliyor, varolufl mücadelesinde (Holloway&Valentine, KÜTÜPHANE YAPILARI içsellefltirebiliyor. 2003; Drotner, 2009), her çocu¤un farkl› birer Konvansiyonel kütüphane imgesinde, sade- “de¤er” oldu¤u düflüncesine dayanan anlay›fl›n ce okuma etkinli¤ini ve görme duyusunu kulla- etken oldu¤unu söylemek mümkün. Her yafl- nabilen çocuk, art›k, tüm bedeni ve bedenine tan, her gruptan çocu¤a ulaflabilme aray›fl›yla, ait tüm duyu organlar› ile beraber “ö¤renme” “oyun” olgusunun yan› s›ra, farkl›laflan yenilikçi sürecini gerçeklefltirebiliyor. Bir ara mekândaki uygulamalara da yer verildi¤ini izliyoruz. Be- sürprizli bir t›rmanma bar›, bir kayd›rak; kitapl›- bekler için okuma köfleleri oluflturulmas›; görsel ¤›n üstünde konumlanm›fl ilgi çekici bir okuma yetersizli¤i olan çocuklar için okuma gönüllüle- yata¤›; ebeveynle de beraber kullan›labilen oku- rini bir araya getiren projelerin hayata geçiril- ma kabinleri, okuma küpleri, okuma kozalar›; mesi; engelli çocuklar için konuflan kitap uygu- saklambaç alanlar›; kitap tavsiyesinde bulunma, lamalar›na, konuflma sentezleyicilerine, ekran flark› söyleme, hikâye anlatma gibi eylemleri büyütücülere yer verilmesi; mahkûm çocuklar›- kaydedebilmelerini sa¤layan animasyon kabin- na ebeveynleri ile birlikte okuma f›rsat› verilme- leri ve bunlar› etkileflimli olarak paylaflabilmele- si; hapishanedeki ebeveynleri taraf›ndan okuna- rine olanak veren büyük ekranlar gibi pek çok rak kaydedilmifl okumalar› dinleyebilmelerine uygulama bu konuda ipuçlar› sa¤l›yor. Çocuk, olanak tan›nmas›; ö¤renme zorlu¤u (disleksi) duygusal ve fiziksel enerjisini yap›c› yollarla d›fla olan ve okuma güçlü¤ü çeken çocuklar için özel

programlar düzenlenmesi; “kolay okuma alan- lar›” oluflturulmas›; k›rsal bölgede yaflayan ço- cuklar›n elektronik hizmetlerden faydalanabil- mesi için internet ba¤lant›s› olan araçlar›n (oto- büs, t›r vb.) gezici olarak gönderilmesi; çocuk hapishaneleri için özel programlar düzenlenme- si; ebeveynlerin çocuklar›n›n yan›nda olmad›k- lar› zamanlarda dinlenmelerine ve kitap okuma- lar›na olanak sa¤layan yetiflkin bölümlerinin (very important parents) oluflturulmas›, kütüp- hane yaz kamplar›n›n düzenlenmesi, okuldan sonra kütüphanenin enformel bir ö¤renme or- tam› olarak ifllev görebilmesi için “ev ödevi ku- lüpleri” kurulmas›, CD, DVD vb. koleksiyonla- ra yer verilirken özelleflmifl müzik bölümleri oluflturulmas›; sergi, drama etkinlikleri, konser gibi aktivitelere yer verilmesi; sanat atölyelerin- de yarat›c›l›klar›n› ortaya koyabilecekleri ortam- lar oluflturulmas›; sanatç›, filozof, bilim adam›, gazeteci, müzisyen gibi uzmanlarla söylefliler gerçeklefltirilmesi gibi çeflitli uygulamalar bu Oyunlaflan mekânlar. aray›fl› ortaya koyuyor. (http://www.duldule.com, http:///www.ifla.org, Bir Proje, Bir Araflt›rma http://www.demcointeriors. Hollanda Heerhugowaard’da gerçeklefltirilen co.uk, http://www.library buildings.info, http://www. “100 Yetene¤in Kütüphanesi” (The Library of librariesagency.com) 100 Talents) projesi, Amsterdam’a yaklafl›k 50

76 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI km. uzakl›kta k›rsal bir yerleflim alan›nda çocuk - kütüphaneci - sanatç› - mimar gruplar›n›n bir araya gelmesini sa¤l›yor (Mosch&Bertrams, 2009). Proje kuramsal deste¤ini Howard Gard- ner ö¤renme teorisinin yan› s›ra Reggio Emilia yaklafl›m›ndan al›yor. Anlay›fl, “Bir çocuk 100’den ibarettir” düflüncesine dayan›yor. Bu yaklafl›ma göre bir çocu¤un 100 lisan›, 100 eli, 100 düflünme biçimi, 100 oynama flekli var. Dinleme, sevme, flark› söyleme, keflfetme biçimi de 100. Hayalini kuracak 100 dünyas›, konufla- cak 100 lisan› var. Hatta hatta yüzlerce yüzlerce daha fazlas›. Ancak bu yüzlerin 99’u çal›nmak- ta. Yetiflkinler, onlardan sadece zaten keflfedil- mifl gerçekler olan 1’i istemekte. Anlay›fl, “ço- cu¤un yüz dili” (the hundred languages of children) söylemi ile özetleniyor. Söylem, ço- cuklar›n somut yaflant›lar› sembolik ifadelere dönüfltürdükleri çok say›da dili ifade etmekte (Cadwell, 1997; Edwards vd., 1998; Tarr, The Library of 100 Talents 2001). projesi, maket çal›flmalar›, Düflünce altyap›s›n› Regio Emilia “çocu¤un self portreler, gazete Biebkidz. yüz dili” anlay›fl›ndan alan “100 Yetene¤in Kü- (http:///www.ifla.org) tüphanesi” projesinde ise, fiziksel ve sosyal özellikleriyle “ortam” do¤rudan ö¤reticinin kendisi olarak ifllev kazan›yor. Çocuklar, esin kayna¤› olan R. Emilia anlay›fl›nda oldu¤u gibi kendi ö¤renme ortamlar›n› kendileri tasarl›yor- lar. Proje, özgür ö¤renmenin ve kiflilik geliflimi- nin önemi üzerine odaklan›yor. Çocuklar, tasa- r›mc› oldu¤u gibi kütüphaneci de ayn› zaman- da. Kütüphanenin çocu¤un yaflam›ndaki rolü- nü ve nas›l daha çekici hale dönüfltürülebilece- ¤ini sorguluyorlar projelerinde. Ayn› zamanda, bölgede gerçeklefltirilecek olan kütüphane yap›s›n›n tasar›m›, iç mekân düzenlemesi ve koleksiyonu konusunda da “ka- t›l›m hakk›” tan›n›yor çocuklara. Görüfllerini, isteklerini, gelece¤e yönelik beklentilerini ifade edebilmelerine olanak sa¤lan›yor. Beyin f›rt›na- s›nda, ebeveyn girifline izin verilmeyen s›r me- kânlar, so¤uk oda, ikinci el kitap paylafl›m›, te- ma köfleleri, dan›flma masalar›nda robot olma- yan gerçek insanlar, oyun küpü, ücretsiz çikola- ta bar, müzik dinleme/dans etme köflesi, fleker mekânlar, labirentten okuma alanlar› gibi ifade- lere yer veriyorlar. Yarat›c› dünyalar›n›n renkle- rini yans›tt›klar› bu ifadelerin yan› s›ra, hijyen, ergonomi, güvenlik gibi konulara da de¤inme- leri dikkat çekiyor. Çocuklar, beyin f›rt›nas›n›n yan› s›ra, s›k›ld›klar› zamanlarda soluklanmak için tasarlad›klar› içecek barlar›n›, k›z ve erkek çocuklar için ayr› ayr› düflündükleri özel me- kânlar›, keskin olmayan mobilya köfleleri gibi

mimar•ist 2010/3 77 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

Çocuklar›n ifadesiyle kütüphane. (http:///www.ifla.org)

ayr›nt›lar› da çizimlerine yans›t›yor. bir çal›flma”dan daha öte, “çocuklar ile birlikte Çocuk tasar›mc›lar deneyimli bir mimarla bir deneyim” fikri üzerine odaklan›yor. Çocuk- beraber, projenin gelecekte nas›l görünece¤ine lar›n zihinlerindeki kütüphane imgesini sergile- iliflkin maketler gerçeklefltiriyor. Önerilerinin yen çizimler, bir yandan kütüphanelerin mevcut bir bölümünün (yap›n›n çat› örtüsü biçimi vb.) durumuna yönelik ipuçlar› sunarken, di¤er yan- uygulanarak hayata geçirildi¤ine de tan›kl›k edi- dan, onlar›n ihtiyaçlar›, duygular›, beklentileri yorlar. “100 Yetene¤in Kütüphanesi” projesi konusunda fikir veriyor. kapsam›nda, kitaplardan aflina olduklar› karak- Çizimlerde kütüphanenin kolay ulafl›labilir terlerle tasar›mlar yapma, kendi görüntüleri ile olmas›, grup çal›flmalar›na olanak sa¤lamas›, sihirli dünyalar›ndaki imgeleri birlefltirmelerine oyunlara da yer veren mekânlar olmas› gibi bek- olanak veren oto-portre çal›flmalar› gibi çeflitli lentileri görmek mümkün. Ancak, di¤er yan- etkinliklere de yer veriliyor. Çocuklar, projeleri- dan, çal›flmalar dikkatle incelendi¤inde, hayal ni çeflitli platformlarda anlatabilmek, paylaflabil- ettikleri mekânlarda dahi, kütüphane imgesinin mek için kendi gazetelerinin editörlü¤ünü de konvansiyonel s›n›rlar›n›n çok da afl›lamad›¤›n› kendileri gerçeklefltiriyor. Biebkidz ismini ver- gözlemlemek mümkün. dikleri gazetede logo, bafll›k, fontlar, renkler gi- bi her türlü bileflen kendi tasar›mlar›. Proje kap- sam›nda gazeteci, mimar, editör, sanatç›, kü- tüphaneci, bilim adam› ve hepsinden önce “ço- cuk” olabilen çocuklar sahip olduklar› 100 dilin kalan 99’unu da kullanma f›rsat› buluyor. Önal (2009) taraf›ndan, 7-11 yafl aras›ndaki 350 çocu¤un kat›l›m›yla Türkiye’de gerçekleflti- rilen di¤er bir araflt›rma ise “gelece¤in kütüpha- Son Söz Olarak... nelerini çocuklar›n görüfllerine göre tasarlama” Kütüphanenin imgesel olarak dönüflümünde bafll›¤›n› tafl›yor. Araflt›rma, “çocuklar üzerine tüm bu hedefler ve uygulamalar ortaya kon-

78 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI muflken, “Türkiye sürecin neresinde?” sorusu Classrooms: What Art Educators Can Learn from Reggio yöneltilirse, 2006 y›l›nda bafllat›lan “eve teslim Emili”, Art Education, 54(3). • Tonta, Y. (2009) “Dijital Yerliler, Sosyal A¤lar ve kitap” projesinin tüm yurtiçinde iki y›l boyunca Kütüphanelerin Gelece¤i”, Türk Kütüphanecili¤i, 23(4), sadece 63 kifli taraf›ndan kullan›ld›¤›n› belirt- s.742-768. mek (Aslan, 2009) dahi sorunun yan›t›nda bir http://www.unesco.org/en/efareport/reports http://www.calimera.org/Countries/Turkey.aspx ipucu oluflturabilir. Çocuk kütüphanelerinin http://www.pulmanweb.org/pulmanexpress/pulmanexpr yurdun çeflitli bölgelerinde yayg›nlaflma süreci- ess nin 85 y›ll›k bir geçmifle dayand›¤›n› (Sayer, http://www.librarything.com/profile/Calimera

2007); çeflitli duyularla ö¤renme, e¤lenerek ö¤- Foto¤raf Kaynaklar› renme gibi hedeflere 1982 tarihli çocuk kütüp- http:///www. ifla.org haneleri yönetmeli¤inde dahi yer verildi¤ini ha- http://www.librarybuildings.info http://www.librariesagency.com t›rlarsak konu üzerinde daha çok düflünmek, http://www.duldule.com daha çok tart›flmak gerekti¤ini yeniden fark http://www.demcointeriors.co.uk edebiliriz. Henüz yolun bafl›nda da olsak, ço- cuk kütüphanelerinin ülkemizde de oyunlaflan mekânlara, özgürlefltiren ö¤renme ortamlar›na dönüflmesi umuduyla...

Ayla Ayy›ld›z Potur, Ö¤r. Gör. Dr. GYTE Mimarl›k Fakültesi, Mimarl›k Bölümü

Kaynakça: • Aslan, S. (2009) “2023 Türkiye Vizyonu, Halk Kütüphanesi Politikalar› ve Çemiflgezek: Bat› Ülkeleri ve Türkiye Halk Kütüphanelerinin ‹fllevsel Aç›dan Bir Karfl›laflt›rmas›”, Türk Kütüphanecili¤i, 23(1), s.169-200. • Blumenstein, L. & Oder, N. (2008) “ALA Seeks $100M in Stimulus Funding”, Library Journal, 133(19), s.15-16. • Cadwell, L. (1997) Bringing Reggio Emilia home: An innovative approach to early childhood education, Teachers College Press, New York. • Combs, J. E. (2000) Play World: The Emergence of the New Ludenic Age, Preager, Wetsport. • Drotner, K. (2009) “Children’s media culture: a key to libraries of the future?” World Library and Information Congress: 75th IFLA General Conference and Council, 23- 27 August 2009, Milan, Italy. • Edwards, C., Gandini L. & Forman, G. (1998) “The Hundred Languages of Children”, Reggio Emilia, Reggio Emilia, Italy. • Garris, R., Ahlers, R. & Driskell, J. (2002) “Games, Motivation and Learning: A Research and Practise Model”, Simulation and Gaming, 33(4), s.441-467. • Holloway, S L. & Valentine, G. (2003) Cyberkids: Children in the Information Age, Routledge Falmer, London. • Mosch, M. & Bertrams, K. (2009) “Library of 100 Talents - Heerhugowaard, Netherlands” World Library and Information Congress: 75th IFLA General Conference and Council, 23-27 August 2009, Milan, Italy. From Silence to Playful Spaces: • Önal, ‹. (2009) “Designing Tomorrow’s Libraries with Children’s Libraries as Liberating Learning Environments Children’s Views” World Library and Information Congress: 75th IFLA General Conference and Council, 23- The main aim of this study is to focus on the changing image of the children’s 27 August 2009, Milan, Italy. • Sayer, R. (2007) Çocuk Kütüphanelerinde Elektronik library. While public libraries have traditionally focused on facilitating children’s Yay›nlar›n Kullan›m› ve Yayg›nlaflt›r›lmas›, modes of reception and to do so through print media, current trends must offer Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi new ways of expression. Because, children can express themselves not only in Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. speech but also in sounds, motions, colors, painting, building, moulding, • fiahin, G. (2007) Halk Kütüphanelerinin Toplumsal gaming and many more ways. The main argument underlying this study is that Rolü ve Etimesgut ‹lçe Halk Kütüphanesinin Kullan›m Etkinli¤inin De¤erlendirilmes”, Yay›mlanmam›fl Yüksek children’s libraries of tomorrow’s must offer young users a wide range of Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, innovative forms of expression in order to protect its important role in the cultural Ankara. arena. • Tarr, P. (2001) “Aesthetic Codes in Early Childhood

mimar•ist 2010/3 79 DOSYA Kültürel Çeflitlilik Politikalar›nda Kütüphanelerin Rolü: UNESCO/IFLA KÜTÜPHANE YAPILARI Bildirgeleri Pelin Gökgür

Kütüphaneler, müzakerelerin yap›ld›¤› netimler” taraf›ndan haz›rlanan (Cités et Go- kamusal alanlar ve “ba¤lant› yerlerdir”. uvernements Locaux Unis, CGLU) “Kültürel Robert Damien Çeflitlilik ‹çin Politikalar” adl› raporda “kültürel çeflitlilik” üç farkl› flekilde tan›mlanm›fl ve bu ta- ütüphaneler farkl› aktörlerin karfl›laflt›¤›, n›mlamalardan birinde “kütüphaneler, kültürel KKkültürel yaflam yerlerdir. Farkl› talep ve miras ve sanat”, kültürel ekosistemin alt sektör- topluluklara hizmet eden kütüphaneler kültürel leri olarak belirlenmifltir. Bu tan›mlama bilgiyi merkez, ö¤retim ve bilgi merkezi olarak ifllevle- bar›nd›ran ve toplumsallaflt›ran kurumlar olarak rini sürdürür. Bilgi, düflünce ve yarat›c›l›¤a geçit kütüphanelerin, kültür politikalar› içinde yer al- veren bu kurumlar, bireylere ve gruplara yaflam d›¤›n›, ayr›ca bu kurumlar›n, kültürün tüm un- boyu ö¤renim, ba¤›ms›z karar alma ve kültürel surlar›n› gelecek nesillere tafl›mas› ve toplumla- geliflim için temel destek sa¤lar (IFLA/FA- r›n belle¤ini oluflturmas› nedeniyle kültür ve IFE,1999). kültür politikalar›n›n ayr›lmaz bir parças› olarak Bilgi ve iletiflim toplumunda dinamik birer ele al›nd›¤›n› göstermifltir. devindirici görevini üstlenmifl olan kütüphane- Bu ba¤lamda özellikle UNESCO ve IFLA ler, son yirmi y›ldan beri bilgi alan›nda temel bir (International Federation of Library Associati- role sahiptir. Küreselleflme ve teknolojik gelifl- ons and Instititutions - Uluslararas› Kütüphane melerin etkisiyle bilgi endüstrisinin ekonomik Dernekleri ve Kurulufllar› Federasyonu) ortakla- güç olarak kabul edilmesi, toplumlar›n bilgiyi fla çal›flmalar yaparak, kütüphanelerle ilgili dü- hedef almas›n› gerektirmifltir. Bu ba¤lamda kü- zenlemelerini sürdürmektedir. UNESCO kü- tüphaneler bilginin, sosyal ve ekonomik gelifl- tüphaneleri “bilgiye aç›lan bir kap›” olarak ta- menin temel ö¤eleri haline gelmifltir. n›mlarken ek olarak; Bilgi toplumu olma ve bu do¤rultuda bilgi - özgürlü¤ün, refah›n, toplum ve birey gelifl- endüstrisi oluflturma hedefinin yan› s›ra, kültür mesinin temel insani de¤erler oldu¤unu, endüstrisi, kültürel kat›l›m, kültürel demokrasi - bu de¤erleri, ancak bilgili vatandafllar›n de- ve kültürel çeflitlili¤in gelifltirilmesinde de kü- mokratik haklar›n› kullanarak kazanabilece- tüphanelerin rolü önemlidir. Özellikle Avrupa ¤ini, Birli¤i, küresel platformlarda rekabet edebilecek - yap›c› kat›l›m ve demokrasinin sa¤lamlaflt›r›l- güçlü bir bilgi endüstrisi oluflturma amac›yla, mas› için iyi bir e¤itim, bilgi, düflünce, kül- kütüphanelere yükledi¤i görevler d›fl›nda, kü- tür ve habere, özgür ve s›n›rs›z bir eriflim ge- tüphanelerin kültür politikalar› içindeki rolü ve rekti¤ini vurgulamaktad›r. önemini belirten ilke kararlar› ve politikalar Her iki kurulufl da kültürel çeflitlili¤in ko- üretmektedir. Kütüphaneler; kültür ve dil çeflit- runmas› ve desteklenmesinde en önemli kurum- lili¤i, kültürel kimlik ve geleneklere sayg›, kül- lar olarak görülen kütüphanelerin yeni görev ve türel diyalog ve bölgesel/uluslararas› iflbirli¤i faaliyetlerini belirlemek için çal›flmalar yapmak- üzerine kurulmufl bilgi toplumunun geliflebil- ta ve bu kurulufllar›n çok kültürlü toplum için mesi için en önemli kültür ve e¤itim kurumlar› bir diyalog köprüsü olmas›n› hedeflemektedir. olarak görülmektedir. Bu çal›flmada amaç, UNESCO ve IFLA’n›n Kültür politikalar›n›n en önemli boyutlar› farkl› kütüphanelerle ilgili ön bildirgelerini ve olarak kabul edilen kültürel miras›n korunmas› bunlara ba¤l› olarak, IFLA’n›n 2008 y›l›nda ve kültürel çeflitlili¤in desteklenmesi için bilgiyi oluflturdu¤u, UNESCO’nun 2009 y›l›nda kabul tafl›yan ve toplumsallaflt›ran kurumlar olarak kü- etti¤i “Çok Kültürlü Kütüphane Bildirgesi”ni tüphanelerin kültür politikas› içinde yer almas› incelemek ve bu ba¤lamda kütüphanelerin çok gerekmektedir (Y›lmaz, 2009). ifllevli rolünü, özellikle de “kültürel çeflitlilik” Avrupa’daki “Birleflmifl Kentler ve Yerel Yö- politikalar›nda belirlenen rolünü irdelemektir.

80 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

IFLA’n›n Oluflumu ve Amac› Halk Kütüphanesi Bildirgesi (1994) IFLA 1927’de kurulmufl olan, bölgesel ve ulu- ‹lk defa 1949 y›l›nda yay›mlanan UNESCO sal ölçekte kültürel ürünlerin geliflimini koru- Halk Kütüphanesi Bildirgesi de¤iflen koflullar mak, bilgilere eriflim ba¤lant›lar›n› oluflturmak göz önünde bulundurularak 1972 y›l›nda yeni- için ulusal ve uluslararas› gruplarla çal›flan ulus- den düzenlenmifltir. Son olarak 1994 tarihinde lararas› bir federasyondur. Kurulufla ba¤l› üyeler, UNESCO ve IFLA’n›n iflbirli¤iyle yeniden ka- ulusal ve uluslararas› kütüphane kurulufllar›, leme al›nm›flt›r. özel kütüphaneler, halk kütüphaneleri ve gö- Halk kütüphaneleri her türlü bilgiyi kullan›- nüllü sektörlerden oluflmaktad›r. Amac› ulusla- c›n›n yarar›na kolayl›kla sunan yerel bilgi mer- raras› yard›mlaflman›n, iflbirli¤inin, diyalogun ve kezleri olarak tan›mlanmaktad›r. araflt›rmalar›n gelifltirilmesi, bilgi hizmetlerinin, Bu bildirgede kütüphane hizmetlerinin; yafl, kütüphane hizmetlerinin ve kütüphane kaynak- ›rk, cinsiyet, dil, din, milliyet, meslek veya sos- lar›n›n en nitelikli seviyeye getirilmesi ve yayg›n- yal durum gözetilmeksizin, herkese eflit olarak laflt›r›lmas›d›r. Ayr›ca personel e¤itimi, kütüpha- sa¤lanmas› hedeflenmektedir. Ayr›ca yafll›lar›n, nelere malzeme sa¤lanmas› ve bibliyografya engelli kiflilerin, hastanede ve hatta hapishanede oluflturma gibi hizmetleri de bulunmaktad›r. bulunan kiflilerin kütüphanelere erifliminin sa¤- IFLA, kütüphane ve kitaplar›n uluslararas› bar›fl, lanmas› ve kütüphanelerle ilgili geliflim projesi- insan haklar›, okuma yazma seferberli¤i, düflün- ne kat›l›mlar› önerilmektedir. Görevleri ise flu me özgürlü¤ü ve tüm halklar için daha iyi bir flekilde belirlenmifltir: yaflam çerçevesi oluflturdu¤unu ve bu ba¤lamda - Küçük yafltan bafllayarak çocuklarda okuma kütüphanelerin kültürler aras› diyaloga ba¤l› al›flkanl›¤› yaratmak ve bunu güçlendirmek, olarak faaliyet göstermesi gerekti¤ini savunmak- - Bireysel ve kendi kendine e¤itimi destekle- tad›r (www.bibliodoc.francophonie.org). menin yan› s›ra her düzeyde yayg›n e¤itimi IFLA, uzun zamand›r UNESCO’yla bir or- de desteklemek, takl›k sürdürmektedir. Bu ortakl›¤›n amac›, - Kiflisel yarat›c› geliflme için f›rsatlar sa¤la- özellikle kütüphaneler aras› iflbirli¤inin ve bilgi- mak, ye evrensel ulafl›m›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›, yerel - Çocuk ve gençlerin yarat›c›l›¤›n› teflvik et- ölçekte kütüphanelerin olanaklar›n›n art›r›lma- mek, s›n›, kütüphanelerde var olan her türlü kayna- - Kültürel miras› korumak; sanata, bilimsel ba- ¤›n daha iyi yönetilmesini sa¤lamakt›r. flar›ya ve yeniliklere olan duyarl›l›¤› gelifltir- Kurulufl 2008 y›l›nda “Çok Kültürlü Kütüp- mek, hane Bildirgesi”ni (Manifeste de Bibliothéque - Tüm uygulamal› sanatlar›n kültürel anlat›m- Multiculturelle) yay›mlam›flt›r. Bu bildirgenin lar›na eriflimi sa¤lamak, temel amac›, küreselleflme, artan göç, h›zl› ileti- - Kültürler aras› diyalogu gelifltirmek ve kültü- flim, h›zl› ulafl›mla birlikte 21. yüzy›lda giderek rel çeflitlili¤i hofl görmek, artan “kültürel çeflitlilik ve çok kültürlülük” ol- - Sözlü gelene¤i (yaz› dili olmayan toplumlar- gusunun “kütüphanelerle” desteklenmesidir. da sözle aktar›lan kültür birikimini) destek- Bu ba¤lamda her çeflit kütüphane uluslararas›, lemek, ulusal ve yerel ölçekte dil ve kültür çeflitlili¤ini harekete geçirmeli ve desteklemelidir. Bu bildir- - Yerel giriflimciler, dernekler ve ç›kar gruplar›- ge; UNESCO’nun “Kültürel Farkl›l›k Üzerine na uygun bilgi hizmetlerini sa¤lamak, Evrensel Deklarasyonu”, UNESCO’nun “Kül- - Bilgisayar ve iletiflimle ilgili becerileri kolay- türel ‹fadelerin Çeflitliliklerin Korunmas› ve Ar- laflt›rmak, t›r›lmas› ile ilgili Sözleflmesi” ve “Bilgi Toplu- - Tüm yafl gruplar› için edebiyat etkinliklerini mu Üzerine Dünya Zirvesinin ‹lke Bildirgesi” ve programlar›n› destekleyerek kat›l›m› sa¤- temel al›narak oluflturulmufltur. lamak (www.ifla.org).

