Pluralizmi Politik - Përvoja Dhe Sfida

STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë

DREJTOR LEKË SOKOLI

KRYEREDAKTOR SEJDIN CEKANI BORDI BOTUES:

ALEKSANDRA ÅLUND ANJEZA HOXHALLARI University of Linköping, Suedi Universiteti Bogazici Stamboll, Tu rq i MARTIN BERISHAJ ITENA HOXHALLARI Universiteti i Lubjanës, Slloveni Instituti i Sociologjisë, Shqipëri JUDITH BLAU DUSHAN JANJIC University of North Carolina - Chapel Hill, SHBA The Instituite for Social Sciences, Belgrade, Serbi MIRELA BOGDANI KARL KASER Oxford University, Angli Universiteti Karl Franzes i Gracit, Austri GIOVANNA CAMPANI SABRI KIÇMARI University of Florence, Itali Universiteti i Bonit, Gjermani ALBANA CANOLLARI ZEF MIRDITA Universiteti “Kristal”, Shqipëri Universiteti i Zagrebit, Kroaci LIQUN CAO IRENA NIKAJ Eastern Michigan University, SHBA Universiteti Fan Noli, Korçë, Shqipëri BLENDI ÇEKA PAJAZIT NUSHI Universiteti i Tiranës, Shqipëri Universiteti i Prishtinës, Kosovë MARINA DALLA ENRIKETA PANDELEJMONI Universiteti i Athinës, Greqi Universiteti Gracit, Austri ISMET ELEZI JAN NEDERVEEN PIETERSE Instituti i Sociologjisë, Shqipëri University of Illinois - Urbana Champaign, SHBA KRISTO FRASHËRI ROLAND SEJKO Akademia e Shkencave, Shqipëri Bota shqiptare, Romë, Itali ILIR GËDESHI ZAMIRA SINOIMERI Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, Tiranë Universiteti Marin Barleti, Shqipëri KLARITA GËRXHANI ENKELEIDA TAHIRAJ University of Amsterdam, Hollandë University College London, Angli EGLANTINA GJERMENI FATOS TARIFA Qendra Aleanca Gjinore për Zhvillim, Shqipëri Eastern Michigan University, SHBA ARJAN GJONÇA JAY WEINSTEIN London School of Economics and Political Science, Angli Eastern Michigan University, SHBA BARBARA HEYNS OLTA XHAÇKA, New York University, SHBA New York University of Tirana, Shqipëri

Instituti i Sociologjisë BORDI AKADEMIK:

HAMIT BEQJA, SERVET PËLLUMBI Kryetar Nderi Kryetar TONIN ÇOBANI ENIS SULSTAROVA SILVANA HAXHIAJ GËZIM TUSHI NORA MALAJ ALFRED UÇI Instituti i Sociologjisë • 73 anëtarë • 15 anëtarë korrespondentë në SHBA, Angli, Austri, Gjermani, Itali, Suedi, Hungari, Turqi, Greqi, Maqedoni, Kosovë etj. • 7 Anëtarë Nderi • Degë në të gjitha rrethet që kanë universitete STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 1, Nr. 2, 2007

Përmbajtja:

Servet PËLLUMBI Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida ...... 5 Lekë SOKOLI Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve: interesi publik për politikën dhe votimet (sondazh kombëtar) ...... 17 Afrim KRASNIQI Pluralizmi politik në Shqipëri midis demokracisë dhe partikracisë ...... 35 Luan SHAHOLLARI & Ilir GËDESHI Pluralizmi dhe politikat ekonomike: konvergimi drejt një modeli ekonomik dhe social në Shqipëri ...... 53 Pajazit NUSHI Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare ...... 67 Irena NIKAJ Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik ...... 75 Sabri KIÇMARI Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë...... 85

Libra & autorë ...... 93

Hamit BEQJA Për psikologun e shquar shqiptar Pajazit Nushi dhe krijimtarinë e tij më të re ...... 93 Hamdi JUPE Intervista, si shprehje e mendimit politik .... 95 Aleksandër MEKSI “Ballkani imagjinar” i Maria Todorovës ... 98

Abstracts in inglish ...... 103 Të dhëna për autorët ...... 109 Jeta shkencore & veprimtaria e IS ...... 113 Konferenca e Parë vjetore e Studimeve Sociologjike, 15 qershor 2007. PLURALIZMI POLITIK -

PËRVOJA DHE SFIDA

SERVET PËLLUMBI - Instituti i Sociologjisë

Hyrje Metoda

Kalimi nga ekonomia e komanduar Si pikënisje ka shërbyer paradigma dhe sistemi totalitar në një shoqëri sipas së cilës dukuritë e demokracisë demokratike e pluraliste, që nisi me pluraliste mund të studiohen vetëm mbi rrëzimin e “Murit të Berlinit” në vitin bazën e një metodologjie pluraliste, që historik 1989, siç dëshmohet edhe nga nënkupton larminë e këndvështrimeve, të studimi i përvojës shqiptare, u bë në mënyrave dhe mjeteve për ta rrokur në kushtet e mungesës së plotë të një teorie, proces objektin që studiohet. Referati që të një modeli apo përvoje nga e kaluara. po paraqesim është përgatitur mbi bazën e Për më tepër politologë të njohur e një studimi monografik shumëvjeçar, i politikanë protagonistë të “përmbysjes së botuar nga Instituti i Sociologjisë para disa madhe” e paraqitën atë si lehtësisht të muajve me të njëjtin titull: “Pluralizmi realizueshme dhe brenda një afati të politik – përvojë dhe sfida”. Në këtë rrafsh shkurtër kohor. është konsultuar një literaturë e gjerë dhe, Në të vërtetë, pati shumë më tepër përmes metodës krahasuese, janë marrë vështirësi, probleme, zigzage e kohëzgjatje edhe përvoja të ndryshme, përfshi edhe atë nga ç’përfytyrohej. Për rrjedhojë një përvojë të vendeve me demokraci të zhvilluar. Sipas e re shumëdimensionale, me ligjësi të rastit, janë përdorur edhe metoda të përbashkëta, por edhe me veçori të studimeve konkrete sociologjike. shumta në çdo vend, pret që të njihet më thellë, të studiohet e të përgjithësohet. Arritje dhe probleme të pluralizmit Në këtë rrafsh studiuesit shqiptarë kanë politik në Shqipëri rastin të japin ndihmesën e tyre modeste. Në një “sfond” të tillë inkuadrohet edhe Si kudo në vendet ish-socialiste, edhe konferenca e sotme e Institutit të në Shqipëri pluralizmi politik shumëpartiak Sociologjisë, si dhe problematika e këtij u prit me entuziazëm të përligjur, sepse referati. shënonte inicimin dhe zhvillimin e proceseve demokratike. Shpresohej se

Studime Sociale 2007, 2 (2): 5-15 u 6 u Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida

Shqipëria përmes pluralizmit shumëpartiak dialektik. Megjithatë shenjë barazimi do të bëhej shpejt e shpejt demokratike dhe midis tyre nuk mund të vihet. Prandaj vend i zhvilluar si e gjithë Europa. E dhe nuk mund të thuhet se pluralizmi përgjithshmja dëshmon se pluralizmi politik partiak prodhon automatikisht e partiak edhe për një vend të vogël si demokraci, zhvillim dhe modernizim të Shqipëria rezulton si regjimi më i shoqërisë sonë. Por, mund të pohohet pa përshtatshëm dhe si hap i madh e vendimtar mëdyshje se pluralizmi partiak, që të jetë në rrugën e lirisë. Jeta politike u hap për funksionues e produktiv, me doemos duhet publikun e gjerë dhe gjithçka u duk më të jetë demokratik. transparente. Për pasojë, sot vetëm Kjo, për mendimin tonë, do të thotë, nostalgjikë të rralluar mund të shprehen së pari, që mospërputhjet e diveristeti të pozitivisht për aspekte të regjimit totalitar vlerësohen si element i demokracisë; së dyti, që lamë pas. që të pranohet barazia e partive politike; së Veçse, duke abstraguar nga historia e treti, që partitë politike të veprojnë si një pluralizmit politik e partiak dhe nga sistem; dhe, së katërti, që institucionet e vlerësimi i tij si tipar i qenësishëm i tjera, përfshi administratën publike, shoqërisë demokratike, lind nevoja e një gjykatat, ushtrinë, forcat e rendit etj. të jenë vështrimi kritik të disa prej konceptimeve të depolitizuara. Gjithsesi, në këtë rrafsh të njëanshme e sempliste që janë bërë s’duhet injoruar kundërshtia që përmban virulente në mentalitetin e disave - jo aq në vetvete demokracia pluraliste: “uniteti te qytetarët e thjeshtë se sa te politikanë qeveriset më lehtë se pluraliteti.”1 dhe liderë partiakë. Ende vazhdon Kjo merr rëndësi të veçantë në kushtet përfytyrimi fillestar mbi pluralizmin tona, ku procesi politik partiak është partiak si modeli ideal e çudibërës, i cili dominues dhe kushtëzon funksionimin e u dashka lënë në rrjedhën e tij vetë sistemit demokratik. Provohet edhe në “demokratike”. Në të vërtetë edhe në rrugë empirike që, edhe pse numri i përvojën tonë tashmë është bërë e qartë se partive politike ka ardhur duke u rritur, s’ka ndonjë “model tip”, por mund të bëhet pjesëmarrja e qytetarëve në procesin fjalë për modele të shumta, në vartësi të politik ka ardhur duke rënë, shpesh në kushteve të vendit dhe të kohës. Kështu, mënyrë drastike. Një pjesë e madhe e ndryshe nga disa vende të tjera që kaluan popullsisë së rritur nuk aktivizohet as në një tranzicion të ngjashëm, në Shqipëri parti, as në organizime të shoqërisë zhvillimi ekstensiv i pluripartitizmit u civile2, madje as në zgjedhje duke shndërrua në një lloj mode dhe u shtri parapëlqyer indiferencën politike. shumë gjatë në kohë, pa iu nënshtruar Pluralizmi partiak, në vetvete, në asnjë ndonjë procesi të mirëfilltë reformues. Për nga stadet e studiuara nuk garanton pasojë, shumë parti kanë mbetur si lëvizje demokraci dhe barazi në realizimin e në luftën për pushtet, ashtu sikurse lindën interesave politike, sepse është i prirur në fillimet e pluralizmit, ndërsa të tjerat që më parë të realizojë interesat e figurojnë vetëm si emra, pa luajtur asnjë militantëve, që vazhdojnë të kenë rol pozitiv në proceset demokratike. ndikimin më të madh mbi partitë Përvoja jonë provon gjithashtu se politike. Të tjerët, kuptohet, ndihen më midis pluralizmit politik e partiak dhe pak të përfaqësuar në procesin politik. Dhe, demokracisë ekziston një bashkëveprim po në rrugë empirike, konstatohet se sa më

1. Romaneida, Fundi i pasionit politik. T. 2. Anketa sociologjike, dhjetor 2006 (Instituti i 2005, f.160. Sociologjisë dhe Aleanca Gjinore për Zhvillim). T. 2006. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 7 u pak të përfaqësuar të ndihen qytetarët, aq gjendet dhe sfidat që e presin në të ardhmen. më tepër bie besimi tek institucionet dhe Vazhdon një konfuzion ideor i zgjatur sidomos te partitë politike.3 lidhur me vlerat dhe institucionet Shoqëria e bazuar mbi konkurrencën demokratike, me nevojën e dallimit të e lirë dhe pluralizmin politik vërtet modelit normativ të demokracisë dhe karakterizohet nga barazia e shanseve, por formës reale të saj në një stad të dhënë. Por, nuk e zhduk pabarazinë reale, madje siç pa një vizion të tillë është e vështirë të dëshmohet edhe në përvojën tonë, kuptohen raportet e “demokracisë se shoqërohet me kontraste sociale, gjë që çon rezultateve” me drejtësinë, me moralin e me në polarizime pasurore dhe në krijimin e humanizmin, apo për t’u ngushtuar “kokave grupeve të margjinalizuara, të cilat s’kanë që flasin” ose sherr-politikës hapësirat e mundësi reale as të nxjerrin liderë, as të manipulimit nëpërmjet abuzimeve me ushtrojnë trysni dhe as të fitojnë nga demokracinë. Dhe, përvoja më e fundit e hapësirat që krijon demokracia pluraliste. konfliktit qeveri-media, qeveri-president, Kuptohet, duke vënë theksin te disa qeveri-biznes (prill-maj 2007) na bind se prej problemeve që kanë shoqëruar “përcaktimi i caqeve” s’është aspak i lehtë. pluripartitizmin në Shqipëri, nuk jemi të Disa politikanë vazhdojnë të deklarojnë prirur aspak për ta parë atë si diçka negative me eufori se “ne tashmë kemi një demokraci apo si diçka që s’duhej institucionalizuar. funksionuese”4. Të tjerë se jemi ende në Në rastin e dhënë, për ne, vetë “udhëtimi” tunelin e tranzicionit dhe se nuk po duket është më i rëndësishëm se destinacioni. dritë në fundin e tij.5 Për më tepër “fundi i Thënë ndryshe, për të ndërtuar në rrugë e tranzicionit” shpesh vihet në vartësi të sipër modelin e një shoqërie që kalon fitores në zgjedhjet e radhës të këtij apo atij përmes një tranzicioni, e cila s’mund të ketë grupimi apo koalicioni politik.6 Në një që në fillim imazhin e një shoqërie të hapur situatë të tillë, pra të një demokracie që e demokratike, duhet të harmonizohen në “prodhon kriza”, do ta quanim më rëndësi mënyrë optimale institucionet demokratike metodologjike dhe praktike aftësimin e me pluralizmin e interesave, mentaliteteve qytetarëve për të vlerësuar qeverinë në dhe kulturave. Vetëm kështu mund t’u raport me standardet, duke u bërë hapet rruga risive demokratike përmes kërkues ndaj saj. Jo më pak rëndësi ka që reformave dhe strategjive të zhvillimit. ata të kuptojnë se demokracia pluraliste në një vend në tranzicion kalon doemos Kundërshti të demokracisë pluraliste. përmes konfliktesh dhe fazash të Çështje të periodizimit dhe fundi i ndërmjetme, fillimisht me tipare të tranzicionit përziera, si të shoqërisë totalitare të përmbysur, ashtu dhe të shoqërisë së Mendimi politologjik e sociologjik ekonomisë të tregut që i zë vendin. Për shqiptar ende nuk po e thotë fjalën e vet rrjedhojë është e domosdoshme një për shumë aspekte të pluralizmit politik dhe periudhe kohe relativisht e gjatë disafazëshe. të demokracisë shqiptare, sidomos për të Për rastin e Shqipërisë do të njohur kundërshtitë e demokracisë si propozonim këtë periodizim: proces, për të përcaktuar stadin në të cilin 1) Faza postotalitariste (1991-1998),

3. Sondazhi i lëvizjes “Mjaft”, qershor 2006. qytetet me të mëdha të vendit. Botuar në “Albania”, 7 qershor 2006 dëshmon se 4. “Rilindja Demokratike”, 7.04.07 besueshmëria ndaj partive zë vendin e fundit ndër 5. “Tirana Observer”, 26.04.07 17 subjektet për të cilat u pyetën tre mijë veta në 10 6. “Standard”, 30.04.07 u 8 u Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida që fillon me zgjedhjet e para pluraliste realizëm dhe larg analogjisë me surrogate dhe përfundon me miratimin e integrimesh të së kaluarës. Na duket tepër Kushtetutës (nëntor 1998). i sforcuar e larg asaj që synojmë sot si komb 2) Demokracia e drejtuar (1998-2006), deklarimi sipas të cilit “procesi i integrimit fazë në të cilën demokracia edhe pse e të Shqipërisë në një komunitet politik më institucionalizuar, vazhdon të jetë e brishtë të madh se vetja nuk përbën ndonjë risi. e problematike. Përpara BE-së Shqipëria është integruar me 3) Demokracia në konsolidim e zhvillim, BS. Nëse sot vijnë ekspertë nga BE-ja apo që fillon me nënshkrimin e Marrëveshjes së SHBA-ja për të na ndihmuar në ngritjen e Stabilizim Asocimit me Bashkimin Evropian sistemit politik apo ekonomik, dje ata vinin (12 qershor 2006). Kuptohet, kjo do të jetë nga BS-ja, Europa Lindore apo Kina”.8 Në faza më e gjatë e strukturimit të demokracisë të vërtetë bëhet fjalë për tipe krejt të pluraliste dhe e shpalosjes së vlerave të saj në ndryshme marrëdhëniesh dhe integrimesh fushat politike, ekonomike e sociale. prandaj dhe analogjia është tepër e pavend Në këtë vështrim, që sheh përparim dhe mbart ngarkesa ideologjike zhgënjyese. në rrugën tonë të demokracisë, do të Për një kuptim më të plotë të kësaj shprehnim qëndrimin tonë kritik rreth të etape të demokracisë shqiptare, që shënon të ashtuquajturit “eurodyshim”, sipas të cilit hapa përpara dhe jo kthim në të shkuarën, na dalka se në kohën kur Shqipëria ka qenë me interes do të ishte argumentimi, së pari, më larg anëtarësimit me Bashkimin i tezës mbi përfundimin e tranzicionit9, Europian, procesi i saj demokratik paska dhe, së dyti, vleresimi i tipareve themelore qenë “më demokratik”. Madje edhe të demokracisë në stadin e tanishëm. Për përplasjet brenda sistemit politik mendimin tonë ka ardhur koha që termi shumëpartiak qenkan produkt i “afrimit “tranzicion” të pushojë së përdoruri si mjet tonë me BE-në”, “i njëjtësimit të manipulimi, si “fajtori” i përhershëm që demokracisë me integrimin në BE”. Kjo s’lejuaka politika më të mira, një qeverisje madje thelluakësh “krizën e përfaqësimit më të mirë, zbatim të lirive e të të drejtave dhe delegjitimoka elitën politike”.7 të njeriut, strategji të përbashkëta zhvillimi Në të vërtetë ideja e integrimit në ekonomiko-shoqëror apo zhvillimin me Europën e Bashkuar, ndër të tjera, shërben sukses të luftës kundër varfërisë, si një ide konsensuale, unifikuese, korrupsionit, informalitetit apo krimit të kombëtare që nxit zhvillimin e vendit dhe organizuar. Dukuri apo defekte të tilla s’ka të demokracisë shqiptare, prandaj MSA- pse lidhen edhe sot me tranzicionin! ja mund të merret si “gur sinori” për të Sot në Shqipëri, mbi 80 për qind të dalluar një nivel më të lartë të demokracisë GDP-së prodhohet nga sektori privat i pluraliste. Vërtet anëtarësimi në Bashkimin ekonomisë. Edhe pjesa e pronës publike që Europian ende është i largët për ende s’është privatizuar (KESH, Shqipërinë, por edhe në rrugë empirike Albtelekom, disa nga shërbimet etj.) provohet se, tani që kemi nënshkruar menaxhohen sipas ligjeve të ekonomisë së MSA-në, jemi më afër standardeve tregut. Pra s’mund të bëhet fjalë për demokratike europiane dhe jo më larg. bashkëjetesë të ekonomisë së tregut me do Gjithsesi, kjo meriton të vlerësohet me “sektorë socialistë” të ekonomisë. Ne kemi