UNESCO ve IFLA’nun Kütüphanelerle Okul Kütüphanesi Bildirgesi (1999) ‹lgili Bildirgeleri Okul kütüphaneleri, günümüzün bilgi toplu- UNESCO ve IFLA “Çok Kültürlü Kütüphane- muna baflar›l› hizmetlerin verilmesine katk›da ler Bildirgesi”nden önce iki ön bildirge yay›m- bulunan temel merkezlerdir. Okul kütüphane- lam›flt›r. Bunlar “Halk Kütüphanesi Bildirgesi” leri, ö¤rencilerin sorumlu yurttafllar olarak yafla- ve “Okul Kütüphanesi Bildirgesi”dir. “Çok malar›n› sa¤larken, onlar› yaflam boyu ö¤renme Kültürlü Kütüphaneler Bildirgesi” de iki ön bil- becerisiyle donat›r ve hayal güçlerini gelifltirir. dirgeye benzer sonuçlara sahiptir. Görevleri flöyle belirlenmifltir:

mimar•ist 2010/3 81 DOSYA

- Okuldaki bütün bireylerin kaynaklardan et- kültürel çeflitlilikle ba¤lant›l› hizmetlerini, ama- kin bir biçimde yararlanmas›n› sa¤lamak ve c›n›, önceliklerini tan›mlayan bir politikaya ve ö¤rencilere elefltirel düflünce yap›s›na sahip stratejik bir plana sahip olmal›d›r. olabilmeleri için gereken ö¤renim hizmetle- Bildirgede kültürel çeflitlilik ve dil çeflitlili¤i- KÜTÜPHANE YAPILARI rini, kitaplar› ve kaynaklar› sunmak, nin dikkate al›nmas› konusunda, kütüphaneler- - Bilgi kaynaklar›n›, ders kitaplar›n›, ö¤retici le ilgili temel ilkeler flu flekilde belirlenmifltir: kaynaklar› ve ö¤retim yöntemlerini tamam- - Kültür ve dil farkl›l›¤› gözetmeksizin top- lamak ve zenginlefltirmek, lumlar›n tüm bireylerine hizmet vermesi, - Okul kütüphanesi hizmetlerinin okul toplu- - Uygun dil ve metinlerde enformasyonun lu¤unun tüm üyelerine yafl, ›rk, cins, dil, sa¤lanmas›, din, milliyet, meslek veya sosyal durum gö- - Tüm toplumlar› ve gereksinimlerini dikkate zetmeksizin eflit olarak verilmesini sa¤lamak, alan hizmet ve gereçlerin oluflturulmas› ve - Kütüphane hizmetlerini ve bilgi kaynaklar›n› bunlara eriflimin sa¤lanmas›, kullanamayacak durumda olanlara özel hiz- - Toplumsal farkl›l›¤› yans›tan bir personele ifl metler ve bilgi kaynaklar› sunmak, verilmesi, farkl› toplumlara hizmet verecek - Hizmetlere ve kaynaklara eriflimi, Birleflmifl görevlilerin e¤itilmesi. Milletler ‹nsan Haklar› ve Özgürlükleri Ev- rensel Bildirgesi’ne dayand›rmak ve herhan- Çok kültürlü kütüphanelerin temel etkinlik- gi bir biçimde ideolojik, politik ve dinî san- leri ise flöyle belirlenmifltir: sürlere ya da ticari bask›lara konu etmemek, - Multimedya ve say›sal kaynaklar dahil olmak - Kütüphane personelinin görevi; edebi kay- üzere, çeflitli dillerde ve kültürel planda çe- naklar›n ve belgelerin, elektronik kaynakla- flitli hizmetler ve koleksiyonlar haz›rlamak, r›n, kütüphanedeki ve kütüphane d›fl›ndaki - Sözel mirasa (sözel bellek ve gelenek), yerel kitaplar›n ve di¤er bilgi kaynaklar›n›n kulla- ve kültürel mirasa özen göstererek, kültürel n›lmas›n› teflvik etmek, miras ve kültürel ifadenin korunmas› için - Okul kütüphanelerinin daha genifl kütüpha- ödenek ay›rmak, nelere ve bilgi a¤lar›na UNESCO Halk Kü- - Oluflturulacak programlarla, enformasyon tüphanesi Bildirgesi’ndeki ilkeler uyar›nca yönetimi konusunda kullan›c›lar›n bilgilen- ba¤lanmas›n› sa¤lamak (www.unesco.org). dirilmesini ve e¤itilmesini desteklemek, - Kültürler aras› diyalogu ve kültürel miras› Çok Kültürlü Kütüphane Bildirgesi (2008) destekleyen programlar sunmak, ‹çinde yaflad›¤›m›z toplumlar›n heterojen bir - Ulafl›m a¤lar› ve düzenlenmifl bilgiyle, uy- yap›ya sahip oldu¤unu ve her sene uluslararas› gun dillerde kütüphane kaynaklar›na eriflimi göç yüzdesinin ço¤ald›¤›n› ifade eden IFLA, bu sa¤lamak, durum sonucunda da çok farkl› kimliklere sahip - Farkl› gruplar› kütüphaneye çekmek için uy- insanlar›n hep birlikte uyum içinde yaflamas› ge- gun dillerde enformasyon ve pazarlama ge- reklili¤ini vurgulamaktad›r. Bu ba¤lamda kültü- reçlerini haz›rlamak. rel çeflitlilik veya çok kültürlülük yerel topluluk- lar›n ve dünya toplumlar›n›n ortak gücünün te- Çok kültürlü kütüphanenin görevleri; melini oluflturmal›d›r. Dil ve kültür çeflitlili¤i in- - Kültürel diyalogu desteklemek ve kültürel sanl›¤›n ortak miras› olarak benimsenmeli ve çeflitlili¤in tafl›d›¤› art› de¤erleri toplumlara korunmal›d›r. Kültürel ve uluslararas›/bireysel kazand›rmak, diyaloglar üzerine kurulu bilgi toplumunun ge- - Ana dile sayg›y› ve dil çeflitlili¤ini destekle- liflmesi için kültür ve dil çeflitlili¤i gerekmekte- mek, dir. Ayr›ca bu durum sürdürülebilir geliflme için - Özellikle genç yafltaki kiflilere ö¤retilecek de önemli bir etkendir. farkl› dillerle, birçok dilin uyum içinde bir IFLA, çok kültürlü kütüphaneleri, çok kül- arada yaflat›lmas›n› kolaylaflt›rmak, türlü bir toplumun merkezinde, bir diyalog - Kültürel miras› ve dil çeflitlili¤iyle ilgili mira- köprüsü olarak tan›mlamaktad›r. Kütüphane et- s› korumak, ilgili tüm dillerde kendini ifade kinlikleri yerel ve uluslararas› ölçekte profesyo- edebilmeyi desteklemek, neller ve kullan›c›lar›n iflbirli¤i ile desteklenme- - Sözel gelenekleri korumak ve dokunulmaz li, ortaklafla oluflturulacak plan ve programlar, kültürel miras› desteklemek, kullan›c› gereksinimleri ve kaynaklar› üzerine - Farkl› kültürel ortamlardan gelen kifli ve yap›lacak analizlerden sonra oluflturulmal›d›r. gruplar›n kat›l›m›n› teflvik etmek, Çok kültürlü kütüphaneler, görevlerini ve - Say›sal dönemin bilgi ve becerisini ve ileti-

82 mimar•ist 2010/3 DOSYA KÜTÜPHANE YAPILARI

flim/bilgi teknolojilerinin baflar›s›n› destek- tikalar oluflturulmal›d›r. UNESCO/IFLA tara- lemek, f›ndan belirlenen ilkeler paralelinde kütüphane- - Sanal ortamda dil çeflitlili¤ine yer vermek, cilik alan›ndaki ulusal politikalar›n yeniden göz- - Ço¤ulcu kültür ba¤lam›nda bilgi ve dene- den geçirilmesi, bu konuyla ilgili proje, hizmet yimlerin paylafl›m›n› desteklemektir (www. ve uygulamaya yönelik ad›mlar›n at›lmas› gerek- enssib.fr). mektedir. Ayr›ca, Türkiye’deki kütüphanelerin de kül- UNESCO ve IFLA’n›n haz›rlam›fl oldu¤u türel çeflitlili¤e ba¤l› olarak görev, amaç ve hiz- “Çok Kültürlü Kütüphane Bildirgesi” iki ön metlerini tan›mlayan bir stratejik planla destek- bildirgeden önemli ölçüde farkl›l›klar göster- lenmesi için gerekli çal›flmalar yap›lmal›d›r. mektedir. Bu bildirge, kültür a¤›rl›kl› etkinlikle- ri ve görevleriyle kütüphanelerin, kültürel poli- Pelin Gökgür, Yrd. Doç. Dr. MSGSÜ Mimarl›k Fakültesi fiehir ve Bölge Planlama Bölümü tikalar içindeki aktif rolünü aç›k bir flekilde vur- gulamaktad›r. Ayr›ca bu bildirgede, kültürel çe- Kaynakça: flitlili¤in korunmas›, ço¤ulcu kültür, diyalog ve • Aslan, S. (2000) “2000’li Y›llarda Bilgi Hizmetleri”, ortak de¤er aray›fl›n›n birbirine eklemlenmesi Küreselleflme-Avrupa Birli¤i ve Bilgi Hizmetleri - 36. Kütüphane Haftas› Bildirileri, TKD, Ankara, s.234-240. gibi konularla ilgili kütüphanelere düflen görev- • CGLU (Cités et Gouvernements Locaux Unis) - ler de belirlenmifltir. Commission de culture (2004) “Politiques locales pour la Kültürel çeflitlik bir anlamda “bir toplulu- diversité culturelle”. • Y›lmaz, B. (2009) Türkiye’de Kültür Politikas› ve ¤un kendini sanat, edebiyat vb. ile kültürel ola- Kütüphane: 1980 Sonras› Durum, TKD, Ankara. rak ifade etmesi, ayn› zamanda bir toplulu¤un • IFLA/FAIFE (1999) Kütüphaneler ve Düflünce yaflam biçimini, temel insan haklar›n›, gelenek Özgürlü¤ü Bildirgesi, Hollanda. ve inançlar›n› ifade edebilmesi” olarak tan›mla- • www.unesdoc.unesco.org (Convention sur la Protection et la Promotion de la Diversité des Expressions Culturelles) nabilir. Bu ba¤lamda bildirgedeki ilke kararlar›- • www.unesdoc.unesco.org (La Déclaration Universelle de n›n ve kütüphanelerle ilgili belirlenen görevle- l’UNESCO sur la Diversité Culturelle) rin, “kültürel çeflitlilik” için yap›lan tan›mla- • www.enssib.fr (Le Manifeste de l’IFLA sur la bibliothéque mayla büyük ölçüde örtüfltü¤ü söylenebilir. multiculturelle) • www.bibliodoc.francophonie.org (A propos de l’IFLA) • www.unesco.org (Manifeste UNESCO/IFLA de la Sonuç bibliothéque scolaire) Kütüphaneler, demokrasi ve yurttafll›¤a, sosyal • www.ifla.org (Manifeste UNESCO/IFLA sur la bibliothéque publique) ve ekonomik geliflmeye, kültür ve dil çeflitlili¤i- • www.ifla.queenslibrary (Le role des bibliothéques dans les ne yapt›¤› katk›larla bilgi toplumunun vazgeçil- politiques culturelles de coopération au développement: mez kurumlar›d›r. Bar›nd›rd›¤› bilgi, ö¤retime modéle de gestion de la bibliothéque de l’agence espagnole de olan katk›s› ve kullan›c›y› yetkin k›lma özellikle- coopération internationale - AECI) riyle de kütüphaneler önemli bir altyap›ya sa- hiptir. Sosyal ve ekonomik geliflmede, sosyal bü- tünleflmede, ulusal kültürlerin korunmas›nda ve Attempt of an Urban Regime Analysis in the Case of yayg›nlaflt›r›lmas›nda, dil çeflitlili¤inin korunma- Istanbul Bosporus Conservation Area s›nda, kütüphanelere verilen kültürel sorumlu- luk yönlendirici olacakt›r. In the western urban literature, since the 1980’s, urban regime theory has been Ça¤dafl kütüphane anlay›fl›; çok kültürlülük, widely used as a theoretical framework in the field of the analysis of urban kültürel geliflme, herkes için bilgiye eriflim, yerel politics. The theory focuses on semi-formal and cross-sectoral networks of kültürleri yaflatma, kültürel kimlik, bilgilenme relationships in cities, being formed around a particular agenda by actors who hakk›, demokrasi vb. gibi kavramlar› kapsayan have a shared sense of purpose. It provides a useful approach for investigating kültürel politikalar üzerine kurulmal›d›r. and understanding the political aspect of the urbanization process also in Turkey. This article attempts to make a regime analysis in the case of the Istanbul Avrupa Birli¤i, bu anlamda gerekli yasal dü- Bosporus Conservation Area, basing on the findings from the lawsuits brought zenlemelerle kütüphaneleri kültürel politikalar by both the Chamber of Architects and the Chamber of City and Regional içine alm›fl ve kütüphanelerin etkin ifllevini en- Planners according to the area, from the year of 1988 on. The investigation gelleyen tüm hukuksal, teknik, ekonomik ve reveals in the area the existence of a regime-like network, showing also some politik sorunlar› çözme yolunda çal›flmalar bafl- differences from the regime-concept as defined within the theory. These latm›flt›r. differences are observed in the fragmented structure of the network and in the Ülkemizde de bu ba¤lamda yeni roller üst- importance of the role played by the central government in the determination of lenecek kütüphanelere gerekli önem verilmeli the agenda. ve bunun için gerekli ulusal ve uluslararas› poli-

mimar•ist 2010/3 83 KENT ‹stanbul’dan Geriye Ne Kalacak? Eser Ya¤c›

Kentin Tarihsel Anlam› kenti tan›mlayacak nitelikleri belli ölçüde belir- Yaflam, birey, cemiyet ve topluma dair edinimle- lemifltir. Bu nitelikler içinde kentin, nüfus yap›s› rin belirli formlar ve normlara tabi tutulmas› ol- içinde oluflan katmanlaflma ve bunu yans›tan gusu ilk kentlerin oluflmas›ndan bu yana sürek- eflitliksiz mekânlaflma ile belirginleflmesi önem lidir. Bu süreklilikte, kentlerin bar›nd›rd›klar› tafl›maktad›r. Öyleyse kent, oluflumu itibariy- insan topluluklar›n›n, ürettikleri biçim ve sis- le, ayn›l›¤› reddetmekte ve geliflmesinin mo- temlerin sürekli evrildi¤i iddia edilir. Bu evrimin toru olan farkl›l›klar ile tan›mlanmaktad›r. tek tan›m›, tarihsel süreçte, gücün ve gücü sim- ‹lk hiyerarflik toplu yerleflimlere dair izlerin geleyen de¤erlerin paylafl›lamay›fl› nedeniyle ç›- bulundu¤u afla¤› Mezopotamya’da hiyerarflik kan savafllar›n kentlere ait nüfuslar›, kültürleri toplumsal örgütlenme göstergeleri, Childe, ve bunlar›n yaflam al›flkanl›klar›n› yans›tan me- Mumford, J. L. Huot’un da kabul etti¤i gibi kânlar› de¤ifltirmesi de¤ildir. Bir kenti karakteri- kent olgusunun özellikle MÖ 3500-3000 ara- ze eden herhangi bir biçim, bu de¤iflimlere ra¤- s›nda ortaya ç›kt›¤› görüflünü güçlendirmekte- men, hatta o kentin çöküflü sonras›nda bile sü- dir. Yine ayn› kent tarihçilerine göre, erk unsur- reklili¤ini koruyabilir. Ancak merkezî konuma lar› ve idari mekanizmalar taraf›ndan tasarlana- gelerek önemini art›ran ve farkl› güç odaklar›n›n rak devletleflen büyük kentlerde, insan için, öte- çekiflme alan› haline gelen kentlerde, öncelikle kiler üzerine egemenlik kurman›n do¤al bir ge- insanlar aras›, sonras›nda ise s›ras›yla mekânlar reksinim haline gelmesi ve buna ba¤l› olarak aras› ve insan-mekân iliflkisindeki çözülmeler, “kent sisteminin düzen aray›fllar›nda afl›r› fliflme- bu kentlerin tafl›d›¤› medeniyetlerin çökmesin- si” bu kent devletlerin zay›flamas›na ve çökme- de etkilidir. sine neden olmufltur (Valbelle, 2000:453). Ta- Sosyal ve mekânsal biçimlenmeyi örgütleyen rihsel örneklerde, daha örgütlü ve hiyerarflik ol- herhangi bir hiyerarflinin varl›¤›, üretilen yap› ve mak yönünde satranç masas› haline gelen kent- yap›nt›lardan okunan –yaflam biçimleri hakk›n- lerin ço¤u süreklili¤ini koruyamam›flt›r. Bu ör- da da ipucu veren– farkl› izler; arkeolojik de¤er- neklerden yola ç›k›larak denilebilir ki; dikte edi- lendirmelerde yo¤un toplu yerleflmelere iliflkin len hiyerarflinin zamanla oluflturdu¤u sosyal ve köy-kent ayr›m›n›n yap›lmas›n›n en önemli gös- mekânsal kopukluklar, sahiplenme ve korumay› tergeleri varsay›lmaktad›r. Bir yerleflim bölgesi- sa¤layacak aidiyet ba¤›n›n zay›flamas›na neden nin, karmafl›k toplum yap›s› üretmeden, mekân- olmaktad›r ve kentlinin kentini koruma duygu- sal stratejik bir örgütlenmeye ya da idari bir biçi- sunu yok etmektedir. me tabi olmaks›z›n kent say›l›p say›lamayaca¤› Özellikle MÖ 3000’den itibaren Mezopo- yine de tart›flmal›d›r. Örne¤in Neolitik ilk toplu tamya kent devletlerinin çöküfllerinde bu olgu- yerleflmeler olan Çatalhöyük ve Eriha’n›n, eflit- nun bask›n oldu¤u düflünülmektedir. Hüküm- likçi yap›lan›fl› ve topluluk yap›s›nda katmanlafl- dar ve rahibin nüfus ve mekân üzerindeki haki- man›n net izlerinin bulgulanamay›fl› nedeniyle miyetinin artmas›, tanr›ça kültünün bask›n ol- ilk kentler say›l›p say›lamayaca¤›na iliflkin görüfl- du¤u anaerkil toplum yap›s›ndan krallar›n erki ler farkl›l›k göstermektedir. Bir toplu yaflam sis- kullanmaya ve göstermeye bafllad›¤› döneme temi olan kentin, nüfus yo¤unlu¤u, üretilen bi- geçiflle mekânsal ayr›flmalar göstermifltir. Bu çimlerdeki geliflmeler ve yay›ld›¤› alan›n büyük- kentlerde erki simgeleyen an›tsal yap›lar›n varl›- lü¤ü ile insanlar aras› konumlarda farkl›laflmalar ¤›, mekânsal katmanlaflma, s›n›fsal katmanlafl- ve katmanlaflman›n oluflmas›, baflka bir ifadeyle ma, sosyal krizler ve çöküfller aras›nda paralel- eflitli¤in son bulmas›yla karakterize edilmesi ara- likler oldu¤u görüflü a¤›r basmaktad›r (Mum- s›ndaki çeliflki tart›flmalar› art›rmaktad›r. Kent ford, 2007:52-56). Ancak bu kentleredeki çö- tarihçilerine göre, Gordon Childe, “kent devri- zülmenin nedeni mekânlaflmada görülen me- mi” olarak adland›rd›¤› kategorizasyonunda kânsal geliflme ve farkl›laflma de¤il, bunlar›n

84 mimar•ist 2010/3 KENT merkeziyetçi ve haks›z örgütlenifli ile insan do- bu kentlerde üretilmifl biçimler sürekliliklerini, ¤as›na ayk›r› düflmesidir. kopyalanarak yeniden üretilmek kayd›yla koru- Medeniyetlerin gösterdi¤i geliflimlere ra¤- maktad›r. men süreklilik sa¤layamay›fl›, kent mekanizma- Bu verilerden yola ç›karak denilebilir ki; s›n› çal›flt›ran çarklardan baz›lar›n›n afl›r› büyü- kent ve kültür, do¤as›nda bar›nd›rd›¤› hiye- mesi, di¤erlerinin de küçülmesi nedeniyle olu- rarfliyi insan do¤as› ve gereksinimlerine flan gerilimle iliflkilenmektedir. Bat› literatürün- uyumlad›¤› ölçüde yaflamakta, uyumlayama- de ilk kent sosyologu olarak kabul edilen ‹bn d›¤›nda ise parçalanmaktad›r. Kentlerin yük- Haldun, devletleri ve kentleri birbirine benzet- selifli ve çöküflü ile siyaset aras›ndaki iliflki ilk mekte ve her devletin yükselifl döneminde artan mülkiyet yasas›n› da içeren, ilk yaz›l› kanun olan mülkiyetinin yöneticiler üzerinde oldu¤u gibi Hamurabi Yasalar›n›n ortaya ç›kt›¤› ve tarihte kentliler üzerinde de gevfleme ve çözülmelere en büyük an›tsal kent olarak kültleflen Babil’in neden oldu¤unu savunmaktad›r. Bafllang›çta çöküflüyle kan›t bulmaktad›r. Mumford’un yo- devletin temellendirilmesi, yönetenlerin erkini rumuyla, “Uzmanlaflma, bölüflüm, zor kullan- ortaya koymas›yla mümkün olmaktad›r. Hal- ma ve gayriflahsilefltirme kent içinde içsel bir ge- dun’a göre “kentler de devletler gibi çökmeye rilimin oluflmas›na neden oldu. Bu gerilim, ta- mahkûmdur”. Çünkü kentlerdeki çözülme kar- rih boyunca içten içe geliflen örtük bir içerleme fl›s›nda daha bask›c› olma yoluna giden yöne- ve aç›k ayaklanmalar do¤urdu” (Mumford, timler, iç gerilimlerle d›fl güçlere karfl› zay›fla- 2007:144). Mumford gibi birçok araflt›rmac›- maktad›r. Ele geçirilen bir kentin fiziki süreklili- n›n da kat›ld›¤› gibi Babil’in en güçlü oldu¤u ¤i, ancak ele geçiren devletin bu kenti merkez dönem olan Hamurabi Yasalar›n›n da kullan›ma ya da baflkent yapmas›yla mümkün olabilmekte- girdi¤i MÖ 1700’lerin hemen ard›ndan ortaya dir (‹bn Haldun, 2010:17-34). ç›kan çok say›da isyan, kenti zay›flatm›flt›r. Böy- Mezopotamya kent-devletlerinden binlerce lece Hititlerin MÖ 1595’te kenti ele geçirmele- y›l sonra Antik Yunan kenti polis, oluflumundan ri kolaylaflm›flt›r (Huot, 2000:332-334). “‹lk itibaren di¤er kentlere göre daha fazla süreklilik megapol”, “dünyan›n merkezi”, “tanr›n›n evi”, sa¤lam›flt›r. Bu süreklilik, MÖ 6-3. yüzy›llar “alt›n kupa” tasvirlerini alan koskoca bir kent aras›nda politikay› halk meydanlar›na tafl›mas›- bir “taflra sitesi”ne dönüflmüfl, “arkeolojik ba- na, dolay›s›yla siyasi, felsefi, sanatsal, ekonomik k›mdan belirsiz” kalm›flt›r. faaliyetleri ortak mekânlara tafl›mas›na ba¤lan- Kentler ve insanlar aras›ndaki aidiyet ba¤lar› maktad›r. Polis, bu sayede oluflturdu¤u “de- ve çözülmeler, uygarl›k tarihinde süreklilik ve mokratik kent” miti ile Bat› modernizminin öz- süreksizliklerin temelini oluflturmaktad›r. Öy- deflleflmesine de kaynakl›k etmifltir. Makedon leyse insan, do¤as› gere¤i tahakküm ve eflit- Kral› ‹skender’in egemenli¤inin sona ermesi sizli¤in karfl›s›nda durup mekân› üzerindeki sonras›nda Helen kentleri olarak adland›r›lan haklar›n› temel yaflamsal haklar›ndan biri bu kentlerde, düflünce alan›nda görülen canlan- olarak görüp çeflitlilikleri kabullendi¤i süre- ma sürecinde Atina afl›r› örgütlenmesine tepki ce, mekân›n temsil etti¤i kültürler ve bu kül- olarak farkl› felsefi ve siyasi görüfller üretilmifltir. türlerin tafl›y›c›s› olan medeniyetler sürekli- Bu kentlerin düflünürleri, MÖ 4. yüzy›lda hiye- liklerini koruyabilmifltir. Bu ba¤lamda, ‹stan- rarfli ve yönetimi elefltiren ilk karfl› ç›k›fllar› orta- bul’dan ve Türkiye’den geriye ne kalaca¤› düflü- ya koymufltur. Felsefeleri ise yüzy›llar sonras›n- nülmelidir. da bu düflünceleri referans alan “bat› ayd›nlan- ma”s›n›n etkisini art›rm›flt›r. Helen kentlerinde ‹stanbul’un Yenilenmekte Olan “Y›pranm›fl Tarihî geliflen ortak mekânlardan ç›kan ayk›r› seslere ve Kültürel Tafl›nmaz Varl›klar”› ra¤men, kölelik sisteminin de¤iflmeyifli ve siste- ‹stanbul’un dünyada efli olmayan, mitolojilere, mi elefltiren Sokrates’in idam› gibi birçok ör- Heredot tarihi efsanelerine, romanlara konu nek, Helen kenti sonras›nda polisi referans alan olan co¤rafi konumu hat›rlanmal›d›r. Bu konu- ve yönetimi soylu s›n›f ile k›s›tlayan Roma cum- ma ba¤l› olarak, MÖ 6. yüzy›ldan bu yana insan huriyet kentleri ile demokrasi kavram›n› özdefl- ak›n›na u¤rayarak zenginleflen kültür dokular›, lefltiren mant›¤›n hakl›l›¤›n› zedelemektedir dünyan›n gözünü bu kente dikmesine neden (Wycherley, 1993). Bu kentlerin kurulmalar›n- olmaktad›r. Ticaret yollar›ndan gelen zenginli¤i dan itibaren sa¤lad›klar› sürekliliklerin arkas›n- bile gölgede b›rakan kültürel zenginli¤in, gü- da, Atina gibi merkezî bir idareden ba¤›ms›z nümüzde yo¤unlu¤u ile bir “megapol”e dönü- geliflmelerinin rolü olmal›d›r. Yok olsalar bile, flen bu kentle iliflkisi güncel kültür ve kentleflme

mimar•ist 2010/3 85 KENT

politikalar›nda hassasiyet gerektirmektedir. Bin- m›fl, görkemli çeflmelerin bulundu¤u meydanla- lerce y›l öncesinde kenti kuran Byzantionlu- r›n önemli kamusal alanlar oldu¤unu, yaz›l› ye- lar’›n buraya yerleflmesinden beri, zorbal›klara rel eserler, yabanc› gezgin ve ressamlara ait eser- karfl› dirençli kar›fl›k nüfus yap›lar›n›n izlerini ta- lerden referans alarak anlatmaktad›r. Ayn› çal›fl- fl›yabilmifl olmas›, bu kültür co¤rafyas›n›n mada meydanlar›n yan› s›ra bahçelerde, farkl› önemli bir özelli¤i olmufltur. Dört imparatorlu- etnikliklerin etkileflime girmesi ile farkl› giyin- ¤un baflkentli¤ini üstlenerek, büyük dinlerin me, süslenme ve süslenme biçimlerinin yay›ld›- merkezleri aras›nda an›larak büyük istila, ak›n ¤›, bir anlamda moda bilincinin geliflti¤i ileri sü- ve savafllara ra¤men kent, toplad›¤› nüfus ve rülmektedir (Hamadeh, 2010:205-250). Bu kültürleri çeflitlendirmeyi sürdürmüfltür. ba¤lamda, sosyal hayatta hareketlili¤in ve este- John Freely’nin kentin tarihini ele alan arafl- tik kültürde h›zl› dönüflümleri tetikleyen dina- t›rmas›na göre, Bizans Hanedan› Komnenos miklerin ‹stanbul’da, 19. yüzy›l Bat›l›laflmas›n- döneminde Konstantinopolis olan kentin, dün- dan çok daha önce farkl› etnikliklerin kente tafl›- yan›n her yerinden gelen tüccarlar›n buluflma d›¤› biçimler ve farkl›l›klara aç›kl›k ile etkili hale noktas› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Osmanl› ‹mpa- geldi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹stanbul günümüzdeki ratorlu¤u fethinden 24 y›l sonra 1477’de yap›l- canl›l›¤›n› ve estetik de¤erlerini, çeflitliliklerin d›¤› bilinen ilk say›ma göre “80.000-100.000 oluflturdu¤u bu dinamiklere borçludur. Çeflitli- kifli oldu¤u düflünülen nüfus içinde 9486 Türk liklerin karfl›s›nda olan politikalar ise bir arada (Araplar, sonradan Müslümanlaflanlar ve kökeni yaflayan farkl› etniklikler aras›nda, haks›zl›¤a Türk olmayanlar dahil), 4127 Rum, 1687 Ya- ba¤l› sosyal çözülmeler, mücadeleler ve isyanla- hudi, 434 Ermeni ile Galata’da 267 Cenevizli r›n bafl göstermesine neden olmufltur. ‹stan- ve Cenevizli olmayan 332 Avrupal› hane oldu- bul’un 19. yüzy›l yap›lar›, bu yap›lar›n yo¤un- ¤u belirlenmifltir” (Freely, 2009:207-214). Fre- lukta oldu¤u, çeflitli etniklikleri bir arada yaflata- ely, Fatih’in fethin üç gün süren ganimet talan› bilmifl bölgeleri; bu siyasi ve sosyal de¤iflimlerin y›k›m›ndan etkilenerek, harabeye dönen kentin izlerini birçok kargafla, siyasi de¤iflim, terk edil- “yeni getirilecek ahaliyle canland›r›ld›ktan sonra me ve istilaya ra¤men günümüze kadar iletebil- baflkent yap›laca¤›n› ilan etti¤ini” belirtmekte- mifltir. dir. Suraiya Faroqhi’nin Osmanl› kültürü üzeri- Son y›llarda, bu izlerin her zamankinden da- ne yapt›¤› araflt›rmadan da anlafl›ld›¤› gibi, Fa- ha h›zl› silinmekte oldu¤u, yüzy›llard›r bar›n- tih’in ç›kard›¤› saltanat ferman› ve gelecek olan d›rd›¤› çeflitlilikler ile karakterize olan ‹stan- az›nl›klara tan›nan özerklikler ile kente Rumla- bul’un tarihî yap›lar›, sokaklar›, sakinleri ile r›n geri dönüflü, Ermenilerin, Yahudilerin ve di- dünyan›n her yerinde tektipleflecek kadar birbi- ¤er etnikliklerin yerleflmesi özendirilmifltir (Fa- rine benzeyen al›flverifl merkezi koridorlar›n› roqhi, 2008:39-44). Fetihten k›sa bir süre son- and›rmaya bafllad›¤› elefltrileri artmaktad›r. Bu, ra Fener’in Rum mahallesi, Samatya’n›n Erme- sadece bir grup araflt›rmac›, akademisyen ve du- ni mahallesi, Balat’›n Yahudi, Galata’n›n ise Ce- yarl› ‹stanbullunun de¤il, ‹stanbul ziyaretçileri nevizliler ile di¤er etniklikleri bar›nd›ran mahal- de dahil toplumun her kesiminin fark›na varma- leler haline geldi¤i anlafl›lmaktad›r. 1492’den ya bafllad›¤› bir olgu haline gelmifltir. De¤iflim- itibaren “Bayezid, ‹spanya ve Portekiz’den sü- leri vurgulayan ba¤›ms›z sivil toplum örgütleri- rülen çok say›da Sefarad Yahudisine kucak aç- nin, kent sorunlar›na odaklanan yerli ve yabanc› m›flt›r”. Kanuni Süleyman döneminde yap›lan otonom organizasyonlar›n say›lar›ndaki ani ar- ikinci say›mda nüfus, Justinianus dönemindeki- t›fl, ‹stanbul gibi bir kentin UNESCO taraf›n- ne ancak ulaflt›¤› gibi, yüzde 58’inin Müslü- dan “Tehlike Alt›nda Olan Kültür Miras› Liste- man, 32’sinin H›ristiyan, yüzde 10’unun Yahu- si”ne girebilece¤i yönündeki uyar›lara konu ol- di oldu¤u saptanm›flt›r. Sonras›nda, bu nüfus mas› kentin son dönemde “Tarihi ve Kültürel içinde Frenkler, Araplar, Çerkezler, Tatarlar, Varl›klar›”n›n özgün hatlar›n› her zamankinden Arnavutlar, ‹ranl›lar, Romenler ve Orta Avrupa- daha keskin ve h›zl› yitirmekte oldu¤unu gös- l›lar›n say›s› artm›flt›r (Freely, 2009:217). Bu termektedir. Tüm bu tepkilerin arkas›nda yal- nüfuslar›n tafl›d›klar› biçimler ile ‹stanbul, birbi- n›zca rant, göç, do¤al afet, do¤um-ölüm oran- riyle ba¤daflmayan biçimleri bile bir arada tafl›- lar›, istihdam olanaklar›, globalleflme ve moda yarak zenginleflti¤i kadar seyyahlar için gizemini olgusu, kent efsaneleri ya da para politikalar› gi- artt›rm›flt›r. bi etkilerin oldu¤unu iddia etmek yetersiz kal- Kentteki sosyal yaflama iliflkin Shirine Ha- maktad›r. Bu olgular›n tehlikelerini katalize et- madeh’in araflt›rmas›, XVIII. yüzy›la odaklan- mesi umulan idari ve yasal kararlar›n 1950’ler-

86 mimar•ist 2010/3 KENT den bu yana özellikle ‹stanbul’a ve uygulamada lar› kadar tarih bilincinden gittikçe uzaklaflan çeflitlilik ve farkl›l›kla öne ç›kan noktalara odak- kültür politikalar›n›n sonuçlar› da kent manza- lanmas› dikkati çekmektedir. Yaln›zca bu olgu- ralar› üzerinden okunur hale gelmifltir. lar dikkate al›nd›¤›nda bile ‹stanbul, çözülme sürecini geçirmifl say›labilir. Y›pranm›fl Tarihî Varl›klara Protezler ve Çeperde 1953 y›l›nda Turizm Endüstrisi Teflvik Yasa- Kopyas› Ç›kart›lan ‹stanbul Miras› s› devam›nda, 1982 Anayasas›’n›n önünü açt›¤› 16.06.2005 tarihli 5366 no.lu “Y›pranan Tarihi imar aflar›, 1986 y›l›nda iptal edilen k›y›lar›n ve Kültürel Tafl›nmaz Varl›klar›n Yenilenerek korunmas› ile ilgili 3086 no.lu yasan›n iptali ile Korunmas› ve Yaflat›larak Kullan›lmas› Hakk›n- talana u¤rayan kent ve kentli son on y›llarda bu da Kanun”, ‹stanbul’un en önemli tarihsel yasalar üzerindeki tan›mlar›n daha da bulan›k- özelli¤i olan etnik çeflitlili¤i günümüze dek tafl›- laflt›¤› ek yasalar karfl›s›nda daha da çaresizlefl- yan befl önemli miras›n›n yüzünü estetik ope- mektedir. Bu son süreçte, kentin merkezî ko- rasyonlar ile yenilemektedir. Bu operasyonlar ile numda bulunan ya da imar kararlar› ile geliflime yenilenecek olan yaln›zca y›pranm›fl kent yüzey- aç›lan bölgelerindeki kamuya ait ya da sonradan leri de¤il, ayn› zamanda bu yüzeylere renklerini, imara aç›lan arazilerin özel inflaat gruplar›na tarihini, s›rlar›n›, enerjilerini, efsanelerini iflleyen geçmesi ile oluflan merkez-çeper çekiflmesi yan› nüfuslard›r. Türkiye genelini ilgilendiren bu ya- s›ra, kentin her alan›nda kamusal alan›n özellefl- sa, özellikle ‹stanbul’da Beyo¤lu ve Fatih Bele- mesi ve yar›-özelleflmesi gibi olgular, talanlar›n diye s›n›rlar›nda bulunan ve nüfus yap›s›ndaki meflrulaflt›¤›n› göstermektedir. Kenti düzenle- mek, iyilefltirmek, güzellefltirmek gibi sloganlar ile savunulan ya da halk›n ve kentlinin gereksi- nimleri ve beklentilerine yönelik bir araflt›rma yap›lmaks›z›n al›nan kararlar ve yeni uygulama planlar› dünyada benzeri olmayan bir kenti, üçüncü dünya ülkeleri olarak adland›r›lan he- nüz geliflmekte olan ülkelerdeki kalabal›k kent- lerin mekânsal ve sosyal kopukluklar ile karakte- rize edilen çeliflkili manzaralar›na benzetmekte- dir. Tüm dünyada neo-liberal olarak tan›m bu- lan bu güncel olgu, ‹stanbul’daki son geliflme- leri aç›klamaya yetmemektedir. Çünkü dünya- daki neo-liberal geliflmelerden farkl› olarak ‹s- tanbul’da, para ak›fl›na güdümlü kent politika-

Üstte, Tarlabafl›, ‹stanbul, 2010. Solda, Venedik, ‹talya, 2009. (Foto¤raflar: Eser Ya¤c›)

mimar•ist 2010/3 87 KENT

çeflitlilikleri ile öne ç›kan Fener-Balat, Ayvansa- olgunlaflacak ve zenginleflecektir.” ray, Sulukule, Tarlabafl› haricinde Süleymaniye Projeye iliflkin tepkiler bu kat›l›m›n sa¤lan- ve Perflembe Pazar› bölgelerinde dönüflümlere mad›¤›n› iddia etmektedir. TMMOB Mimarlar odaklanm›flt›r. Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi’nin açt›¤› da- Kentli ve bölgede yaflayanlar›n fikirleri al›n- va ile ‹stanbul Yenileme Alanlar› Kültür ve Ta- maks›z›n yürütme ve uygulamalar› bafllat›lan bu biat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu’nun Tar- kararlar içinde Tarlabafl› ve Perflembe Paza- labafl›’na iliflkin karar› ve projelerin yürütmesi- r›’nda sivil inisiyatiflerin itirazlar› ve aç›lan dava- nin durdurulmas› talebi ‹stanbul Bölge ‹dare lar ile uygulaman›n henüz sonuçlanmamas› yan› Mahkemesi’nce reddedilmifltir. Bunun üzerine s›ra Beyo¤lu Belediyesi taraf›ndan “Tarlabafl› Tarlabafl› sakinlerinden oluflan, ‹stanbul Tarla- Yenileniyor” projesinin “markalar›m›z” bafll›¤› bafl› Mülk Sahipleri ve Kirac›lar› Kalk›nd›rma ve alt›nda yer almas› dikkat çekmektedir. Bu bafl- Sosyal Yard›mlaflma Derne¤i, itirazlar› Avrupa l›k, Tarlabafl› gibi di¤er tarihî varl›klar›n da bir ‹nsan Haklar› Mahkemesi’ne tafl›m›flt›r. Bu ör- pazarlama stratejisi alt›nda –eski sakinlerinin ya- nekten yola ç›k›larak, projenin onaylanma süre- flam alanlar›n› iyilefltirme amac› bir yana– kentin ci, belediyece duyurulan 5366 say›l› yasada da tarihî alanlar›nda yaflama trendine kap›lan yeni söz edilen ancak biçimi belirsiz b›rak›lan kulla- sakinlerine yap›lan bir ça¤r› niteli¤i tafl›makta- n›c› kat›l›m›, iflbirli¤i ve bölgede yaflayanlar›n fi- d›r. Belediyenin web sitesinde yer alan “Tarla- kirlerinin al›nmas› ilkesi ile çeliflti¤i söylenebilir. bafl› Yenileniyor” Projesi “yenileme alanlar›” alt bafll›¤›nda bulunan aç›klamaya göre; Tarlabafl› örne¤inde oldu¤u gibi uygulama- “Proje, Tarlabafl› Semti’nde bulunan 9 yap› n›n tamamland›¤› di¤er alanlar da, eski sakinle- adas›nda, yaklafl›k 20.000 m2 alana oturmufl rin, kamuoyu, akademisyenler ve sivil toplum 210’u tescilli sivil mimarl›k örne¤i olan 278 bi- örgütlerinin say›s›z itiraz›na konu olmufltur. Bu nan›n, bu binalar›n aras›ndaki sokaklar›n ve tüm itirazlar›n gerekçelerinden ç›kan sonuca göre, altyap›n›n yenilenmesini kapsamaktad›r. 5366 no.lu yasa, yenileme alanlar›n›n tespiti, 16.03.2007 tarihinde gerçekleflen ihale ile GAP kültür ve tabiat varl›klar›n›n koruma kurullar›n- ‹nflaat, kat›l›mc›lar aras›ndan en uygun teklifi ca de¤erlendirilmesi, yap›lacak uygulamalarda vererek ihaleyi kazanm›fl, 04.04.2007 tarihinde yetki, mülkiyet haklar›, 2863 say›l› Kültür ve Beyo¤lu Belediyesi ile alan›n yenilenmesi için Tabiat Varl›klar›n› Koruma Yasas›’na uygunluk, sözleflme imzalam›flt›r. Yasal süreç içinde, Be- halk›n ve bölge sakinlerinin görüfllerinin al›n- yo¤lu Belediyemiz ile yat›r›mc› aras›nda mas›n› içeren kat›l›m ile ilgili 7. madde ile Uy- proje baz›nda bafllayan iflbirli¤i, mülk sahip- gulama Yönetmeli¤i aras›nda say›s›z çeliflkiler leri, bölgede yaflayanlar ve sivil toplum ör- içermektedir. Bu çeliflkiler ve belirsizlikler Dr. gütlerinin de proje sürecine kat›l›mlar› ile Gül Üstün’ün “Kentsel Dönüflümün Hukuki

Tarlabafl›, ‹stanbul, 2010. (Foto¤raf: Eser Ya¤c›)

88 mimar•ist 2010/3 KENT

Boyutu” bafll›kl› çal›flmas›nda detayl› bir biçim- (“Tarlabafl› A‹HM’e Emanet”, 29 Nisan 2010) de ele al›nm›flt›r. Üstün, çal›flma kapsam›nda ye- http://www.urban-age.net/publications/surveys/istanbul (Urban Age Istanbul City Survey) nileme sürecini, dönüfltürerek “yerinden etme” • http://www.citymayors.com/environment/eiu_ ve “soylulaflt›rma” ifllemi haline getirebilecek ve bestcities.• html (Vancouver, Melbourne and Vienna named world’s most liveable cities) bu bölgelerin eski sakinlerini ma¤dur edebile- • http://www.tarlabasiyenileniyor.com/yenileme/ cek hususlar› saptam›flt›r (Üstün, 2009). default.aspx?SectionId=1318 (Yenileme Alanlar›) Yasalar ve idari mekanizmalar, kentlerdeki • http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5366.html (Y›pranan Tarihi ve Kültürel Tafl›nmaz Varl›klar›n hiyerarfli ve geliflmelerin örgütleyicisi olarak bir Yenilenerek Korunmas› ve Yaflat›larak Kullan›lmas› kentin geliflimi, yaflan›l›r k›l›nmas› ve sundu¤u Hakk›nda Kanun) yaflam kalitesinin iyileflmesinden sorumludur; • Bookchin, M. (1999) Kentsiz Kentleflme: Yurttafll›¤›n Yükselifli ve Çöküflü, Çev.: Burak Özyalç›n, Ayr›nt› bunlar kadar çözülmelerden, haks›zl›klardan ve Yay›nlar›, ‹stanbul. yok olufllardan da... Üstelik kent üzerine al›nan • Do¤an, A. ve Alkan, H. (2010) Osmanl› Liberal her kararda yok olma tehlikesi alt›nda olan yal- Düflüncesi: Ulum-u ‹ktisadiye ve ‹çtimaiye Mecmuas›, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul. n›zca kent planlar›ndaki belirli çizgiler, uzun- • Faroqhi, S. (2008) Osmanl› Kültürü ve Gündelik luklar ve geniflliklerle s›n›rlanan lekeler de¤il, Yaflam: Ortaça¤dan Yirminci Yüzy›la, Çev.: Elif K›l›ç, yuva, mahalle, tarih, kültür, kentin ruhu ve Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul. • Freely, J. (2009) Saltanat fiehri ‹stanbul, Çev.: Lale yaflam›n kendisidir. ‹stanbul, çeperlerine kadar Eren, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. yap› istilas›na u¤rarken, engelliler, ihtiyarlar ve • Göçek, F.M. (1999) Burjuvazinin Yükselifli hamile kad›nlar›n yap›l› çevre ile ilgili sorunlar› ‹mparatorlu¤un Çöküflü: Osmanl› Bat›l›laflmas› ve Toplumsal De¤iflme, Ayraç Yay›nlar›, Ankara. bir yana, genç ve sa¤l›kl› insanlar› bile engel- • Hamadeh, S. (2010) fiehr-i Sefa: 18.Yüzy›lda ‹stanbul, leyen ve yaflam kalitesini düflüren say›s›z sorun Çev.: ‹lknur Güzel, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. • Hooks, B. (1990) Yearning: Race, Gender and Cultural üst üste eklenirken tarihî dokuya yap›lan Politics, South End Press, Boston, MA. yenileme operasyonlar› bir canl›n›n yaflamsal bir • Huot, J-L.; Thalman, J-P.; Valbelle, D. (2000) Kentlerin organ› yerine protez tak›lmas›na benzemek- Do¤uflu, Çev.: Ali Bektafl Girgin, ‹mge Kitabevi, Ankara. • ‹bn Haldun (2010) Mukaddime: Medeniyetlerin Do¤as›, tedir. Bu protezlerin baflka bir türü de kentin Frida Yay›nlar›, ‹stanbul. çeperinde yeni oluflan ve tema parklar›n› an- • Kurtulufl, H. (2005) ‹stanbul’da Kentsel Ayr›flma, d›ran yerleflim alanlar›nda kopyalanan tarihî ve Ba¤lam Yay›nlar›, ‹stanbul. • Mardin, fi. (2009), “Türk Modernleflmesi: Makaleler kültürel varl›klard›r. Kent, bu metaforda canl› IV”, der: Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, ‹letiflim bir organizmad›r ve protezin do¤al dokuyla Yay›nlar›, ‹stanbul. uyumsuzlu¤unun ölümle sonuçlanabilece¤i • Mumford, L. (2007) Tarih Boyunca Kent: Kökenleri, Geçirdi¤i Dönüflümler ve Gelece¤i, Çev.: Gürol Koca-Tamer bilinir. Tosun, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul. Dominique Valbelle, “Kentlerin Do¤uflu ve • Tekeli, ‹. (2008) Türkiye’de Bölgesel Eflitsizlik ve Bölge Ölüflü” bafll›kl› yaz›s›nda “efsanevi Babil” için Planlama Yaz›lar›, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul. • Üstün, G. (2009) Kentsel Dönüflümün Hukuki Boyutu, “Bir kentin yazg›s›, eninde sonunda sembol Oniki Levha Yay›nc›l›k, ‹stanbul. durumuna gelmek de¤il midir?” cümlesini kul- • Wycherley, R. E. (1993) Antik Ça¤da Kentler Nas›l lanm›flt›r (Valbelle, 2000:454). Bu, soru cüm- Kuruldu?, Çev.: Nur Nirven-Nezih Baflgelen, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul. lesi olarak alg›lanmay›p yok olmaya maruz bir kentin, karakterini ve belle¤ini yans›tan özgün izlerin, ancak mezat ve müzelerde can çekiflen What shall remain from Istanbul? replikalar› üzerinden okunan gerçek ölümünü vurgular; böyle bir ölümün sefilli¤ine de dikkat Since Istanbul is one of the most significant historical cities in the world with diversities and its inhabitants change rapidly, the sovereignty of politics over çeker. urban decisions becomes more accurate. All the diverse forms and styles –as Eser Ya¤c›, MSGSÜ Mimarl›k Anabilim Dal› Mimari Tasar›m Sorunlar› well as the life styles– inherited from different ethnicities reflecting the peace in Program› Doktora Ö¤rencisi city life have been carried for ages. The openness of the city to the diversities was Istanbul’s testament, and would be the reason for its future presence. Kaynakça: In the last few years, the approaches in the projects on individual or collective • http://www.reclaimingspaces.org/events/ uses of urban spaces rebuild the cultural constructions as well as the built archives/tag/istanbul (An Urban Social Movements’ Calender - Tags: ‹stanbul) environment through identity politics considering the short term needs of the • http://www.tarlabasimagdurlari.com/index.php?s= elites. In 2005, The Council of Ministers of Turkey approved a law no. 5366 dernek-nasil-kuruldu (Dernek Nas›l Kuruldu?) whereby the brand-new norms of conservation of historical properties have been • http://www.docstoc.com/docs/47457962/ redefined. Subsequently, the authorities declared five specific neighborhoods in MAPPING-AND-MANAGING-LOCAL- KNOWLEDGE-IN-URBAN-PLANNING---rossir24- Istanbul to be rehabilitated. The municipalities speak highly about the success 0005 (Mapping and Managing Local Knowledge in Urban stories about these projects. By contrast, the reactions by the inhabitants of these Planning”, Heli Rantanen, ENHR 2007 International neighborhoods claim that, the implementations of these projects have turned into Conference ‘Sustainable Urban Areas’.) a segregation process. • http://www.hurriyet.com.tr/gundem/14566933.asp

mimar•ist 2010/3 89 KENT ‹stanbul Bo¤aziçi Sit Alan›na Yönelik Bir Kentsel Rejim Çözümleme Denemesi* Mehmet Hakan Uzbek - ‹clal Dinçer

entsel rejim kuram› (urban regime theory) vede bir kentsel rejim çözümleme denemesi KKson zamanlarda kentsel siyasi yap› çözüm- yapmakt›r. lemelerinde en s›k baflvurulan kuramsal çerçeve- Çal›flman›n izleyen bölümlerinde bu amaca lerden birisidir. Kendisinden önce siyaset tart›fl- yönelik olarak öncelikle kuram ba¤lam›ndaki malar›na egemen olan ço¤ulcu (plüralist) ve ya- “kentsel rejim” kavram›n›n tan›m› yap›lacak ve p›salc› (strüktüralist) yaklafl›mlar aras›nda bir uz- inceleme s›ras›nda kavram›n anlam genifllemesi- lafl› arayarak bu yaklafl›mlar›n güçlü ve aç›klay›c› ne u¤rat›lmamas› ve tan›mlanan çerçevenin d›fl›- yönlerini birlefltirme e¤iliminde olan kuram na ç›k›lmamas› için dikkat edilmesi gereken 1980’li y›llarda ABD’de ortaya at›lm›fl ve o ta- noktalar ortaya konacakt›r. Ard›ndan bulgular›n rihten günümüze baflka ülkelerde de uygulan- elde edilmesi için hangi davalar›n incelendi¤i, m›flt›r (Imbroscio, 1998, 2003; Mollenkopf, bu davalara iliflkin bilginin nas›l elde edildi¤i ve 1992; Mossberger vd., 2001; Davies, 2002, dava içeriklerinde hangi sorulara yan›t arand›¤› 2003) konular›na aç›kl›k getirilecek ve sonras›nda bu Ortak bir gündem yarat›lmas› sonucunda sorular ba¤lam›nda elde edilen bulgular›n bir kaynaklar›n› harekete geçiren farkl› sektörlerden dökümü yap›lacakt›r. De¤erlendirme ve sonuç aktörlerin (kamu sektörü, özel sektör, yerel halk bölümlerinde ise söz konusu bulgular yorumla- gruplar›, vb.) kat›l›m›yla oluflturulan ve böyle- narak ‹BSA özelinde kuram ba¤lam›nda bir likle formel kaynaklar› da kullanarak yönetebil- kentsel rejimin tan›mlan›p tan›mlanamayaca¤›, me yetene¤ini (capacity to govern) elde eden tan›mlan›yor ise söz konusu rejimin özellikleri- enformel iliflki a¤lar› (rejimler) üzerinde duran nin neler oldu¤u sorular› irdelenecektir. kentsel rejim kuram›n›n, Türkiye’deki kentlefl- me dinamiklerinin siyasal yönünün anlafl›lmas› Kentsel Rejim Tan›m› aç›s›ndan da ö¤retici bir bak›fl aç›s› sundu¤u gö- Kentsel rejim kuram›na göre “kentsel rejim” rülmektedir (Uzbek vd., 2009). Bu durumda kavram›n›n tan›m›na geçmeden önce ilk olarak, ülkemizdeki kentsel siyasi yap› çözümlemeleri- kuram ba¤lam›nda “güç” olgusuna nas›l yakla- nin kuram›n çizdi¤i kavramsal çerçeve ba¤la- fl›ld›¤› sorusunun ayd›nlat›lmas› yararl› gözük- m›nda ele al›nmas›, anlaml› sonuçlar›n elde edil- mektedir. Kuram olguya di¤er siyaset yaklafl›m- mesi bak›m›ndan yararl› olacakt›r. lar›ndan farkl› bakmakta ve gücün hangi s›n›f, ‹stanbul Bo¤aziçi Sit Alan›’n›n (‹BSA) grup ya da kurumun elinde oldu¤uyla de¤il, 1980’leri izleyen süreçte yo¤un dönüflüm bas- onun üretilme süreciyle ilgilenmektedir. Bu k›lar› alt›nda kald›¤› görülmektedir. Ayn› za- ba¤lamda güç elde tutulan, sahip olunan ve de manda bir sit alan› olan1 ve hakk›nda korunma- insan ve kaynaklar› denetlemek için kullan›lan s›na yönelik özel bir yasa2 bulunan Bo¤azi- bir araçtan çok, ortak bir amaca ulaflmaya yöne- çi’nde bu bask›lar, “dönüfltürücü ve korumac› lik olarak sermaye, bilgi, kiflisel ba¤lant›lar ve güçler” aras›nda yaflanan bir tür karfl›tl›k ve ça- çok çeflitli türden yetenekler gibi toplu ya da bi- t›flmaya neden olmaktad›r (Uzbek, 2008b). Söz reysel kaynaklar›n harekete geçirilmesiyle “üre- konusu durum ‹BSA’n› araflt›rma yapmak için tilen” bir olguyu ifade etmektedir. Bu bak›fl aç›- ilginç bir örnek alan konumuna getirmektedir. s›na göre güç, “rejimler” oluflturularak toplum- Yukar›da söylenenler do¤rultusunda bu ma- daki önderli¤in (leadership) elde edilmesi ve bu kalenin amac›, ‹BSA örne¤inde ve TMMOB önderli¤in sürdürülmesi yoluyla uygulanmakta- Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›lar› Odas›’n›n d›r. Buna ba¤l› olarak kentsel siyaset, farkl› sek- 1988 ile 2007 y›llar› aras›nda alana iliflkin olarak törlerden aktörlerin uzlafl›lan öncelikler ve he- açt›klar› 17 adet davan›n incelenmesi sonucun- defler do¤rultusunda bir araya gelerek kaynak- da elde edilen bulgular›n ›fl›¤›nda, kentsel rejim lar›n› birlefltirmeleri ve bu yolla yönetebilme ye- kuram›n›n çizdi¤i kuramsal ve kavramsal çerçe- tene¤ini (capacity to govern) elde ederek güçlü