7. Blendi Kajsiu, Integrimi në BE si pengesë për 9. Për më gjerë shih: “Sprova në sociologjinë demokratizimin. Revista Polis, nr.2, 2006, f. 7-13. politike”, Dudaj, 2002, f. 35-55 dhe “Pluralizmi 8. B. Kajsiu, Strategjitë e harresës kolektive, ose politik”, 2006, f. 55-56. përse nuk mund të mësojnë nga e kaluara. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 9 u tashme një ekonomi tregu në zhvillim. është fjala thjesht për kalim nga një vend i Shqipëria ka një legjislacion të ri, që në pazhvilluar në një vend të zhvilluar të shumë aspekte është i përafërt ose i njëjtë ekonomisë së tregut, por para se gjithash me atë të vendeve të Bashkimit Europian për një tranzicion demokratik ku synon të integrohet. Në shumë fusha, (demokracie), pra, për ndërrim sistemi, për në përputhje me kërkesat e MSA-së dhe ndërrim “formule”, që i hap rrugën “Acion Plan”-it, vendi ynë aplikon standarde zhvillimit të një modeli të përshtatur me të “shoqërisë europiane”. Edhe pse sistemi historinë dhe realitetin ekonomik, social, politik e sidomos mënyrat e të bërit të politik e psikologjik të secilit vend. gjërave, veçanërisht të zgjedhjeve, janë ende Gjithsesi, edhe pse ende tek ne nuk larg standardeve të njohura demokratike, mund të përjashtohet konfliktualiteti, qoftë mund të pohojmë pa mëdyshje se edhe i ashpër, ai duhet të merret në raporte demokracia është një vlerë e pranuar nga konkrete me faktorë të tjerë që përcaktojnë shqiptarët dhe një mentalitet i kapshëm pa apo karakterizojnë stadin e dhënë të kthim prapa, që pret të zhvillohet dhe të demokracisë së pastranzicionit. përsoset mbi bazën e transformimeve të Ndër këta faktorë, që mund të rëndësishme strukturore. vlerësohen edhe si tipare të një stadi të ri Prandaj do te ishte non-sens në qoftë pastranzicion të demokracisë do të se dobësitë subjektive të politikës dhe rrjeshtonim: së pari, që asnjë nga sidomos të qeverisjes së sotme, apo të protagonistët politikë nuk mund të arrijë raporteve midis pushteteve, do te qëllimet e veta programore me rrugë e vlerësoheshin si tregues të vazhdimit të metoda jodemokratike; së dyti, që shumica tranzicionit. As konfliktualiteti, me uljet e e popullsisë të jetë e orientuar që problemet ngritjet e tij, midis mazhorancës qeverisëse sociale t’i zgjidhë nëpërmjet procedurave dhe opozitës, nuk mund të merret si tregues dhe institucioneve demokratike; dhe së treti, i një “tranzicioni fatkeq”. “Në shumë vende, që shumicat qeverisëse dhe opozita të kenë - vëren analisti i njohur i BBC-së Gabriel mundësi t’i kapërcejnë konfliktet midis tyre Partosh, - ekziston prirja për tensione apo mbi bazën e politeknologjisë, të kushtetutës armiqësi midis qeverisë dhe opozitës. dhe ligjeve, të dialogut e bashkëpëlqimit. Ndodh edhe në vende me tradita dhe Në përputhje me një vizion të tillë,11 praktika politike më të qytetëruara”.10 Pra, që nuk pretendon të jetë as shterues dhe as duke iu referuar përvojës së vendeve “me i padiskutueshëm, mund të kuptohet më praktikë politike më të qytetëruar”, që i kanë lehtë dhe më mirë ecuria e mëtejshme e dhënë fund me kohë tranzicionit dhe demokracisë pluraliste shqiptare: nëse do tashmë janë bërë anëtare të Bashkimit të jetë dhe në ç’shkallë do të jetë ajo e Europian, mund të themi se “situatat e mjaftueshme “për të siguruar mbështetjen tensionuara politike” nuk janë doemos vullnetare dhe përkrahjen legjitime të dukuri vetëm të tranzicionit, por edhe të qytetarëve të saj”.12 vendeve në postranzicion që vazhdojnë te Vihet re, edhe në rrugë empirike, se kenë konflikte të ashpra partiake (Hungari, shumë nga qytetarët shqiptarë mund të mos Rumani, Bullgari etj). Në këtë rast nuk jenë dakord me praktikat e sotme të

10 Gabriel Partosh, BE do ta detyrojë Berishën Democratie transition on Consolidation southen të ndalë luftën ndaj mediave. “Shqip”, 3.04.07 Europe, south America and post-comunist 11. Në analizën e stadit të sotëm të Evrope”, Baltimore-London 1996. demokracisë shqiptare, autori ka mbajtur 12. Philippec Sehmitten, Alexander parasysh edhe kriteret metodologjike të studimit N.Trechsol, “E ardhmja e demokracisë në të prof.Linz J. dhe Stephan A: “Problems of Europë”, “Politika”, 14.04.07. u 10 u Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida demokracisë e megjithatë nuk mund të “pluralizëm të munguar”15, sepse qytetarët kërkojnë ndërrimin e sistemit, zëvendësimin e kanë të vështirë të shohin frytet e tij, edhe me diçka tjetër. Mbi të gjitha, nuk mund të pse e marrin të nënkuptuar lidhjen e tolerojnë dhe nuk duhet të tolerojnë demokracisë me pluralizmin. Duke e praktikat jodemokratike. Kjo, sepse vlerësuar si dashamirës një skepticizëm demokracia ka edhe forcë reformuese, të tillë, do të mendonim se më e saktë do ribërjeje dhe edukimi të njerëzve. Prandaj të ishte nëse do të flitej për një do ta quaja të tejkaluar tezën e liberalizmit, mospërputhje të agjendës së veprimeve sipas së cilës “për të rifituar lirinë nuk duhet politike të partive dhe elitave drejtuese të përpiqemi të përmirësojmë sistemin me realitetin e sotëm shqiptar e sidomos demokratik, përkundrazi. Duhet me nevojën e ritmeve më të larta të delegjitimuar ky sistem nëpërmjet të cilit zhvillimit të rendit ekonomiko-social një elitë drejtuese përvetëson ligjërisht kapitalist, tashmë të vendosur. kontrollin e shtetit”.13 Për t’u integruar në Europën e Pakënaqësitë e qytetarëve nga niveli i Bashkuar, Shqipëria duhet të japë “një pjekurisë së arritur janë të natyrshme, sepse shembull të madh”, të ecë përpara me ritme njerëzit kërkojnë shumë më tepër nga të shpejta duke përpunuar e zbatuar politika demokracia nga ç’është në gjendje t’u japë të reja e koherente ekonomike e sociale, ajo në çdo fazë të dhënë të saj. E megjithatë, politika të integrimit në ekonominë kjo nuk ka të bëjë (siç del nga sondazhet ndërkombëtare. Për konkretizim po i sociologjike)14 me vetë sistemin referohemi vetëm treguesit të të ardhurave demokratik, por me rrugët që ndiqen për për frymë. Ne kemi arritur të kemi sot të përsosjen dhe zbatimin e lirive demokratike, ardhura për frymë jo më shumë se 18 për me padrejtësitë, me ritmin e ndryshimeve qind të këtij treguesi në raport me vendet e apo me zigzaget që sjell rotacioni i pushtetit. BE-së. Në stadin e anëtarësimit ne duhet Thënë ndryshe, ka të bëjë me sfidat që të arrijmë të paktën në shifrën 75 për qind. duhet të përballojë demokracia e re për Me ritmet e sotme do të duheshin 50 vjet. ta bërë Shqipërinë një “shoqëri Sfida është që këtë shifër ta pjesëtojmë me europiane”. Demokracia si proces mund 3 ose 4. Për këtë, së pari, duhen mënjanuar të mos sjellë ndonjë gjë të re në çdo etapë faktorët politikë dizintegrues të pluralizmit të saj e megjithatë është e tillë që duhet politik duke rritur edhe reagimin qytetar të përsoset dhe të mësohet vazhdimisht ndaj tyre, dhe, së dyti, ekonomia dhe nga qytetarët dhe nga politikanët, sepse zhvillimi ekonomik i vendit duhet të parimet dhe vlerat e saj duhet të bëhen vlerësohen si përparësia numër një. Për këtë pronë e të gjithëve. duhet një strategji kombëtare zhvillimi, në të cilën të përcaktohet qartë modeli më i Sfida të së ardhmes ose “pluralizmi i përshtatshëm dhe, në varësi të profilizimit dytë” të tij, se ç’do të bëjë iniciativa private duke i krijuar hapësirat e nevojshme ligjore, Është fakt, i konstatuar edhe në mënyrë ç’duhet të bëjnë shteti, partitë, shoqëria empirike, se ka një “lodhje” apo zhgënjim civile. Ndër të tjera, politika duhet t’ua nga pluralizmi partiak në Shqipëri. Studiues bëjë të qartë qytetarëve se zhvillimi të ndryshëm flasin madje për një demokratik dhe integrimi në Bashkimin

13. Martin Masse, Demokracia kundër lirisë, 15. Selim Belortaja, Pluralizmi i munguar. Gazeta “Politika”, 14.04.07. “Shqip”, 7.05.07. 14. Anketa sociologjike, dhjetor 2006. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 11 u

Europian nuk mund të priten as si rëndësishmen: aftësimin për të punuar së dhuratë e aq më pak si lëmoshë. bashku për interesat më madhore të kombit. Nuk kemi ndonjë gjë kundër Prej kohësh po ndihet nevoja e një përdorimit të shpeshtë të fjalëve “reformë” kohezioni të ri social në diversitet, për e “ndryshim”. Veçse sot, kur s’kërkohet më konsensus kombëtar për çështjet themelore ndryshim i sistemit, më tepër duhet vënë të zhvillimit të shoqërisë demokratike në të theksi te një këndvështrim me tërësor: te cilën duam të jetojmë, si dhe për integrimin koncepti zhvillim, te strategjia e përbashkët në Bashkimin Europian. Por, është për të për modernizimin e shoqërisë sonë, te ardhur keq që vazhdon të na mungojë kontaktet e reja sociale që diktohen nga tradita e unitetit të kombit, e solidaritetit veçoritë e ekonomisë së tregut, të luftës dhe e pjesëmarrjes aktive të qytetarëve në kundër varfërisë, të ruajtjes dhe zhvillimit jetën e vendit. Një lloj individualizmi, dikur të vlerave kombëtare. Kjo nuk do të thotë tradicional, ka filluar të bëhet virulent. se s’duhet folur më për reforma, por që ato Filozofia “ngadalë-ngadalë” dhe “larg të jenë pjesë e kësaj strategjie zhvillimi, pra shtëpisë sime”, po bëhet tepër frenuese. të studiuara mirë dhe me mbështetje sa më Kurse politika shqiptare vazhdon të të gjerë, mundësisht konsensuale. hallakatet në kërkim të modeleve të gatshme Gjithashtu, me institucionalizimin e për t’i iniciuar, të ideve të importuara për pluralizmit politik duhej të ndryshonte t’i zbatuar, si dhe të “arbitrave” për të ndarë perceptimi i realitetit, mentaliteti, sherret “mes vedi”. Kjo sepse ende nuk kemi botvështrimi, sistemi i vlerave, larmia e një mendim politik shqiptar, realist e këndvështrimeve dhe ndjenja e frymëzues, apo një elitë politike me vizion, përgjegjshmërisë qytetare për të zbatuar që di të ngrihet mbi luftën për pushtet. strategji të përbashkëta pa injoruar dallimet Të formulosh një kërkesë të tillë, s’do programore midis partive. Veçse një gjë e të thotë të përqafosh një “nacionalizëm të tillë po ndodh me shumë ngadalësi. ngushtë”, që në thelb është urrejtje për të Shoqëruar me zhgënjime e nostalgji tjerët. Një filozofi apo mendim politik frenuese. Për të bërë një kthesë edhe në këtë kombëtar nuk bie ndesh me parimin e aspekt të pluralizmit politik e partiak, do të pluralizmit politik, sepse do të ishte e vetmja na duhet të zbresim “nga qielli në tokë” për bazë për t’u dhënë fund ndarjeve të llojit: të vendosur një lloj “rregulli” në kaosin e “ne - ata”, “ne të mirë - ju të këqij”, apo partive politike që vazhdojnë të vuajnë deri “mik-armik”, që dominojnë mendimin edhe nga mungesa e sensit të masës në politik partiak e militant të sotëm. grindje, sherre, në xhelozi politike dhe në Kuptohet, s’bëhet fjalë për krijim të ndonjë hakmarrjen primitive. filozofie politike shtetërore apo ideologjie Në etapën e sotme të pluralizmit të ndonjë partie qeverisëse. Politikanët partiak, një dukuri e tillë nuk mund të mund të kenë mospajtime idesh e bindjesh, përligjet sepse kanë rënë mjaft nga arsyet por është e domosdoshme të kuptojnë njëri- apo faktorët e ashpërsisë së konflikteve dhe tjetrin dhe të veprojnë në interes të kombit ndarjeve midis të djathtës e të majtës të dhe të Atdheut për të realizuar atë që pat fillimeve të tranzicionit. Po kështu, nuk thënë e argumentuar Edith Durham shumë duhet sakrifikuar më tej sistemi për hir të dekada më parë. “Çdo popull, - shkruante një numri tepër të lartë partish të vogla, që ajo, - ka individualitetin e vet, të cilin duhet bëjnë presion duke kërkuar deri dhe të ta zhvillojë”.16 Pikërisht kjo vazhdon t’i drejtën e vetos! Vërtetohet kështu se me mungojë në mënyrë të ndjeshme pluralizmit pluralizmin kemi zgjidhur qenien të shqiptar dhe përbën një kosto kombëtare ndryshëm, por ende s’kemi zgjidhur më të gati të papërballueshme më tej. u 12 u Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida

Kuptohet, kur flitet për një filozofi shpenzime dhe me minimumin e politike apo “demokraci shqiptare”, s’bëhet papërcaktueshmërisë. fjalë për shpikje të diçkaje tjetër, të kundërt Në përputhje me këtë ligjësi të teorisë nga institucionet dhe vlerat universale të së sistemeve, pluralizmi partiak te ne nuk demokracisë e të pluralizmit, që në trajtën merr dot një notë kaluese, sepse i mungojnë e tyre më të zhvilluar i përkasin Perëndimit. strukturat e dialogut, zgjidhjet e Në të vërtetë, kërkohet diçka modeste në përbashkëta,”marshimi” i partive drejt thelbin e vet, që demokracia shqiptare të qendrës, shqetësimi për të zgjidhur gatuhet dhe të rritet në vetëdijen tonë, që konfliktet, për të përpunuar e zbatuar të mos kuptohet si diçka e imponuar, si strategji të përbashkëta zhvillimi. Kjo do imitim i thjeshtë, por si pjesë e të ishte, sipas mendimit tonë, një nga sfidat qenësishme e mendimeve dhe e më të mëdha të së ardhmes, të cilën për psikologjisë së popullit tonë, e aftësive të nga vlera dhe rëndësia do ta quanin tij shtetformuese e demokraci-ndërtuese. “pluralizmi i dytë”. Njëherësh, kjo kërkon që vlerat e demokracisë dhe të kulturës së vendeve të Disa përfundime e rekomandime zhvilluara të Europës të përvetësohen jo si “produkt i gatshëm” për t’u konsumuar, por Në mbyllje mund te nxirren disa si një proces aktiv emancipimi, ndryshimi përfundime dhe të bëhen disa rekomandime e zhvillimi që lëshon rrënjë e bëhet qenia të një rendi praktik. jonë e brendshme, të cilën Ukshin Hoti Së pari, gjykojmë se reformimi i (viktimë e gjenocidit serb) do ta quante sistemit politik pluralist në Shqipëri, që “pjesë të mendimit kolektiv”, “të mendjes vazhdon të jetë gati-gati ashtu si lindi në kombëtare”.17 Kriteri i një pjekurie të tillë fillimet e tranzicionit - jo transparent, jashtë do të ishte harmonizimi i ideve dhe i çdo kontrolli ligjor e financiar – kërkon një veprimeve për interesat madhore të reformim të thellë. Shumica e partive vendit, të Atdheut. vazhdojnë të regjistrohen “rregullisht” për Në mënyrë empirike18 provohet se fushatat zgjedhore e të mos bëjnë dot as mungesa e një sistemi të tillë idesh, vlerash fushatë e jo më që të fitojnë. Në zgjedhjet e e veprimesh ka bërë që pluralizmi politik e 18 shkurtit 2007 u regjistruan 42 parti, prej partiak, përveç të mirave, si liria e fjalës, e të cilave Partia Socialiste dhe Partia shtypit, e shprehjes, e organizimeve etj., të Demokratike morën 44 për qind të votave. ketë sjellë edhe përçarje, një vërtitje në Ndërsa 36 parti të tjera morën 56 për qind guaskën konfliktuale të interesave personale të votave. Veçojmë gjithashtu faktin se e partiake, që s’po kapërcehet dot. Madje, katër parti morën zero për qind të në gjendjen e sotme, është e vështirë të votave. Mund të supozohet se ç’stabilitet flasësh për ekzistencën tashmë të një sistemi qeverisës do të kishim nëse në zgjedhjet politik pluralist, sepse për këtë do të duhej e ardhshme 36 partitë e vogla do të binin që elementet e sistemit (partitë, dakord për të formuar së bashku një institucionet politike) të ishin në lidhje e mazhorancë qeverisëse! bashkëveprim me njëri-tjetrin dhe të Prandaj , duke u mbështetur edhe në realizonin misionin e tyre mesa më pak përvojën e vendeve të tjera, me anën e votës