90 mimar•ist 2010/3 KENT ve etkin bir konuma yükselmeleri ba¤lam›nda çevenin d›fl›na ç›k›lmas› ve böylece kavram›n bir gerçekleflmektedir (Stoker, 1995; Allen, 2003; anlam genifllemesine u¤rat›lmas› olas›l›¤›n›n Stone, 2006). önemli bir tart›flma alan› oluflturdu¤u görül- Yukar›da aktar›lanlar›n ›fl›¤›nda kentsel re- mektedir. Bu ba¤lamda, uluslararas› ölçekte ya- jim, farkl› sektörlerden aktörlerce oluflturulan p›lacak çözümlemelerde ortak payda ve karfl›lafl- ve kendisine uzun dönemli yönetim kararlar› t›rma ölçütleri oluflturmalar› aç›s›ndan, kavra- (governing decisions) almas›na olanak sa¤layan m›n anlam›n› s›n›rland›rmaya yönelik tan›mla- kurumsal kaynaklar› kullanabilen enformel an- malar›n yap›ld›¤› izlenmektedir (Mossberger cak oldukça uzun ömürlü bir iliflkiler a¤›, biçi- vd., 2001; Davies, 2003). minde tan›mlanmaktad›r. Söz konusu a¤›n sü- Buna karfl›l›k Stone (2004) bu gibi tan›mla- reklili¤i hiyerarfli ya da pazarl›ktan çok, dayan›fl- malar yapmak yerine, “ortak bir gündem yarat›- maya, ba¤l›l›¤a, güvene ve karfl›l›kl› ç›kara ba¤l›- larak bu gündem çevresinde sürdürülebilir bir d›r. Seçilmifl kent yönetimleri ile özel sektör, re- iliflkiler a¤› oluflturulmas› ve tan›mlanan hedef- jimlerin “anahtar kat›l›mc›”lar›n› oluflturmakta- lere ulafl›lmas› yolunda birbirini tamamlayan d›r. Bunlar›n d›fl›nda yerel halk gruplar›, sendi- kaynaklar›n harekete geçirilmesi” olarak tan›m- kalar, az›nl›k gruplar›, sivil toplum kurulufllar› lad›¤› kuram›n özüne ba¤l› kal›nmas›n›n, arafl- ve resmî ya da resmi olmayan çeflitli kurumlarda t›rmalardaki ortak paydan›n sa¤lanmas› aç›s›n- çal›flan teknik ve profesyonel elemanlar da rejim dan daha do¤ru bir ç›k›fl noktas› oluflturdu¤u kat›l›mc›s› olabilmektedirler (Mollenkopf, görüflünü savunmaktad›r. 1992; Mossberger vd., 2001; Davies, 2003; Yukar›daki saptamalardan ve de söz konusu Stoker, 1995) yazarlar›n çal›flmalar›ndan yola ç›k›ld›¤›nda, be- Bir kentsel rejimin uygulad›¤› politikalar›n lirli bir yerleflmede ele al›nan siyasal oluflumun söz konusu rejimi oluflturan aktörlerin kimler bir “kentsel rejim” olarak nitelendirilebilmesi oldu¤una, rejimin kullanabildi¤i kaynaklara, ak- için belirli koflullar›n geçerli olmas›n›n gerekti¤i törler aras›ndaki iliflkilerin do¤as›na ve de ulu- anlafl›lmaktad›r. Stone’un yukar›daki kabulü saldan küresele üst ölçek dinamiklerin olufltur- göz önüne al›nd›¤›nda, politikalar› belirleme du¤u sosyoekonomik ve ideolojik koflullara yetene¤ine sahip olan siyasal yap›n›n bir rejim ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterdi¤inin alt› çizil- say›labilmesi için, bu yap›n›n öncelikle ortak he- mektedir. Bu etmenlere ba¤l› olarak üyeleri, defler do¤rultusunda birbirini tamamlayan kay- amaçlar› ve önceliklerinde farkl›laflan de¤iflik re- naklar› birlefltiren farkl› sektörlerden aktörlerce jim türleri ortaya ç›kabilmektedir. Örne¤in Sto- meydana getirilmifl olmas› gerekmektedir. Ayr›- ne’un ABD kentlerinde hizmet rejimleri (ma- ca söz konusu aktörler aras›ndaki iliflkiler formel intenance regimes), geliflim rejimleri (develop- ve hiyerarflik bir temelden çok, karfl›l›kl› ç›kara ment regimes), düzenleyici rejimler (middle- dayanmal›, bununla birlikte yap›lanman›n belir- class progressive regimes) ve de eflitlikçi rejimler li bir süreklili¤i de olmal›d›r. (lower-class opportunity expansion regimes) ol- Bu durumda herhangi bir yerleflmede rejim mak üzere dört farkl› rejim türü ay›rt etti¤i be- kuram› ba¤lam›nda yap›lacak bir siyasal yap› çö- lirtilmektedir3 (Mossberger vd., 2001; Stoker, zümlemesinde yukar›da an›lan koflullar›n geçer- 1995). lili¤i, baz› sorulara yan›t aranarak s›nanmak du- Di¤er yandan Stoker (1995), görece sürekli- rumundad›r (Uzbek vd., 2009). Makalenin iler- lik gösteren yap›lar olmalar›na karfl›n rejimlerin leyen bölümlerinde ‹BSA’na iliflkin olarak bir belirli koflullarda de¤ifltiklerini ve bu nedenle sonraki bölümde belirtilen davalardan elde edi- kentlere yönelik yap›lan siyaset çözümlemeleri- lecek bulgular, bu amaca yönelik oluflturulacak nin rejimlerin süreklilik ve de¤iflimlerini göz sorular›n ›fl›¤›nda ele al›narak sorgulanacakt›r. önüne alan dinamik bir bak›fl aç›s›yla gerçeklefl- mesinin gerekti¤ini vurgulamaktad›r. Bu ba¤- Bulgular›n Elde Edildi¤i Davalar lamda özellikle üst ölçek sosyoekonomik ve ide- Bo¤aziçi’nin 1974 y›l›nda sit alan› ilan edilme- olojik koflullarda ortaya ç›kan de¤iflimlerin, bir siyle birlikte alanda hareketli bir planlama ve ya- rejimin çözülüp bir di¤erinin yap›lanmas› aç›s›n- sal düzenleme süreci yaflanmaya bafllanm›flt›r. dan uygun ortam haz›rlad›¤› anlafl›lmaktad›r. Öncelikle 1977 y›l›nda alan› korumaya yönelik Mossberger ve Stoker (2001), Davies ilk kapsaml› ve bütüncül planlama çal›flmas› ya- (2002, 2003) ve Stone’un (2004) çal›flmalar› p›lm›fl4, bunu 1983 planlar›5 izlemifltir. Ayn› y›l incelendi¤inde, kentsel rejim kuram› yaklafl›- “Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kanu- m›yla yap›lan siyasal yap› çözümlemelerinde nu”nun yürürlü¤e girmesiyle6 Bo¤aziçi bu ya- kentsel rejim kavram› için kuram›n çizdi¤i çer- san›n kapsam›na al›nm›fl ve yine ayn› y›l, ülkenin

mimar•ist 2010/3 91 KENT

belli bir yöresini korumak ve o yöreye ait imar bir dönem bafllam›flt›r (Aysu, 1989; Çubuk, yetki ve kurallar›n› belirlemek üzere ç›kart›lan 1994; Gülersoy, 1998; Uzbek, 2008a). ilk kapsaml› yasa olan “Bo¤aziçi Kanunu” yü- TMMOB Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›la- rürlü¤e girmifltir.7 Bunun ard›ndan 1985’te ç›- r› Odas›’n›n 1988 y›l›n› izleyen süreçte ‹BSA’na kart›lan “‹mar Kanunu”8 ile Bo¤aziçi Yasas›’n›n iliflkin olarak açt›klar› toplam 17 adet dava bu- baz› maddelerinde de¤ifliklikler yap›lm›fl, söz lunmaktad›r. Bu davalar›, ad› geçen kesitten konusu de¤iflikliklerden baz›lar› daha sonra sonra Bo¤aziçi’nde de¤iflik toplumsal kesimler Anayasa Mahkemesi taraf›ndan iptal edilmifltir.9 aras›nda iyice belirginleflen beklenti farkl›l›klar›- ‹zleyen süreçte 1988 y›l›nda Gerigörünüm ve n›n ve çat›flmalar›n en somut göstergesi olarak Etkilenme Bölgelerine iliflkin olarak yap›lan nitelendirmek olanakl›d›r. plan de¤ifliklikleri 3194 say›l› yasan›n iptal edil- Genel bir bak›fl aç›s›yla hukuksal süreçler ve meyen hükümlerini plana yans›tm›fl10 ve Mi- davalar›n, bir konuyla ilgili anlaflmazl›klarda ta- marlar Odas›’n›n söz konusu de¤iflikliklerin ip- raf olan aktörleri, bu aktörlerin bak›fl aç›lar›n›, amaçlar›n›, itiraz noktalar›n›, gerekçelerini ve Bulgular›n elde edildi¤i tali istemiyle ‹dare Mahkemesi’nde dava açma- davalar›n toplu bir s›yla birlikte Bo¤aziçi Alan›’nda yasal süreçler dayanaklar›n› belirgin bir biçimde ortaya koy- dökümü. bak›m›ndan günümüze dek süregelen hareketli duklar› ve karfl›tl›klar›n çözümlenmesi aç›s›ndan son derece önemli veriler içerdikleri görülmek- Davan›n Ad› Açan Y›l› Daval› (ve Müdahiller) tedir. Ayn› zamanda davalar biçim yönünden de ‹stanbul Büyükflehir Belediye belli standartlar tafl›d›klar›ndan içeri¤e yönelik Baflkanl›¤› (Medyakent Konut Yap› Koop. – kimi standart sorgulamalar›n yap›lmas›nda elve- 1 Bo¤aziçi Gerigörünüm ve Etkilenme MO 1988 Akça¤ D›fl Ticaret Turizm ve ‹nflaat riflli malzeme sunmaktad›rlar. Bu saptamalardan Bölgeleri Plan› Davas› A.fi. – Mesan ‹nfl. Taah. Yat. A.fi. – yola ç›k›ld›¤›nda makalenin amac›n› oluflturan Mass Kablo San.A.fi. – Zonguldak kentsel rejim çözümleme denemesi, yukar›da Maden Konut Yap› Koop.) 2 Befliktafl-Levent Turizm Alan› fiPO 198811 Bakanlar Kurulu sözü edilen 17 adet davadan elde edilecek bul- Geniflletilmesi Davas› gular›n sorgulanmas› yöntemiyle yap›lacakt›r. 3 ‹stinye Eski Tersane Alan› Davas› MO 1995 Baflbakanl›k Çizelgede söz konusu davalar›n toplu bir dökü- Baflbakanl›k – Orman Bakanl›¤› – mü yer almaktad›r. Bay›nd›rl›k ve ‹skân Bakanl›¤› – Makalede ele al›nan malzeme, TMMOB Sar›yer ‹lçe Belediye Baflkanl›¤› 4 Koç Üniversitesi Yerseçimi Davas› MO 1996 Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›lar› Odas› ‹stan- (Koç Üniversitesi Rektörlü¤ü - bul fiubeleri’nin arflivlerinde yap›lan araflt›rma- Yüksekö¤retim Kurulu larda odalar›n söz konusu dönemdeki çal›flma Baflkanl›¤›/YÖK) raporlar›n›n taranmas› ve yine ayn› arflivlerdeki 5 Koç Üniversitesi Plan ‹ptal Davas› fiPO 1996 Bay›nd›rl›k ve ‹skân Bakanl›¤› ‹st. Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› – Bo¤aziçi Alan›’na ait özel dosya ve belgelerin 6 Sar›yer Maden Mahallesi MO 1996 Sar›yer ‹lçe Belelediye Baflkanl›¤› incelenmesi yoluyla elde edilmifltir.12 Bulgula- Planlar› Davas› r›n sa¤lanmas›na yönelik olarak ad› geçen 17 (Akça¤ D›fl Tic. Turizm ve ‹nflaat A.fi.) adet davan›n içeriklerinde afla¤›da belirtilen so- 7 Ulus Platin Konutlar› Davas› MO 1998 Befliktafl ‹lçe Belediye Baflkanl›¤› 8 Bo¤aziçi Radar Kuleleri Tahkim MO 1999 Baflbakanl›k rulara yan›t aranm›flt›r: Davas› • Davalar hangi aktörlere karfl› aç›lm›flt›r? 9 Kuzguncuk Bostan› Davas› fiPO 2000 Kültür Bakanl›¤› • Söz konusu aktörlerin hangi ifllem ya da uy- 10 Bo¤aziçi Radar Kuleleri MO 2001 Baflbakanl›k Denizcilik Müsteflarl›¤› gulamalar› dava konusu edilmifltir? Ruhsat ‹ptal Davas› • Davalar hangi gerekçeyle aç›lm›fllard›r? Baflbakanl›k – Bay›nd›rl›k ve ‹skân 11 Plan Lejant› ve Plan Notlar› MO 2005 Bakanl›¤› – ‹stanbul Büyükflehir • Davalar›n y›l olarak tarihsel da¤›l›m› nas›ld›r? ‹ptal Davas› Belediye Baflkanl›¤› Baflbakanl›k – Bay›nd›rl›k ve ‹skân Bulgular 12 Galatasaray Adas›’na ‹liflkin Plan MO 2005 Bakanl›¤› – ‹stanbul Büyükflehir TMMOB Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›lar› De¤iflikli¤inin ‹ptali Davas› Belediye Baflkanl›¤› 13 Çengelköy Yo¤unluk Art›fl› Davas› fiPO 2006- Kültür Bakanl›¤› – ‹stanbul Odas›’n›n yukar›da belirtilen ‹BSA ile ilgili 17 Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› adet davas›, davalar›n kimlere karfl› aç›ld›¤› ve Plan Lejant› ve Plan Notlar› - Baflbakanl›k – Bay›nd›rl›k ve ‹skân hangi ifllem ya da uygulamalar›n dava konusu 14 Baz› Hükümlerin ‹ptali Davas› MO 2008 Bakanl›¤› – ‹stanbul Büyükflehir edildi¤i noktalar›na yönelik olarak sorguland›- Belediye Baflkanl›¤› 15 Zincirlikuyu Karayollar› Arazisi - MO 2007 Baflbakanl›k Özellefltirme ‹daresi ¤›nda afla¤›daki bulgulara ulafl›lmaktad›r: Plan De¤iflikli¤inin ‹ptali Davas› Baflkanl›¤› • Toplam 17 adet davadan 8 tanesi merkezî 16 Zincirlikuyu Karayollar› Arazisi - fiPO 2007 Baflbakanl›k Özellefltirme ‹daresi yönetime, 4 tanesi yerel yönetime (ikisi Bü- Plan De¤iflikli¤inin ‹ptali Davas› Baflkanl›¤› yükflehir Belediyesi’ne, biri ilgili ilçe beledi- 17 Sar›yer Dua Tepesi Davas› fiPO 2007 ‹stanbul Büyükflehir Belediye yesine, bir tanesi ise Büyükflehir ile ilgili ilçe Baflkanl›¤› belediyesine birlikte olmak üzere), 5 tanesi

92 mimar•ist 2010/3 KENT

ise merkezî ve yerel yönetime karfl› (dördün- Davalardaki itiraz gerekçeleri ele al›nd›¤›n- de merkezî yönetim ile Büyükflehir Beledi- da, en çok öne ç›kan gerekçelerin üç bafll›k al- yesi birlikte, birinde merkezî yönetim ile il- t›nda toplanabilece¤i görülmektedir. Bu bafll›k- gili ilçe belediyesi birlikte olmak üzere) bir- lar afla¤›daki biçimdedir: likte aç›lm›flt›r. 1. Yönetimlerin iptali istenen ifllemlerinin Bo- • Yukar›daki da¤›l›ma göre 17 davadan 13 ta- ¤aziçi’ndeki nüfus ve yap›laflma yo¤unlu¤u- nesinde merkezî yönetim daval› durumun- nu art›racak nitelikte olmas›, do¤al ve tarihî dad›r. / kültürel de¤erlerin yitirilmelerine neden • Üç davada daval› yönetimler yan›nda, bir da- olacaklar› ve alan›n siluet de¤erlerini ya da vada ise davac› Oda’n›n yan›nda sürece fark- geleneksel imgesini bozacak sonuçlar do¤u- l› aktörler müdahil olmufllard›r. Söz konusu racak olmalar› gerekçeleri, davalardaki “ko- üç davada befl adet özel flirket, Koç Üniver- rumaya” yönelik itirazlar›n kayna¤›n› sitesi Rektörlü¤ü ve Yüksekö¤retim Kurulu oluflturmaktad›r. Baflkanl›¤› (YÖK) daval› yönetimlerin yan›n- 2. ‹kinci olarak söz konusu ifllemlerde yasal da yer al›rken, davac› Oda’n›n yan›nda dava- planlama ve onay prosedürüne uyulmam›fl ya müdahil olunan tek örnek Bo¤aziçi Radar olmas› itirazlar›n›, Koruma Kurulu onay› ek- Kuleleri Ruhsat ‹ptal Davas› olup, Kandilli sikli¤i ve ilgili yönetimin bir “yetki gasp›” Semt Giriflimi adl› yerel halk örgütlenmesi gerçeklefltirmifl oldu¤u iddialar›n›, “yasal ve hukuksal sürece kat›lm›flt›r. hukuksal itirazlar” bafll›¤› alt›nda topla- • Bo¤aziçi Gerigörünüm ve Etkilenme Bölge- mak olanakl›d›r. leri Plan› Davas› ile Koç Üniversitesi Yerseçi- 3. Öne ç›kan üçüncü ve son grup itiraz nokta- mi Davas› olmak üzere iki davada kapsaml› s›n› ise “flehircilik ilkelerine, planlama bilirkifli heyeti raporu bulunmaktad›r. Bu ra- tekniklerine ve kamu yarar›na ayk›r›l›k” porlar davac› Oda’n›n görüfllerini bilimsel gerekçesi oluflturmaktad›r. bir bak›fl aç›s›yla desteklemektedir. • Söz konusu 17 davada yönetimlerin 20 ayr› Söz konusu davalar an›lan itiraz gerekçeleri ifllemine karfl› itiraz edilmekte ve iptali isten- ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤inde flu bulgulara mektedir. Bu ifllemlerden 11 tanesi (3’ü ulafl›lmaktad›r: plan bütününde, 8’i parsel baz›nda olmak • An›lan 17 davan›n 14’ünde davac› Oda tara- üzere) plan de¤iflikli¤i, üç tanesi de ruhsat f›ndan yönetimin ilgili ifllemine karfl›, yukar›- verilmesiyle ilgilidir. Geriye kalan ifllemler, da de¤inilen s›n›fland›rma ba¤lam›nda, “ko- birer tane olmak üzere, özellefltirme karar›, ruma” gerekçesi ileri sürülmektedir. Dava arazi tahsisi, anlaflmazl›¤›n tahkim yoluyla aç›lma gerekçelerinde “koruma” vurgusu- çözülmesi karar›, turizm alan› geniflletilmesi nun do¤rudan yap›lmad›¤›, kalan üç davan›n karar›, Koruma Kurulu’nun fonksiyon de¤i- ise (Befliktafl-Levent Turizm Alan› Geniflle- flikli¤ini onaylayan karar› ve imzalanan bir tilmesi, ‹stinye Eski Tersane Alan›’n›n Özel- protokolün belediye meclisinde onaylanma- lefltirilmesi ve Bo¤aziçi Radar Kuleleri’ne s› karar›, biçiminde s›ralanmaktad›r. Böyle- ‹liflkin Tahkim davalar›) dolayl› olarak koru- likle ad› geçen davalarda yönetimlerin en ma ile ilgili oldu¤u görülmektedir. fazla iptali istenen ifllemlerini, a¤›rl›kl› olarak • Söz konusu 17 davan›n 10 tanesinde “yasal plan de¤ifliklikleri oluflturmaktad›r. ve hukuksal itirazlar”, 13 tanesinde ise “fle- • Koç Üniversitesi’ne iliflkin Bay›nd›rl›k ve ‹s- hircilik ilkelerine, planlama tekniklerine ve kân Bakanl›¤›’n›n yapt›¤› plan de¤iflikli¤i ile kamu yarar›na ayk›r›l›k” gerekçeleri yer al- Zincirlikuyu Karayollar› Arazisi’ne iliflkin maktad›r. Baflbakanl›k Özellefltirme ‹daresi taraf›ndan • Yönetimin ilgili iflleminin “koruma”ya ayk›r› yap›lan plan de¤iflikli¤inin iptali istemiyle oldu¤unun iddia edildi¤i, 14 davan›n 9 ta- hem Mimarlar Odas› hem de fiehir Planc›lar› nesinde, ayn› zamanda “yasal ve hukuksal” Odas› taraf›ndan dava aç›lm›flt›r. Bu durum- itirazlar ileri sürülmekte ve ifllemin Koruma da itiraz edilen birbirinden farkl› imar plan Kurulu onay› al›nmadan yap›larak Kurul’un de¤iflikli¤i ifllemi say›s› 9 olmaktad›r. Bu de- d›flland›¤› vurgulanmaktad›r. ¤iflikliklerden 6 tanesi parsel baz›ndad›r. • Yukar›da an›lan 9 davan›n 4 tanesi merkezî • Yukar›da an›lan 9 adet plan de¤iflikli¤inin 2 yönetime, 2 tanesi Büyükflehir Belediye- tanesi merkezî yönetimin, 3 tanesi yerel yö- si’ne, 3 tanesi de merkezî ve yerel yönetim- netimlerin, 4 tanesi ise merkezî ve yerel yö- lere karfl› birlikte aç›lm›flt›r. Bu durumda netimlerin ortak ifllemidir. merkezî yönetim söz konusu 9 davadan 7

mimar•ist 2010/3 93 KENT

tanesinde daval› durumundad›r. yükflehir Belediyesi’ne, 4 tanesi de merkezî • Plan de¤iflikliklerinin iptaline iliflkin 11 adet yönetim ile Büyükflehir Belediyesi’ne karfl› davan›n tümünde, yönetimlerin söz konusu birlikte aç›lm›flt›r. Bu durumda söz konusu 7 plan de¤iflikli¤i ifllemlerine “koruma”ya ve davan›n 6 tanesinde merkezî yönetim daval› “flehircilik ilkelerine, planlama tekniklerine durumundad›r. Bu davalar›n tümü plan de- ve kamu yarar›na” ayk›r›l›k gerekçeleriyle iti- ¤iflikli¤i iptaline iliflkindir. raz edilmifltir. Ad› geçen 11 davan›n 8 tane- • Yukar›da ad› geçen 7 adet davan›n tümünde sinde davac› Odalar taraf›ndan ayr›ca “yasal yönetimlerin ilgili ifllemlerine karfl› davac› ve hukuksal” nedenler ve söz konusu plan Odalar taraf›ndan “koruma”ya ve “flehircilik de¤iflikliklerindeki Koruma Kurulu onay› ek- ilkelerine, planlama tekniklerine ve kamu ya- sikli¤i itirazlar› ileri sürülmüfltür. Bu sekiz rar›na” ayk›r›l›k iddialar› ileri sürülmektedir. davadan alt› tanesinde merkezî yönetim da- Bundan baflka ayn› dönemdeki 5 davada val› durumundad›r. “yasal ve hukuksal” gerekçeler ile Kurul onay› eksikli¤i itirazlar› dile getirilmektedir. Davalar›n y›llara göre da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda ve bu da¤›l›m befl y›ll›k aral›klara göre de¤erlen- De¤erlendirmeler dirildi¤inde ise flu sonuçlar ortaya ç›kmaktad›r: Bu bafll›kta yukar›da elde edilen bulgular önce • Bafllang›ç noktas› 1988 olarak al›nd›¤›nda genel bir bak›fl aç›s›yla yorumlanarak de¤erlen- davalar›n da¤›l›m› flu biçimde gerçekleflmek- dirilecek, ard›ndan ise bir “rejim çözümlemesi” tedir: 1988’den 1993’e kadar 2 dava, çerçevesinde ele al›narak makalenin ikinci bölü- 1993’ten 1998’e kadar 4 dava, 1998’den münde belirtilen noktalar ba¤lam›nda sorgula- 2003’e kadar 4 dava ve 2003’ten 2008’e ka- nacakt›r. dar 7 dava, Mimarlar Odas› ve fiehir Planc›- lar› Odas› taraf›ndan Bo¤aziçi Alan› ile ilgili Bulgular›n Genel Bir Bak›fl Aç›s›yla olarak yönetimlere karfl› aç›lm›flt›r. De¤erlendirilmesi • Bafllang›ç noktas› 1990 y›l› olarak al›nd›¤›nda Davalar›n incelenmesi sonucunda elde edilen da flöyle bir da¤›l›mla karfl›lafl›lmaktad›r: bulgular›n genel bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendir- 1990’a kadar 2 dava, 1990’dan 1995’e ka- mesini afla¤›daki gibi befl noktada ele almak ola- dar 0 dava, 1995’ten 2000’e kadar 6 dava, nakl›d›r: 2000’den 2005’e kadar 2 dava ve 2005’ten • Söz konusu bulgulardan, ‹stanbul Bo¤aziçi 2008 bafl›na kadar geçen üç y›ll›k sürede de Sit Alan›’n›n (‹BSA) yo¤un bir dönüflüm 7 davan›n aç›lm›fl oldu¤u görülmektedir. bask›s› alt›nda oldu¤u ve bu bask›n›n mer- • Yukar›daki da¤›l›mlar 1990’lar›n ikinci yar›- kezden yerele “seçilmifl yönetim”lerin nüfus s›nda ve özellikle de 2005 y›l› sonras›nda da- ve yap›laflma yo¤unluklar›n› art›r›c› ifllem ve va say›lar›nda ve yo¤unluklar›nda gözle gö- uygulamalar›na yans›d›¤› anlafl›lmaktad›r. rülür bir art›fl oldu¤unu göstermektedir. Di¤er bir deyiflle yönetimler incelenen za- 1988’den 2008’e kadar geçen 20 y›ll›k top- man diliminde “dönüfltürücü güçler”in et- lam süreçte ortalama olarak y›l bafl›na yakla- kisi alt›ndad›r ve bu etki dönemden döneme fl›k 0,9 dava düflerken bu oran 1995-2000 artabilmektedir. Özellikle merkezî yönetim- y›llar› aras›nda 1,2’ye, 2005-2008 y›llar› ara- lerin süreçte önemli bir rol oynad›klar› gö- s›ndaki üç y›ll›k sürede ise 2,3’e ç›kmaktad›r. rülmektedir. • Plan de¤iflikliklerine iliflkin toplam 11 dava- • Davalarda yönetimlerin alana yönelik yo¤un- dan 3 tanesi 1995-2000, 7 tanesi ise 2005- luk art›r›c› ifllemlerinin ço¤unlu¤unun, kimi 2008 y›llar› aras›nda aç›lm›flt›r. zaman yasal ve hukuksal sistem de zorlana- • 1995-2000 y›llar› aras›nda aç›lan 6 davadan rak ve alanda yetkili koruma kurulu d›fllana- 3 tanesi merkezî yönetime, 2 tanesi yerel yö- rak haz›rlanan ve onaylanan, imar plan› de- netimlere, 1 tanesi ise merkezî yönetim ve ¤ifliklikleri taraf›ndan oluflturuldu¤u bulgu- bir ilçe belediyesine birlikte aç›lm›flt›r. Dola- lanmaktad›r. Söz konusu de¤iflikliklerin ço- y›s›yla bu dönemde aç›lan toplam 6 davadan ¤unlu¤unun parsel baz›nda gerçekleflmesi, 4 tanesinde merkezî yönetim daval› duru- yönetimlerin bu ifllemlerinin koruma konu- munda bulunmaktad›r. Dönemdeki plan ip- sunda öne sürülen sak›ncalar›ndan baflka, taline yönelik 3 davan›n ise 2 tanesinde mer- ayr›cal›kl› imar koflullar›n›n oluflmas›na ola- kezî yönetim bu konumdad›r. nak verir niteliktedir. • 2005 y›l› ve sonras›nda aç›lan 7 adet davan›n • Di¤er yandan hem Bo¤aziçi’nin korunmas› 2 tanesi merkezî yönetime, bir tanesi Bü- gerekli özgün do¤al ve kültürel de¤erleri ba-

94 mimar•ist 2010/3 KENT

r›nd›rmas›ndan dolay› bir sit alan› olmas› • Yerleflmede de¤iflik sektörlerden aktörler ta- hem de korunmas›na yönelik olarak hakk›n- raf›ndan oluflturulmufl ve politikalar› belirle- da ç›kart›lm›fl özel bir yasan›n bulunmas›, me yetene¤ine sahip yar› formel bir iliflkiler söz konusu dönüflüm bask›lar›na karfl› bir a¤› saptanabiliyor mu? direnç de yaratmaktad›r. Bu durum alana • Bu oluflumun ortak bir gündemi, ulaflmaya iliflkin olarak “dönüfltürücü güçler” ile “ko- çal›flt›¤› ortak amaçlar var m›? rumac› güçler” aras›nda, ele al›nan davalarda • Söz konusu iliflkiler a¤› kendini sürekli k›lma da görülen, bir karfl›tl›k ve çat›flma ortam› yetene¤ine sahip mi? yaratmaktad›r. Bu karfl›tl›kta korumac› güç- • Ortak gündemin uygulanmas› ve ortak amaç- lerin yan›nda yer alan odalar, anayasa ile ya- lara ulafl›lmas› için uzlafl›da yer alan oyuncu- salar›n kendilerine tan›d›¤› olanaklar çerçe- lar birbirini tamamlayan kaynaklar› harekete vesinde hukuksal bir savafl›m vermekte ve geçiriyorlar m›? dönüflüme direnmektedirler. • ‹ncelenen davalardan elde edilen bulgular Oluflumun Yap›s› ve ‹liflkilerin Do¤as› ayn› zamanda Bo¤aziçi Alan›’na yönelik ola- Mollenkopf (1992), Stoker (1995), Mossber- rak kamu sektörü içindeki kimi çeliflkilere de ger ve Stoker (2001) ile Davies’e (2003) yap›- iflaret etmektedir. Söz konusu bulgular ko- lan göndermelerden an›msanaca¤› gibi seçilmifl ruma mevzuat› dolay›s›yla alanda yetkili olan kent yönetimleri ile özel sektör bir kentsel reji- Koruma Kurulu’nun yo¤unluk art›fl›na yö- min “anahtar kat›l›mc›”lar›n› oluflturmaktad›r. nelik ifllemlerde d›fllanma e¤iliminde oldu- Bunlar›n d›fl›nda yerel halk gruplar›, sendikalar, ¤unu ortaya koymaktad›r. Kültür ve Turizm az›nl›k gruplar›, sivil toplum kurulufllar› ve res- Bakanl›¤›’na yani merkezî yönetime ba¤l› mî ya da resmî olmayan çeflitli kurumlarda çal›- bilimsel bir kurum olan kurulun yine merke- flan teknik ve profesyonel elemanlar da rejim ka- zî yönetimin kimi ifllemlerinde alanda yetkili t›l›mc›s› olabilmektedirler. olmas›na karfl›n onay süreci d›fl›nda b›rak›l- ‹BSA’n›n yönetiminin 3194 say›l› ‹mar Ka- mas› ve bu ifllemlerin bulgulardan anlafl›ld›¤› nunu ile de¤iflikli¤e u¤rat›lan 2960 say›l› Bo¤a- kadar›yla koruma ilkelerine ayk›r› hükümler ziçi Kanunu uyar›nca yatayda ve düfleyde farkl›- içermesi, kamu sektörü içindeki tutars›zl›¤›n laflan seçilmifl yönetimlerin sorumlulu¤unda ol- ve Bo¤aziçi’nin korunmas›na iliflkin bir ka- du¤u görülmektedir (Aysu, 1989; Çubuk, mu politikas›n›n henüz oluflmad›¤›n›n gös- 1994; Gülersoy, 1998). Buna göre Sahil fieridi tergesidir. ve Öngörünüm Bölgesi ‹stanbul Büyükflehir • Bulgulardan ç›kart›labilecek di¤er bir sonuç, Belediyesi ile (Bo¤aziçi ‹mar Yüksek Koordi- davalar karfl›s›ndaki yerel halk davran›fl› ile il- nasyon Kurulu’nun plan onay yetkisinden dola- gilidir. ‹ncelemeye konu olan davalardan y›) merkezî yönetimin; Gerigörünüm ve Etki- yaln›zca bir tanesinde (Bo¤aziçi Radar Kule- lenme Bölgeleri ise ilgili dört ilçe belediyesinin leri Ruhsat ‹ptali Davas›) bir yerel halk ör- yönetim sorumlulu¤unda bulunmaktad›r. Ayr›- gütlenmesinin davaya “korumac›” taraf ya- ca bir sit alan› olmas›ndan dolay› Bo¤aziçi’nde- n›nda müdahil oldu¤u görülmektedir. Bu ki imar uygulamalar›, Kültür ve Turizm Bakan- durum akla üç olas›l›k getirmektedir. Birinci l›¤›’na ba¤l› olan ilgili koruma kurullar›n›n de- olas›l›k yerel halk›n davalara müdahil olama- netimi alt›ndad›r. Bunun yan›nda merkezî yö- yacak ölçüde örgütsüz oldu¤u, ikincisi koru- netim Turizm Teflvik Kanunu ve Özellefltirme ma konusunda duyars›z oldu¤u, üçüncüsü Kanunu gibi yasal düzenlemeler kapsam›nda ise yo¤unluk art›fllar› ve dönüflüme sessiz bir alana noktasal müdahalelerde bulunabilmekte- onay veriyor oldu¤udur. dir (Enlil vd., 2001). Bu saptamalar ‹BSA’n› yöneten oluflumun parçal› bir yap› sergiledi¤ini Rejim Çözümlemesine Yönelik De¤erlendirmeler göstermektedir. Bu durum hem alan›n yatayda Bu alt bafll›kta bulgular, kentsel rejim kuram› ayr› idareler taraf›ndan yönetilmesinden hem de ba¤lam›nda yap›lacak bir rejim çözümlemesi düfleyde söz konusu yönetimlerin seçmen ta- çerçevesinde ele al›narak de¤erlendirilecektir. banlar›n›n ilçe, kent bütünü ve ülke bütünü gi- Bu de¤erlendirme, makalenin ikinci bölümün- bi farkl› ölçeklerde yer almas›ndan kaynaklan- de belirtildi¤i gibi, herhangi bir yerleflmedeki si- maktad›r. yasal oluflumun bir “kentsel rejim” olarak nite- ‹BSA’n› yöneten siyasal oluflumda yer alan lendirilebilmesi için olumlu yan›tlanmas› gere- di¤er aktörler konusunda ise incelenen davalar- ken baz› sorular ›fl›¤›nda yap›lacakt›r. Söz konu- dan elde edilen bulgular yorumland›¤›nda, su sorular› afla¤›daki gibi sormak olanakl›d›r: kentsel rejim kuram› ba¤lam›nda, flunlar› söyle-

mimar•ist 2010/3 95 KENT

mek olanakl›d›r: Öncelikle yerel halk›n (genifl rak ve alanda yetkili koruma kurulu d›fllanarak anlamda seçilmifl yönetimlerin seçmen tabanla- haz›rlanan ve onaylanan, bununla birlikte ayr›- r›n›n) bir örnek d›fl›nda daval› yönetim karfl›s›n- cal›kl› imar koflullar›n›n oluflmas›na olanak verir da davalara müdahil olmamas›n›, Mollenkopf nitelikte olan parsel baz›ndaki imar plan› de¤i- (1992) ile Stoker’in (1995) öngördü¤ü biçim- flikliklerinin, alan› yöneten siyasal oluflumun da- de bu aktörün (yerel halk) oluflumun bir parça- va konusu edilen ifllemleri içindeki a¤›rl›¤›n› or- s› oldu¤u ve politikalar›na onay verdi¤i yönün- taya koymaktad›r. Kesin bir kan›t oluflturma- de yorumlamak mümkün gözükmektedir. Bu- makla birlikte yönetimlerin bu tür ifllem ve uy- nun yan›nda özel sektör söz konusu davalarda gulamalar› enformel bir iliflki biçimine iflaret et- daha görünür konumda bulunmaktad›r. Sto- mektedir. Bu koflullarda ‹BSA örne¤inde de¤i- ker’›n bir rejimin iki anahtar kat›l›mc›s›ndan bi- flik sektörlerden aktörler taraf›ndan oluflturul- risi olarak nitelendirdi¤i özel sektör, inceleme mufl ve politikalar› belirleme yetene¤ine sahip ba¤lam›nda Gerigörünüm ve Etkilenme Bölge- yar› formel bir iliflkiler a¤›n›n ipuçlar› saptana- leri Plan De¤iflikli¤i Davas›, Koç Üniversitesi bilmektedir. Davas› ve Sar›yer Maden Mahallesi Planlar› Da- vas›’nda yarg› sürecine daval› yönetimlerin ya- Oluflumun Uygulad›¤› Politikalar – Ortak n›nda müdahil olmaktad›r. Ayr›ca özel sektörün Amaçlar do¤rudan müdahil olmad›¤› kimi davalarda da Davies (2003) rejimlerin amac›n›n genellikle seçilmifl yönetimlerin iptali istenen ifllemlerinin ekonomik geliflmenin sa¤lanmas› oldu¤unu dolayl› yoldan özel sektör yat›r›m›n› özendirici söylemektedir (development regimes). Ekono- nitelikte oldu¤u yorumunu yapmak olanakl›d›r. mik büyümenin sa¤lanmas›, ticaretin gelifltiril- Çal›flman›n bulgular› Mollenkopf (1992), mesi ve istihdam yarat›lmas›n›n, bu amaca yö- Stoker (1995) ile Davies’in (2003) bir rejimin nelik rejimlerin temel ereklerinden oldu¤u be- anahtar kat›l›mc›lar› olarak belirledikleri seçil- lirtilmektedir. Ancak Stone’a gönderme yapan mifl yönetimle özel sektörün incelenen oluflum- yazar, gücü oluflturan aktörlerin kimler oldu¤u- daki varl›¤›n›, kimi de¤iflikliklerle ortaya koy- na ba¤l› olarak rejimlerin baflka amaç ve önce- maktad›r. Bu de¤ifliklikler söz konusu yöneti- likler tafl›yabilece¤ini de vurgulamaktad›r. Sto- min, seçmen taban›yla birlikte, hem yatayda ker da (1995) bu amaç ve önceliklerin rejimleri hem de düfleydeki parçal› yap›s›nda kendini oluflturan aktörlere, aralar›ndaki iliflkilerin do- göstermektedir. Bulgulara göre ‹BSA’nda mer- ¤as›na, ortakl›k yarar›na kullan›labilecek kay- kezî yönetim a¤›rl›kl› bir rol oynamaktad›r. Bu naklara ve üst ölçek dinamikler taraf›ndan belir- bulgular merkezî yönetimin alan› yöneten olu- lenen e¤ilimlerin hangi politikalar› uygulanabi- flumun bir uzant›s›, hatta bafl aktörü oldu¤u iz- lir k›ld›¤›na ba¤l› olarak de¤iflkenlik gösterdi¤i- lenimini ortaya koymaktad›r. Öyle ki Koç Üni- nin alt›n› çizmektedir. versitesi, Galatasaray Adas› ve Zincirlikuyu Ka- Makalenin ikinci bölümünde de belirtildi¤i rayollar› Arazisi gibi davalarda gündemi do¤ru- gibi söz konusu etmenler, Stone taraf›ndan ta- dan merkezî yönetimin uygulamalar› belirle- n›mlanan farkl› rejim türlerinin ortaya ç›kmas›- mektedir. Bu durumda Davies’e (2003) göre na neden olmaktad›r. Bu rejimlerin politikalar›, yerel oluflumlar olarak merkezi yönetimlerin rutin hizmetlerin sa¤lanarak var olan durumun belirleyicili¤inden ba¤›ms›z olmalar› beklenen sürdürülmesi (maintenance regimes), ekono- rejimlerin yerel özerkli¤inden, ‹BSA’nda ödün mik geliflmenin sa¤lanmas› (development regi- verildi¤i görülmektedir. mes), düzenleyici bir yaklafl›mla büyümenin de- Stoker (1995), Mossberger ve Stoker netlenerek toplumsal kazan›mlar›n›n art›r›lmas› (2001) ile Davies (2003) bir kentsel rejimi ve çevresel korumaya önem verilmesi (middle- oluflturan aktörler aras›ndaki iflbirli¤inin enfor- class progressive regimes) ve kentte yaflayan dü- mel bir iliflkiler a¤› üzerinden sa¤land›¤›n› be- flük gelirli ve dezavantajl› kesimlerin durumlar›- lirtmektedirler. Di¤er bir deyiflle bu iliflkiler for- n›n iyilefltirilerek f›rsatlar›n›n gelifltirilmesi yö- mel görev, yükümlülük ve sorumluluklardan nünde çaba harcanmas› (lower-class opportunity çok dayan›flmaya, güvene, ba¤l›l›¤a ve karfl›l›kl› expansion regimes), biçiminde birbirlerinden ç›kara dayanmaktad›r. Bu tür iliflki biçimlerinin farkl›laflmaktad›r (Stoker, 1995; Hall, 1998). belirgin bir biçimde ortaya dökülerek kan›tlan- Makale kapsam›nda ‹BSA’n› yöneten oluflu- mas›n›n zorlu¤u ortadad›r. Yine de ‹BSA örne- mun amaç ve öncelikleri, incelenen davalara ko- ¤inde bu yönde, elde edilen bulgular›n ›fl›¤›nda nu edilen ifllem ve uygulamalar›na dayan›larak kimi yorumlar›n yap›lmas› olanakl›d›r. Söz ko- belirlenmektedir. ‹nceleme sonucunda elde edi- nusu bulgular, yasal ve hukuksal sistem zorlana- len bulgular, ilgili oluflumun alanda nüfus, kul-

96 mimar•ist 2010/3 KENT lan›m ve yap›laflma yo¤unluklar›n› art›r›c› nite- Çal›flman›n bulgular› daha önce de belirtildi¤i likte fiziksel bir dönüflüm öngördü¤ünü ve bu gibi Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›lar› Oda- ba¤lamda alandaki do¤al, tarihsel ve kültürel s›’n›n 1988 y›l›ndan günümüze dek geçen süre- de¤erlerin korunmas› konusunda fazla bir du- de ‹BSA’na iliflkin olarak açt›klar› davalardan el- yarl›l›k göstermedi¤ini ortaya koymaktad›r. Aç›- de edilmifltir. Söz konusu süre içinde gerek lan davalarda söz konusu oluflumun seçilmifl yö- merkezî gerekse de yerel yönetimlerde iktidar netimlerinin (merkezî yönetim, ‹stanbul Bü- de¤iflimleri gerçekleflmifltir. Mossberger ve Sto- yükflehir Belediyesi ve ilgili ilçe belediyeleri) da- ker (2001) rejimlerin süreklili¤inin iktidar de¤i- val› durumda olmalar› ve davalar›n tamam›na flimlerinden ba¤›ms›z oldu¤u konusuna dikkat yak›n›n›n koruma amac›yla aç›lm›fl olmas› bu çekmektedirler. Yazarlar›n bu saptamas›na daya- yarg›ya var›lmas› sonucunu do¤urmaktad›r. Bu narak çal›flmada söz konusu dönemdeki bu de- durumda söz konusu oluflumun “dönüfltürücü” ¤iflimler göz ard› edilmifl ve de¤erlendirmelerde bir siyaset izledi¤i, davac› odalar›n ise “koruma- yaln›zca davalardan elde edilen bulgulara daya- c›” politikalardan yana olduklar› görülmektedir. n›lm›flt›r. ‹BSA’n› yöneten oluflumun amaç ve önce- Ad› geçen bulgular, ilgili odalar›n benzer iti- likleri, incelenen davalardan saptand›¤› kadar›y- razlarla açt›klar› davalarda belirli dönemlerde la, Stone’un s›n›fland›rmas›ndaki rejim türlerin- yo¤unlaflmalar›n yafland›¤›n› ortaya koymakta- den hiçbirisiyle tam olarak örtüflmemektedir. d›r. 1995-2001 y›llar› aras› ve 2005 y›l› sonras›, Oluflumun öngördü¤ü dönüflümün rutin kent- davalardaki en belirgin yo¤unlaflmalar›n yaflan- sel hizmetlerin sa¤lanmas›, düzenleyici politika- d›¤› dönemler olarak öne ç›kmaktad›r.13 Söz lar uygulanarak ekonomik büyümenin kaza- konusu odalar›n “korumac›” tutumlar›n›n ince- n›mlar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, çevrenin korun- lenen zaman dilimindeki süreklili¤i varsay›ld›- mas› ve dezavantajl› kesimlerin f›rsatlar›n›n ge- ¤›nda, bu dönemlerde “dönüfltürücü” politika- lifltirilmesi gibi politikalarla bir ilgisinin olmad›- lar›n geri kalan zamanlara oranla daha yo¤un ¤› aç›kt›r. bir biçimde uyguland›¤› ç›kar›m›n› yapmak ola- Ekonomi yönelimli bir yaklafl›m› yans›tmas›- nakl›d›r. Di¤er bir anlat›mla ad› geçen dönem- na karfl›n burada amaçlanan dönüflümün, eko- lerde yasa ve kurumlar›n korumac› yaklafl›mlar›- nomik geliflmeyi hedefleyen rejimlerin (develop- na karfl›n ekonomi ve siyaset, mekânsal dönüflü- ment regimes) politikalar›yla da tam olarak ör- mü zorlayan dünyadaki geliflmeleri ‹BSA’na ak- tüfltü¤ünü söylemek olanakl› de¤ildir. Davies tarmaya daha istekli görünmektedir. (2003) ile Stoker’in (1995) Stone’a dayanarak Yukar›daki saptamalar kentsel rejim kuram› örnek gösterdikleri ekonomik geliflme rejimleri- çerçevesinde de¤erlendirildi¤inde, dönüfltürücü nin, yap›sal de¤iflimler sonucunda kentlerde bafl politikalar›n belirli zaman dilimlerinde öne ç›k- gösteren sosyoekonomik ve fizik mekâna iliflkin mas›, rejimler en belirgin biçimde amaç, hedef sorunlar›n afl›lmas›na yönelik politikalar ürettik- ve uygulad›klar› politikalar üzerinden tan›mla- leri anlafl›lmaktad›r. Bu rejimlerin kentlerine ya- nabildiklerinden, incelenen süreçte ‹BSA kapsa- t›r›m çekilmesi, ekonomik büyümenin sa¤lan- m›nda rejim de¤iflimlerinin yaflanm›fl olabilece¤i mas› ve istihdam yarat›lmas› gibi hedefler yö- olas›l›¤›na iflaret etmektedir. Konuya bu bak›fl nünde u¤rafl verdikleri görülmektedir. Di¤er aç›s›ndan yaklafl›ld›¤›nda davalar›n yo¤unlaflt›¤› yandan ‹BSA’n› yöneten oluflumun uygulama- yukar›da belirtilen iki dönemde alan›n daha faz- lar›na iliflkin olarak, makale kapsam›nda ele al›- la dönüflüm ve yo¤unluk art›fl›ndan yana ve ko- nan davalar›n incelenmesi sonucunda görüldü- ruma konusunda daha duyars›z siyasal oluflum- ¤ü kadar›yla, bu uygulamalar›n yukar›da de¤ini- lar / rejimler taraf›ndan yönetildi¤i de¤erlen- len türden sorunlar›n çözümüne yönelik olma- dirmesini yapmak olanakl›d›r. Bu durumda yu- d›klar›n› söylemek gerekmektedir. Bu durumda kar›daki iki bafll›kta çal›flman›n kapsad›¤› tüm söz konusu oluflumun, Stone’un s›n›fland›rma- zaman dilimi ba¤lam›nda yap›lan de¤erlendir- s›ndaki rejim türlerinden hiçbirisiyle tam olarak meler özellikle bu iki dönem aç›s›ndan geçerli örtüflmedi¤i ancak tutarl› bir biçimde “dönüfl- görünmektedir. türücü” politikalar uygulad›¤› ç›kar›mlar›n› yap- Davalardan elde edilen bulgular, ‹BSA’n› mak olanakl›d›r. Bu saptamalar, çevresinde yöneten siyasal oluflum aç›s›ndan incelenen tüm kentsel bir rejimin yap›lanmas›na yol açacak or- zaman dilimini kapsayan bir süreklilik ortaya tak bir gündem ile ulafl›lmaya çal›fl›lan ortak koymasa da 1995-2001 y›llar› aras›nda ve 2005 amaçlar›n ‹BSA’n› yöneten oluflum aç›s›ndan y›l› sonras›nda uygulanan dönüfltürücü politika- var oldu¤una iflaret etmektedir. lardaki tutarl›l›¤› gözler önüne sermektedir. Bu Oluflumun Süreklili¤i durum, kentsel rejim kuram›na göre politikalar›

mimar•ist 2010/3 97 KENT

belirleme yetene¤ine sahip yar› formel iliflki a¤- ¤›na kavuflmalar› ve yönetimlerin seçmenlerden lar› varsay›ld›¤›nda, söz konusu a¤lar›n belirti- mülklerinin de¤erinin artmas› karfl›l›¤›nda oy len dönemlerde kendilerini sürekli k›labildikle- alarak demokratik meflruiyet sa¤lamalar› yönün- rini göstermektedir. de kazan›mlar›n›n ortaya ç›kaca¤› öngörüsünde bulunmak olanakl›d›r. Di¤er bir deyiflle bu ka- Birbirini Tamamlayan Kaynaklar zan›mlar›n elde edilmesi, birbirlerini tamamlar Davies (2003) ile Stone (2006), bir rejimde nitelikte olan imar yetkileri (kurumsal kaynak- birlikte hareket edilmesi sonucunda, kat›l›mc›- lar), sermaye, toprak ve seçme hakk› gibi kay- lar›n tek bafllar›na elde edemeyecekleri sonuçla- naklar›n birlikte harekete geçirilmesine ba¤l› ra ulaflt›klar›n›n alt›n› çizmekte ve bu durumun gözükmektedir. Bu durumda oluflumun dava rejimi oluflturan aktörler aras›ndaki bir tür ba- konusu edilen ifllemlerinin gerisinde bu tür bir ¤›ml›l›¤a iflaret etti¤ini vurgulamaktad›rlar. Bu dayan›flmaya ba¤l› bir iliflkiler a¤›n›n aranmas› olgu bir rejimde, rejimi oluflturan aktörler tara- akla yatk›n gelmektedir. Böylece bir rejimin f›ndan kaynaklar›n birlikte harekete geçirilmesi Mollenkopf’a (1992) göre sacaya¤›n› oluflturan ve bu kaynaklar›n birbirlerini tamamlay›c› özel- üç aktör olan seçilmifl kent yönetimi, seçmen likte olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. taban› ve özel sektör/yat›r›mc› üçlüsü, birlikte ‹BSA’n› yöneten oluflumun (ya da bir önce- hareket ederek tek bafllar›na elde edemeyecekle- ki bölümde altlar› çizilen iki dönemdeki olu- ri hedeflere ulaflmaktad›rlar. Yine de ‹BSA örne- flumlar›n) dava konusu olmufl ifllemlerine bak›l- ¤inde bu konuda kesin bir yarg›ya varabilmek d›¤›nda, plan bütününde ya da parsel baz›nda için yukar›da da belirtildi¤i gibi tamamlay›c› yap›lan yo¤unluk art›r›c› imar plan› de¤ifliklikle- araflt›rma yöntemlerinin uygulanmas› gerekli rinin bu ifllemler içinde a¤›rl›kl› bir yer tuttu¤u görünmektedir. görülmektedir. Bu saptama, olguya kentsel re- jim kuram›n›n çerçevesinden bak›ld›¤›nda, söz Sonuç konusu plan de¤iflikliklerinin, hangi aktörlerin TMMOB Mimarlar Odas› ile fiehir Planc›lar› hangi kaynaklar›n› bir araya getirmesi sonucun- Odas›’n›n ‹stanbul Bo¤aziçi Sit Alan›’na (‹B- da gerçekleflmifl olabilece¤i sorusunu akla getir- SA) iliflkin olarak 1988 y›l›ndan günümüze dek mektedir. Çal›flmada incelenen davalardan böy- geçen sürede açt›klar› davalar›n incelenmesi so- lesi bir çözümlemenin yap›lmas› olanakl› de¤il- nucunda elde edilen bulgular›n ›fl›¤›nda, ‹B- dir. Rejimleri oluflturan iliflkilerin formel olma- SA’nda ele al›nan dönemde, ortak amaçlar do¤- yan niteli¤i, belgelere dayan›larak yap›lan arafl- rultusunda bir araya gelerek birbirini tamamla- t›rmalarda bu tür iliflkilerin a盤a ç›kart›lmas›n› yan kaynaklar›n› birlefltiren farkl› sektörlerden güçlefltirmektedir. Bunun yap›labilmesi için da- aktörlerce oluflturulmufl, tutarl› bir biçimde be- ha derinlemesine inen araflt›rma yöntemlerinin lirli yönde politikalar uygulayan, süreklili¤ini kullan›lmas›n›n gerekli oldu¤u kesindir. Bu du- koruma yetene¤inde olan ve de kurumsal kay- rumda bu noktada yukar›daki sorunun yan›tlan- naklar› kullanabilen yar› formel bir iliflkiler a¤›- mas›na yönelik çözümleyici bir çabaya girilme- n›n (a¤lar›n›n), di¤er bir deyiflle kentsel re- yecek, yaln›zca olas›l›¤a yönelik bir yorumlama- jim(ler)in varl›¤›na yönelik ipuçlar› elde edil- da bulunularak söz konusu plan de¤ifliklikleri- mifltir. Ancak söz konusu olas› rejim(ler)in ulus- nin, farkl› aktörlerin kaynaklar›n› bir araya geti- lar aras› kentsel rejim yaz›n›nda rastlanandan ki- rerek tek bafllar›na ulaflmalar› olanakl› olmayan mi farkl› özellikler tafl›d›¤› da saptanm›flt›r. Bu bir sonucu elde etmeleri olgusuna örnek olufl- farkl›l›klar oluflumun çok parçal› yap›s› ile mer- turabilecekleri gösterilecektir. kezî yönetimin ifllem ve uygulamalarda oynad›- Bu do¤rultuda, yo¤unluk art›r›c› bir imar ¤› etkin rolden kaynaklanmaktad›r. plan› de¤iflikli¤i ba¤lam›nda hangi aktör ve kay- Görülmektedir ki belirli bir alan özelinde naklar›n bir araya gelmifl olabilece¤i üzerinde yap›lan dava sorgulamalar›, o alana iliflkin bir re- düflünmek yararl› gözükmektedir. ‹mar yetkile- jim çözümlemesi aç›s›ndan faydal› bir bafllang›ç ri, sermaye, toprak ve seçme hakk› bu ba¤lam- noktas› sunmaktad›r. Ancak olas› bir kentsel re- daki temel kaynaklar; seçilmifl yönetimler (imar jimin varl›¤›n›n daha belirgin bir biçimde göste- yetkileri), yat›r›mc›lar (sermaye) ve yerel halk da rilerek tan›mlanabilmesi ve çal›flmada bu amaca (toprak, seçme hakk›) bu kaynaklar›n tafl›y›c›s› yönelik olarak belirtilen dört soruya daha kesin aktörler olarak tan›mland›¤›nda; yo¤unluk art›- yan›tlar verilebilmesi için, siyasal oyuncular ara- r›c› bir plan de¤iflikli¤i sonucunda ad› geçen ak- s›ndaki iliflkileri daha derinlemesine çözümleye- törler aç›s›ndan, toprak sahiplerinin mülklerinin cek ek yöntemlerin de gelifltirilerek kullan›lmas› de¤erinin artmas›, yat›r›mc›lar›n yat›r›m olana- yararl› gözükmektedir. Çeflitli yöntemler bir