16. E. Durham, Brenga e Ballkanit, f. 29 (dhjetor 2006), “shumë të kënaqur” e “të kënaqur” 17. Ukshin Hoti, Filozofia politike e çështjes nga pluralizmi demokracia u shprehën vetëm 3% shqiptare, T. 1995, f. 27. (nga 1029 të anketuar), prej të cilëve të grupmoshës 18. Sipas të dhënave të anketës sociologjike 17-29 vjeç ishin vetëm 0.7% (Instituti i Sociologjisë). Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 13 u të bëhet seleksionimi dhe çregjistrimi i për qind brenda dy mandateve të ardhshme. partive që vazhdojnë të vegjetojnë. Ligji për Qenia e Shqipërisë në vendin e 115 për këtë partitë, tashmë i vjetruar, të ribëhet për të tregues, meriton të vlerësohet me reflektuar gjendjen dhe zgjidhjet e reja. Po seriozitetin më të madh. kështu, me ligj të bëhet dallimi midis partive Së treti, demokracia në një vend në që konkurrojnë për pushtet dhe partive që tranzicion, apo të porsadalë prej tij, siç është ndikojnë në forma të ndryshme mbi të. Shqipëria, ka diçka të pakryer, të paçuar deri Mund te konkludohet gjithashtu se në fund, deri në normë, që më pas të prirja e pluralizmit në Shqipëri në fazë e zhvillohet mbi bazën e vet. Kjo mund të pastranzicionit është sistemi demokratik përdoret si kriter për të vlerësuar rolin dhe (i njohur në Perëndim) me dy parti të kontributin e partive politike, të mëdha, që alternohen në pushtet mbi bazën institucioneve dhe të sistemit politik. Media e votës, ndërsa “Dushku” (i vogël apo i ka një rol të posaçëm për të investiguar e madh), veçse e ka penguar atë. Në këtë rast, vlerësuar zhvillime të tilla pa rënë në nivelin duke i dhënë prioritet stabilitetit të e debateve të rëndomta dhe sherreve e ditës qeverisjes, ajo që humbet në përfaqësim, midis politikanëve. Ajo mund e duhet të me të cilin vazhdon të abuzohet, mund të kontribuojë për të stimuluar mjedisin e ideve, fitohet nëpërmjet rritjes së përgjegjshmërisë të përvojave, tregun e politikave dhe të dhe transparencës se sistemit. E quajmë të alternativave konkurruese, pa të cilin arsyeshme që të ecet në drejtim të një demokracia do të ishte e pamundur. Vetë sistemi të tillë edhe për te realizuar një kalim media nuk do te ishte as e lirë dhe as e (në një stad më të lartë) tek Asamblea e pavarur, ndërsa ndikimi i opinionit qytetar dalë nga Kongresi i Lushnjës (i vitit 1920), do te ishte i papërfillshëm. Demokracia do qe përfaqëson përvojën e parë të të formalizohej gjithnjë e më shumë dhe s’do demokracisë pluraliste ne Shqipëri. Kjo, të bëhej asnjëherë plotësisht funksionuese. s’do të thotë moslejim i disa partive Së katërti, partitë politike kanë qenë e ekuilibruese në sistem. mbeten konkurruese. Prandaj janë të Së dyti, në procesin e reformës kuptueshme debatet, kontradiktat, zgjedhore dhe të hartimit të Kodit të ri mosmarrëveshjet, mendimi ndryshe si Zgjedhor të shikohet mundësia e kalimit elemente të demokracisë së brendshme në një kuvend me 100 deputetë të zgjedhur partiake dhe të raporteve ndërpartiake. Kjo mbi bazën e një sistemi maxhoritar ose kërkon rritje të pjekurisë dhe të sistemi proporcional me lista të hapura dhe përgjegjshmërisë së vetë sistemit politik. Në me rritje të pragut nga 2.5 për qind që është këtë rrafsh duhet vlerësuar si e panatyrshme sot, në 5-6 për qind. E rëndësishme është dhe e dëmshme paraqitja e “divergjencave” që në fazën e tanishme të pastranzicionit të nga përfaqësuesit e partive të ndryshme demokracisë, të kemi një kod zgjedhor sa shqiptare në konferencat apo institucionet më të qëndrueshëm për të evituar praktikën jashtë vendit. Të çosh sherret e brendshme e deritanishme të ndërrimit “të rregullave (s’është fjala për problemet) në gjykim të lojës” para çdo fushate zgjedhore19. Në publik jashtë, siç ka ndodhur e vazhdon të këtë rrafsh mund të gjenden edhe ndodhë, është diçka e kundërt me mekanizmat përkatëse që do t’i hapnin përmbajtjen pozitive të pluralizmit. rrugën përfaqësimit të grave në Kuvend, Gjithsesi, është diçka jo dinjitoze dhe nga 7.1 për qind që është sot, në 25 -30 dëmton imazhin e Shqipërisë.

19. Në vitin 2003, para zgjedhjeve, u ndryshua brenda një dite ndryshuan edhe 40 nene të tjera, kodi me 84 nene; më 2005 me 92 nene; më 2007, përveç shfuqizimeve dhe shtesave të neneve të reja. u 14 u Pluralizmi politik - përvoja dhe sfida

Së pesti, si çdo sistem, edhe demokracia Së fundi, raporteve të demokracisë ka dobësitë e veta, sepse është në vartësi të dhe të politikës me moralin ende po u kulturës së personave (qytetarë, politikanë, kushtohet pak vëmendje, për të mos thënë liderë ) që e ushtrojnë e drejtojnë atë. aspak. Ndërsa e ardhmja, sipas mendimit Prandaj demokracia shqiptare vazhdon të tonë, do t’u japë vlerën e një force lëvizëse mos jetë aq funksionuese, si në drejtim të për funksionimin normal dhe zhvillimin e mënyrës së zgjedhjes së liderëve, ashtu dhe demokracisë pluraliste. Mekanizmi që të ushtrimit të kontrollit ndaj tyre. Ka vepron në këtë rast - drejtësia - duke ardhur koha që të kuptohet se në politikën qëndruar në themelin e demokracisë dhe moderne ka vetëm “liderë kalimtarë”. Në duke qenë e natyrës morale, e lidh atë me këtë rrafsh, problematike vazhdon të moralin dhe me qytetarët. Kështu bëhet e mbetet edhe çështja e “kujtesës” së mundur që të kapërcehet “çudia e votuesve shqiptarë, që e kanë të vështirë demokracisë”, kur qytetarët duken se e të ndajnë “kohën historike” nga “koha çmojnë demokracinë, por realisht tregohen politike” dhe “koha aktive” në të paaftë për ta mbrojtur, për të parë e veprimtarinë e politikanëve dhe liderëve. vlerësuar se ç’ndodh rreth tyre.

REFERENCAT

Berry, N. 1955. An Introduction to Modern Political shqiptare, “Zëri i Kosovës” Zvicer Theory. 3d. 1d New York St.Martins Press. Instituti i Sociologjisë, Anketa sociologjike, Belortaja, S. “Pluralizmi i munguar”, gazeta Shqip dhjetor 2006 7. 05. 2007 Linz I. Stephan A. 1996 “Problems of Democratie Bler, T. 20056. “Debati i hapur mbi të ardhmen Transition and consolidation: Southern tonë”, gazeta Korieri, 29 qershor. Europe, South America and post-comunist Bugajski I. 2003. “Dialog në vend të Europe”, Baltimor and London mosmarrëveshjeve”, në Fetë dhe qytetërimet Mosse, Martin. 2007. “Demokracia kundër lirisë në mijëvjeçarin e ri, Qendra Shqiptare për të politike”, Gazeta “Politika”, 14 prill. drejtat e njeriut, Tiranë: 2004 Merxhani Branko. 1934. “Jo mballoma”, Illyria, Durhan, Edith. 1990. Brenga e Ballkanit, Tiranë: 24 qershor. Shtëpia botuese “8 Nëntori”. Kabo, Përparim. 2006. Autoritarizëm në Epler, Erhard. 2001. Rikthimi i politikës, Tiranë: tranzicion, Tiranë: Plejad. ISPS & Rinia. Kajsiu, Blendi. 2006. “Integrimi në BE si një Franz L.Altman. 2003. “Dialog në vend të pengesë për demokracinë”, revista Polis, nr. përplasjes”, në Fetë dhe qytetërimet në .2 mijëvjeçarin e ri, Qendra Shqiptare për të Kajsiu, Blendi 2007. “Strategjitë e harresës drejtat e njeriut, Tiranë: 2004 kolektive”, revista Polis, nr. 3. Gedeshi Ilir. 2006. “Nga ‘rrjedhja e trurit tek Krasniqi, Afrim 2004. Shoqëria civile në Shqipëri, angazhimi i intelektualëve”, in How Tiranë: GEEAR. migration can benefit development Kajsiu, Blendi 2006. Partitë politike në Shqipëri, Gidens, Anthony. 1998. Sociologjia: Çabej & Tiranë: Instituti Shqiptar i Studimit të Fondacioni Soros. Politikave. Gorbaçov, Mihail. 2006. Oni nje patjerpeli ispitonia Omari, Luan. 2004. Sistemi parlamentar. demokratii. Moskva: Moskovskie Novosti Nr Parlamenti në Shqipëri. 31 Pawell Ch. 2001. Spanja dhe demokracia, IshM Hoti, Ukshin. 1995. Filozofia politike e çështjes Tiranë 2004. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 15 u

Partosh, Gabriell. 2007. “BE do ta detyrojë tranzicioni, Prishtinë: Riinvest. Berishën”, gazeta Shqip, 30 prill. Sollzhenicin A. 2006. Intervistë, “Moskovskie Philippe, C. Schmitter & Alex M. Trechse I. 2007. Novosti”, nr. 5. “E ardhmja e demokracisë në Europë”, Sondazhi i lëvizjes “Mjaft”, “Albania”, 7 qershor Politika, 14 prill. 2006. Pëllumbi, Servet. 2002. Sprova në sociologjinë Stroitestvo demokratii v kitaje. Press kancelaria politike, Tiranë: Botimet Dudaj. KNP, Pekin 2005. Pëllumbi, Servet. Edhe politika do moral, Tioranë: Tip O’Neill. 2001. Politika është vendore, Tiranë: ISPS & Rinia. Botimet Dudaj Pëllumbi, Servet. 2006. Pluralizmi politik – përvojë Tushi, Gëzim. 2006. Politika dhe qytetari, Tiranë: dhe sfida, Tiranë: Instituti i Sociologjisë Botimet Ermal. Ramonoida A. 2005. Fundi i pasionit politik, Verner, V. 1999. Demokracia dhe ekonomia e tregut, Shtëpia e Librit dhe Komunikimit ,Tiranë. Tiranë: Botimet Soros. Selmanaj, Selman. 2006. Globalizmi dhe PLURALIZMI NË PERCEPTIMET

E QYTETARËVE: INTERESI PUBLIK

PËR POLITIKËN DHE VOTIMET

(SONDAZH KOMBËTAR)

LEKË SOKOLI - Instituti i Sociologjisë

endosja e pluralizmit politik në qeverisjes përmes opinioneve, nuk është një Shqipëri në fund të vitit 1990 i çështje e thjeshtë. Mekanizmi i qeverisjes Vhapi rrugë edhe testimit të përmes opinioneve është relativisht i opinionit publik përmes sondazheve. ndërlikuar. Sidomos i ndërlikuar dhe i Sondimi i perceptimeve të qytetarëve për vështirë për t’u aplikuar është ai në të çështje me interes publik ka të bëjë me vetë ashtuquajturat demokraci të brishta, siç thelbin e demokracisë, me faktin se “themeli është demokracia pluraliste shqiptare. E i vërtetë i çdo qeverie është opinioni i para çështje lidhet me faktin se parakushti i qytetarëve”1. Në demokracitë pluraliste qeverisjes përmes opinioneve është që qytetarët janë edhe të qeverisur edhe zgjedhjet të jenë të lira. Ne vijmë nga një qeverisës, ose pjesërisht të qeverisur dhe sistem politik në të cilin, gjithsesi, është pjesërisht qeverisës. Teoricienët e votuar. Por zgjedhjet përfaqësonin një demokracisë kanë argumentuar se e gjithë paradë. Njerëzit nuk ishin të lirë për të ngrehina e demokracisë mbështetet, në zgjedhur, nuk kishte alternativa etj. Nga ana analizë të fundit, në opinionin publik tjetër, vetë opinionet ishin të imponuara. (Sartori, 1998: 45). Opinionet e qytetarëve Dhe zgjedhjet e lira me opinione të lidhen, së pari, me zgjedhjet dhe rezultatin imponuara nuk kanë asnjë vlerë. Kuptohet zgjedhor nga dalin organet qeverisëse. se në kushtet e atëhershme nuk mund të Zgjedhjet, nga ana e tyre, nuk bëjnë tjetër tolerohej as testimi i opinionit publik. veçse shndërrojnë në numra, apo njësojnë Tani gjërat kanë ndryshuar, por opinionet e qytetarëve. problemet janë sërish të shumta. Në Në vetvete, çështja e opinioneve, ose e realitetin shqiptar të pas viteve ’90-të, është

1. Disej, 1905: 3, cit nga Giovanni Sartori në “Ç’është demokracia” (1998), Tiranë: Dituria, fq. 45

Studime Sociale 2007, 2 (2): 17-34 u 18 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve krijuar njëfarë përvoje në testimin e Madje shumë më tepër se ç’i takonin asaj. opinionit publik përmes sondazheve. Por, Edhe sot, shumë kohë pas vendosjes së pa hyrë në kufizimet metodologjike apo pluralizmit, në perceptimin qytetar edhe konceptuale të tyre, meriton të dominon mendimi se politika është theksohet fakti se ato përgjithësisht nuk janë përgjegjëse thuajse për gjithçka. kryer nga institucione të pavarura. Ndaj, Në njëfarë mënyre të gjithë jemi marrë, në vend të parapëlqimeve të qytetarëve, ato madje me shumë tepri, me politikë. A lidhet kanë reflektuar më shumë parapëlqimet e kjo vetëm me veçoritë e zhvillimeve të subjekteve politike, që në shumicën e këtyre viteve, apo me liritë politike të rasteve kanë qenë porositëse e deri fituara pas një “ndalimi” të gjatë, të (vetë)realizuese të sondazheve. Sërish themi, me rrethana të çastit, edhe me çështja e opinioneve lidhet me parakushtin ndonjë zell të shqiptarëve? Kjo mbetet “zgjedhje të lira”. Ndërkaq zgjedhjet për t’u hulumtuar. Por ajo që kemi shqiptare të epokës pluraliste kanë qenë përjetuar në këto vite të kujton një situatë gjithnjë të diskutueshme. Rrjedhimisht i të më shumë se një shekulli më parë, kur diskutueshëm ka qenë edhe legjitimiteti i Sami Frashëri (1978; 57), shkruante: organeve apo institucioneve të dala prej tyre. Pavarësisht kësaj, në sondimin e “Në kohën tonë të gjithë po merren me opinionit publik dhe parashtrimin e politikë; kjo punë ka bërë që të rinjtë të rekomandimeve, sidomos lidhur me harrojnë zbavitjet e tyre, pleqtë - hallet e tyre, interesin publik për politikën, ka e do të gratë - qeverisjen e shtëpive të tyre, ketë (ndoshta gjithnjë) disa dilema. E para adhuruesit - adhurimin, tregtarët - fitimin ka të bëjë me faktin se çfarë kërkojmë: dhe mjekët - të sëmurët e tyre.” kërkojmë shumë politikë apo pak politikë?. Edhe nëse i referohemi përvojës së vendeve Siç duket, edhe politizimi i vetë demokratike, rezulton se ka mjaft politikës apo militantizmi i saj kanë njëfarë kundërshti. Nga njëra anë, rregullimet “tradite”. Derisa po Sami Frashëri (1978; politike të shoqërisë kanë ardhur duke u 91) në përpjekjen për të orientuar debatin rritur (Kval, Mellbye & TrafØy, , 2006: 16). politik, këshillonte: Kjo sidomos në sferën e shpërndarjes. Nga ana tjetër, shteti i mirëqenies sjell një prirje “Mos diskuto me partizanin (e një çështjeje), të kundërt: nga shumë politikë në më pak sepse po të jesh pro anës që përkrah ai, politikë. Kjo sidomos në raport me tregun. diskutimi mbaron para se të ketë filluar; po Referuar përvojës shqiptare, të jesh kundër, duhet të grindesh me të.” kundërshtitë janë më të pranishme. Së pari, është pohuar madje edhe në studime serioze Pra, siç duket, kërkesa për rritjen e (UNDP, 1998: 43) se shoqëria interesit publik për politikën duhet të shkojë tranzicionaliste shqiptare ka qenë e vazhdon në përpjesëtim me njëfarë depolitizimi të të jetë një shoqëri politike. Kjo lidhet me shoqërisë shqiptare, me demilitantizimin e faktin se ishte pikërisht pluralizmi politik vetë politikës apo çmilitantizimin e mendjes ai që u hapi rrugë të gjitha transformimeve politike2 (shih, Sokoli, 2006: 161-66). Ose të tjera. Pra, ndryshimet filluan në sferën e me kalimin nga politika si qëllim, në politikës. Politika priu, politika dominoi, politikën si mjet. Ky kalim përfaqëson në politika premtoi dhe mori përgjegjësi. vetvete një proces ridimensionimi të

2. Shih, për shembull, edhe: Lekë Sokoli, e përditshme, fq. 161-166. “Çmilitantizimi i mendjes”, në Sociologjia dhe jeta Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 19 u raporteve të publikut me politikën, sonë fjalën e vetme “politikë”, britanikët njëfarë kalimi nga politika te politikat, mund të zgjedhin midis tri fjalëve: polity ose njëfarë “rikthimi të politikës”, nëse (kur është fjala për format e politikës dhe shprehemi me gjuhën e politologut institucioneve ku zhvillohet ajo), politics gjerman Erhard Epler3 (2001). (për politikën e përditshme apo luftën për Një tjetër çështje e rëndësishme lidhet përfitime të vogla) dhe policy (për me vetë përmbajtjen e politikës. Në politikat e qëndrueshme, si drejtim perceptimin e asaj që përmban vetë koncepti politik, si mesazhe politike që janë ose “politikë”, ka njëfarë konfuzioni. Ky bëhen pjesë e një koncepti). konfuzion reflektohet edhe në ligjërimin Edhe trashëgimia komuniste nuk na politik institucional, edhe në debatet e ndihmon për një perceptim realist të zakonshme për politikën, pavarësisht se ku konceptit “politikë”. Përkundrazi. Sepse me zhvillohen ato. Për shembull, operohet parullën “politika në plan të parë” vlerësimi gjithnjë me konceptet e përgjithësuara politiko-klasor u bë kriteri bazë i çdo “politikë”, sikurse “klasë politike”. Dhe, vlerësimi për punën dhe njerëzit, politika përgjithësisht, politika në Shqipëri rrafshoi individualitetet, interesat, liritë. perceptohet si politikë në përgjithësi, “e Politika tentoi të rrafshonte thuajse gjithçka. madhe” e “për përfitime të mëdha”, “e të Madje edhe konceptet e njerëzve për jetën, mëdhenjve”, “e largët”, “e instancave të mënyrën e jetesës. Kjo vazhdoi, çuditërisht, larta”, “që zhvillohet jashtë nesh” apo edhe deri në rënien e murit të Berlinit4. Ne “pavarësisht prej nesh” etj., etj. Pra, një erdhëm në pluralizmin partiak e politik politikë larg jetës së përditshme, larg duke trashëguar konceptin e politikës si të individit dhe interesave të tij jetësore. Dhe, gjithëpushtetshme. Sidoqoftë çështjet që në pamundësi për ta konsideruar veten pjesë duhen sqaruar përmes mendimit dhe të politikës, krijohet një mentalitet sipas të debatit politik janë të shumta. cilit “bëjmë edhe pa politikë”, deri “ndoshta Por, nëse i përmbahemi parimit se më mirë pa të”. Ky “distancim” publik nga politika nuk ka receta të gatshme (Kval, politika ka bërë që edhe fjala “politikan”, Mellbye & Tranfy, 2006: 8), atëherë edhe gati-gati perceptohet si e unifikuar me një njëfarë alergjie që konstatohet ndaj teorisë fjalë fyese, si “mashtrues”, “demagog” etj. politike (Pëllumbi, 2006) apo mendimit Duhet theksuar se kjo gjendje ka të bëjë politik, është krejtësisht e pajustifikuar. jo vetëm me të sotmen politike, por edhe Sidoqoftë ka ardhur koha që pluralizmi me të shkuarën tonë. Dhe, siç thoshte politik shqiptar, përvoja, problemet dhe Shekspiri, e shkuara është prolog. Ne nuk deformimet e tij të studiohen nga kemi një përvojë shumëshekullore mendimi institucione shkencore të pavarura. Pra ka politik e, të lidhur me të, përvojë diskutimi ardhur edhe koha e studimeve empirike. e debati politik, siç kanë patur shumë vende Kjo për të hulumtuar se cila është është europiane, për shembull. Nuk kemi patur, pesha reale që zënë partitë politike në si ata, një parlament kombëtar, sikurse elektoratin shqiptar dhe nëse ka media të zhvilluara e të lira e të shtrira ngado (mos)përputhje me peshën që kanë fituar etj. Nëse përdorim logjikën e politologut ato nga zgjedhje të deformuara, se në ç’masë gjerman Erhard Epler (2000: 7-9) mund ato janë parti liderësh apo parti vërtet të themi se kur ne zgjedhim, referuar gjuhës demokratike, çfarë ndryshimesh strukturore