98 mimar•ist 2010/3 KENT arada kullan›larak yap›lacak böylesi rejim çö- Karadeniz K›y› Kufla¤›’nda Do¤al ve Tarihsel Çevre zümlemeleri, planlaman›n içinde yer ald›¤› siya- Koruma-Kullanma Politikalar›n›n De¤erlendirilmesi”, Prof. Dr. Ayten Çetiner’e Arma¤an, ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi, sal koflullar›n anlafl›lmas› aç›s›ndan kuflkusuz ‹stanbul, s.58-82. son derece ö¤retici veriler sunacakt›r. • Hall, T. (1998) Urban Geography, Routledge, London, s.57-79. • Imbroscio, D. L. (1998) “Reformulating Urban Regime Mehmet Hakan Uzbek, Yrd. Doç. Dr., Yeditepe Üniversitesi Güzel Theory: The Division of Labor Between State and Market Sanatlar Fakültesi ‹ç Mimarl›k Bölümü Reconsidered”, Journal of Urban Affairs, 20(3), s.233- ‹clal Dinçer, Doç. Dr., Y›ld›z Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi fiehir 248. ve Bölge Planlama Bölümü • Imbroscio, D. L. (2003) “Overcoming the Neglect of Economics in Urban Regime Theory”, Journal of Urban * Bu makale, Doç. Dr. ‹clal Dinçer dan›flmanl›¤›nda 20 Affairs, 25(3), s.271-284. Ekim 2008’de YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü’nde • Mollenkopf, J. (1992) “How to Study Urban Political tamamlanm›fl olan “Dönüfltürücü ve Korumac› Güçler Power”, The City Reader (second edition), R.T. LeGates Aras›nda Yaflanan Çat›flman›n Rejim Kuram› ve F. Stout (Derl.), Routledge, Suffolk, s.219-228. Ba¤lam›nda ‹ncelenmesi: ‹stanbul Bo¤aziçi Alan› Örne¤i” • Mossberger, K. ve Stoker, G. (2001) “The Evolution of bafll›kl› doktora tez çal›flmas›ndan üretilmifltir. Urban Regime Theory, the Challenge of Conceptualization”, Urban Affairs Review, 36(6), s.810- Notlar: 835. 1. 1. GEEAYK’›n 14.12.1974 tarihli ve 8172 numaral› • Stoker, G. (1995) “Regime Theory and Urban Politics”, karar› ile. Theories of Urban Politics, D. Judge, G. Stoker ve H. Wolman (Derl.), SAGE Publications, London, s.54-71. 2. 22.11.1983 tarihli ve 2960 say›l› Bo¤aziçi Kanunu. • Stone, C. N. (2004) “It’s More Than the Economy 3. Söz konusu rejim türlerinin Türkçe karfl›l›klar› After All: Continuing the Debate About Urban Regimes”, çal›flman›n yazarlar›na aittir. Journal of Urban Affairs, 26(1), s.1-19. 4. 03.06.1977 tarihli 1/5000 ölçekli Bo¤aziçi Naz›m ‹mar • Stone, C. N. (2006) “Power, Reform, and Urban Plan›. Regime Analysis”, City & Community, 5, s.23-38. • Uzbek, M. H. (2008a) Dönüfltürücü ve Korumac› 5. 22.07.1983 tarihli 1/5000 Naz›m Plan› ile 1/1000 Güçler Aras›nda Yaflanan Çat›flman›n Rejim Kuram› Sahil fieridi ve Öngörünüm Bölgesi Koruma Gelifltirme Ba¤lam›nda ‹ncelenmesi: ‹stanbul Bo¤aziçi Alan› Örne¤i, Plan›. Doktora Tezi, YTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü. 6. 23.07.1983 tarihli 2863 say›l› yasa. • Uzbek, M. H. (2008b) “‹stanbul Bo¤aziçi Sit Alan› 7. 22.11.1983 tarihli 2960 say›l› yasa. Örne¤inde Dönüfltürücü ve Korumac› Güçler Aras›nda 8. 09.05.1985 tarihli 3194 say›l› yasa. Yaflanan Karfl›tl›k ve Çat›flman›n Gösterilmesi”, Sigma Dergisi, Y›ld›z Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü 9. Anayasa Mahkemesi’nin 11.12.1986 gün ve E.1985/11 Doktora Tezlerinden Üretilmifl Yay›nlar Özel Say›s›, 1(1), - K.1986/29 say›l› karar›. s.37-48. 10. 15.07.1988 tarihli 1/5000 Gerigörünüm ve • Uzbek, M. H. ve Dinçer, ‹. (2009) “Kentsel Rejim Etkilenme Bölgeleri Plan Revizyonlar›. Kuram›n›n, Türkiye’deki Kentleflme Dinamiklerinin 11. Söz konusu davan›n bilgileri TMMOB fiehir Planc›lar› Aç›klanmas›nda Uygulanabilirli¤i Üzerine Kuramsal Bir Odas› ‹stanbul fiubesi’nin 1. Dönem (1991-1992) Çal›flma Tart›flma”, Megaron - YTÜ Mimarl›k Fakültesi e-Dergisi, Raporu’ndan elde edilmifl, ancak dava dosyas›na 3(3), s.257-272. ulafl›lamam›flt›r. Çal›flma raporunda davan›n aç›l›fl tarihi belirtilmemekte ancak 14.05.1991 tarihinde sonuçland›¤› bilgisi yer almaktad›r. Makalede davan›n 1990 öncesinde aç›lm›fl oldu¤u kabul edilmifltir. 12. TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi 33-39’uncu Dönem Çal›flma Raporlar› ile TMMOB fiehir Planc›lar› Odas› ‹stanbul fiubesi 1-9’uncu Dönem Çal›flma Raporlar›. Attempt of an Urban Regime Analysis in the Case of 13. ‹ncelenen 17 adet davadan 15’i bu iki dönemde Istanbul Bosporus Conservation Area aç›lm›flt›r. In the western urban literature, since the 1980’s, urban regime theory has been Kaynakça: widely used as a theoretical framework in the field of the analysis of urban • Allen, J. (2003) Lost Geographies of Power, Blackwell, politics. The theory focuses on semi-formal and cross-sectoral networks of Cornwall, s.38-64. • Aysu, Ç. M. (1989) Bo¤aziçi’nde Mekânsal De¤iflim, relationships in cities, being formed around a particular agenda by actors who Doktora Tezi, ‹stanbul Üniversitesi. have a shared sense of purpose. It provides a useful approach for investigating • Çubuk, M. (1994) “Bo¤aziçi” maddesi, Dünden and understanding the political aspect of the urbanization process also in Turkey. Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf›, ‹stanbul. This article attempts to make a regime analysis in the case of the Istanbul • Davies, J. S. (2002) “Urban Regime Theory: A Bosporus Conservation Area, basing on the findings from the lawsuits brought Normative-Empirical Critique”, Journal of Urban Affairs, by both the Chamber of Architects and the Chamber of City and Regional 24(1), s.1-17. Planners according to the area, from the year of 1988 on. The investigation • Davies, J. S. (2003) “Partnerships Versus Regimes: Why Regime Theory Cannot Explain Urban Coalitions in the reveals in the area the existence of a regime-like network, showing also some UK”, Journal of Urban Affairs, 25(3), s.253-269. differences from the regime-concept as defined within the theory. These • Enlil, Z. M., Dinçer, ‹. ve Görgülü, Z. (2001) differences are observed in the fragmented structure of the network and in the “Görkemli Su Bulvar›’n›n Dönüflümü, Bo¤aziçi’nin Yönetimi ve Kötü Yönetimi”, ‹stanbul, Ekim 2001(39), importance of the role played by the central government in the determination of s.57-63. the agenda. • Gülersoy, N. Z. (1998) “‹stanbul’da Bo¤aziçi ve

mimar•ist 2010/3 99 KENT ARKEOLOJ‹S‹ Kent Arkeolojisi ve Sulukule Arkeologlar Derne¤i ‹stanbul fiubesi

lkemizde devam eden kent arkeolojisinin 1970’lerde, modern kentsel geliflmelerin ÜÜne oldu¤u ya da ne olmas› gerekti¤i soru- kent merkezlerinde yaratt›¤› tehdit gün geçtik- nunun Avrupa kentlerindeki süreci, 16. yüzy›l- çe artarken, bu tehdidin yaratt›¤› kayg›ya yöne- da Roma’da bafllam›fl ve günümüzde art›k bir lik ilk çal›flma, yine ayn› y›llarda kentsel arkeolo- sistem haline gelmifltir. Bu durumun yafland›¤› jide en h›zl› geliflmeyi yaratan ‹ngiltere’den gel- ve çözümünün de arand›¤› modern kentsel ar- mifltir. keolojinin ilk örneklerinden biri, Ortaça¤ 1972 y›l›nda ‹ngiltere, Galler ve ‹skoçya’n›n Londras›nda inflaat çal›flmalar› s›ras›nda bulu- tarihî kentlerinde arkeoloji ve planlama ile ilgili nan yerleflim izleri ve arkeolojik buluntular›n “Tarihin Erozyonu” bafll›kl› bir rapor haz›rlan- kayd›n›n tutulmas› olarak de¤erlendirilmekte- m›fl, hemen arkas›ndan, 1975 y›l› Avrupa Kon- dir. Ancak bu dönemdeki kay›tlar arkeologlar seyi taraf›ndan “Avrupa Mimari Miras Y›l›” ilan taraf›ndan de¤il de, mühendisler taraf›ndan edilmifltir. Bu çerçevede Avrupa Mimari Miras amatör olarak tutulmufltur. Sistemli kentsel ar- Y›l›’n›n bir parças› olarak, Avrupa flehirlerinin keoloji çal›flmalar› ise 20. yüzy›lda II. Dünya arkeolojisine adanm›fl uluslararas› bir konferans Savafl› sonras›nda bafllam›flt›r (Sarfatij ve Melli, düzenlenmifl ve kentsel arkeoloji Londra ve 1999). II. Dünya Savafl› s›ras›nda yo¤un hava Winchester’daki çal›flmalar sonucu kavram ola- sald›r›lar›na maruz kalarak önemli ölçüde zarar rak yerleflerek, ‹ngiltere’den di¤er Avrupa ülke- gören Avrupa’n›n kent merkezleri, savafl sonras› lerine ve dünyaya yay›lm›flt›r. yeniden yap›lanma sürecinde kentlerin alt›ndaki 1970’li y›llarda Avrupa kentlerinde yo¤un arkeolojik miras gerçe¤i ile karfl›laflm›fl, bu keflif- olarak yap›lan inflaatlar›n sonucunda, arkeolojik le birlikte Avrupa kentlerinin kökeni ve tarihsel kültür katlar›n› kurtarma, belgeleme ve gerekti- süreklili¤i ile ilgili sorular gündeme geldi¤inde ¤inde de¤erlendirme olarak karfl›m›za ç›kan arkeoloji kente yönelmifltir (Alt›nöz, 1966:9). kent arkeolojisi, günümüzde, kentin de¤erini Avrupa kentleri bu süreci iki aç›dan olumlu art›ran bir unsur olarak önem kazanmaya baflla- noktaya tafl›may› baflarm›flt›r. Bunlardan normal m›flt›r. Bu çal›flmalar, özellikle kamuoyunda koflullar alt›nda arkeolojik aç›dan incelenmeye kentin geçmifline olan ilgiyi art›rarak, ortaya ç›- müsait olmayan katedraller, büyük kiliseler, pis- kan tarihî dokunun korunmas› konusunda tek- kopos ve kraliyet saraylar› vb. yap›lar savafl son- nikler gelifltirilmesine katk› sa¤lamaya bafllam›fl- ras›nda beklenmedik bir flekilde incelemeye uy- t›r. gun hale gelmifltir. Bu durum, “kentsel arkeolo- Son y›llarda geliflen yap› teknolojileri ile çok ji” kavram›n›n öncüsü olan “kurtarma arkeolo- katl› yap›lar›n artmas›, arkeolojik kültür kat- jisi” yaklafl›m›n› beraberinde getirmifltir. Bu ye- manlar›na zarar vererek, kentin tarihî ve kültü- ni yaklafl›m›n amac›, süratli ve k›smen yap›lan rel dokusunu tehdit etmektedir. Bu nedenledir kaz›larla yeni yap›laflmadan zarar görecek olan ki UNESCO ve benzeri pek çok kurulufl, özel- arkeolojik kal›nt›lar hakk›nda toplanabildi¤i ka- likle “tarihi çok eskilere dayanan kentler”i bu dar bilgi toplamak olmufltur. Çal›flmalar ve arafl- anlamda koruma alt›na alm›fl ve bunlar›n korun- t›rmalar, özellikle, savafltan en çok zarar gören mas› yönünde proje gelifltirmeye ve yapt›r›mlar Almanya, Polonya ve Sovyetler Birli¤i’nin gü- uygulamaya bafllam›flt›r. neyinde yo¤unlaflm›flt›r. Kent arkeolojisi ya da kentsel arkeoloji, ge- Sürecin di¤er olumlu noktas› da arkeoloji- leneksel arkeolojik kaz› tekniklerinin, günümüz nin gömülü an›tlardan gömülü yerleflimlere kentsel alanlar›n›n özel koflullar›nda uyguland›- kaym›fl olmas› ve arkeolojideki bu “yerleflim” ¤› bir yöntemdir. Herhangi bir arkeolojik sit vurgusunun kentsel arkeolojinin ayr› bir disiplin alan›nda yap›lan kaz›dan teknik olarak bir fark› olarak geliflimine katk› sa¤lamas›d›r. olmamakla birlikte zaman zaman çok daha zor-

100 mimar•ist 2010/3 KENT ARKEOLOJ‹S‹ dur. Kurtarma kaz›lar› d›fl›ndaki bilimsel kaz›lar, netiminde yap›lan kaz›larda müteahhit firma kaz› alan›n›n ihtiyaç duydu¤u tüm disiplinler- yetkilileri 12 Haziran’da burada, kaz› ekibinin den uzmanlar›n kat›ld›¤› bir ekip taraf›ndan ya- tüm itirazlar›na ra¤men, onlar›n da gözü önün- p›lmaktad›r. Kaz› sistemini kaz› baflkan› ya da de büyük paletli dozerlerle, Helenistik dönem kaz› heyeti belirlemektedir. Kent kaz›lar› genel- buluntular›n›n geldi¤i kültür tabakalar›n› tahrip likle bölgede bulunan arkeoloji müzeleri dene- etmifltir. Halihaz›rda alanda aç›k gözle görülen timinde, müzenin görevlendirdi¤i kadrolu çal›- ve onlarca metre devam eden Osmanl› su künk- flanlar taraf›ndan yürütülmektedir. Her zaman leri de aç›kta ve belgelenmesi gerekirken müte- arkeolog olmas› flart› aranmayan bu kifliler, mü- ahhit firma taraf›ndan belgelenmesine f›rsat ta- ze kadrosunda bulunan arkeolog, sanat tarihçi, n›nmadan yok edilmifltir. Müze görevlilerinin tarihçi, antropolog, Hititolog, Sümerolog, kaz›y› durdurmak için, kaz› alan›na ça¤›rd›klar› epigrafi vd. meslek gruplar›ndan bir uzman da polis kaz›y› durdurmufl, ancak müteahhit firma olabilmektedir. yetkilileri polisin alandan ayr›lmas›n›n ard›ndan Kent kaz›lar›, önceden planlanmayan kaz›lar yeniden dozerlerle tüm kaz› açmalar›n› tahrip olmalar› nedeniyle kent yap›laflmas›n›n tam or- ederek kaz›ya devam etmifltir. Firma yetkilileri tas›nda ya da bir sokak dokusunun herhangi bir alenen ve kasten 2863 say›l› yasaya ayk›r› ha- yerinde küçük bir parça olarak karfl›m›za ç›kabi- lir. Sokak içindeki çok küçük bir alanda yap›lan Sulukule’de yaflanan sorun, müteahhit firman›n, ifli kaz›larda bile sorunlar yaflan›rken, çok büyük yapt›ran kurum ve belediyenin, bölgenin önemini göz ard› projelerdeki bir kaz›n›n yönetiminin kolay ol- ederek, arkeolojik kaz›y› yapmak istememelerinden mayaca¤› da bilinen bir gerçektir. kaynaklanmaktad›r. Buna iflin bir an önce bitirilmesi Kent içinde yap›lan büyük çapl› kaz›lar, fark- konusundaki bask› da eklenince, yaflanan tablo kaç›n›lmaz l› disiplinlerin bir arada bulunabildi¤i, çal›flma- lar›n birlikte yürütüldü¤ü büyük bir organizas- olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Yaklafl›k befl ayd›r yon olarak de¤erlendirilmelidir. Özellikle tarihî Sulukule’de yap›lan kaz› çal›flmalar›nda, Koruma kentlerde problem olarak ortaya ç›kan ve çözü- Kurulu’na verilen raporlara göre, Osmanl›, Bizans ve münde sorunlar yaflanan projelerde, ortak ak›l Helenistik dönem tabakalar›na ve Bizans dönemi ve akademik çal›flmalar devreye girmeli ve bu mezarlar›na Osmanl› dönemi sulama sistemi künklerine çal›flmalar bir proje olarak bafllat›lmal›d›r. ‹stan- ulafl›lm›flt›r. bul gibi tarihî kentlerde, kent dokusunun ve si- luetinin korunmas›nda, ortaya ç›kar›lan bulun- reket etmifltir. 13 Eylül günü ise bu açmalarda tular›n kentin yaflam›na kat›larak de¤erlendiril- yap›lan tahribat sonucu ortaya ç›kan buluntula- mesinde sistemli bir yap›lanmaya gereksinim r› iflçilere toplatan firma yetkilileri bilerek suç duyulmaktad›r. delillerini de ortadan kald›rm›flt›r. Bunlarla ilgili Belli bir sisteme dayanan arkeolojik kaz›, ki- tüm görüntüler ve belgeler internet sitelerinde flilere ya da kurumlara göre de¤iflmez, sadece yay›Mlanm›fl, de¤il meslekten kifliler, tüm top- alan›n özelliklerine göre kurgulan›r. Bu bilgiler lum bu olanlar› alenen izlemifltir. ›fl›¤›nda, bulgular›n önemi, olmas› gerekenler Böyle bir durumda flikâyet edilecek bir ma- nelerdir, sorular›na yan›t arand›¤›nda, Suluku- kam ya da kurulufl neresidir? Suçlu kimdir? Bu le’de yürütülen kaz› çal›flmalar›na olmas› gere- yap›lan tahribat, bundan sonraki çal›flmalara na- kenden farkl› bir yöntemle bafllanmad›¤› görül- s›l bir emsal teflkil edecektir? Kültür ve Turizm mektedir. Sulukule’de yaflanan sorun, müteah- Bakanl›¤›’n›n ve ilgili Koruma Kurulu’nun bu- hit firman›n, ifli yapt›ran kurum ve belediyenin, radaki ifllevi nedir? Bunlar Sulukule kaz›lar› çer- bölgenin önemini göz ard› ederek, arkeolojik çevesinde cevaplanmas› gereken çok önemli so- kaz›y› yapmak istememelerinden kaynaklan- rulard›r. Bu sorular›n cevab› al›nmadan, Sulu- maktad›r. Buna iflin bir an önce bitirilmesi ko- kule Projesi ve bundan sonra “Tarihî nusundaki bask› da eklenince, yaflanan tablo ka- Yar›mada’da” uygulanmas› gereken projelerin ç›n›lmaz olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Yaklafl›k hayata geçirilmesindeki kuflkular, ‹stanbul’un befl ayd›r Sulukule’de yap›lan kaz› çal›flmalar›n- gelece¤i için kayg› vericidir. Asya ile Avrupa’y› da, Koruma Kurulu’na verilen raporlara göre, birbirine ba¤layan ‹stanbul’un en önemli geçifl Osmanl›, Bizans ve Helenistik dönem tabakala- yeri olarak tarihin hemen her döneminde r›na ve Bizans dönemi mezarlar›na Osmanl› dö- de¤erini koruyan “Tarihî Yar›mada” gibi önem- nemi sulama sistemi künklerine ulafl›lm›flt›r. ‹s- li bir bölgesinin sorumlulu¤unu tafl›yan Kültür tanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürlü¤ü’nün de- ve Turizm Bakanl›¤› ve bölgenin Belediye Bafl-

mimar•ist 2010/3 101 KENT ARKEOLOJ‹S‹

Sulukule’de yürütülen kaz› çal›flmalar› ve inflaatlar. (http://sulukulegunlugu.blogspot.com) Kaz›larda, apar topar gözden geçirilen molozlar. (http://www.fatihhaber.com/sulukule-haziran.htm) Urban Archaeology and Sulukule

Urban archaeology is a method of implementing traditional archaeological digging techniques under the special conditions of today’s urban environment. kanl›¤›, son geliflmelerle bu büyük sorumlulu¤u Scientific excavations other than relief excavations are conducted by a team kald›ramayaca¤›n›n sinyallerini vermektedir. including experts from all the disciplines that the site requires. Based on a Son derece önemli bir tarihsel dokuya sahip specific system the archaeological excavation does not change according to any olan Tarihî Yar›mada ile ilgili Kültür ve Turizm person or any institution, it is only established in line with the specifications of the site. Bakanl›¤›’n›n bir an önce tarihî dokuya sahip In light of this information, we can say that the excavation studies in Sulukule, ç›kacak kültür politikalar› oluflturmas› gerekti¤i Istanbul have not started in an inconvenient way. However the problem in ortadad›r. Sulukule stems from the reluctance of the construction company, the employer Özellikle kentsel dönüflüm projeleri ad› al- institution and the municipality for any archaeological excavation by ignoring the t›nda ortaya at›lan projelerin h›zla hayata geçiril- significance of the site. di¤i bu dönemde projelerin kamuoyu ve sivil According to the reports presented to the Conservation Council, Ottoman, toplum örgütleri ile paylafl›lmas›, bölge halk›n›n Byzantine and Hellenistic layers, Byzantine graves and Ottoman water system bu sürece dahil edilmesi, arkeolojik çal›flmalar›n pipes have been reached during the digging works held since five months. On the projeler hayata geçirilmeden çok önce bafllat›l- 12th of June, the officials of the construction company destroyed the cultural layers of Hellenistic period with huge bulldozers before the eye and in spite of all mas› gerekmektedir. the objections of the excavation team who is working under the supervision of the Yaklafl›k 8000 y›ll›k geçmifli ile dünyan›n en Directorate of Istanbul Archaeological Museums. Similarly, the tens of meters önemli tarihî kentlerinden birisi ve “Dünya Kül- long overtly seen Ottoman water system pipes have been totally destroyed by the tür Miras›”n›n önemli bir parças› olan ‹stanbul, construction company without letting the archaeological pipes to be recorded. s›radan bir kent muamelesi ile karfl› karfl›ya Those company officials are publicly and deliberately acted in contrary to the Law getirilmemelidir. no 2863. Moreover, they made their workers collect the findings which came out Arkeologlar Derne¤i ‹stanbul fiubesi’nin as a result of that destruction and thereby they swept away the proofs of guilt. sorumluluk alan› içinde bulunan ‹stanbul’da, The doubts about the Sulukule Project and other projects to be realized soon in özellikle “Suriçi” olarak da bilinen “Tarihî the Historical Peninsula of Istanbul are worrisome for the future of the city. It is obvious that the Ministry of Culture and Tourism has to establish those cultural Yar›mada”da yap›lmakta ve yap›lacak olan policies to protect the historical sites of the Historical Peninsula. Especially in kaz›lar› yak›ndan izleme karar› alan derne¤imiz, such a period when so many projects under the name of “urban transformation konunun takipçisi olaca¤›n›n da alt›n› çizmek- projects” are being rapidly realized, the projects should be shared with the public tedir. and the NGOs, the residents of the region should be included in the process, and the archaeological studies should have been initiated long before the projects are Kaynakça: • Sarfatij, H., Melli, P. (1999) “Archaeology and the Town started to be realized. “Report on the situation of urban archaeology in Europe”, The Istanbul Branch of the Association of Archaeologists has decided to monitor Council of Europe. the excavations underway and to be held, and declares to be a pursuer of the • Alt›nöz, G. B. (1966), Urban Archaeology: as the bases for issue. the studies on the future of the town case study: Bergama, Ankara, s.9.

102 mimar•ist 2010/3 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI Uluslararas› Kapitalizmin De¤ifltirilemez ‹mkâns›zl›¤› fiükrü Sürmen

Uluslararas› kapitalizmin de¤ifltirilemez im- için, bunu hemen kabul etmemiz gerekmez mi? kâns›zl›¤›; bir hipermarketin ikazlara ra¤men Çünkü ba¤l›l›klar, aidiyetler, tan›fl›kl›klar yok- befl y›ld›r hâlâ 2,50 metre olan özürlü arac› oto- tur; sürekli de¤iflen flartlar ve ç›karlar vard›r. park yeri geniflli¤i ve bir türlü tamir ettirilmeyen Belki ödül töreni bile henüz bitmifltir ve baflar› özürlü al›flverifl sepeti... plaketi ve ödül paras› da hâlâ elimizdedir, ama gitmemiz gerekir, çünkü hayat dinamiktir... Mimar.ist’in ‹lk Say›s›nda Bana kal›rsa uluslararas› kapitalizmde kifliler Bir Hipermarkete Övgü Vard› söz konusu de¤ildir. Belli metalik yasalar, belli Mimar.ist dergisinin ilk say›s›nda (2001 y›l›) bu süreçler ve belli ba¤lant›lar çerçevesinde beyin- dergiye ilk yaz›m› da yazm›fl bulunuyordum. ler ve emekler hizmete sunulmaktad›r. Her fley Yaz›m›n önemli bir k›sm›nda bir hipermarketin dijital olarak tablolarda belirir ve karfl›l›klar pa- özürlü müflterileri için ortaya koydu¤u duyarl›- rasal yo¤unluklar olarak formüllerle elde edilip l›klara dikkat çekmek istemifltim. Bu hipermar- emek sunan canl›lar›n uluslararas› kapitalizmin ket, geniflli¤i yetersiz de olsa, özürlü otomobil- belirledi¤i ceket ceplerine konulur. Bu paralarla leri için iflaretli otopark yerleri ay›rm›flt› ve te- da marketlerden al›flverifl yap›l›r, belli kalorilik kerlekli sandalyedeki müflterilerin al›flverifllerini g›dalar ve çevre cihazlar› sat›n al›narak belli kolaylaflt›rmak için de özel tasar›ml› al›flverifl metrekarelik evlere götürür. Bu evlerde emekle- arabalar›n› girifl k›sm›nda haz›r bekletmeye bafl- rini uluslararas› kapitalizmin hizmetine sunmufl lam›flt›. Ülkemizde bu gibi hamleleri yeni yeni bulunan canl› varl›klar yaflamaktad›r. (Bunlar›n görmeye bafll›yorduk. Ben de bu yüzden hayli canl› varl›klar olduklar› ispat gerektirmeyen ger- sevince kap›lm›flt›m ve bu müesseseyi överek ör- çeklerdendir.) nek göstermifltim. Sonra aradan y›llar geçti ve Peki, o zaman bu uluslararas› kapitalizmdeki durum biraz da komik bir sonuçta neredeyse ki- “sadakat” durumlar›n› nereye monte edebiliriz? litlendi. Hayli zor bir ifl. Zor de¤il, imkâns›z asl›nda. Ama gene de siz bunu bu flekilde ortaya sürme- Uluslararas› Kapitalizmde yin de ruhlar ve kafalar kar›flmas›n. Ruhlar ve “Sadakat” Durumlar›... kafalar m›? O da ne? Dijital olarak bana tablo- Borsaya ve dünyaya aç›lm›fl çok büyük bir Ame- larda bunlar› gösterebilir misiniz?... rikan flirketinin uzun y›llard›r kendisinde çal›fl- makta olan baflar›l› bir Türk mühendisine “Sa- Önce Dede Bir Dükkân Açm›flt›... dakat Ödülü” verdi¤ini iflitti¤imde hayli flafl›r- Hikâye bence flöyle gelifliyor: Dede önce bir m›flt›m. (Mesela, 10.000 dolarl›k bir “Sadakat” çarfl›da bir dükkân aç›yor. Burada ticarete bes- ödülü... Daha az sad›k bulunursan›z belki de meleyle bafllan›yor, müflterilerle dostluk iliflkile- 3000 dolar, ama sadakatte kendinizi parçala- ri içinde bulunuluyor; çaylar içilerek sohbetlerle m›flsan›z belki 100.000 dolar... Sadakatmetre mallar al›n›yor, sat›l›yor; cenazelere, dü¤ünlere ile yap›lan ölçümler sonucu uluslararas› kapita- gidiliyor; baflka flehirlerden gelen müflteriler ak- lizm sizin için rakam belirleyecek...) raba gibi karfl›lan›yor... Sonra ticaret ve sat›fl ge- Güzel de, mademki hepimiz tam profesyo- lifliyor. Ma¤aza ve atölye büyüyor, bir müessese nelleriz; yerimiz, yurdumuz, sabit ba¤lant›lar›- olufluyor, iflçiler al›n›yor. Müessesenin kurulu- m›z yoktur, o zaman bu ödülü ald›ktan yar›m flundaki hat›ralar, sevinçler, al›flkanl›k haline gel- saat sonra baflka bir uluslararas› flirketten önem- mifl günlük faaliyetler ve fazla telafll› olmaman›n li bir transfer paras› ve almakta oldu¤umuzun huzurlu havas› henüz korunmaktad›r. Dede, iki kat› bir maafl teklifi gelince, oyunun kurallar› babaya müesseseyi patlama noktas›nda devredi- gere¤i, kapitalizmin ruhuna ihanet etmemek yor. Baban›n döneminde büyüme geometrik

mimar•ist 2010/3 103 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI

olarak devam ediyor, Allah “Yürü ya kulum!” Bafllang›ç noktas› ve eski isimler tamamen diyor, tutulan alt›n oluyor, yeni ortaklarla aile unutulmufltur. fiirketi kuran isimler bu flirketten flirketinden yabanc›laflm›fl bir yönetime ve pro- çoktan uzaklafl›p dünyan›n baflka bir köflesinde- fesyonelli¤e geçiliyor ve sonunda borsaya aç›l- ki yeni flirketler, yeni f›rsatlar, yeni gelecekler, ma... Geliflme h›zla devam ediyor. Rastlant›yla yeni hayaller için yola koyulmufl bulunuyorlar. çok uygun bir çal›flma alan›na ve konjonktüre Art›k bu flirkette sokaktaki vatandafl›n çok uza- denk düflülmüfl bulunuyor. Art›k bu büyük flir- ¤›nda, kifliliklerden kopar›lm›fl bir mekanizma ketin sahipleri hayli yükseklerde olduklar›ndan yürürlüktedir. fiirketin hisseleri devaml› al›n›p müflterilerle kiflisel iliflkileri tamamen sona er- sat›l›yor. Her fley her an de¤iflebilir. fiirket yöne- mifltir. Bir zaman sonra yabanc› ortaklar da oyu- ticili¤i bir maske gibi tak›l›p ç›kar›labiliyor. fiir- na kat›l›yorlar. Hem art›k yerli yabanc› diye bir ketteki odalar, koltuklar ve maskeler; paran›n fley de kalmam›fl oluyor. fiimdi bir dünya flirketi- pencerelerden ve kap›lardan girifl ç›k›fl› ile bir yiz. Yeni Zelandal› tan›mad›¤›m›z ortaklar›m›z anda sahip de¤ifltirebiliyor. Gerçek profesyonel- da var. Kifliler sahneden tamamen çekilmifl olu- likse insan isimlerinin ortadan kalkmas›yla ger- yorlar. Baba dededen binlerce defa daha zen- çekleflmifl oluyor. Belli anlardaki ortaklar da bu gindir. Çocuksa babadan binlerce defa daha çark›n künhüne vak›f de¤iller. Evet, durum bir

Özürlü al›flverifl zengin, ama ismi ortalarda fazla geçmiyor. Hem hayli sislidir. Ama zaten modernite de bir esra- sepetlerinin ilk geldi¤inde belki bu çocuk muazzam yükseklikteki tekliflere rengizli¤e gömülme, sisin hayata çökmesi ve in- üzerinde bulunan dayanamam›fl ve flirketteki bütün pay›n› sat›p sandan uzaklaflma de¤il midir ?... Öte yandan, mandallar. baflka flirketler kurmufltur. fiimdi art›k hiçbir ül- tehlikeli tablolar da uluslararas› kapitalizmin fla- Her iki mandal› da kenin olmayan dev bir üretim ve ticaret ayg›t›- n›ndand›r. ‹lk sahne sisler, dumanlar içinde, kopmufl olan özürlü n›n ortada efsane gibi dolaflan isminin ard›ndaki ama ilk etki olarak çok parlak gözüken renklerle al›flverifl sepeti. derin yap›y› kavrayamaz durumday›z. bafllarken, uluslararas› kapitalizmin daha sonra- ki sahnelerinde flirketin dev gövdesinin birden anlafl›lmaz biçimde çürümeye bafllamas›yla, pa- nik halindeki binlerce orta¤›n yapt›klar› ç›lg›n hareketler dikkat çekebilir ve ifllerin 盤›r›ndan ç›kmas›yla da olaylar karakolda bitebilir...

Ben de Birtak›m ‹nsanlara Baz› fieyler Anlat›yorum Sanm›flt›m Evet, ben y›llar önce aç›lm›fl bulunan bu büyük hipermarkete s›kça olmasa da, gidip gelmeye devam ettim. Önceleri özürlü araçlar› için ayr›l- m›fl otopark yerlerinin geniflliklerinin 2,5 m. ol- mas› beni o kadar rahats›z etmemiflti. Ama gene de birkaç görevliye durumun olumsuzlu¤unu bildirdim. Kendim de bir tekerlekli sandalye sa- kat› olarak özel otomobilimi bu ayr›lan yerlere de¤il de, arabadan indi¤imde kap›n›n önünün kapanmayaca¤› noktalara park etmeye baflla- d›m. Derken, bu al›flverifl merkezindeki, o bafl- tan övgüyle iyi bir hizmet olarak bahsetti¤im özürlü al›flverifl arabalar›n›n mafsal sabitleme mandallar› birer birer k›r›lmaya bafllad›. Sonun- da da hiçbirinde mandal kalmad›. Neticede bu al›flverifl arabalar›n›n tekerlekli sandalyeye ba¤- lanmalar› ve onunla birlikte hareket etmeleri adamak›ll› zorlaflt›. Ben bu durumu da görevli- lere ve orada bulabildi¤im baz› yöneticilere an- latmaya devam ettim. Kendilerine baz› bilgi kayna¤› kitaplardan da hediye ettim. ‹flin komik taraf›, bütün mandallar k›r›lm›fl bulundu¤un- dan, benim görevlilere bu mandallar›n daha ön-

104 mimar•ist 2010/3 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI ce var oldu¤unu ispatlamam da pek mümkün rak daha sonra oradan ayr›lm›fl oluyorlard›. olmuyordu. Ama fiziksel olay› ayr›nt›yla anlat›- Hofl, derdimi anlatmaya çal›flt›¤›m kifliler ayn›la- yor ve olumsuzlu¤un pratik tablosunu net ola- r› da olsayd› durum de¤iflecek de¤ildi. Çünkü rak izah ediyordum. bu uluslararas› ifl ve tecim ayg›t›, o kifli için bir Ayn› durum y›llarca devam etti. Ben de ora- anlam ifade etmemekteydi. O ayg›t için teker ya her u¤rad›¤›mda bu al›flverifl arabalar›n›n teker insanlar bir anlam tafl›mad›klar› gibi; o te- mandallar› ile özürlü otopark yerlerinin geniflli- cim ayg›t› da, ondaki eylem ve insan iliflkileri de; ¤i konular›n› görevlilere anlatt›m durdum. Bir onda çal›fls›n çal›flmas›n, insanlar için bir anlam yandan da “flikâyet ve dilekler” kutusuna bu veya üzerinde düflünülecek bir de¤er tafl›m›yor- hususlar› yaz›p at›yordum. Burada bazen a¤›r lard›. Somut olarak belirmifl yanl›fllar ve insani sat›rlar ve sert ifadeler kulland›¤›m da oluyordu, olmayan durumlar da uluslararas› kapitalizm ve ama bunlar hiçbir fleyi de¤ifltirmedi... Özürlü flirket yap›lanmas› içinde, birtak›m profesyonel- otopark yeri geniflli¤i hâlâ 2,5 metre; özürlüler lerin dar zaman aral›klar›ndaki yo¤un ve kesin için bulundurulan al›flverifl arabalar›n›n mandal- zararlar› söz konusu de¤ilse, herhangi bir de¤i- lar› da hâlâ yok. Üstelik flimdi hizmet daha da flim meydana getiremezdi. Çünkü kiflilikler ve gerilemifl durumda: Özürlü al›flverifl sepetleri etkilenifller çok geçiciydi ve menfaatle ba¤lant›- flimdi ancak kimlik b›rak›larak al›nabiliyor ve es- l›yd›. Hat›ralar, aidiyetler, savunulacak de¤erler, kiden hemen giriflte bulunan bu araba-sepetler sadakatler ortadan kald›r›lm›flt›. Dünya sistemi- Geniflli¤i yanl›fl olarak 2,5 art›k uzaklarda sakland›¤›ndan, bunlar›n getiril- nin istedi¤i profesyonellik de asl›nda buydu... metre seçilmifl özürlü mesini de beklemek gerekiyor. (Sa¤lam kifliler- Y›llar önce bu yanl›fll›klar›; 2,5 metre olan otopark yeri. den kimlik al›nmazken, sakat kiflilerden al›flverifl otopark yeri geniflli¤i ile k›r›k al›flverifl sepeti Bu al›flverifl merkezinin arabas› verilirken kimlik talep edilmesinin ay- mandallar›n› ilk kez anlatt›¤›m kifli belki de flu yanl›fl tasar›mlanm›fl r›mc›l›¤a girdi¤ini de görevlilere bildirmeme anda rakip bir uluslararas› flirkette daha iyi bir özürlü tuvaleti. ra¤men durum de¤iflmedi.) Ben de birtak›m insanlara birtak›m durumla- r› anlatabilirim sanm›flt›m. Ama demek ki, orta- da art›k kifliler yoktu. Uluslararas› flirketlerin yü- rüyen canl› makineleri vard›. Uluslararas› flirket- lerin ifllerini yürütmekte olan kifliler asl›nda ön plandaki saydam yüzeylerdi. Arkadaki devasa fonda tamamen geçirimsiz bir yüzey olarak uluslararas› flirket bulunmaktayd›. Yanl›fl, eksik veya hayat›n olumlu ak›fl›na ayk›r› oldu¤unu id- dia etti¤iniz fleyler öndeki saydam insan yüzey- lerinde hiçbir etki b›rakmadan arkadaki fona ge- çip orada bir iz olarak kal›yorlard›. Ne var ki, bu fon da tamamen cans›z maddelerden yap›lm›flt› ve insanl›k durumlar›n› alg›lama yüzeylerine sa- hip de¤ildi. Neticede, uluslararas› flirketlerde ifl- lerin ve durumlar›n mutlak ve belirli anlamlar› olmad›¤› anlafl›l›yordu. Bu ortamda hiçbir fleyin sahiplenilmesi beklenemiyordu. Uluslararas› ka- pitalizm sa¤›r yüzeylerden meydana geliyordu.

Demek ki Uluslararas› Kapitalizm ‹mkâns›zm›fl Y›llard›r devam etmekte olan bu umursamazl›k akl›ma flunu getirdi: Uluslararas› kapitalizm im- kâns›zd›r. Çünkü insan, yarat›l›fl› gere¤i yapt›¤› iflte bir anlam bulmak ister. ‹nsan için bir anlam içeri¤i olmayan ifller, süreçler ve yap›lar yabanc›- laflt›r›r. Ben o al›flverifl merkezinde her seferinde farkl› kiflilere anlatmaya çal›fl›yordum derdimi. Birkaç zaman önce rastlad›¤›m ve kendilerine sorunu aktarmaya çal›flt›¤›m insanlar genel ola-

mimar•ist 2010/3 105 FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI

maaflla çal›flmaktad›r. Belki oradan da yar›n ay- katlar› ›fl›l ›fl›ld›. Anlams›z bir flehrin içinde tek r›l›p baflka bir yerde çal›flmaya bafllayacakt›r. bafl›na anlams›z bir flehirdi o... Uluslararas› kapitalizmde girilip ç›k›lan hiçbir Bu uluslararas› kapitalizmin ve uluslararas› kap›n›n, hiçbir ismin, hiçbir komflulu¤un, hiç- flirketlerin durumu üzücü. Çünkü bunlar›n pefl- bir tan›fl›kl›¤›n, hiçbir logonun, hiçbir lerinden a¤layacak insanlar› yok... baflar›n›n, hiçbir eylemin; hiçbir insan teki için Sükrü Sürmen, Mimar bir anlam›n›n bulunmad›¤› söylenebilir. Yüzlerce ›rk›n, dilin ve kültürün kaynaflt›¤›, kimseye ait olmayan büyük bir ça¤dafl metropol tasavvur edin. Uzakta, belki yüzlerce katl›k, dev bir bina dikkatinizi çekmifl olsun. Oraya var- d›n›z ve hangar gibi bir kap›dan da binaya gir- diniz. Meraktas›n›z, ama binadaki insan ak›fl›n- daki tamamen ifadesiz yüzler size itici gözüküyor. Kimse sizi fark etmiyor gibi. ‹nsan- lar kurulmufl makineler gibi yan›n›zdan h›zla geçiyorlar. Üniformal› bir görevli çarpt› gözünüze. Ona yaklaflt›n›z ve “Bu yüksek duruflun, bu strüktürün, bu girifl ç›k›fllar›n, bu iflleyifllerin, bu insanlar›n anlam› nedir acaba?” diye sordunuz. Ama bir dakika, belki o sizin kulland›¤›n›z dili bilmiyordur. Yüzünüze yabanc› yabanc› bakt› ve size arkas›ndaki bir bankodan bir liste uzatt›. Bu listede o met- ropolde konuflulan diller s›ralanm›flt›r. Siz bu dillerden birini parma¤›n›zla gösterdiniz. O zaman görevli boynundaki bir mikrofona bir fleyler söyledi. Sonra da uzaktan baflka bir görevlinin yaklaflt›¤›n› gördünüz. Yeni gelen görevli size dilinizle hitap etti ve arzunuzu sor- du. Siz ona da ayn› soruyu yönelttiniz: “Bu devasa duruflun, bu strüktürün, bu düzlem ve yüzeylerin, bu insan ak›fllar›n›n, bu iflleyifllerin anlam› nedir?” Görevli hafif bir tebessümle çok k›sa bir cevap verdi: “Bunlar› bilemem, ben yal- n›z bugün ve yaln›z bu katta görevliyim.” Son- ra binada biraz daha dolaflt›n›z. Ama kav- ranabilecek hiçbir anlam›n bu çat› alt›nda mev- cut bulunmad›¤›na da kani oldunuz... Sonra geceleyin o çok büyük binaya uzaklardan bak- t›n›z. Uzak karanl›¤›n ortas›nda onun bütün

Unchangeable Impossibility of International Capitalism

In today’s world of big capitals you don’t find human beings facing you, instead, you find distent professional attitudes and urgent benefits of large-scale international companies. There are no more people at the gates. A huge machine, instead of a person, welcomes people. The human interactions and to take care of lives are not possible any more. Everyone seems to fit temporarily everywhere. Everything is instantly bought and sold. Therefore, the people and the councils that would show a sincere sensibility to the problems among the international companies can not take place in the capitalist system of the world. Consequences of wrong designs and wrong implementations can last for years.

106 mimar•ist 2010/3 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY “Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve Yönetimi” Yönetmeli¤inin Mimarlara Getirdi¤i Sorumluluklar Sevtap Y›lmaz Demirkale - Mine Aflc›gil Dincer

ünlük yaflamda, seslerin varl›¤›, insanlar›n ve sakatl›¤a ba¤l› olarak farkl› gruplar, mekânla- GGkendilerini iyi hissetmesi için gereklidir. r› farkl› flekilde kullan›r ve farkl› düzeyde ve tip- Konuflma, müzik, do¤adaki sesler, yaflant›m›z te gürültüye maruz kal›rlar. Bu sa¤l›k aç›s›ndan için vazgeçilmezdir. Ancak, istenmeyen ses ola- eflitsizli¤e neden olur. Örne¤in; yafll› insanlar, rak tan›mlanan gürültü, insan sa¤l›¤›n› olumsuz sakatl›¤› bulunanlar, iflsizler, uzun süreli bir has- olarak etkiler. Günümüzde gürültünün olum- tal›¤› olanlar ve çocuklar›na bakan kad›nlar, bir suz etkileri, eskiden oldu¤u gibi, sadece fabri- ifli olanlara göre evde daha çok zaman geçirirler. kalarda uzun süreli gürültüye ba¤l› iflitme kayb› Düflük gelir grubundaki insanlar›n yaflad›¤› ko- durumlar›nda incelenmemektedir. Araflt›rmalar, nut bölgelerinde insanlar›n daha yüksek d›fl gü- aç›k alanlar ve iç mekânlardaki her tip gürültüyü rültüye maruz kalmalar› ve daha düflük gürültü kapsamaktad›r. Bunlarla beraber dikkate al›n- yal›t›m› yap›lm›fl olmas› muhtemeldir. Avrupa mas› gereken birçok etken bulunmaktad›r, hac- Birli¤i verilerine göre, Avrupa Birli¤i ülkelerinin nüfusunun % 40’› 55 dBA’y› aflan trafik gürül- min kullan›m›, hangi zamanda kullan›ld›¤›, gü- tüsüne, % 20’si gündüz 65 dBA’y› aflan gürül- rültünün süresi ve tipi gibi (Y›lmaz Demirkale, tüye ve % 30’u gece 55 dBA’y› aflan gürültüye 2007). maruz kalmaktad›r (Y›lmaz Demirkale, 2007). Dünya çap›nda duruma bak›ld›¤›nda, gürül- 1995 y›l›nda ‹sviçre’de konutlar aras›nda is- tüden kaynaklanan iflitme kayb›, geri dönüflü tenilen ses azalt›m de¤eri ile ilgili bir araflt›rma mümkün olmayan ifl kazalar›ndan birisidir. Ge- yap›lm›flt›r. Analiz için 2322 kat›l›mc› kullan›l- liflmekte olan ülkelerde, sadece iflyeri gürültüsü m›fl, bunlar›n % 65’i çok katl› evlerde, % 20’si de¤il, çevre gürültüleri de iflitme bozuklu¤u müstakil evlerde, % 10’u teras evlerde ve % 5 i için risk oluflturmaktad›r. 1995’te düzenlenen di¤er tip evlerde yaflamaktad›r. Sorulan ana so- Dünya Sa¤l›k Kongresi’nde “dünyada 120 mil- rulardan bir tanesi; e¤er dairenin ses yal›t›m› ar- yon insan›n iflitme bozuklu¤u sorunu oldu¤u” t›r›labilirse daha fazla kira ödemeyi kabul edip belirtilmifltir. Japonya’da ise, bir anket düzenle- etmeyecekleridir. Bunun karfl›l›¤›nda al›nan ce- nerek, gece oluflan gürültülerin uyku kalitesine vaba göre, nüfusun % 60’› e¤er ses yal›t›m› art›- olan etkisi ölçülmeye çal›fl›lm›fl, bu araflt›rma r›labilirse % 10 daha fazla kira ödemeye raz› ol- 20-80 yafllar› aras›nda 3600 kad›na uygulanm›fl- mufltur (Y›lmaz Demirkale, 2007). Güney Kore t›r. Kifliler, farkl› gürültülere sahip, sekiz adet Seul’da yap›lan bir araflt›rmaya göre, trafik gü- karayolu kenar› bölgesinden seçilmifltir. Sonuç- rültüsündeki % 1’lik art›fl arsa fiyat›nda % 1,3 lar göstermifltir ki, al›nan uykunun kalitesi, gece azalmaya sebep olmaktad›r. Güney Kore Buc- oluflan trafik hacmi ile iliflkilidir. Ankette uyku heon’da yap›lan bir araflt›rmaya göre, trafik gü- kalitesini belirleyen parametreler ise, uykuya rültüsündeki 1 dB’lik art›fl apartman dairesi fiya- dalmadaki güçlük, uyku s›ras›nda uyanma, çok t›nda % 0,3 azalmaya sebep olmaktad›r (Aflc›gil, erken kalkma, uykusuzluk hissetmedir (Y›lmaz 2009). Demirkale, 2007). 1971’de Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün (WHO) Gürültünün ‹nsan Üzerinde Etkileri çal›flma grubu taraf›ndan “gürültünün, insan Gürültünün insan üzerindeki etkileri incelenir- sa¤l›¤›na karfl› ana bir tehdit olarak görülmesi ken üç önemli etken göz önüne al›nabilir: gerekti¤i” bildirilmifltir. WHO, sa¤l›¤›, sadece 1. Can s›kmas›, hastal›k veya zay›fl›¤›n bulunmamas› olarak de- 2. ‹letiflimi engellemesi, ¤il, tam anlam›yla fiziksel, ruhsal, sosyal refah ve 3. Devaml› duyma bozuklu¤u riski. mutluluk olarak tan›mlar (Y›lmaz Demirkale, Gürültünün insan sa¤l›¤›na olan etkileri bir- 2007). kaç ana bafll›k alt›nda toplanabilir. Bunlar; Avrupa Birli¤i, gürültü konusunu eflitlik 1. Gürültüye ba¤l› iflitme bozuklu¤u, üzerinden ele almaktad›r. Gelir, cinsiyet, yafl, ›rk 2. Konuflman›n engellenmesi,

mimar•ist 2010/3 107 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY

3. Gürültünün uyku üzerindeki etkileri, rinde zararl› etkilere sebep olabilece¤i ve çevre- 4. Gürültünün kardiyovasküler ve fizyolojik sel gürültü kalitesini koruman›n gerekli oldu¤u etkileri, yerlerde, gürültüyü önleme ve azaltmaya yöne- 5. Gürültünün ruh sa¤l›¤› üzerindeki etkileri, lik eylem planlar›n›n haz›rlanmas› ve bu planla- 6. Gürültünün ifl performans› üzerindeki et- r›n uygulanmas› (ÇOB, 2010). kileri, Yönetmelikte, yap›lar›n gürültüye hassasl›k- 7. Gürültünün konut alanlar›ndaki genel lar› belirlenmifl ve buna uygun tan›mlamalar ya- davran›fl ve rahats›zl›k üzerindeki etkileri. p›lm›flt›r. Çok hassas kullan›mlar, konut, yatakl› Tabloda, gürültülerin s›n›fland›r›lmas› veril- hizmet veren sa¤l›k kurumlar›, e¤itim kurumla- mektedir (Y›lmaz Demirkale, 2007). r›, çocuk ve yafll› bak›m evleri, canl› müzik izni alm›fl olan oteller hariç di¤er oteller, aç›k arazi- I. Derecedeki Gürültüler deki ve yerleflim alan› içindeki sessiz alanlar gibi • Konforsuzluk kullan›mlar› belirtmekte; orta derecede hassas • Rahats›zl›k kullan›mlar ise idare ve ticaret binalar›, çocuk 30 – 65 dBA • S›k›lma duygusu • K›zg›nl›k bahçeleri, oyun alanlar› ve spor tesisleri gibi • Konsantrasyon kullan›mlar› belirtmektedir. Gürültüye hassas • Uyku bozuklu¤u kullan›mlardaki çevresel gürültü esaslar›ndan II. Derecedeki Gürültüler baz›lar› afla¤›da verilmifltir: • Fizyolojik gürültü 1. Mevcut yap›larda; tesisat dairelerinde ve- 65 – 90 dBA • Kalp at›fl›n›n de¤iflimi ya yap› içinde veya d›fl›nda herhangi bir yerde • Solunum h›zlanmas› bulunan so¤utma fan›, iklimlendirme sistemle- • Beyindeki bas›nc›n azalmas› III. Derecedeki Gürültüler ri, hava kanallar›, temiz ve pis su tesisat›, jenera- 90 – 120 dBA • Fizyolojik gürültü tör, hidrofor, kompresör, yakma kazan›, asan- • Bafl a¤r›s› sör, çöp bacalar› gibi kaynaklardan; ortak bölme IV. Derecedeki Gürültüler elemanlar›, ara döflemeler, tavan ve bitiflik du- 120 – 140 dBA • ‹ç kulakta bozukluk Tablo 1. Gürültülerin varlar veya hava arac›l›¤›yla hassas kullan›mlara V. Derecedeki Gürültüler S›n›fland›r›lmas› (Y›lmaz iletilen gürültü seviyesi Leq gürültü göstergesi 140 > dBA • Kulak zar›n›n patlamas› Demirkale, 2007). cinsinden arka plan gürültü seviyesini 5 dBA’dan fazla aflamaz. Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve 2. Radyo, televizyon, müzik seti ve her türlü Yönetimi Yönetmeli¤i müzik aletlerini çok ve orta derecede hassas kul- “Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve lan›mlar›n bulundu¤u alanlarda çalmak yasakt›r. Yönetimi Yönetmeli¤i” (2002/49/EC) Avru- 3. Çok ve orta derecede hassas kullan›mlar›n pa Birli¤i uyum sürecinde ortaya ç›kan ortak tu- bulundu¤u alanlarda, yüksek sesle konuflarak, tum belgesi uyar›nca Çevre ve Orman Bakanl›¤› ba¤›rarak ve anons sistemleri gibi ses yükseltici taraf›ndan 1 Nisan 2005’te yürürlü¤e konul- araçlar kullanarak propaganda, reklam, duyuru, mufl, 7 Mart 2008’de ve en son 4 Haziran tan›t›m ve sat›fl yapmak yasakt›r. 2010’da yenilenmifltir. 4. Çok hassas kullan›mlar›n içinde ve 350 Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve metre mesafesinde, dikifl makinesi, matkap, tes- Yönetimi Yönetmeli¤i (2002/49/EC), çevre- tere, ö¤ütücü, çim biçme makinesi, koflu band› sel gürültüye maruz kal›nmas› sonucu kiflilerin veya benzeri araçlar›n 19.00-07.00 saatleri ara- huzur ve sükûnunun, beden ve ruh sa¤l›¤›n›n s›nda çal›flt›r›lmas› veya çal›flt›r›lmas›na izin ve- bozulmamas› için gerekli tedbirlerin al›nmas›n› rilmesi yasakt›r. sa¤lamak için haz›rlanm›flt›r. Bunu baflarmak 5. Çok hassas kullan›mlar›n bulundu¤u için s›rayla afla¤›daki tedbirlerin kademeli olarak alanlarda e¤lence amac›yla patlay›c›, maytap, uygulamaya konulmas› istenmektedir: havai fiflek ve benzeri fleyleri kullanmak yasakt›r; 1. De¤erlendirme yöntemleri kullan›larak ancak ‹l Mahalli Çevre Kurulu karar› ile belirle- haz›rlanan gürültü haritalar›, akustik rapor ve necek alanlarda ve saatlerde, yerel mülki amirin- çevresel gürültü seviyesi de¤erlendirme raporu den izin al›narak yap›labilir. ile çevresel gürültüye maruz kalma seviyelerinin 6. Siren, düdük veya benzeri acil ve ola¤a- belirlenmesi, nüstü durum sinyal aletlerinin acil ve ola¤anüs- 2. Çevresel gürültü ve etkileri hakk›nda ka- tü durum d›fl›nda çal›flt›r›lmalar› yasakt›r. muoyunun bilgilendirilmesi, 7. Çok hassas kullan›mlar› etkileyebilecek 3. Gürültü haritalar›, akustik rapor ve çevre- flekilde konser, gösteri, miting, tören, festival, sel gürültü seviyesi de¤erlendirme raporu so- dü¤ün ve benzeri gibi aç›k hava faaliyetlerinin nuçlar› esas al›narak, özellikle çevresel gürültü- gerçeklefltirilmesi yasakt›r. Orta derece hassas ye maruz kalma seviyelerinin insan sa¤l›¤› üze- kullan›mlar›n bulundu¤u alanlarda bu tür faali-