3. Shih, Erhard Epler. 2001. Rikthimi i politikës, vendeve të Lindjes europiane në kongresin e fundit Tiranë: ISPS & Rinia. të PPSH-së, lideri i saj, Ramiz Alia, orientoi “krijimin 4. Në të kundërt me proceset demokratizuese të e koncepteve unike për sjelljen dhe mënyrën e jetesës”. u 20 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve kanë ndodhur në Shqipëri dhe sa korrespondojnë karakteristikave të reflektohen ato në spektrin politik, nëse ndryshme socio-demografike të individëve duhet njëfarë (ri)ideologjizimi (mbi baza që janë përfshirë në këtë sondazh, siç janë të reja) i partive, lidhur me aksesin e partive grupmosha, niveli arsimor, përkatësia të ndryshme në shtresa të ndryshme të gjinore, gjendja civile, përbërja familjare, popullsisë sipas vendndodhjes gjeografike, vendbanimi, përkatësia etnike dhe ajo vendbanimeve, grupmoshave, nivelit fetare, niveli i pasurisë së familjes etj., etj. arsimor dhe intelektual, përkatësisë gjinore, Studimi u shtri në tetë prefektura nivelit të pasurisë etj. (qarqe) të Shqipërisë, me një shpërndarje Studimi që po prezantojmë është logjike të anketuarish, që i korrespondon vetëm një përpjekje e parë për testimin e afërsisht popullsisë së çdonjërës prej tyre7. interesit të qytetarëve lidhur me politikën Të anketuarit, gjithsej 1029 persona, dhe votimet5. Ai është produkt i ishin në masën 51.5 për qind nga zona bashkëpunimit me Qendrën e Aleancës dhe rajone urbane, ndërsa 48.5 për qind Gjinore për Zhvillim, partnere e nga zonat rurale. rëndësishme e Institutit të Sociologjisë6. Përzgjedhja e individëve përgjigjedhënës është bazuar në metodën e orientuar (apo Metodologjia dhe “kampioni” i të qëllimshme) dhe atë të rastit. Ishte e studimit natyrshme që të orientohej, për shembull, një kampion studimi që, për nga përkatësia Metoda kryesore e aplikuar është ajo e gjinore, t’i afrohej përafërsisht përbërjes testimit të problemit përmes anketimit. gjinore të popullsisë. Për nga vendbanimi Është hartuar një anketë e koduar, me pyetje është orientuar që të kishte të anketuar nga të mbyllura (një shifër për çdo alternativë- qytetet (të mëdha - me mbi 15 mijë banorë, përgjigje), që përmbante 56 pyetje ose ose të vogla - nën 15 mijë banorë), si dhe nënpyetje, çdonjëra prej të cilave me 2-8 nga fshati. Është synuar gjithashtu që të alternativa përgjigjesh, gjithsej me rreth 256 anketuarit të ishin nga të gjitha alternativa të mundshme. grupmoshat. Për shkak të specifikës së Përmes metodës krahasuese është bërë problematikës, sondazhi është shtrirë e mundur që perceptimi i interesit publik vetëm në moshat që gëzojnë të drejtën e mbi politikën dhe votimet të vlerësohen në votimit, pra popullsinë mbi 18 vjeç. vartësi të një numri relativisht të madh Ndërsa metoda e rastit është zbatuar variablash apo faktorësh që u me synimin që, duke iu përmbajtur metodës

5. Banka e të dhënave të këtij sondazhi kombëtar Shqipëri, një perspektivë gjinore, Tiranë: Qendra është në arkivin e Institutit të Sociologjisë. Koha e Aleanca Gjinore për Zhvillim). Por, informacioni i realizimit të tij përkon me kohën e themelimit të vetë marrë nga ky anketim i tejkalon shumëfish objektivat institutit. Këto të dhëna mund të shërbejnë për dhe nevojat e një studimi me perspektivë gjinore. studime krahasuese në të ardhmen, për të ndjekur Në mirëkuptim me Qendrën e Aleancës Gjinore për në dinamikë evoluimin e perceptimit të qytetarëve Zhvillim, ne kemi përdorur një pjesë të informacionit për politikën dhe çështje të tjera të ndikuara prej saj. të marrë për vlerësimin e interesit publik për politikën 6. Sondazhi ishte pjesë e një projekti të dhe votimet. Personalisht kam qenë pjesëmarrës në Qendrës Aleanca Gjinore për Zhvillim, i cili këtë projekt, si hartues i anketimit, metodologjisë synonte testimin e perceptimit të qytetarëve, dhe përmbledhjes së rezultateve, duke përfshirë edhe meshkuj e femra, lidhur me faktorët që ndikojnë përpunimin statistikor të të dhënave. në pjesëmarrjen e grave në vendimmarrje. Studimi, 7. Shpërndarja e të anketuarve sipas prefekturave në perspektivë gjinore, është botuar nga institucioni ishte: Kukës - 6.7 për qind; Shkodër - 9.6 për qind; përkatës. (Për më tepër shih: Milva Ikonomi, Lekë Tiranë - 27.5 për qind; Durrës - 13.5 për qind; Sokoli, Sonila Danaj & Blerta Picari. 2007. Elbasan - 11.7 për qind; Vlorë - 11.6 për qind; Përfaqësimi dhe cilësia e demokracisë në Gjirokastër - 9.6 për qind; Korçë - 9.6 për qind. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 21 u së qëllimshme, përzgjedhja e individëve vendbanimi, mosha, gjinia, gjendja civile, konkretë të ishte krejt rastësore. Bazë për niveli arsimor, përkatësia etnike e fetare, anketimin ishin qendrat e banuara, në përbërja familjare, niveli i pasurisë etj. Këto, qytete apo fshatra, si dhe institucionet nga njëra anë, për të kontrolluar shkallën e publike. I gjithë procesi i anketimit është përfaqësueshmërisë së pjesës së zgjedhur si realizuar mbi bazën e një përzgjedhjeje “kampion” studimi, në raport me të dhënat të paravendosur8. e gjithë popullsisë. Kjo ka të bëjë me shkallën e vërtetësisë së përfundimeve të Të dhëna për kampionin e studimit përgjithësuara. Nga ana tjetër, kjo ka mundësuar përdorimin e metodës Një grup pyetjesh të anketës krahasuese në analizën e të dhënave sociologjike të përdorur, siç ndodh sociologjike që përmbajnë përgjigjet e të zakonisht në studimet empirike, u kërkonin anketuarve me karakteristika të ndryshme të anketuarve disa të dhëna për socio-demografike. Kampioni i sondazhit karakteristikat personale e sociale të tyre, si ka të dhënat e tabelave 1-3.

Tabela 1: Të anketuarit sipas gjinisë, grupmoshës dhe nivelit arsimor

7sDQNHWXDULWVLSDV )UHNXHQFDQsSsUTLQGMH *MLQLVs )HPUD 0HVKNXM *UXSPRVKsV YMHo YMHo YMHo YMHo YMHoHVLSsU 0RVKDPHVDWDUH YMHo 1LYHOLDUVLPRU 3DVKNROOs )LOORUH YMHoDUH ,PHVsP ,ODUWs 'LSORPsSDVXQLYHUVLWDUH 3DSsUJMLJMH 0HVDWDUMDHYLWHYHWsVKNROOsV NODVs

8. Në fshat, për shembull, janë bërë listat e përzgjedhur burra e gra, individë të grupmoshave familjeve dhe janë përzgjedhur ato familje që do të të ndryshme etj. Në rastet kur anketimi është bërë përfshiheshin në anketim, sipas rregullit një “po”, në institucione (bashki, komuna, shkolla, universitete dy-tre “jo”. Nëse në familjen e parë është anketuar etj.), sërish është patur parasysh zgjedhshmëria. Për një burrë (djalë), në pasardhësen është anketuar një shembull, sipas zyrave (një “po”, një-dy “jo” etj.), grua (vajzë). Kështu është synuar të respektoheshin ose sipas listës së mësuesve, nxënësve, studentëve etj., edhe grupmoshat etj., etj. Në qendrat e banuara të duke anketuar gjithnjë një burrë (djalë), një grua qyteteve, për anketimin është operuar sipas rrugëve, (vajzë), e kështu me radhë. Pyetësorët janë plotësuar emri i çdonjërës prej të cilave është shënuar në anketë. nga anketuesit, sipas parimit “ballë për ballë” (face Përgjatë rrugëve janë fiksuar banesat ose pallatet. to face). Përjashtim është bërë vetëm në rastet kur Brenda pallateve është zgjidhur nga një familje për përgjigjedhënësit ishin analfabetë, siç kanë rezultuar çdo kat dhe është vijuar me anketimin duke të ishin 1,1 për qind e të anketuarve. u 22 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

Tabela 2: Niveli, struktura e punësimit dhe niveli ekonomik (në përqindje)

7sDQNHWXDULWVLSDV )UHNXHQFD 1LYHOLWWsSXQsVLPLW 7sSDSXQs 7sSXQsVXDU 3HQVLRQLVWs 1[sQsVGKHVWXGHQWs /ORMLWWsSXQsVLPLW 7sYHWsSXQsVXDU SULYDWs 3XQsVXDUQsVHNWRULQSULYDW 1s VHNWRULQ SXEOLN DGPLQLVWUDWs QGsUPDUUMHSXEOLNHHWM 1s2-)1PHGLD 3XQsVLPHWsWMHUD 1LYHOLHNRQRPLN 6KXPsLPLUs ,PLUs 'HULGLNXLPLUs 1LYHOLNHTGKHVKXPsLNHT

Nga anketimi janë diferencuar tërthortë të këtyre faktorëve në perceptimin përgjigjet e dhëna lidhur me përkatësinë mbi politikën dhe votimet, në orientimin etnike9 dhe atë fetare10 të kampionit të politik, mënyrën dhe motivet se si votojnë sondazhit. Por ato janë krejt rastësore, ndaj shqiptarët etj. çdo përkim apo, në të kundërt, mospërkim me përqindjet e tyre në popullsinë e Interesi publik për politikën Shqipërisë, apo me anketime të mëparshme, është krejt i rastit. Në tabelën 2 jepen të Sa të interesuar janë të anketuarit e këtij dhënat mbi nivelin e punësimit dhe sondazhi për politikën dhe ç’diferenca strukturën e tij, si dhe mbi statusin vërehen sipas përkatësive të tyre? E formuluar ekonomik (të pasurisë) së të anketuarve. si një pyetje e anketës sociologjike, ajo mori Kërkimi i informacionit lidhur me përgjigjet e tabelës 3. statusin civil dhe numrin e fëmijëve, sikurse Siç shihet, rreth 36 për qind e të mbi tipin e familjes (numri i kurorëve ose anketuarve pohojnë se janë “shumë” apo çifteve të martuara brenda së njëjtës “deri-diku” të interesuar për politikën. Por familje), marrëdhëniet dhe llojin e punës ata që pohojnë se janë “pak” ose “aspak” të (veprimtarisë), si dhe nivelin ekonomik të interesuar janë rreth dyfishi i tyre (63.2 për familjes (tabelat 2-3), është bërë për të qind). Vetëm 12.9 për qind e të anketuarve testuar ndikimin e drejtpërdrejtë apo të pohojnë se janë “shumë të interesuar” për

9. Për nga përkatësia etnike përbërja e informacion lidhur me përkatësinë fetare të të “kampionit” të studimit, bazuar në përgjigjet e anketuarve. Prej saj morëm këto të dhëna: të anketuarve, është kjo: shqiptarë etnikë 98.63 myslimanë sunitë 67.3 për qind, bektashinj 5.4, për qind, të komunitetit rom 2.4 për qind, të krishterë ortodoksë 17.4 për qind dhe të egjiptianë 1.3 për qind, të kombësisë greke 3.9 krishterë katolikë 6.0 për qind. Vetëm 2.5 për për qind për qind, maqedonase 0.3 për qind dhe qind e të anketuarve pohojnë prerazi se janë të tjerë, 1,7 për qind. ateistë, ndërsa 13 persona (1.3 për qind) e 10. Një pyetje e anketës kërkonte të merrte rendisin veten në besime të tjera fetare. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 23 u

Tabela 3: Interesimi për politikën, sipas përkatësisë gjinore (në përqnidje) ,QWHUHVL SsU SROLWLNsQ 3sUJMLJMHW H PDUUD )HPUDW 0HVKNXMW .DPSLRQLNRPEsWDU 6KXPsLHLQWHUHVXDU 'HULGLNXLHLQWHUHVXDU 3DNLHLQWHUHVXDU $VSDNLHLQWHUHVXDU 1XNGLWDYOHUsVRM *MLWKVHM

politikën, por në total kjo kategori të kundrejt meshkujve, lidhet kryesisht me anketuarish është 2.4 herë më pak nga pohimin se politika shqiptare është një ajo e individëve “aspak të interesuar” veprimtari kryesisht mashkullore. Politika (30.3 për qind). më e lartë, por edhe ajo e niveleve të mesme, Kjo lidhet me një varg faktorësh, ndër drejtohen nga burrat. Gratë, edhe nëse të cilët veçojmë rënien e prestigjit të ndonjëherë mbulojnë poste nominalisht të veprimtarisë politike, konfliktualitetin, rëndësishme, asnjëherë nuk kanë dorë e faktin që politika është ende larg interesave personalitet të lirë në vendimmarrje, çka publike, korrupsionin etj. Nga intervistat është edhe treguesi kryesor i peshës që ato del se kurba e interesimit të shqiptarëve për do të kishin në politikë e në shtet. Por nuk politikën është në rënie. Kjo, natyrisht, janë vetëm postet e dukshme meriton vëmendje11. pushtetushtruese ato që dëftejnë Të dhënat tregojnë se femrat “shumë mashkullorinë (jo burrërinë) e shtetit tonë. të interesuara” për politikën janë 2.3 herë Mashkullore janë edhe strukturat e më pak se meshkujt e kësaj kategorie. padukshme të qeverimit, lobet, klanet, Interesimi më i vogël i grave për politikën, zotëruesit e parasë së madhe… Më tej,

Tabela 4: Interesi për politikën, sipas grupmoshave (në përqnidje) ,QWHUHVL SsU *UXSPRVKDW .DPSLRQL SROLWLNsQ YMHo YMHo YMHo YMHo H NRPEsWDU ODUW 6KXPs 'LVL 3DN $VSDN 1XNGLWDYO *MLWKVHM

11. Shih, për shembull, pjesëmarrjen gjithnjë e 2006. Pluralizmi politik. Tiranë: Instituti i më të ulët të qytetarëve në votime nga viti 1991 deri Sociologjisë, fq. 121-124. në zgjedhjet e 3 korrikut 2005, në: Pëllumbi, Servet. u 24 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

Tabela 5: Interesi për politikën, anëtarësia në partitë politike dhe OJF (në përqnidje)

,QWHUHVLÃSsUÃ $QsWDUsVLD Qs SDUWLWs SROLWLNH RVH 2-)Ws .DPSLRQL SROLWLNsQÃ 1sQMsSDUWL 1sQMs2-) NRPEsWDU -R 3R -R 3R 6KXPs 'LVL 3DN $VSDN 1XN GL WD YOHUsVRM *MLWKVHM

mashkullor është edhe toni i politikës dhe i se individët e anëtarësuar në partitë politike shtetit (Klosi, 2006: 258). janë dukshëm më të interesuar për politikën, Në analizën sipas grupmoshave (tab. kundrejt atyre që nuk bëjnë pjesë në asnjë 4), rezulton një rënie e interesimit për parti. Për shembull, ata që janë anëtarë të politikën, kur kalon në ulje nga një një partie politike e vlerësojnë veten si grupmoshë në tjetrën. Ndër të anketuarit “shumë të interesuar” për politikën në “shumë të interesuar” për politikën, për masën 5-6 herë më shumë se ata që nuk shembull, vetëm 8.1 për qind e tyre janë janë të anëtarësuar në ndonjë parti nga grupmosha 18-29 vjeç, ndërkohë që (respektivisht 45.3 me 8.1 për qind). në grupmoshën 60 vjeç e lart janë 25.2 për Por interes më të madh për procesin qind. Pra, më se tri herë më shumë. Kjo e politik kanë edhe anëtarët e organizatave të bën disi më problematike indiferencën ndaj shoqërisë civile, kundrejt atyre që nuk bëjnë politikës, sidomos nga femrat dhe të rinjtë. pjesë në to, ndonëse në masë më të vogël Rritja e këtij interesimi përfaqëson një sfidë kundrejt të anëtarësuarve në partitë politike. që lidhet me shumë faktorë. Por qenia zyrtare në një parti politike, Individët më të interesuar për apo edhe në një organizatë të shoqërisë politikën, siç është e natyrshme, priren të civile, nuk është tregues cilësor i përfshirjes jenë anëtarë të një partie politike. Të dhënat reale në to. Kjo lidhet me shkallën e e tabelës së mëposhtme (tab. 5), tregojnë angazhimit. Pra, sa të angazhuar e

Tabela 6: Angazhimi real në parti dhe organizatat qytetare (në përqnidje)

7s 6KNDOODHDQJD]KLPLWQsSDUWL 6KNDOODHDQJD]KLPLWQs2-) DQJD]KXDU )HPUD 0HVKNXM . )HPUD 0HVKNXM . NRPEsWDU NRPEsWDU 6KXPs 'HULGLNX 3DN $VSDN *MLWKVHM

Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 25 u vlerësojnë veten të anketuarit e këtij sikurse meshkujt. sondazhi? Ndryshe nga partitë politike, që janë Këtej mund të nxirren disa (si nga përbërja, ashtu edhe nga angazhimi) përfundime. Së pari, duke marrë si pikënisje institucione mashkullore, organizatat e parimin se demokracia është gjithpërfshirje, shoqërisë civile janë të balancuara nga del se në stadin e sotëm niveli i demokracisë pikëpamja gjinore. Të njëjtën gjë mund të së brendshme të partive politike është themi, pak a shumë, edhe për përfaqësimin shumë i ulët. Afërsisht vetëm një e pesta e sipas grupmoshave, përkatësisë etnike etj. të anëtarësuar në partitë politike pohojnë Ndaj njëfarë “transplantimi” të modelit të se, në jetën e brendshme të partive ku ata OJF-ve në jetën politike e në vendimmarrje, aderojnë, janë “shumë të angazhuar” apo mund të konsiderohet si një rrugë për rritjen “deri-diku i angazhuar”. e interesit publik për politikën dhe rritjen e Së dyti, në kushtet e Shqipërisë, ku rolit të grupeve profesionale, gjinore, ende vendimmarrja është një proces më rinore, të interesit etj.) në jetën dhe shumë partitokratik se demokratik (ende vendimmarrjen publike. vendosin partitë, më shumë se Në Shqipërinë e këtyre viteve kemi institucionet), rritja e rolit të grave në përjetuar një lindje të vështirë të shoqërisë vendimmarrje nënkupton rritjen e peshës civile, domethënë pjesa e organizuar e së tyre specifike në vetë partitë politike, në shoqërisë që nuk është as shtet, as treg raport me meshkujt. Pavarësisht nga shkalla (Kval, Mellbye & TrafØy, 2006: 246), por e demokratizimit të partive politike, që ka në qendër qytetarin e lirë me tërësinë përfshirja më e madhe e grave të angazhuara e interesave të tij. Tani gjykojmë se është si anëtare të tyre duhet inkurajuar. Kjo, siç koha që i ashtuquajturi “pushtet i OJF-ve” dëshmojnë edhe të intervistuarit e këtij të rritet. Kjo do të ndikonte që qeverisja e studimi, duhet të ndikojë edhe në drejtpërdrejtë të “rivalizonte” qeverisjen demokratizimin e vetë partive politike. përfaqësuese. Nuk mund të mos Së treti, referuar kampionit të këtij përmendim faktin se në kushtet e krizave, sondazhi, del se pesha specifike e femrave siç ishin ato të vitit 1997, shoqëria civile jo në përbërjen e partive politike është e vogël vetëm mbijetoi, por OJF-të u shfaqën si një kundrejt meshkujve (22.7 me 5.1 për qind). aktor me peshë në skenën shqiptare Por, në fakt, pesha specifike e femrave në (UNDP, 1998: 58). vendimmarrje është ende më e vogël. Sepse femrat janë jo vetëm më pak në numër në Interesi për politikën, një qasje përbërjen e partive, kundrejt meshkujve, komunitariste por ato janë edhe shumë më pak të angazhuara. Për shembull, përqindja e Nga proceset e reja demokratizuese, femrave që pohojnë se në partitë e tyre janë sidomos ato që kanë të bëjnë me “shumë të angazhuara” është mbi pesë herë decentralizimin e pushtetit sipas modelit të më e vogël se e meshkujve (1.9 me 9.9). demokracive perëndimore, rezulton se sfida Së katërti, ndryshe nga përfaqësimi në e angazhimit komunitar duhet të përbëjë partitë politike, në organizatat e shoqërisë një nga sfidat më të mëdha të shoqërisë civile gratë janë njësoj të përfshira si shqiptare në të ardhmen. Decenralizimi meshkujt (madje femrat janë diçka më është, në fakt, një proces i decentralizimit shumë: 8.8 për qind femrat, 8.4 për qind të vendimmarrjes, ose njëfarë urbanizimi meshkujt). Të dhënat tregojnë se edhe për ose lokalizim i vendimmarrjes dhe i nga shkalla e angazhimit në OJF-të ku bëjnë politikës të lidhur me të. Nëse e pjesë, femrat janë njësoj të angazhuara “përkthejmë” në një gjuhë të përshtatshme, u 26 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

Tabela 7: Shkalla e angazhimit komunitar sipas përkatësisë gjinore dhe vendbanimit (në përqnidje)

6DÃWsÃ 3sUJMLJMHWHPDUUD DQJD]KXDU"Ã 6LSDVSsUNDWsVLVsJMLQRUH 6LSDVYHQGEDQLPLW )HPUD 0HVKNXM .DPSLRQLNRPEsWDU 4\WHW )VKDW 6KXPs 'HULGLNX 3DN $VSDN 3DSsUJMLJMH *MLWKVHM

decentralizimi është një proces kalimi nga lidhet me shembjen e komuniteteve politika (policy) te politikat (politics). Në tradicionale. Lëvizja e lirë e njerëzve krijoi këtë vështrim legjitimohet interesi ynë për mikromjedise heterogjene, basifonde, zona të testuar nivelin e angazhimit të sotëm të ndërmjetme (midis urbanes dhe rurales). komunitar në raport me interesin për Kjo u shoqërua me zbehjen e ndikimit të politikat konkrete. mikromjedisit tradicional shqiptar, të lagjes, Kjo analizë shtyn drejt një qasjeje disi rrugës, pallatit etj., që më parë ka qenë mjaft komunitariste të politikës dhe politikave. i theksuar, madje edhe në krahasim me Por cili është niveli i sotëm i angazhimit vendet e zhvilluara (UNDP, 1998: 46). komunitar? Nga të dhënat e tabelave të Nga analiza sipas grupmoshave, mëposhtme, mund të analizojmë shkallën rezulton njëfarë rregullsie që mund ta e këtij angazhimi sipas përkatësisë gjinore formulojmë kështu: kur kalon në rritje nga dhe vendbanimit të të anketuarve (tab. 7). një grupmoshë në tjetrën, rritet përqindja Siç shihet, niveli i angazhimit e individëve “shumë të angazhuar” në komunitar është përgjithësisht i ulët. Vetëm komunitet dhe bie, pak a shumë në të 12.2 për qind e të anketuarve e vlerësojnë njëjtën masë, përqindje e atyre që e veten si shumë të angazhuar në komunitet. vlerësojnë veten si “aspak të angazhuar”. Meshkujt sërish rezultojnë më të angazhuar Analiza e të dhënave është bërë edhe sipas se femrat, por nuk konstatohet ndonjë nivelit arsimor. Prej këtej del një ndryshim i madh në perceptimin e përfundim tjetër, jo më pak të angazhimit komunitar midis të anketuarve rëndësishëm, në faktin që vullnetarizmi nga qyteti dhe atyre nga fshati. Megjithatë komunitar, siç është i lidhur me kulturën ky rezultat në vetvete përfaqëson një e bashkëjetesës në komunitet, është i shqetësim që, gjithsesi, meriton vëmendje. lidhur gjithashtu edhe me nivelin Kjo për faktin se problematika komunitare kulturor-arsimor të individëve (Ekonomi, në qytete është mjaft më e madhe se në Sokoli, Danaj & Picari, 2006: 76-78). fshatra. Për këtë arsye do të ishte normale Theksimi i komunitarizmit dhe që shkalla e angazhimit komunitar në qytete politikave komunitariste përkon edhe me të ishte dukshëm më e madhe se në fshatra. traditën shqiptare të vetëqeverisjes. Ai lidhet Në fakt rezulton e kundërta. Ndaj nxitja e me organizimin lokal dhe vetëqeverisjen angazhimit komunitar në qytete duket se lokale, me virtytin dhe moralin, me rolin e duhet të marrë përparësi. familjes, të farefisnisë e të fqinjësisë, me Niveli i ulët i angazhimit komunitar vullnetarizmin, respektimin e tjetrit e të Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 27 u

Tabela 8. Vlerësimi për nivelin e demokracisë 9OHUsVLPL SsU 3sUJMLJMHW H PDUUD GHPRNUDFLQs )HPUDW 0HVKNXMW .DPSLRQLNRPEsWDU 6KXPsWsNsQDTXU 'HULGLNXWsNsQDTXU 3DNWsNsQDTXU $VSDNWsNsQDTXU 3DSsUJMLJMH *MLWKVHM pasurisë së tij etj. Për shqiptarët, bashkësia Perceptimi i demokracisë, angazhimi ka qenë baza e rregullimit shoqëror12. Tek politik dhe angazhimi civil ne shtëpia (familja, si bashkëjetesë individësh) ka qenë shkalla e parë bashkësisë Analiza mbi perceptimin e politikës ka dhe institucioni bazë i shoqërisë. Shkalla e të bëjë me cilësinë e demokracisë e dytë e bashkësisë ka qenë fshati, i marrë si zhvillimeve demokratike. Ne kërkuam bashkëjetesë familjesh. Për të arritur kështu, opinionet e të anketuarve dhe të të shkallë-shkallë, në forma më të larta intervistuarve lidhur me faktin se sa të organizimi, siç janë krahinat, trevat, deri kënaqur, apo në të kundërt, të pakënaqur, janë principatat, që kanë qenë në fakt si ata me nivelin e sotëm të zhvillimeve “bashkësi të bashkësive”, një term i demokratike. përdorur nga Aristoteli e deri nga teoricenët Siç shihet, një në çdo tre të anketuar e sotëm të komunitarizmit13. është “deri-diku” i kënaqur me nivelin e Pra, shoqëria shqiptare ka qenë një sotëm të zhvillimit të demokracisë. Pak a shoqëri tejet e institucionalizuar. Dhe shumë po kaq individë kanë përzgjedhur institucioni bazë i saj ka qenë familja. Ajo alternativën “pak të kënaqur” (33.7 për qind). ishte njëherësh institucioni sovran.. Pra jo Vetëm 2.9 për qind e përgjigjedhënësve çdo individ, “kokërr më kokërr”, siç thotë shprehen se janë “shumë të kënaqur” me edhe Xhuzepe Valentini14. Familja ishte zhvillimet e sotme demokratike. Por ky bartëse e sovranitetit në raport me familjet grupim është më se dhjetë herë më i vogël e tjera dhe komunitetin më të gjerë. kundrejt atij që jep vlerësimin “aspak të Theksimi i politikave komunitare do të kënaqur”. Nuk konstatohet, gjithashtu, thotë, në vetvete, ritheksim i rolit të ndonjë diferencim i theksuar në institucioneve tradicionale në vendimmarrje perceptimet e femrave dhe meshkujve. (siç janë familja, fqinjësia, virtyti, morali Ndërsa të rinjtë janë disi më të pakënaqur etj.), në të cilat gruaja/femra është më e ndaj zhvillimeve të sotme demokratike, pranishme. Këto, edhe në epokën e lirive kundrejt grupmoshave të tjera. individuale, krijojnë objektivisht kushtet Nëse analizojmë vartësinë e shkallës së për rritjen e rolit të individit në angazhimit komunitar me vlerësimin mbi vendimmarrje, në një vendimmarrje tanimë demokracinë, pra me kënaqësinë ose, në të lokale, komunitare etj., pra në rritjen e rolit kundërt, pakënaqësinë lidhur me mënyrën të individëve në politikë e në jetën publike. si funksionon demokracia në Shqipëri

12. Shih, për shembull, Lekë Sokoli (2006c): 13. Kiçmari, Sabri. 2004. “Drejtpeshimi”. Tiranë: Koçi. “Komunitarizmi, rasti i Shqipërisë”, Tirana Observer, 14. Shih, Giuseppe Valentini. 2005. Vepra I, 28 shtator. Tiranë: Plejad, fq. 664-667. u 28 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

(Ekonomi, Sokoli, Danaj & Picari, 2006: të kundërt: masa e “aspak të angazhuarit” 78-81) bën përshtypje fakti se vetëm një nga anëtarësia e OJF-ve është rreth 4 herë pjesë shumë e vogël e qytetarëve (2.9 për më e madhe se ajo të anketuarve që pohojnë qind) pohojnë se janë shumë të kënaqur se nuk janë anëtarë të një OJF-je. E njëjta me nivelin e sotëm të demokracisë. Nga prirje vërehet edhe në analizën sipas shkallës ana tjetër, vetëm një pjesë e vogël (12.2 për së angazhimit politik. Ata që pohojnë se qind) pohojnë se janë shumë të angazhuar janë shumë të angazhuar në komunitet, janë në komunitet. Pra, demokracia nga 37 për qind anëtarë të një partie politike. shqiptarët perceptohet, madje në një masë Vetëm 8.6 për qind e të anketuarve të kësaj shumë të madhe, si një çështje “jashtë kategorie pohojnë se nuk janë të anëtarësuar vetes”, e lidhur më shumë me politikën e në një parti politike. madhe, sidomos atë qendrore, me partitë Nga kjo analizë mund të arrijmë në politike e lidershipin e tyre dhe, në një një përfundim edhe lidhur me masë shumë më të vogël, e lidhur me pjesëmarrjen demokratike. Kjo lidhet me pushtetin vendor. Por ajo perceptohet pak zhvendosjen e qendrës së gravitetit të ose aspak si angazhim vetjak, si angazhim vendimmarrjes nga organet qendrore tek qytetar, si angazhim komunitar - shkurt, organet e vetëqeverisjes lokale. Kjo do si angazhim demokratik15. të thotë se shpejtimi i ritmeve të Kështu, niveli i vlerësimit të mënyrës decentralizimit është, njëherësh, një se si funksionon demokracia në Shqipëri proces që objektivisht mund të rrisë shkon pak a shumë në përpjesëtim të drejtë pjesëmarrjen e qytetarëve në politikë, në me shkallën e angazhimit komunitar: më sferën publike e në vendimmarrje. Por, të angazhuarit në komunitet janë më të analiza e raportit të pushtetit qendror- kënaqur, kundrejt më të paangazhuarve. vendor në Shqipëri, të kujton atë që Sigurisht në shifra relative. Marvin Wiseth, pasi kishte qenë për disa Provuam gjithashtu të testonim vjet kryetar bashkie në një qytet të vartësinë e angazhimit komunitar me Norvegjisë, e ka shprehur kështu: shkallën e angazhimit konkret politik dhe “Qeverisja vendore ekziston vetëm qytetar. Rezulton se qenia në një parti teorikisht. Ne qeverisemi nga lart”16. politike apo në një organizatë të shoqërisë Nxitja e krijimit të OJF-ve mbi baze civile, ndikon në rritjen e angazhimit qendrash të banuara (blloqesh, lagjesh, komunitar. Referuar anëtarësisë së OJF-ve, fshatrash), do të ishte mënyra më e mirë për shembull, del se “shumë të angazhuarit” për angazhimin komunitar dhe njëherësh, nga anëtarët e OJF-ve janë më se dyfish, për rritjen e pjesëmarrjes qytetare në kundrejt “aspak të angazhuarve”. Ose, në politikat lokale17.

15. Sokoli, Lekë. 2006c. “Demokracia si në kapitalin shoqëror ajo që ka ndikuar më shumë angazhim”. Tirana Observer, 30 nëntor. në zhvillimin e diferencuar të rajoneve italiane. 16. Kval, Mellbye & TrafØy. 2006. Politika dhe Dhe ajo që Putnami e quan kapital shoqëror, demokracia. Tiranë: Onufri. nuk është gjë tjetër veçse prania e ndjenjës së 17. Studiuesit e sotëm, me të drejtë, i referohen vullnetarizmit dhe komunitetit në një krahinë të Robert Putnam-it, i cili shtron pyetjen: “Çfarë e bën caktuar. Për ta kuantifikuar këtë kapital, Putman demokracinë të funksionojë?”. Dhe përgjigjen e kërkon përdor si tregues numrin dhe vjetërsinë e dhe e gjen nga krahasimi i qeverisjeve rajonale në zona organizatave të ndryshme jo-qeveritare, që e bazojnë të ndryshme të Italisë. Putnam konstatoi se diferencat aktivitetin e tyre vetëm në kontributin me para e punë në zhvillim midis rajoneve italiane nuk mund të vullnetare të anëtarëve, duke përjashtuar ato që shpjegohen statistikisht vetëm me diferencat në financohen nga burime të tjera. kapitalin natyror, kapitalin njerëzor apo edhe kapitalin Në Shqipëri, po të përjashtohen “financimet e financiar që ato disponojnë. Sipas tij, është diferenca të tjerëve”, siç kërkon metodologjia e Putnamit, nga Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 29 u

Tabela 9: Interesi për votimet, sipas përkatësisë gjinore (në përqnidje)

9RWLPHW LQWHUHVRMQs 3sUJMLJMHW H PDUUD )HPUDW 0HVKNXMW .DPSLRQLNRPEsWDU 6KXPs 'HULGLNXQsQMsIDUsPDVH 3DN $VSDN 3DSsUJMLJMH *MLWKVHM