108 mimar•ist 2010/3 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY yetlerden çevreye yay›lan gürültü seviyesi Leq Planlanan / Yenilenmifl / Mevcut Yollar gürültü göstergesi cinsinden mevcut arka plan Onar›lm›fl Yollar Alanlar gürültü seviyesini 5 dBA’dan fazla aflamaz Lgündüz Lakflam Lgece Lgündüz Lakflam Lgece (ÇOB, 2010). (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) Gürültüye hassas Gürültü Kaynaklar› S›n›r De¤erleri kullan›mlardan e¤itim, kültür ve Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve Yö- sa¤l›k alanlar› ile yazl›k ve kamp 60 55 50 65 60 55 yerlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u alanlar netimi Yönetmeli¤i’nde gürültü kaynaklar›n›n Ticari yap›lar ile gürültüye çevresel gürültü s›n›r de¤erleri gündüz-akflam- hassas kullan›mlar›n birlikte gece düzeyleri ile ifade edilmifltir. Gündüz bulundu¤u alanlardan 63 58 53 68 63 58 07.00’den 19.00’a kadar olmak üzere 12 saat, konutlar›n yo¤un olarak akflam 19.00’dan 23.00’e kadar olmak üzere 4 bulundu¤u alanlar saat, gece 23.00’den 07.00’ye kadar olmak üze- Ticari yap›lar ile gürültüye hassas kullan›mlar›n birlikte re 8 saat olarak ele al›nm›flt›r. bulundu¤u alanlardan 65 60 55 70 65 60 S›ras›yla, karayolundan, hafif rayl› sistemler- iflyerlerinin yo¤un olarak den, havaalanlar›ndan, endüstri tesislerinden ve bulundu¤u alanlar flantiye alanlar›ndan çevreye yay›lan gürültü se- Endüstriyel alanlar 67 62 57 72 67 62 viyesi ve gürültünün önlenmesine iliflkin s›n›r Tablo 2. Karayolu de¤erler tablolarda belirtilmifltir. Bu kaynaklar- çevresel gürültü s›n›r dan yay›lan çevresel gürültü seviyeleri tablolar- de¤erleri (ÇOB, 2010). daki s›n›r de¤erleri aflamaz. Karayolu, havaalan› Leq Yeralt› ‹stasyonlar› ve endüstri tesislerinin çevresel gürültü s›n›r de- (dBA) ¤erleri, etkiledikleri alanlar›n gürültüye hassas- Gifleler, merdivenler, koridorlar 55 l›klar›na ba¤l› olarak ayr›lm›flt›r. Platformlar Duran ve kalkan trenler için 80 Çevresel gürültü s›n›r de¤eri tablolar›n d›fl›n- (platform Geçen trenler için 85 kenar›ndan 1,8 m.) Çal›fl›r durumda bekleyen trenler için 65 da ulafl›m sistemleri için baz› özel flartlar da geti- Tablo 3. Hafif rayl› ‹stasyon içinde havaland›rma sistemi 55 sistemler için çevresel rilmifltir. Caddelerde havaland›rma kanallar› (9,0 m.de) 55 1. Rayl› ulafl›m sistemlerinden, helikopter gürültü s›n›r de¤erleri ‹stasyon içinde kapal› hacimlerde bulunan acil 80 (ÇOB, 2010). inifl pistlerinden, suyollar›nda kullan›lan ulafl›m havaland›rma fanlar› (22,5 m.de) araçlar›ndan çevreye yay›lan gürültü seviyeleri Leq Yerüstü ‹stasyonlar› Lgündüz 65 dBA, Lakflam 60 dBA ve Lgece 55 (dBA) dBA s›n›r de¤erlerini aflamaz. Platformlar Duran ve kalkan trenler için 70 (platform Geçen trenler için 75 2. Rayl› ulafl›m istasyonlar›n›n ç›nlama süre- kenar›ndan 1,8 m.) Çal›fl›r durumda bekleyen trenler için 65 sine s›n›rlama getirilmifltir. Tablo 4. Havaalan› 3. Rayl› ulafl›m sisteminin gürültüye hassas çevresel gürültü s›n›r alanlardan geçti¤i yerlerde, gürültü perdeleme de¤erleri (ÇOB, 2010). teknikleri ile tedbirler al›n›r. Küçük Havaalanlar› Büyük Havaalanlar› 4. Y›lda 50.000’den fazla inifl-kalk›fl›n yap›l- (y›lda 50.000’in alt›nda (y›lda 50.000 ve üstü d›¤› havaalanlar›nda havaalan› çevresinde gürül- inifl-kalk›fl›n oldu¤u inifl-kalk›fl›n oldu¤u tü ölçüm/kontrol/izleme sistemi kurulur. Alanlar havaalanlar›) havaalanlar›) 5. Suyollar›nda kullan›lan araçlar ve bu araç- Lgündüz Lakflam Lgece Lgündüz Lakflam Lgece larda canl› müzik yay›n› yap›lmas› sonucu yay›- (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) (dBA) lan toplam çevresel gürültü seviyesi, bu madde- Gürültüye hassas de yer alan s›n›r de¤eri, gündüz zaman dilimi kullan›mlardan e¤itim, kültür ve sa¤l›k alanlar› ile yazl›k ve kamp 63 58 53 65 60 55 için en fazla 5 dBA, akflam zaman dilimi için en yerlerinin a¤›rl›kl› oldu¤u alanlar fazla 3 dBA aflabilir, gece zaman dilimi için ise Ticari yap›lar ile gürültüye aflamaz (ÇOB, 2010). hassas kullan›mlar›n birlikte ‹flletme, tesis, atölye, imalathane ve iflyerle- bulundu¤u alanlardan 65 60 55 68 63 58 rinden çevreye yay›lan gürültü seviyesine iliflkin konutlar›n yo¤un olarak bulundu¤u alanlar kriterler afla¤›da belirtilmifltir: Ticari yap›lar ile gürültüye 1. Gürültüye hassas kullan›mlar› etkileyebile- hassas kullan›mlar›n birlikte cek flekilde faaliyetini sürdüren iflletmelerden bulundu¤u alanlardan 67 62 57 72 67 62 iletilen çevresel gürültü seviyesi Leq gürültü iflyerlerinin yo¤un olarak göstergesi cinsinden arka plan gürültü seviyesini bulundu¤u alanlar 5 dBA’dan fazla aflamaz. Endüstriyel alanlar 70 65 60 75 70 65

mimar•ist 2010/3 109 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY

Lgündüz Lakflam Lgece 2. Birden fazla iflletme ile organize sanayi Alanlar (dBA) (dBA) (dBA) bölgesi veya küçük sanayi sitesinden çevreye ya- Gürültüye hassas kullan›mlardan y›lan toplam çevresel gürültü seviyesi Leq gürül- e¤itim, kültür ve sa¤l›k alanlar› ile tü göstergesi cinsinden arka plan gürültü sevi- yazl›k ve kamp yerlerinin 60 55 50 yesini 7-10 dBA aral›¤›ndan fazla aflamaz. Gü- yo¤unluklu oldu¤u alanlar Ticari yap›lar ile gürültüye hassas rültüye katk› oranlar› belirlendikten sonra her kullan›mlar›n birlikte bulundu¤u 65 60 55 bir iflletme gerekli tedbirleri al›r (ÇOB, 2010). alanlardan konutlar›n yo¤un olarak bulundu¤u alanlar fiantiye alanlar›ndan kaynaklanan çevresel Ticari yap›lar ile gürültüye hassas gürültü için afla¤›daki flartlar geçerlidir: Tablo 5. Endüstri tesisleri kullan›mlar›n birlikte bulundu¤u 68 63 58 1. Konut bölgeleri içinde ve yak›n çevresin- için çevresel gürültü s›n›r alanlardan iflyerlerinin yo¤un de¤erleri (ÇOB, 2010). olarak bulundu¤u alanlar de gerçeklefltirilen flantiye faaliyetleri akflam Endüstriyel alanlar 70 65 60 (19.00-23.00) ve gece (23.00-07.00) zaman Tablo 6. fiantiye alan› dilimlerinde sürdürülemez. için çevresel gürültü s›n›r Lgündüz 2. Hafta sonu ve resmî tatil günlerinde ger- de¤erleri (ÇOB, 2010). Faaliyet türü (yap›m, y›k›m ve onar›m) (dBA) çeklefltirilecek flantiye faaliyetlerine, konut böl- Tablo 7. ‹ç ortam gürültü Bina 70 geleri ve yak›n çevresinden gelen flikâyetlerin Yol 75 seviyesi s›n›r de¤erleri yo¤unlu¤u dikkate al›narak, ‹l Mahalli Çevre Di¤er kaynaklar 70 (ÇOB, 2010). Kurulu karar› ile yasaklama getirilebilir. 3. Kamu yarar› gerektiren baraj, köprü, tü- Kapal› Pencere Aç›k Pencere nel, otoyol, flehir içi anayol, toplu konut gibi Leq (dBA) Leq (dBA) projelerin inflaat faaliyetleri ile flehir içinde gün- Kullan›m Alan› Kullan›m alanlar›nda düz trafi¤i engelleyecek inflaat faaliyetleri gün- herhangi bir faaliyetin düz zaman diliminde çal›flmamak kofluluyla, ve- olmad›¤› durumlardaki de¤erler rilen “fiantiye Alan› ‹çin Çevresel Gürültü S›n›r Tiyatro salonlar› 30 40 De¤erleri” tablosundaki gündüz de¤erlerinden Kültürel Tesis Sinema salonlar› 30 40 akflam için 5 dBA, gece için 10 dBA ç›kart›larak Alanlar› Konser salonlar› 25 35 Konferans salonlar› 30 40 elde edilen s›n›r de¤erlerin sa¤lanmas› ve bu Yatakl› tedavi kurum ve kurulufllar›, kapsamda al›nacak ‹l Mahalli Çevre Kurulu ka- Sa¤l›k dispanser, poliklinik, bak›m ve 35 45 rar› ile sürdürülebilir. Tesis Alanlar› huzurevleri vb. 4. Tatil beldelerinde ve turistik alanlarda Dinlenme ve tedavi odalar› 25 35 gerçeklefltirilen tüm flantiye faaliyetleri büyükfle- Okullardaki derslikler, E¤itim Tesisleri özel e¤itim tesisleri, krefller, 35 45 hir belediyesi ve/veya il/ilçe belediyesinin kara- Alanlar› laboratuarlar vb. r› do¤rultusunda hafta sonlar› veya birkaç ay sü- Spor salonu 55 65 re ile tamamen durdurulabilir (ÇOB, 2010). Yemekhane 45 55 Krefllerdeki yatak odalar› 30 40 Müzik yay›n› yapan e¤lence yerleri ve rekre- Turizm Yerleflme Otel, motel, tatil köyü, pansiyon ve 35 45 asyon alanlar›ndan kaynaklanan çevresel gürültü Alanlar› benzeri yatak odas› Konaklama tesislerindeki restoran 35 45 seviyesi ve gürültünün önlenmesine iliflkin esas- Sit Alanlar› Arkeolojik, do¤al, kentsel, tarihî vb. 55 65 lar afla¤›da belirtilmifltir: Büyük ofis 45 55 1. Çok hassas kullan›m alanlar›n› etkileyen Toplant› salonlar› 35 45 aç›k ve yar› aç›k e¤lence yerlerinde canl› müzik Büyük daktilo veya bilgisayar 50 60 yap›lmas› yasakt›r. Bu alanlarda, aç›k ve yar› aç›k Ticari Yap›lar odalar› olan e¤lence yerlerinin kurulmas›na izin veril- Oyun odalar› 60 70 Özel büro (uygulamal›) 45 55 mez. Genel büro (hesap, yaz› bölmeleri) 50 60 2. Çok hassas kullan›m alanlar›n› etkileyen ‹fl merkezleri, dükkânlar vb. 60 70 mevcut aç›k ve yar› aç›k e¤lence yerleri, afla¤›da- Ticari depolama 60 70 ki s›n›r de¤erleri sa¤layacak flekilde gerekli ted- Lokantalar 45 55 birler al›narak kapal› hale getirilir. Kamu Ofisler 45 55 Kurum ve Laboratuarlar 45 55 3. Çok hassas kullan›m alanlar› d›fl›nda canl› Kurulufllar› Toplant› salonlar› 35 45 müzik yapan, üzeri ve etraf› fiziksel olarak aç›k Bilgisayar odalar› 50 60 ve yar› aç›k e¤lence yerleri, bahçeli gazino, lu- Spor Alanlar› Spor salonlar› ve yüzme havuzlar› 55 65 napark, animasyon ve e¤lence merkezleri, fuar, Yatak odalar› 35 45 Konut Alanlar› piknik yerleri, aç›k hava sinemalar› gibi kamuya Oturma odalar› 45 55 aç›k olan yerler ile lokanta, kahvehane, dükkân,

110 mimar•ist 2010/3 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY gazino, dans salonu, diskotek, kulüp, bar ve dü- evi ve di¤er) gerekli ses geçifl kayb› hesaplanma- ¤ün salonu gibi kapal› e¤lence yerlerinden çev- l›, uygun ses geçifl kayb› sa¤layacak yap› eleman- reye yay›lan çevresel gürültü seviyesi, Leq gü- lar› uygulama için seçilmelidir. Uygun yap› ele- rültü göstergesi cinsinden arka plan gürültü se- manlar›n›n ses geçifl kay›plar›n›n hesaplanmas›n- viyesini 5 dBA’dan ve 7 dBC’den daha fazla da TS EN 12354 serisinin 1, 2, 3 ve 4’üncü aflamaz. standartlar› kullan›labilir. Çok katl› yap› eleman- 4. Birden fazla e¤lence yerinden çevreye ya- lar›n›n ses geçifl kayb› hesaplamas›nda ise geçer- y›lan toplam gürültü seviyesi, Leq gürültü gös- lili¤i bilimsel olarak kan›tlanm›fl bir yöntem se- tergesi cinsinden arka plan gürültü seviyesini 7- çilebilir ya da ulusal veya uluslararas› akreditas- 10 dBA aral›¤›ndan fazla aflamaz. Gürültüye yon belgesine sahip laboratuarlarca TS ISO 140 katk› oranlar› belirlendikten sonra her bir ifllet- standart serisine uygun olarak yap›lm›fl test so- me gerekli tedbirleri al›r. nuçlar› kullan›labilir. Hesap ve ölçüm sonuçlar›- 5. Kapal› e¤lence yeri veya yerlerinin çok ve n›n, 1/3 oktav bantlarda ses geçifl kayb› de¤er- orta derecede hassas kullan›m alanlar›n›n alt›n- leri (dB biriminde) ve ISO 717’ye göre, ses da, üstünde, bitifli¤inde olmas› halinde; hassas azaltma indeksi, Rw, de¤erinin verilmesi gerekir. kullan›m alan› içinde Leq gürültü göstergesi Yukar›da anlat›lan maddeler ile mimarlara yeni cinsinden arka plan gürültü seviyesi sa¤lan›r. yap›lacak binalarda ses yal›t›m› için akustik pro- 6. Canl› müzik yapabilecek e¤lence yerleri- jelendirme yapma zorunlulu¤u getirilmektedir. nin iflyeri açma ve çal›flma ruhsatlar›na iliflkin Planlama aflamas›ndaki faaliyetler için uyul- yönetmelik hükümlerine göre “canl› müzik iz- mas› zorunlu kriterler afla¤›da belirtilmifltir: ni” almas› flartt›r. Bu izin verilirken gerekli gö- 1. 7.3.2008 tarihinden sonra infla edilen ya- rüldü¤ü takdirde yetkili idare “çevresel gürültü p›lar›n mimari projelerinde, yap› tiplerine ba¤l› seviyesi de¤erlendirme raporu” haz›rlat›r ve ra- olarak tabloda verilen “iç mekân gürültü düzeyi pora iliflkin yetkili idarenin uygun görüflü esas s›n›r de¤erleri”nin sa¤lanmas› zorunludur. al›n›r. 2. Planlama aflamas›nda; ulafl›m, iflletme, te- 7. Birden fazla e¤lence yerinin bulundu¤u sis, e¤lence yeri, imalathane, atölye, iflyeri gibi alanlarda, yetkili idare taraf›ndan gerekli görül- planlanan faaliyetler yukar›da verilen gürültü mesi halinde gürültü seviyesinin sürekli ölçül- kaynaklar› s›n›r de¤erlerini karfl›lamak duru- mesine yönelik sistem kurulur (ÇOB, 2010). mundad›r. Yeni planlanacak karayollar›, havaalanlar› ve Gürültü Düzeylerine Ba¤l› Olarak Planlama endüstri tesislerinin tasar›m aflamas›nda ulusla- Yeni konut alanlar›n›n planlanmas› aflamas›nda raras› gürültü normlar›na uygun olmas› talep afla¤›da verilen gürültüye maruz kalma katego- edilirken, mevcut karayollar›, havaalanlar› ve rileri dikkate al›n›r: endüstri tesislerinde al›nabilecek önlemler ile A kategorisine giren bölgelerde (Lgündüz azalt›labilecek gürültünün s›n›rl› olmas› nede- cinsinden <55 dBA) planlama kararlar› ve tesis niyle, izin verilen gürültü daha yüksektir. kurma izni verilirken çevresel gürültü faktörü Örnek olarak karayolu çevresel gürültü s›n›r öncelikli de¤ildir. de¤erleri tablosu incelendi¤inde, konutlar›n yo- B kategorisine giren bölgelerde (Lgündüz ¤un olarak bulundu¤u bir alanda, mevcut bir cinsinden 55-64 dBA) gürültüye karfl› gerekli karayolu için gündüz 68 dBA’l›k gürültüye izin tedbirler al›narak planlama kararlar› verilir. verilirken, yeni yap›lan karayollar› için ise gün- C kategorisine giren bölgelerde (Lgündüz düz 63 dBA’l›k gürültüye izin verildi¤i görül- cinsinden 64-74 dBA) planlama karar› genellik- mektedir. Mevcut bir yol güzergâh›nda bulu- le verilmez. Ancak kamu yarar› gerektiren hal- nan konutlar›n d›fl›ndaki gürültü, gündüz 68 lerde, izin verilmek zorunda kal›nmas› halinde, dBA olurken, 7.3.2008 tarihinden sonra infla arka plan gürültü seviyesi göz önünde bulun- edilen konutlar›n yatak ve oturma odalar›nda iç durularak gürültüye karfl› tedbirler al›n›r. mekân gürültü düzeyi s›ras›yla 35 ve 45 dBA D kategorisine giren bölgelerde (Lgündüz olacak flekilde, aradaki fark› karfl›layacak akustik cinsinden >74 dBA) ise planlama karar› veril- ses yal›t›m› projelerinin mimari projelerde ha- mez. z›rlanma zorunlulu¤u getirilmektedir. Halbuki Gürültüye hassas yap›lar›n inflaat izni, yap› ‹stanbul gibi büyük kentlerde mevcut yollar›n kullan›m izni safhas›nda, tabloda verilen, yap›lar gürültü düzeyleri 68 dBA’n›n çok üzerindedir. için getirilen iç ortam gürültü seviyesi s›n›r de- Sonuç olarak mevcut gürültü ile yönetmelik ge- ¤erini sa¤layacak flekilde mekânlar› çeviren yap› re¤i sa¤lanmas› gereken ses düzeyi aras›ndaki elemanlar›nda (duvar, döfleme, tavan, merdiven fark› karfl›layacak flekilde mimarlar taraf›ndan

mimar•ist 2010/3 111 YAPI F‹Z‹⁄‹ / MALZEME / DETAY

mimari proje kapsam›nda akustik ses yal›t›m› En geç 18.7.2014 tarihine kadar, gürültü projelerinin haz›rlanmas› gerekmektedir. haritaland›r›lmas› yap›lm›fl alanlar için, gürültü 1. Naz›m imar planlar› ve uygulama imar seviyesinin azalt›lmas› da dahil olmak üzere gü- planlar›n›n haz›rlanmas› aflamas›nda gürültüye rültü ile ilgili hususlar ve gürültünün etkileri ile maruz kalma A, B, C ve D kategorileri dikkate bafl etmeye yönelik eylem planlar›n›n haz›rlan- al›n›r. m›fl olmas› gerekir. Eylem planlar› en az befl y›l- 2. Çevre düzeni planlar›, naz›m imar planla- da bir kamuoyuna dan›fl›larak yenilenir. r› ve uygulama imar planlar›n›n haz›rlanmas› aflamas›nda, alanda akustik planlaman›n yap›la- Sonuç bilmesi ve yerleflim alanlar› içindeki sakin alan Çevresel Gürültünün De¤erlendirilmesi ve Yö- ve aç›k arazideki sakin alanlar›n oluflturulmas› netimi Yönetmeli¤i (2002/49/EC), mimarla- için gürültü haritalar› ve eylem planlar›n›n plan ra, yaratt›klar› mekânlarda insanlar› gürültüden eki olarak istenmesi ve plan kararlar›na esas ol- korumak için yeni sorumluluklar getirmektedir. mas› zorunludur (ÇOB, 2010). Bir yandan mimarlar›n yap›m›nda rol ald›¤› ka- rayolu, rayl› ulafl›m, havayolu, suyolu, endüstri Stratejik Gürültü Haritalar› tesisi, e¤lence alan› ve bunlar›n flantiyeleri gibi En geç 30.6.2013 tarihine kadar 250.000’den gürültü üreten mekânlar›n çevresel gürültüsü- fazla, 30.6.2018 tarihine kadar ise 100.000’den nün engellenmesi gerekirken, bir yandan da, fazla yerleflik nüfusu olan yerleflim alanlar› ve gürültüye karfl› hassas yap›lar›n çevresel gürül- ana ulafl›m yollar›ndan kaynaklanan gürültüler tüye karfl› korunmas› gerekmektedir. Yeni konut haritalanmal›d›r. Stratejik gürültü haritalar› ad› alanlar›nda gürültü düzeylerine ba¤l› planlama verilen bu haritalar en az befl y›lda bir yenilenir. ve buna uygun olarak binalarda ses yal›t›m› yine Gürültü haritalar›n›n ana kullan›mlar›, yerel, mimarlar›n sorumlulu¤unda olacakt›r. Ayr›ca, bölgesel veya ulusal düzeyde gürültü problem- ‹ç Ortam Gürültü Seviyesi S›n›r De¤erleri tab- lerini tan›mlamak ve say›lara dökmek; bu prob- losunda verilen farkl› kullan›m alanlar›nda ol- lemler hakk›nda kamuyu ve politikac›lar› bilgi- mas› gereken düzeyleri sa¤lamak için, mimarlar lendirmek; flehir planlama ve trafik planlama taraf›ndan akustik projelerin haz›rlanmas› ge- için nesnel bir temel oluflturmak; çevresel gü- rekmektedir. rültü e¤ilimlerini izlemek; gürültü azalt›m› için Yönetmeli¤in uygulanmas›, özellikle çevre amaç ve hedef oluflturmak; gürültüyü kontrol düzeni planlar›, naz›m imar planlar› ve uygula- etmek ve azaltmak için yerel, bölgesel ve ulusal ma imar planlar› haz›rlan›rken stratejik gürültü planlamay› etkin hale getirmek ve mevcut kay- haritalar›n›n sonuçlar›n›n göz önüne al›nmas› naklardan oluflan gürültünün azalt›m› için ey- son derece önemlidir, çünkü gürültü yal›t›m›- lem planlar› oluflturmakt›r. n›n temeli, gürültü haritalar›na dayanmaktad›r. Avrupa Birli¤i sürecinde haz›rlanan bu yö- Responsibilities of Architects due to “The Regulation for netmelik çok genifl kapsaml›d›r, önemli olan bu Assessment and Management of Environmental Noise” yönetmeli¤in gerek bakanl›k gerek belediyeler In the daily life, the presence of sound is needed, and talking, music, nature gerekse kamu kesimindeki ilgili tüm müdürlük- sounds are essential for good human psychology. On the other hand, noise, the lerde do¤ru ve tam olarak uygulanmas›d›r. Mi- unwanted sound, has negative effect on human health. In developing countries, marlar ve flehir planc›lar›n›n da yönetmeli¤i environmental noise creates risk of auditory problems. World Health Organization do¤ru anlay›p uygulamalar› sa¤l›kl› ve sürdürü- has declared noise to be a main threat to human health in 1971. lebilir yap›lar ve flehirler oluflturmaya yard›mc› “The Regulation for Assessment and Management of Environmental Noise” olacakt›r. (2002/49/EC) has been prepared by Ministry of Environment and Forestry in April 2005 and revised in March 2008 and later in June 2010, in the process of Sevtap Y›lmaz Demirkale, Prof. Dr. European Union membership. Regulation’s aim is to protect human health and ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü psychology by preventing noise. Road traffic, railway, aircraft, watercraft, Mine Aflc›gil Dincer, Arafl. Gör. industrial, construction and entertainment noise have been limited. Noise limits ‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü are also given for indoor noise levels in new buildings. Newly planned residential Kaynakça: areas are classified into 4 categories of noise that designate planning and sound • Aflc›gil, M. (2009) Karayolu Gürültü Haritalar›n›n insulation needs. Strategic noise mapping and action planning for major Haz›rlanmas›: ‹stanbul Zincirlikuyu-Maslak Ulafl›m Hatt› agglomerations, roads, railways and airports are to be done. Sound insulation Örne¤i, Y. Lisans Tezi, Tez Dan›flman›: Prof. Dr. Sevtap Y›lmaz Demirkale, ‹TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, ‹stanbul. should be planned and executed according to noise maps, noise categories and • Çevre ve Orman Bakanl›¤› (2010) Çevre Gürültüsünün indoor noise limits for all new buildings. Understanding and implementing the De¤erlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeli¤i, 2002/49/EC, environmental noise directive is essential for creating healthy people and Ankara. • Y›lmaz Demirkale, S. (2007) Çevre ve Yap› Akusti¤i, sustainable cities. Birsen Yay›nevi, ‹stanbul.

112 mimar•ist 2010/3