Votimet dhe interesi publik për to rezultoi se rreth ¾ e të anketuarve të ‘kampionit’ kombëtar të sondazhit tonë janë Interesi ynë për votimet dhe mënyrën individë që kanë votuar në zgjedhjet e fundit se si votojnë shqiptarët lidhen me faktin se parlamentare. ato përfaqësojnë themelin e një sistemi Pse nuk ka një pjesëmarrje më të madhe demokratik. Por, sa të interesuar janë në votime? E shtruar si pyetje anketimi, qytetarët për votimet? lidhur me zgjedhjet e fundit parlamentare, Siç shihet, interesi për votimet është u dhanë këto vlerësime (tab. 10): relativisht i ulët. Vetëm 21.7 për qind e të Siç shihet, rreth ¼ e të anketuarve anketuarve pohojnë se janë “shumë të pohojnë se nuk kanë votuar në zgjedhjet e interesuar” për votimet. Rreth 1/3 e tyre fundit parlamentare për arsye që dalin shprehen se janë të interesuar “në njëfarë “jashtë vetes”, sepse nuk kanë qenë në mase” dhe rreth 44 për qind pohojë se janë Shqipëri (14.5 për qind), ose sepse nuk “pak” apo “aspak të interesuar” për votimet. Gjithashtu, konstatohet njëfarë interesimi më i madh për votimet ndër meshkujt, Tabela 10: Pse nuk është votuar në zgjedhjet kundrejt femrave. Interesi për votimet, e fundit sikurse interesi për politikën, rritet kur (në përqnidje) kalon në rritje nga një grupmoshë në tjetrën. 1XNÃNHQLÃYRWXDUÃVHSVHÃ 3sUJMLJMHWÃÃ Nëse krahasojmë më tej interesin për HÃPDUUDÃ Ã votimet me interesin për politikën në 1XNÃMXÃLQWHUHVRQÃSROLWLNDÃ Ã përgjithësi, konstatohet se interesi për 0HQGRQLÃVHÃYRWDÃMXDMÃQXNÃQGU\VKRQÃJMsÃ Ã votimet është më i madh. 1XNÃLVKLWÃQsÃ6KTLSsULÃ Ã 1XNÃNLVKLWÃHPULQÃQsÃOLVWsÃ Ã Por, për të testuar shkaqet e këtij niveli 1XNÃPsÃSsOTHXÃNDQGLGDWLMDÃSsUÃGHSXWHWÃ Ã të interesimit për votimet, iu referuam në $UV\HÃWsÃWMHUDÃÃ Ã mënyrë të drejtpërdrejtë zgjedhjeve të fundit *MLWKVHMÃ Ã parlamentare (të 3 korrikut 2006), nga shoqëria civile mbetet pak. Pra, referuar kësaj përvoje, krijimin e shoqatave të përhershme me bazë mund të themi se na duhet të kapërcejmë këtë komunitare në të gjitha lagjet e qyteteve, pse jo, edhe handikap të lidhur me vullnetarizmin, këtë dimension në të gjithë fshatrat e Shqipërisë. Ato mund të të braktisur, por që përfaqëson një ind të shndërrohen në promotorë të zgjidhjes së problemeve domosdoshëm të bashkëjetesës në komunitet, të vetë e, në ecje e sipër, të gjallërimit të vetë jetës komunitare, demokracisë, e cila, në thelb, është gjithnjë vendore. shpirtit të të jetuarit “së bashku”, rritjes së kapitalit Ç’na duhet, më ekzaktësisht? Ndoshta të nxisim social, në promotorë të vetë zhvillimit. u 30 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve ishin përfshirë në listat e zgjedhjeve (11.4 pështjelluar18, nëse shprehemi me gjuhën e për qind). Ato lidhen me lëvizshmërinë e Sartorit. Më konkretisht, siç rezulton nga madhe të shqiptarëve të sotëm (I) dhe me ky studim, në krijimin e një gjendjeje të tillë rrëmujën e madhe të proceseve zgjedhore ka ndikuar sidomos etja për pushtet e një (II) aq sa një masë e konsiderueshme pjese të lidershipit politik shqiptar, votuesish lihen jashtë listave zgjedhore duke ekskluziviteti i vendosjes së kandidaturave shkelur të drejtën e tyre kushtetuese, siç nga një pjesë fare e vogël e këtij lidershipi, është e drejta për të zgjedhur. rotacioni “i sforcuar” i pushtetit, Rreth 36 për qind e të anketuarve konfliktualiteti politik e sidomos pohojnë se nuk kanë marrë pjesë në votime konfliktualiteti gjatë procesit zgjedhor, deri ngaqë nuk u intereson politika. E lidhur dhunimi e manipulimi i votës etj. Këto kanë me këtë është edhe mospjesëmarrja në qenë dukuri thuajse të zakonshme të votime nisur nga mendimi se “vota ime nuk tranzicionit shqiptar. ndryshon asgjë” (26.7 për qind e abstenuesve në votime). Në këtë perceptim Shkalla e identifikimit politik kanë ndikuar një varg faktorësh, të cilët lidhen me vetë mënyrën si funksionon Çështja që shtrojmë për trajtim lidhet procesi zgjedhor dhe demokracia, në me faktin se deri në ç’masë shqiptarët e përgjithësi, në Shqipëri. “identifikojnë politikisht” veten me një parti Pjesa e atyre që nuk kanë votuar nisur të dhënë politike. Por spektri politik nga mosaprovimi i kandidatit konkret është shqiptar përbëhet nga shumë parti, të cilat e vogël (17.6 për qind). Siç del nga gjithsesi e klasifikojnë veten ndër partitë e intervistat dhe analiza e mënyrës si spektrit “të majtë”, “të djathtë” apo “të paraqiten kandidaturat në Shqipëri, kjo nuk qendrës”. Mund të theksojmë se shoqëria do të thotë se votuesit janë të kënaqur me shqiptare është ende një shoqëri e kandidatët, por ata pohojnë se nuk kanë pastabilizuar politikisht. Kjo lidhet edhe me mundësi të ndikojnë në përzgjedhjen e tyre. konceptet “e majtë” apo “e djathtë”. Vetë Sidoqoftë, rezultati i këtij sondazhi këto koncepte nuk kanë marrë një lidhur me votimin, apo në të kundërt konotacion të qartë politik bashkëkohor. Më mosvotimin e një pjese të zgjedhësve, shumë se me programet apo një shtratifikim meriton vëmendje. Dihet që në demokracitë të qartë social, partitë kryesore shqiptare janë e reja respekti për votën është ende i brishtë. cilësuar “të majta” apo “të djathta” nisur nga Shembulli i Shqipërisë është një ndër më zanafilla e tyre. Partia Socialiste është cilësuar domethënësit. Në Shqipëri institucioni i votës “e majtë” më shumë nisur nga trashëgimia ende nuk kuptohet e vlerësohet, jo vetëm nga historike. Ndërsa Partia Demokratike është politikanët por edhe nga qytetarët. cilësuar “e djathtë” me shumë sepse ajo u vu Një pjesë e qytetarëve, siç del edhe nga përballë apo kundër saj. sondazhi ynë, janë të bindur se vota e tyre Por, pavarësisht se sa real apo qoftë edhe nuk ndryshon asgjë. Kjo ka krijuar një sa subjektiv (fiktive etj.) është ky rreshtim, shtresë të painteresuarish, jo vetëm për ne nuk mund t’i shmangemi analizës në politikën në përgjithësi, por edhe për votën raport me një spektër të dhënë politik. në mënyrë të veçantë. Në një rrafsh më të Meqenëse në vijim do t’u referohemi përgjithshëm, mund të themi se kjo lidhet të dhënave të një anketimi konkret, është e me faktin që jetojmë në një demokraci të arsyeshme të japim si fillim se cilit spektër

18. Shih: “Teoria e vendimmarrjes e njëherë për teorinë e demokracisë”. Tiranë: Dituria, demokracisë”, në Sartori, Giovanni. 1993. “Edhe fq. 219-250 Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 31 u të politikës i përkasin përgjigjedhënësit19. Ne u interesuam jo thjesht se në ç’masë Të dhënat (tab. 11) kanë të bëjnë me shqiptarët e identifikojnë veten “fort”, perceptimin e votuesve mbi një spektër “relativisht fort”, ose “dobët” me një spektër konkret, me parti konkrete “të majta”, “të të dhënë politik, apo me një parti të dhënë. qendrës” apo “të djathta”, ashtu siç e kanë Por, më shumë për të parë nëse deklaruar ato dhe jo me kuptimin teorik identifikimi i qëndrueshëm partiak, apo apo ideal të emërtimit “e majtë”, “e në të kundërt shmangia prej tij, mund të qendrës” apo “e djathtë”. ndikohen nga politikat të caktuara zhvillimore. Vijmë, kështu, te çështja Tabela 11: Spektri që përfaqëson më mirë nëse shqiptarët votojnë gjithnjë për të pikëpamjet e të anketuarve njëjtën parti, apo për parti të ndryshme. (në përqnidje) Në të vërtetë njëfarë përfundimi lidhur 6SHNWULPsSsUIDTsVXHV 3sUJMLJMHW me faktin se sa shqiptari (i marrë si qenie HPDUUD politike) e identifikon veten me një parti të dhënë mund të nxirret nga rezultatet e 6SHNWULLPDMWs votimeve. E ashtuquajtura “traditë e dy të 6SHNWULLTHQGUsV tretave” dëshmon se sidomos në fazën e 6SHNWULLGMDWKWs $VQMsUL parë të tranzicionit ka patur luhatje të 20 7MHWsU mëdha të elektoratit majtas-djathtas . Por *MLWKVHM rezultatet e zgjedhjeve janë të diskutueshme, për aq sa thuajse në asnjë rast ato nuk janë klasifikuar “brenda standardeve Siç shihet, grupimi i të anketuarve me demokratike”. Ndaj iu drejtuam sondazhit. përqindjen më të madhe është ai që pohon, me se asnjëri spektër (apo krah) i politikës Tabela 12: Votoni për të njëjtën parti apo e nuk përfaqëson pikëpamjet e tij politike, apo ndryshoni atë? interesat që “fshihen” pas tyre. Kjo lidhet (në përqnidje) me krizën e identitetit të vetë partive 3sUÃNsÃYRWRKHW"Ã 3sUJMLJMHWÃÃ politike shqiptare e politikat vështirësisht HÃPDUUDÃ të dallueshme për nga orientimi. Ã 9D]KGLPLVKWÃSsUÃWsÃQMsMWsQÃSDUWLÃSROLWLNHÃ Ã Pas kësaj mund të nxjerrim njëfarë 6LSDVÃUDVWLWÃSsUÃSDUWLÃWsÃQGU\VKPHÃ Ã përfundimi lidhur me nevojën për politika .XUUsÃSsUÃWsÃQMsMWsQÃSDUWLÃG\ÃKHUsÃ Ã të djathta. Derisa këtu e rreshtojnë veten 31.2 7MHWsUÃ Ã *MLWKVHMÃ Ã për qind e të anketuarve, rreth 4 për qind më shumë se ata që shprehen (qoftë edhe tërthorazi), për politika të majta (27.1 për Siç shihet rreth gjysma e të anketuarve qind). Vihet re, më tej, se i ashtuquajturi (49.6 për qind) pohojnë se e identifikojnë “spektri i qendrës”, nuk është aq i qartë e, veten “shumë fort” me një parti të dhënë ndoshta për këtë arsye, nuk ka ndonjë politike, derisa kanë votuar vazhdimisht për mbështetje publike. Për të shprehen vetëm të. Qoftë edhe nga kjo e dhënë del se i 3.9 për qind e të anketuarve. ashtuquajtur “ligji i hekurt shqiptar i dy të

19. Por nuk marrim përsipër (si gjithnjë në lidhur me spektrin politik të të anketuarve janë studimin që po paraqesim) të konfirmojë krejt rastësore. përputhshmërinë ose, në të kundërt, 20. Më 1991 Partia e Punës fitoi dy të tretat e mospërputhshmërinë ndaj përfaqësimeve reale të vendeve për në Kuvendin e Shqipërisë, më 1992 dhe elektoratit shqiptar. Duke mos patur ndonjë 1996 dy të tretat shkuan nga Partia Demokratike, orientim paraprak nga grupi i studimit, rezultatet ndërsa më 1997 nga Partia Socialiste. u 32 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

Tabela 13: Në cilat kushte mund të ndryshohet partia e votuar zakonisht? (në përqnidje) 5UHWKDQDWÃHÃSDUDVKWUXDUDÂ 3sUJMLJMHW H PDUUD QJD Ws DQNHWXDU 'RWD 1XNGRWD 1XNGLWD QGU\VKRMD QGU\VKRMD 9OHUsVRM 1sVHDMRQXNGRWsPEDQWHSUHPWLPHWHOHNWRUDOH Ã 1sVHDWDTsNDPYRWXDUGRWsNRUUXSWRKHVKLQ 3sUWsYRWXDUSsUQMsPsWsDIWsSsUWsTHYHULVXU 1sVHQMsSDUWLWMHWsUGRWsSsUIVKLQWHSsU TLQGJUD tretave” nuk është aq i hekurt. Por rreth ¼ deri në 50.3 për qind (përfshirja 30-40 për e tyre të anketuarve pohojnë se, sipas rastit qind e grave në vendimmarrje). ata kanë votuar, për parti të ndryshme. E Kjo do të thotë se shumica e elektoratit vogël është, gjithsesi, përqindja e atyre që nuk e identifikon veten verbërisht me një shprehen se nuk kanë votuar kurrë për të parti të dhënë politike. Kjo mund të njëjtën parti dy herë radhazi. konsiderohet si tregues cilësor i zhvillimeve Por cili është probabiliteti i ndryshimit demokratike dhe si kërkesë të elektoratit për të subjektit të votuar? Thënë ndryshe, politika ndryshe, më të përgjegjshme, më ç’masë e elektoratit mund të “manipulohet” racionale e më transparente. në funksion të politikave të caktuara? Ne Siç shihet, në elektoratin shqiptar synuam që ta hulumtojmë këtë çështje edhe politika në përgjithësi dhe, votimet, në empirikisht (tab. 13). veçanti kanë filluar të perceptohen si Siç shihet, ka një kategori individësh shprehëse të interesave të tyre jetike. Rreth që pohojnë se “në asnjë rrethanë” nuk do 30 për qind e të anketuarve pohojnë se janë ta ndryshonin partinë për të cilën keni pikërisht interesat e tyre jetësore (të cilat votuar zakonisht. Pavarësisht se ajo mund gjejnë shprehje në familje e komunitet) të jetë (mund të bëhet) një parti mashtruese udhëzuesi ndaj të cilit priren të votojnë. Në e demagogjike (si në rastet nuk do të vendin e dytë dhe të tretë të motiveve të mbante premtimet elektorale), pavarësisht përzgjedhjes së një kandidati apo partie nëse të zgjedhurit mund të korruptoheshin, politike renditen “bindja politike, qenia pavarësisht paaftësisë qeverisëse etj. Kjo anëtar ose simpatizant i një partie” (me 26.7 kategori votuesish përbëhet ose nga për qind dhe “vlerësimi për kandidatin militantë të tejskajshëm (të verbër), ose nga konkret” (afërsisht njësoj, me 26.6 për individë që, nëse përdorim gjuhën e Maks qind). Më pas në vlerësimin e të anketuarve Veberit, vrapojnë si gjahtarë postesh.21 Siç vjen “zhgënjimi nga partitë e tjera, të duket, me këtë kategori “nuk bëhet votuara më parë”. Kjo përfaqëson në fakt politikë”. Në këtë kuptim mund të themi një votë “kundër”, më shumë se një votë se kjo kategori “qeniesh politike” meriton “pro”. Në raport me këto motive që këtë qeverisje. Por rezulton se kjo nuk orientojnë votimin, përkatësia gjinore e përfaqëson shumicën. Sipas problematikës votuesit apo të votuarit (kandidatit) ajo varion nga 15.8 (në rastin e korrupsionit) vlerësohen më pak.

21. Weber, Max. 2006. Politika si profesion, Shkup: Asdreni, fq. 60-61 Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 33 u

Tabela 14: Çfarë ndikon më shumë në votime për femrat e meshkujt? (në përqnidje)

1GLNXHVLW 3sUJMLJMHW H PDUUD )HPUDW 0HVKNXMW *MLWKVHM %LQGMDÃSROLWLNHÃTsQLDÃDQsWDUÃRVHÃVLPSDWL]DQWÃLÃQMsÃSDUWLHÃ 3sUNDWsVLDÃMXDMÃNODVRUHÃ WsÃTsQLWÃSXQsWRUÃVLSsUPDUsVÃSURQDUÃHWM Ã 3sUNDWsVLDMXDMJMLQRUH WsTHQLWEXUUsRVHJUXD =KJsQMLPLQJDSDUWLWsHWMHUDTsLNHYRWXDUPsSDUs *MLQLDHNDQGLGDWLWHV 9OHUsVLPLSsUNDQGLGDWLQNRQNUHW ,QWHUHVDWHIDPLOMHVGKHWsNRPXQLWHWLW 7MHWsU *MLWKVHM

Ende e kufizuar është masa e elektoratit qenia anëtar ose simpatizant i një partie) që pohojnë se në votime ndikon është 12.5 për qind (33.5 meshkujt me 21 përkatësia klasore e tyre, raporti me për qind femrat). Në të kundërt, sjellja e pasurinë ose të qenit punëtor, sipërmarrës, tyre ndaj votës orientohet më tepër se te pronar etj. Ndoshta sepse kjo përkatësi e burrat nga interesat e familjes dhe të lidhur me shtresëzimin social, ndryshe komunitetit (33.4 për qind për femrat dhe nga vendet me traditë demokratike e 24.2 meshkujt). kapitaliste, është ende e paqartë. Por meshkujt, sikurse edhe femrat, nuk Nga të dhënat e tabelës del, gjithashtu, ndikohen shumë nga përkatësia gjinore e se gratë (ndonëse nga natyra janë më tyre apo edhe e kandidatit. Ky tregues emocionale se burrat), në perceptimin e konsiderohet vetëm si një faktor (pozitiv) pozicionit të tyre politik, janë më racionale suplementar. Kjo sugjeron, që përzgjedhja kundrejt tyre. Këtë përfundim mund ta e kandidateve femra të mos shndërrohet si nxjerrim nga fakti se diferenca midis qëllim në vetvete. Ajo, gjithsesi, është e femrave e meshkujve që orientohen në justifikuar në masën e ndikimeve pozitive votime kryesisht nga bindja politike (apo në cilësinë e jetës së qytetarëve.

REFERENCAT

Ekonomi, Milva, Lekë Sokoli, Sonila Danaj & INSTAT. 2003. Femrat dhe meshkujt në Shqipëri. Blerta Picari. 2007. Përfaqësimi dhe cilësia e Tiranë, botimet INSTAT (ka pas 2003?) demokracisë në Shqipëri, një perspektivë gjinore, Kiçmari, Sabri. 2004. Drejtpeshimi. Tiranë: Koçi Tiranë: Qendra Aleanca Gjinore për Klosi, Ardian. 2006. Shteti mashkullor dhe gratë”, Zhvillim. në “Kval, Mellbye & TrafØy. Politika dhe Epler, Erhard. 2001. Rikthimi i politikës, Tiranë: demokracia. Tiranë: Onufri, fq. 258-261. ISPS & Rinia. Kval, Mellbye & TrafØy. 2006. Politika dhe Frashëri, Sami. 1978. Vepra, Vëll II. Prishtinë: demokracia. Tiranë: Onufri. Rilindja Pëllumbi, Servet. 2006. Pluralizmi politik. Tiranë: Giddens, Anthony. 1997. Sociologjia. Tiranë: Çabej Instituti i Sociologjisë. & Fondacioni Soros Sartori, Giovanni. 1993. Edhe njëherë për teorinë e u 34 u Pluralizmi në perceptimet e qytetarëve

demokracisë. Tiranë: Dituria, fq. 219-250 të varfërve dhe grave në Shqipëri, Raporti i Sokoli, Lekë. 2006a. Sociologjia dhe jeta e Zhvillimit Njerëzor për Shqipërinë. Tiranë: përditshme. Tiranë: Instituti i Sociologjisë SEDA _____. 2006c. “Demokracia si angazhim”. Tirana UNDP. 1998. Raporti i zhvillimit Njerëzor në Observer, 30 nëntor. Shqipëri. _____. 2006d. “Komunitarizmi, rasti i Valentini, Giuseppe. 2005. Vepra I. Tiranë: Plejad. Shqipërisë”, Tirana Observer, 28 shtator. Weber, Max. 2006. Politika si profesion. Shkup: UNDP. 2005. Politikat dhe zhvillimi në dobi të Asdreni. PLURALIZMI POLITIK NË SHQIPËRI - MIDIS

DEMOKRACISË DHE PARTIKRACISË

AFRIM KRASNIQI1

ë dhjetor 1990, kur regjimi por si një tirani partiake, në të cilën qendra komunist u detyrua të pranonte konkrete e pushtetit lëviz nga qeveria dhe N pluralizmin politik dhe parlamentari tek udhëheqësit e partive”2. intelektualët, studentët e një grup qytetarësh E parë në retrospektivë, kalimi nga të Tiranës krijuan Partinë Demokratike, u modeli i partisë-shtet dhe entuziazmi duk se ëndrra shqiptare për pluralizëm, liri popullor i viteve 1990-1992 në refuzimin të zgjedhjeve dhe demokraci perëndimore gjithnjë e në rritje të elektoratit ndaj partive po përmbushej. Votimi plebishitar i marsit politike, vjen si pasojë e një serë zhvillimesh 1992 e përforcoi këtë ide. Vitet e mëpasme, dhe dukurish negative në ecurinë e procesit sidomos kriza e vitit 1997 dhe ecuria e demokratik, funksionimin e raporteve parti- proceseve zgjedhore e politike në vend, zgjedhës, rolin e partive politike, si dhe në përveç të tjerash vunë në diskutim arritjet e mënyrën e ndërtimit dhe funksionimit në dhjetorit 1990 dhe bashkë me to edhe vetë tërësi të sistemit partiak në Shqipëri. modelin politik në vend. Fakti që votimet Tashmë pranohet gjerësisht fenomeni i e viteve 1991, 1992, 1996, 1997 dhe 2001 mungesës së demokracisë së brendshme, prodhuan mazhoranca absolute të majta e fiktivitetit të partive, problemeve të mëdha të djathta, apo që projekti për vendosjen e zgjedhore, nivelit të abuzimit dhe regjimit monarkist më 1997 mori rreth 40 korrupsionit në jetën politike, si dhe për qind të votave, është shprehje e qartë e detyrimi periodik i votuesve për të zgjedhur krizës së sistemit politik dhe, në thelb të të keqen më të vogël, në vend të së mirës saj, të krizës shumëplanëshe të pluralizmit më të madhe. Një pjesë e këtyre fenomeneve dhe partive politike si aktorë jetësorë të tij. janë globale, kanë lidhje me mjedisin Duke perifrazuar Sartorin, “demokracia” shoqëror, vijnë nga mungesa e kulturës dhe shqiptare dha shenja serioze të kalimit në përvojës demokratike dhe kanë zgjidhje, “partikraci”, një model në të cilin pavarësisht kohës që do të duhet për këtë. “demokracia nuk shihet si sistem partiak, Por çështje të tilla, si raporti që partitë kanë

1. Autori është këshilltar politik i Presidentit të personale dhe nuk përfaqësojnë qëndrime institucionale. Republikës dhe lektor i partive politike, FSHS, 2. Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e Universiteti i Tiranës. Mendimet e shprehura janë demokracisë”, Tiranë, 2006.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 35-51 u 36 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë vendosur me qytetarët, shtetin dhe krijimin e vullnetit politik. Pjesë e këtyre shoqërinë, janë komplekse, ndikohen nga funksioneve klasike janë përgjegjësitë për faktorë psikologjikë, socialë e ligjorë dhe si promovimin e figurave politike dhe të tilla prekin palcën e ekzistencës dhe personelit, formulimi i kërkesave, prirjeve funksionimit të shoqërisë dhe shtetit. politike dhe programeve politike brenda Referuar rastit shqiptar, Kushtetuta e sistemit politik5 etj, të cilat në rrethana dhe vitit 1998 përcakton se sistemi qeverisës kushte të caktuara kanë specifikat e tyre dhe “bazohet në ndarjen dhe balancimin marrin peshë të veçantë. Edhe pse janë ndërmjet pushteteve ligjvënës, ekzekutiv aktorët kryesorë për nxitjen dhe formimin dhe gjyqësor”3, duke nënkuptuar se e vullnetit politik, ato asnjëherë nuk mund përcaktimi i parimit të ndarjes dhe të ketë monopolin e këtij procesi. Kjo balancimit të tre pushteteve nënkupton përgjegjësi përmbushet nga bashkëveprimi vetëveprimin e secilit pushtet brenda me faktorë të tjerë, si shoqëria civile, lëvizjet kompetencave dhe hapësirave kushtetuese, sociale, mediat, institucionet publike, si dhe bashkëveprimin midis tyre në ato grupimet qytetare6 etj. hapësira dhe kompetenca ku ka ndërthurje Midis pozitës kushtetuese e ligjore dhe pushtetesh. Kushtetuta thekson gjithashtu realitet të funksionimit të partive politike, vlerat e pluralizmit politik, si dhe njeh të rasti shqiptar sjell argumente të shumta në drejtën e partive politike për t’u krijuar favor të tezës se ekziston një hendek i thellë. lirisht dhe në përputhje me parimet Ato dëshmojnë se në Shqipëri partitë demokratike. Si e tillë, ajo konfirmon vlerat politike gëzojnë një pushtet politik e e demokracisë, natyrës parlamentare të administrativ shumë herë më të madh se republikës dhe të konkurrencës së lirë pushteti që u jep Kushtetuta dhe ligji. Ato shumëpartiake. Pra, në tërësinë e janë aktori kryesor vendimmarrës dhe kanë vlerësimeve kushtetuese, dokumenti shtrirje kapilare në të gjitha segmentet e themelor i shtetit dhe asnjë ligj tjetër nuk i shoqërisë, duke lënë në hije tre pushtetet identifikon partitë politike si një pushtet kushtetuese të përmendura më lart. tjetër paralel me tre pushtetet bazë apo si Dualizmi midis sistemit demokratik dhe një pushtet ekstra kushtetues. sistemit partikratik përbën një karakteristikë Ligji shqiptar mbi partitë politike i të periudhës së deritanishme të tranzicionit. përkufizon4 ato si “bashkime vullnetare të Për pasojë, pushteti i pakufishëm i partive shtetasve mbi bazën e ideve, të bindjeve e politike është identifikuar si një nga të pikëpamjeve politike të përbashkëta, që kërcënimet e vlerave të pluralizmit dhe të synojnë të ndikojnë në jetën e vendit shtetit të së drejtës. nëpërmjet pjesëmarrjes në zgjedhje dhe Partitë shqiptare kanë krijuar modelin përfaqësimit të popullit në organet e negativ të “shtetit të partive politike”. Në zgjedhura të pushtetit”. Pra edhe në rastin dallim nga modelet pozitive, siç janë shqiptar, funksioni bazë i partive është demokracitë e konsoliduara në Gjermani, përfaqësimi i interesave politike të Britani, SHBA, Francë, etj, ku partitë qytetarëve, ndërmjetësimi dhe lidhja e politike përmes mekanizmave institucionalë këtyre të fundit me sistemin politik, e politikë ushtrojnë ndikim në pjesëmarrja në zgjedhje dhe roli i tyre në vendimmarrje dhe në funksionimin e shtetit

3. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 7, Tiranë, 1998. Parteiendemokratie, BpB 1996. 4. Ligji nr. 8580, dt.17.02.2000 “Për partitë 6. Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise: politike”, Fletore Zyrtare, mars 2000. Überlegungen nach 50 Jahren Bundesrepublik 5. Uwe Backes/Eckhard Jesse; nga: Deutschland”, FES, Bonn, 2000. Informationen zur politischen Bildung 207, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 37 u politik, modeli shqiptar i shtetit të partive, unitetin e popullit rreth Partisë së Punës së i njëjtë me disa vende të tjera rajonale ish- Shqipërisë dhe ka në themel aleancën e komuniste, nënkupton7 monopolizimin nga klasës punëtore me fshatarësinë ana e partive politike të formimit të vullnetit kooperativiste nën udhëheqjen e klasës politik, se ato kanë pushtet më të madh se punëtore”. Pushteti i partisë-shtet shtrihej institucionet dhe aktorët e tjerë publikë, se në jetën private, në besimin fetar dhe në partitë sillen si pjesë e administratës, bëjnë çdo aspekt tjetër të aktivitetit qytetar e promovimin e emrave dhe kandidatëve për shoqëror. Kjo përvojë negative e krijuar dhe poste në të gjitha nivelet, se ndikimi i tyre kultivuar për rreth pesë dekada do të kishte shtrihet në të gjitha fushat e jetës (komunë, pasojat e veta edhe në të gjithë periudhën e administratë, media, gjyqësor etj), duke deritanishme të tranzicionit. Edhe në këtë anashkaluar institucionet e shtetit. Në fazë historie identifikimi i shtetit me partinë historinë e zhvillimit të demokracisë, politike në fuqi mbeti një nga fenomenet fenomeni negativ i “shtetit të partive më dominuese në skenën politike shqiptare politike” del si tipar i shoqërive të dhe rrjedhojë e padëshirueshme e tij “ka pakonsoliduara, autoritariste e komuniste, qenë fakti se rënia e partisë politike në fuqi ku pushteti i partive politike dhe ndërhyrja ka nënkuptuar edhe rënien e shtetit”10. e tyre në pushtetet e tjera është më e madhe sesa pushteti që u njeh kushtetuta. Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbi Në rastin tonë, rrënjët e këtij zhvillimi pushtetin legjislativ duhen kërkuar në historinë e partive politike shqiptare. Të krijuara më 1921, ato vepruan Siç u tha më sipër, partitë politike nuk në një mjedis të ashpër politik, të shoqëruar janë pushtet kushtetues, por direkt ose me kriza parlamentare e ndërrime të indirekt janë pjesë e pushteteve të veçanta, shpeshta të qeverisë dhe formës së regjimit. si pushteti ligjvënës dhe ekzekutiv. Duke Përvoja simbolike pozitive e viteve 1921- marrë pjesë në zgjedhje, duke prezantuar 23 mori fund më 1924, kur vendi kaloi në kandidatë dhe duke zhvilluar fushatë një sistem njëpartiak, fillimisht presidencial elektorale për të fituar, partitë arrijnë të dhe më pas monarkist8. Pas Luftës së Dytë sigurojnë mandate parlamentare, të cilat i Botërore në Shqipëri u vendos sistemit bëjnë ato pjesë të pushtetit ligjvënës. Si të njëpartiak (1944-1990), nga i cili tilla ato kanë përgjegjësinë të miratojnë trashëgojmë modelin më të keq të sundimit ligje, të përfaqësojnë elektoratin, të të një partie politike. Kushtetuta e vitit 1976 kontrollojnë qeverinë dhe të shpalli9 rolin udhëheqës të Partisë së Punës bashkërendojnë punën me pushtetet e tjera së Shqipërisë në të gjitha fushat e jetës në varësi apo në partneritet me Kuvendin. shoqërore, duke u shprehur se “PPSH, Përvoja e deritanishme dëshmon se pararoja e klasës punëtore, është forca e Kuvendi në vetvete dhe institucionet brenda vetme politike udhëheqëse e shtetit dhe e tij kanë qenë larg përmbushjes së shoqërisë” dhe se “në RPSSH ideologjia përgjegjësive të tilla kushtetuese e ligjore. sunduese është marksizëm - leninizmi”. Po Në duelin e pushtetit, mazhorancat aty theksohej se “Republika Popullore qeverisëse në tërësinë e tyre e kanë përdorur Socialiste e Shqipërisë mbështetet në mandatin elektoral për të vendosur

7. Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise: 9. Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste Überlegungen nach 50 Jahren Bundesrepublik e Shqipërisë, Tiranë, 1976. Deutschland”, FES, Bonn, 2000. 10 Bumçi, Kajsiu, Rakipi: “Shqipëria në kërkim 8. Afrim Krasniqi: “Partitë politike në Shqipëri, të demokracisë”, ISN, Tiranë , 2002. 1912-2006”, Tiranë, 2006. u 38 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë kontrollin mbi pushtetet e tjera, sidomos monarkinë më 1997, përcaktimin e sistemit mbi pushtetin gjyqësor, median dhe elektoral më 1991, 1997 dhe 2005, ekzekutivin, kurse opozita, për sa kohë zgjedhjen e Presidentit konsensual më 2002, vepron si e tillë, është shndërruar në si dhe shumica e vendimeve të tjera të mbrojtëse e vendosur e parimeve rëndësishme që kanë të bëjnë me reformën demokratike dhe sistemit kushtetuese. zgjedhore, zgjedhjen e shkarkimin e krerëve Rotacioni i pushtetit është shoqëruar vetëm të institucioneve kushtetuese etj. Kështu, me rotacionin e qëndrimeve të faktorëve të gjitha marrëveshjet politike, ligjet e politikë në Kuvend. rëndësishme, kabinetet qeveritare dhe Në ndryshim nga përvoja e vendimet me peshë në jetën politike të parlamentareve të tjera, siç ishin edhe dy vendit janë negociuar dhe miratuar më parë rastet e fundit në dy vende fqinje, në Itali nga partitë dhe liderët e tyre. Në këtë proces (ku rënia e qeverisë erdhi për shkak të Kuvendi ka luajtur rolin formal të votimit të një ligji) dhe në Turqi, (ku noterizimit të vendimeve të lidershipit parlamenti nuk zgjodhi presidentin dhe u partiak, gjë që në vijimësi ka ndikuar në vetëshpërnda), te ne asnjëherë nuk ka uljen e prestigjit dhe të ndikimit të tij në ndodhur që krizat politike të zgjidhen me jetën politike të vendit. instrumente dhe aktorë parlamentarë. Edhe Dominimi i pushtetit të partive politike pse parlamentet kanë qenë burim ose mbi Kushtetutën, Kuvendin dhe procesin produkt krizash, zgjidhja gjithnjë ka ardhur ligjvënës të tij u dëshmua edhe në dy nga jashtë, kryesisht nga tryezat dhe proceset e fundit parlamentare, më 2001 kompromiset jashtëparlamentare të partive dhe 2005, të cilat duke aplikuar skemën e politike. Po ashtu asnjë nga shtatë kabinetet “Dushkut” prodhuan përbërje fiktive të qeveritare të shkarkuara nuk është rrëzuar Kuvendit dhe partive pjesëmarrëse11. Më përmes votimit parlamentar. Nga dy 2001 kjo skemë u aplikua vetëm nga një kabinete të koalicionit të madh politik, palë politike (e majta), kurse më 2005 nga asnjëri nuk u krijua në Kuvend. dy palë (e majta dhe e djathta). Rreth një e Përkundrazi, ishin partitë politike ato që treta e Kuvendit aktual përbëhet nga detyruan Kuvendin e dominuar nga deputetë të ardhur si rezultat i aplikimit të komunistët në vitin 1991, që të miratonte kësaj skeme taktike, e cila në thelb vjen në një qeveri koalicioni me demokratët, ashtu kundërshtim me parimin kushtetues të siç detyruan Kuvendin e përbërë vetëm nga shprehur në nenin 64. Sipas nenit demokratët më 1997 të votonin një kushtetues12, “numri i përgjithshëm i kryeministër të majtë. Zgjedhjet e deputetëve të çdo partie dhe/ose koalicioni parakohshme parlamentare të vitit 1991 dhe partish përcaktohet në raport sa më të afërt 1997 nuk erdhën nga kriza parlamentare, me votat e vlefshme të marra prej tyre në të por nga tryeza e partive politike. Ndërkaq, gjithë vendin në raundin e parë të edhe vendimi për sjelljen në Shqipëri të zgjedhjeve”. Duke shkelur këtë parim të trupave ndërkombëtare më 1991 dhe 1997 rëndësishëm kushtetues, partitë imponuan erdhi gjithashtu nga tryeza partiake. Nga një parlament me integritet të cenuar, i cili, kjo tryezë erdhi edhe vendimi për amnisti si i tillë, bëhet lehtësisht më i ligjore më 1997, lirimin e të burgosurve manipulueshëm dhe më i kontrolluar nga politikë më 1991, shtyrjen e zgjedhjeve më partia më e madhe fituese. 1991 dhe 2006, thirrjen e referendumit për Në procesin e imponimit ndaj

11. OSBE/ODHIR: “Raporti final për zgjedhjet 12. Kushtetuta e Shqipërisë, Tiranë 1998. parlamentare 2005”, Varshavë, 2005. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 39 u procedurave, partitë injoruan tërësisht edhe diferencim midis kandidatëve dhe sidomos traditën parlamentare, duke krijuar partive të vogla që arrijnë të “fitojnë” një artificialisht grupe e nivele të shumëfishta deputet në Kuvend. Ndërkaq, në zgjedhjet parlamentare. Rregullorja e Kuvendit e korrikut 2005, javën e fundit të mbarimit parashikon krijimin e grupeve me 7 të punimeve parlamentare katër deputetë deputetë, kërkesë që në rastin e zgjedhjeve të PD-PS nënshkruan një deklaratë të fundit parlamentare e plotësonin vetëm përkatësie për katër parti të vogla të spektrit katër parti (PD, PS, PR, PSD). Me respektiv14. Në këtë mënyrë katër parti, “ndihmën” e partive të mëdha, grupe realisht joparlamentare, nuk patën nevojë parlamentare krijuan edhe tetë partitë e nuk patën nevojë të mbledhin 30.000 firmat tjera, të cilat në zgjedhje fituan 1-6 deputetë. për 100 kandidatët e tyre në mazhoritar, Në pesë grupe të tilla, deputetët e dhuruar por i regjistruan ata automatikisht mbi nga partitë e mëdha janë në numër më të bazën e firmës së deputetit. Në kohën kur madh se deputetët e partisë së vogël, çka ndodhi ky fenomen, pesë parti të tjera të kushtëzon vendimmarrjen e grupit dhe vogla politike, që nuk arritën të fitonin shërben si mjet presioni politik për mbajtjen besimin dhe mbështetjen e njëjtë të njërës nën kontroll të partive të vogla. Gjithashtu prej dy partive të mëdha, u detyruan të nga rreth 90 parti politike të regjistruara nisnin një proces të komplikuar të në Gjykatën e Rrethi Tiranë, 12 parti janë mbledhjes së firmave për të gjithë parlamentare. Për shkak të problemeve të kandidatët e tyre. Gjithashtu, edhe në rastet tyre të brendshme, gjatë legjislaturës së e koalicioneve zgjedhore partitë në koalicion kaluar parlamentare u krijuan katër parti të duhet të mbledhin gjithashtu 10 mijë reja politike nga deputetë që ishin zgjedhur nënshkrime për të fituar të drejtën e në emër të një partie tjetër. Po ashtu, në konkurrimit në zgjedhje. Edhe në këtë rast Kuvendin aktual janë regjistruar 22 raste të përjashtim bëjnë vetëm koalicionet, partitë kalimit të deputetëve nga një parti në një përbërëse të të cilave sigurojnë një deklaratë tjetër. Tetë parti politike parlamentare janë mbështetëse deputeti. Po ashtu ky rregull prekur nga ky fenomen, ndërkohë që priten aplikohet edhe në rastin e zgjedhjeve lokale, zhvillime të njëjta në të ardhmen edhe në në të cilat një parti që tenton të konkurrojë ato parti që deri tani i kanë mbijetuar në rreth 400 njësitë vendore duhet të tundimit të pakësimit apo rritjes së numrit mbledhë 30-40 mijë nënshkrime. Në të dy të deputetëve brenda Kuvendit. rastet ky zhvillimi cenoi konkurrencën e Partitë politike parlamentare, përmes ndershme për secilën parti dhe më tej lejon Kodit Zgjedhor të hartuar dhe miratuar prej abuzimin nga aleancat fiktive të minutave tyre me konsensus, i kanë dhënë vetes të fundit midis partive joparlamentare privilegje e të drejta në raport me partitë dhe partive parlamentare. Nga ana tjetër, joparlamentare. Konkretisht, neni 80 i partitë e mëdha e përdorën dhënien e Kodit i detyron kandidatët për deputetë të firmës së deputetit të tyre si një mjet mbledhin 300 firma zgjedhësish për t’u presioni politik për t’i detyruar partitë e regjistruar si të tillë13. Pika 2 e nenit bën vogla t’u binden platformave dhe një diferencim duke i liruar nga ky kusht të projekteve të tyre elektorale. gjithë ata kandidatë të një partie politike, e Aspekt tjetër i pushtetit të madh të cila ka minimalisht një deputet në partive politike mbi pushtetin legjislativ parlament. Në dukje normal, neni bën është fakti se zgjedhja e drejtuesve në

13. Kodi Zgjedhor miratuar me ligjin nr. 9087, 14. OSBE/ODHIR: “Raporti final për zgjedhjet datë 19.06. 2003. parlamentare 2005”, Varshavë, 2005. u 40 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë institucionet kushtetuese, të detyrueshme Shtrirja e pushtetit të partive deri te në Kuvend, në tërësi kanë qenë votime bankat dhe vendimmarrja krejtësisht formale e në varësi nga vendimet politike profesionale në të, është një rast i të paravendosura më parë në selitë apo paprecedent dhe një tregues tjetër i tryezat e partive politike. Më 1992 dhe dy tendencës së partive për të kontrolluar herë më 1997 mazhoranca parlamentare e institucionet kushtetuese dhe shtetërore. E zgjodhi Presidentin pa patur një konkurrim njëjta metodë balancimi politik u aplikua parlamentar. Më 2002 një marrëveshje edhe në zgjedhjen e drejtorit dhe politike e partive çoi në votimin në Kuvend nëndrejtorit të Shërbimit Informativ të modelit të parë dhe deri tani të vetëm të Kombëtar, Autoritetit të Konkurrencës, zgjedhjes konsensuale në krye të shtetit. Komisionit të Letrave me Vlerë, Për shkak të zgjedhjes së Presidentit nga Komisionit të Shërbimit Civil, Avokatit të Kuvendi dhe jo nga votimi popullor, Popullit dhe institucioneve të tjera, ligjërisht partitë i kanë dhënë vetes monopolin mbi të pavarura dhe të detyruara të qëndrojnë procedurën dhe emrin e kandidatit, për larg politikës. Përpjekje për emërimin më tepër që Kushtetuta i detyron partiak u bënë edhe në rastin e Kryetarit të kandidatët të kërkojnë 20 firma Kontrollit të Lartë të Shtetit. Sipas deputetësh, shifër që e posedojnë vetëm dy Kushtetutës, ai zgjidhet dhe shkarkohet nga partitë e mëdha politike. Kuvendi me propozim të Presidentit të Produkt i marrëveshjeve politike Republikës. Sipas një marrëveshjeje politike dypalëshe janë edhe zgjedhjet e drejtuesve midis PS e PD, e nënshkruar më 1997 në të tjerë të lartë të institucioneve kushtetuese, Romë17, ky post do t’i jepej opozitës qofshin këta individë apo borde kolektive. parlamentare. Me këtë logjikë, më 1997 u Kështu, Kuvendi shkarkoi me marrëveshje zgjodh një emër i ardhur nga një prej shumë pozitë-opozitë ish-Prokurorin e partive të vogla opozitare, i cili nuk u njoh Përgjithshëm dhe po me konsensus zgjodhi asnjëherë nga opozita kryesore pasardhësin e tij15. Më 2004, dy partitë parlamentare. Më 2004 politika kërkoi që kryesore ranë dakord të ndanin vendet në në vend të formulës kushtetuese të zbatohej Këshillin Mbikëqyrës të Bankës së marrëveshja e vjetër e partive, çka nuk u Shqipërisë16, kjo e fundit një institucion pranua nga propozuesi dhe për pasojë PD kushtetues i pavarur dhe me përgjegjësi e dhe aleatët e saj votuan kundër kandidatit vendimmarrje tërësisht profesionale. Me kushtetues dhe ndërmorën një fushatë kritere politike dhe pa marrë në konsideratë disamujore kundër Presidentit. të dhënat profesionale, dy shumicat Një fenomen tjetër i ndikimit dhe parlamentare bashkuan votat duke ndarë imponimit të partive politike mbi Kuvendin midis tyre vendet në Këshillin e Bankës. Në dhe organet kushtetuese të zgjedhura prej këtë mënyrë, Banka Qendrore është e tij, është edhe praktika e viteve 1992-2002 vetmja bankë në vendet e Europës Lindore e emërimit në krye të këtyre institucioneve që drejtohet nga një organ politik dypalësh. të individëve që, në kundërshtim me kriteret

15. Vendimi nr. 20, datë 19.3.2002 dhe vendimi 17. “Pakti për të ardhmen e Shqipërisë” i nr. 22, datë 23.3.2002. nënshkruar në misionin e San Egidios (Romë) më 16. Sipas vendimit të datës 7.10.2004, Kuvendi 23 qershor 1997 thekson se “opozita do te ketë të votoi Fatos Ibrahimin me 89 vota (PS), Andis drejtë, ndër të tjera, të zërë vende me përgjegjësi Harasanin me 87 vota (PS), Ardian Fullanin me 75 institucionale, si p.sh. kryesitë e një pjese të vota (qeveria), Ksenofon Kristafin me 72 vota konsiderueshme të komisioneve parlamentare, një (qeveria), Tefta Cucin me 68 vota (qeveria) dhe zëvendëskryetar të Kuvendit dhe kryesinë e Elisabeta Gjonin me 61 vota (PD). Komisionit të Kontrollit të Shtetit etj”. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 41 u ligjore, kishin një karrierë të qartë partiake. Kushtetutës, që përcakton se “askush nuk Kështu, më 1992 PD zgjodhi në krye të mund të diskriminohet padrejtësisht për shërbimit sekret, të Gjykatës Kushtetuese, shkaqe të tilla, si gjinia, raca, feja, etnia, Gjykatës së Lartë, Bankës Qendrore, KQZ- gjuha, bindjet politike, fetare a filozofike, së, etj, deputetë të saj, poste që duhej të gjendja ekonomike, arsimore, sociale ose mbaheshin nga persona pa ndikime politike. përkatësia prindërore”18. Në realitet Të njëjtin veprim bëri edhe PS më 1997, duke konstatohen forma të ndryshme të zgjedhur në krye të SHISH, Gjykatës diskriminimit politik, ku më klasikja mbetet Kushtetuese, Bankës Qendrore, Gjykatës së shkarkimi nga funksionet apo pushimet nga Lartë, KQZ-së etj, figura politike, shumica puna të zyrtarëve me bindje të ndryshme ministra e deputetë të saj. Në asnjë vend tjetër politike ajo nga e partisë në pushtet. Më të Europës Lindore nuk ka ndodhur që 1992 fushata e spastrimeve politike u bë kryetari i shërbimit sekret të ishte njëherësh me ligj (neni 24/1), pra me përdorimin nga kandidat për deputet i një partie (Gazidede, partitë të pushtetit tjetër kushtetues, atij më 1996, ishte në listën shumemërore), apo legjislativ. Më 1997 fushata ndërroi formë që ky kryetar, menjëherë pas largimit nga duke u bazuar në kriteret e “meritokracisë”, detyra, të kandidonte në zgjedhje (Klosi më kurse vitet e fundit spastrimet politike 2005). Ky fakt dëshmon pushtetin e madh bëhen në emër të “reformave”. politik dhe ndikimin partiak që partitë kanë Në këtë mënyrë, partitë politike, në patur mbi këto institucione, të cilat kundërshtim me këtë parim kushtetues, me Kushtetuta i cilëson detyrimisht të pavarura ardhjen në pushtet ndërmarrin veprime dhe larg çdo ndikimi partiak. masive të shkarkimit të zyrtarëve dhe zëvendësimin e tyre me besnikë politikë, të Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbi cilët largohen sapo kryhet rotacioni politik. pushtetin ekzekutiv Partitë e thelluan këtë proces duke hartua lista të tëra zyrtarësh që duheshin pushuar Pushteti ekzekutiv është pushteti i dytë dhe po aq lista me anëtarë dhe mbështetës kushtetues, ku partitë kanë përfaqësim politikë që duheshin emëruar. Ministrat dhe direkt dhe indirekt. Kryeministri dhe pushteti ekzekutiv u bënë kështu zyra ministrat janë funksionarë politikë, vijnë punësimi të partive politike në qeveri. nga partitë, zgjidhen prej tyre, japin llogari Partitë u bënë gjithashtu mekanizma të përpara Kuvendit, por edhe përpara promovimit të zyrtarëve, një e drejtë që nuk strukturave politike që i kanë zgjedhur. ua njeh ligji dhe Kushtetuta. Ato përcaktuan Pushteti dominues i partive politike mbi apriori, pa vendimin apo sugjerimin e një ekzekutivin është pushtet mirëbesimi, që organi profesional e ligjor testimi, se cili vjen nga strukturat drejtuese të partisë në emër duhet emëruar në poste të larta, cili qeveri apo tryeza e partive aleate në rastin duhej pushuar dhe cili duhej transferuar. e koalicionit qeveritar. Partitë vendosën me imponim parlamentar Tradita e deritanishme në Shqipëri e ekzekutiv përcaktimin e numrit dhe listës ofron edhe aspekte të tjera të ushtrimit të së të rinjve që regjistroheshin në universitet pushtetit të partive politike mbi ekzekutivin, pa konkurs19, duke shkelur kështu parimin aspekte që bien ndesh me nenin 18 të kushtetues të barazisë para ligjit. Po ashtu

18. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 18, Tiranë 1998. të drejtave të studimit nga kryeministri, sipas 19. Rastet e pranimit të ish-të përndjekurve kërkesave të deputetëve, forumeve rinore apo politikë, familjeve të punonjësve të policisë, si dhe institucioneve të tjera, sidomos strukturave rastet e konsideruara të veçanta, të akordimit të partiake. u 42 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë partitë vendosën, me marrëveshje dhe në e gjykatave ose të gjyqtarëve passjell shkelje të Kushtetutës, edhe për çështje të përgjegjësi sipas ligjit”21. Ashtu si në rastet tilla si cilët të rinj duhet apo nuk duhet të e pushtetit legjislativ e ekzekutiv, edhe në shkojnë në shërbimin ushtarak. rastin e pushtetit gjyqësor pushteti i partive Në tërësi, kjo formë e veprimit të politike është dukshëm dhe në kundërshtim partive politike është bërë pengesë seriozë të hapur me Kushtetutën. Në periudhën për krijimin dhe forcimin e një administrate komuniste gjykatat emëroheshin nga partia- publike të aftë, të pavarur dhe të shtet dhe si të tilla, vendimmarrja e tyre ishte qëndrueshme, e cila duhet të përbëjë një vetëm politike. Në fillimet e demokracisë garanci për zhvillimin e shtetit të së drejtës gjyqtarët e edukuar dhe me karrierë në dhe funksionimin e mekanizmit shtetëror sistemin e vjetër, dhanë dorëheqje nga jeta pavarësisht krizave dhe rotacioneve politike. politike dhe u bënë pjesë e sistemit të Më 2005, Presidenti i Republikës iu drejtua pavarur gjyqësor. Natyrisht që procesi i me një mesazh Kuvendit20, me të cilin pavarësisë është i gjatë, kërkon kohë dhe apelonte që rotacioni i pushtetit të mos detyrimisht edhe profesionalizëm, integritet shndërrohej në rotacion të shtetit. Teza se dhe besimin e publikut. Por nga të gjitha pushteti dhe shteti janë të ndara, se partitë llojet e cenimit të pavarësisë, cenimi dhe merren me pushtetin dhe shteti vepron ndërhyrja nga politika mbetet më i pavarësisht emrit të partive në qeveri, u dëmshmi. Kjo u provua gjatë periudhës kundërshtua publikisht nga një pjesë e komuniste, ku drejtësia ishte në varësi nga lidershipit politik. Kjo ishte një dëshmi partia-shtet, por në shumë raste edhe gjatë tjetër e mentalitetit politik, të përshkruar viteve të tranzicionit. nga filozofi Fuga si kompleksi i Kalasë së Ka disa aspekte të ndërhyrjes dhe Rozafës, ku ditën punohet dhe natën imponimit të partive politike mbi shkatërrohet. Në këtë rast kemi të bëjmë gjyqësorin. Ai më i dukshmi është emërimi me parti politike që, me të ardhur në pushtet nga politika e krerëve të institucioneve rrëzojnë katet e ndërtesës ku kanë hipur dhe kushtetuese gjyqësore. Siç u përmend në premtojnë ngritjen e ndërtesës nga e para. pjesën e raporteve parti politike – Kuvend, Fenomeni përsëritet dhe, për pasojë, shteti partitë emëruan në krye të gjykatave të larta, mbetet i brishtë, institucionet kushtetuese kushtetuese etj, individë me karrierë veprojnë nën presion, administrata mbetet partiake, të cilët në shumë raste, edhe pas e dobët dhe pushteti i partive dhe i mbarimit të mandateve iu rikthyen jetës militantëve të saj del mbi çdo pushtet politike. Aspekt tjetër ndërhyrjeje është kushtetues. presioni përmes miratimit të buxhetit të gjykatave, kontrollit të tyre, si dhe Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbi përpjekjeve permanente për të mbajtur pushtetin gjyqësor kontrollonin politik mbi organin kryesor të promovimit dhe kontrollit të punës së Pushteti gjyqësor është një nga tre gjyqtarëve, Këshillin e Lartë të Drejtësisë. pushtetet e pavarura kushtetuese. Ai vepron Gjatë 16 viteve të fundit kanë qenë jo në përputhje me përcaktimin kushtetues, të pakta rastet kur partitë kërcënojnë sipas të cilit “gjyqtarët janë të pavarur dhe gjyqtarët se në rast vendimi të kundërt nga u nënshtrohen vetëm Kushtetutës dhe kërkesa e partive, pasojat do të jenë në ligjeve”, si dhe “ndërhyrja në veprimtarinë karrierën e ardhshme profesionale të tyre.

20. Mesazh i Presidentit të Republikës, Alfred 21. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 145 , Moisiu, drejtuar Kuvendit, 5 shtator 2005. Tiranë 1998. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 43 u

Duke i njohur ministrit të Drejtësisë institucionet më të larta të drejtësisë në monopolin e propozimeve për shkarkime Shqipëri është procedura e zgjedhjes së e masa disiplinore, në fakt partitë, dhe më anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese dhe pas Kuvendi, i kanë dhënë atij në Gjykatës së Lartë. Partitë në qeveri kanë dispozicion një mjet të rëndësishëm interesa jetike në kontrollin e vendimmarrjes presioni politik, seleksionues dhe në Gjykatën Kushtetuese, ndaj edhe preferencial. Një vendim i Gjykatës tradicionalisht mazhorancat kanë imponuar Kushtetuese22 i dha të drejtë Ministrisë së zgjedhjen për atje të kandidatëve Drejtësisë, një organi politik dhe pjesë e preferencialë, të lidhur politikisht direkt ose qeverisë, pra e pushtetit ekzekutiv, për të indirekt me to. Kushtetuta në nenin 125 proceduar gjykatat, të cilat janë pjesë e një thotë se “gjyqtarët emërohen për 9 vjet, pa pushteti partner me ekzekutivin. Ky të drejtë riemërimi, nga radhët e juristëve vendim, që do të duhej të ishte kompetencë me kualifikim të lartë dhe me përvojë pune vetëm e KLD-së, ka lënë hapësira të mëdha jo më pak se 15 vjet në profesion”24, ndërsa për spekulime dhe për këtë arsye Bashkimi neni 130 kërkon që “qenia gjyqtar i Gjykatës Europian, në raportin e tij mbi Shqipërinë Kushtetuese nuk pajtohet me asnjë (2004) e kritikoi dublimin dhe kërkoi veprimtari tjetër shtetërore, politike ose heqjen e kësaj kompetence ekstra të private”. Parimisht, Kuvendi do të duhej të Ministrisë së Drejtësisë23. Në ushtrimin e verifikonte të dhënat e kandidatëve dhe këtij funksioni dhe në dallim nga dekretet e Presidentit, nëse ato përputhen inspektorati i KLD-së, i cili vepron mbi me kërkesat e ligjit dhe nëse ky kusht bazën e një programi pune dhe ankesave të plotësohet, ai duhet të japë pëlqimin e tij. ndryshme, ministria ndjek dhe zbaton Realisht ka ndodhur e kundërta. Në prioritete e politika të tjera përzgjedhje. Janë periudhat kur Presidenti i përkiste partisë të shumta rastet kur ministria u dërgon në pushtet zgjedhja e gjyqtarëve nxitej nga ekipe të vazhdueshme kontrolli atyre kritere politike dhe nuk kishte probleme për gjyqtarëve që bëhen pengesë në ruajtjen e kalimin në Kuvend. Problemet u shfaqën monopolit partiak qeveritar mbi proceset kur Presidenti u zgjodh jashtë ndikimit të gjyqësore dhe vetë sistemin e drejtësisë. partive politike. Më 2004, Kuvendi i Partitë politike përdorin Kuvendin dhe dominuar nga e majta rrëzoi dekretin shumicën qeverisëse për të imponuar edhe presidencial për emërimin e gjyqtares Vitore përbërjen e KLD-së, si organi kushtetues Tusha në Gjykatën Kushtetuese25, me më i lartë për promovimin, kontrollimin argumentin politik se ajo 11 vjet më parë dhe emërim-shkarkimin e gjyqtarëve. Nga kishte qenë anëtarë e një trupi gjykues që qeveritë e majta dhe të djathta procesi kishte shqyrtuar dhe votuar kundër një zgjedhor i përfaqësuesve të Kuvendit në ankese gjyqësore të kryetarit të PS-së, Fatos KLD është bërë dukshëm me kritere Nano. Raste të tilla, që u përsëritën edhe politike, duke dërguar atje individë që në më vonë, ku Kuvendi nuk dha vërejtje kundërshtim me ligjin bëjnë pjesë në ligjore dhe profesionale për kandidatët, por struktura partiake para e paselektorale. mori një vendim politik me argumente dhe Por aspekti më i rëndësishëm dhe qëllime politike, u jep deputetëve dhe njëherësh me shqetësues i imponimit të kështu, partive politike, më shumë pushtet partive politike mbi sistemin gjyqësor dhe sesa u njeh Kushtetuta në këtë proces. Kjo

22. Gjykata Kushtetuese, vendim nr. 11, datë 24. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 125, Tiranë 1998. 27.05.2004. 25. Kuvendi i Shqipërisë, vendim nr. 138, datë 23. BE: Raporti vjetor mbi Shqipërinë, Bruksel 2005. 15.7.2004. u 44 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë praktikë dëshmon rolin e partive politike Kushtetuese, të bëhet mbi baza partiake në zgjedhjen e anëtarëve të Gjykatës dhe të pikëpamjeve të shumicave Kushtetuese dhe Gjykatës së Lartë, rol që e parlamentare që kanë votuar anëtarë të ngushton dhe e paragjykon konkurrencën caktuar në këtë gjykatë. e paraparë nga Kushtetuta dhe ligji. Një rast tjetër i “ligjëruar” për Gjykata Kushtetuese, me një vendim diskriminimin dhe seleksionimin politik të të saj më 2004, u shpreh se Kuvendi ka të gjyqtarëve, të cilët bëjnë pjesë në një pushtet drejtë të japë vendim me votim, pavarësisht të pavarur kushtetues, është ai i Kolegjit argumenteve. Në këtë mënyrë, refuzimi në Zgjedhor. Ky organ i krijuar nga Kodi Kuvend i disa dekreteve gjyqtarësh dhe Zgjedhor 2003, duhet të gjykojë të gjitha funksionarësh të tjerë të lartë është edhe një ankimimet e partive politike dhe sinjal që partitë, përkatësisht shumicat kandidatëve lidhur me procesin zgjedhor. parlamentare, u japin gjyqtarëve dhe Në procedurën e përzgjedhjes së anëtarëve juristëve të tjerë që duan të kandidojnë për të Kolegjit partitë politike, me konsensus poste të tilla në dy gjykatat. Mesazhi është parlamentar, futën një nen që u jep atyre se ata duhet të bisedojnë paraprakisht me një pushtet tej çdo norme dhe fryme partive politike, të marrin pëlqimin e tyre, kushtetuese. Konkretisht, Kodi parashikon të mbajnë kontakte mirëbesimi me se “para fillimit të hedhjes së shortit... secili deputetët dhe të bëjnë lobing në Kuvend prej përfaqësuesve të dy partive në favor të kandidimit të tyre. Kaq direkt parlamentare të maxhorancës dhe dy partive është ky mesazh saqë gjatë dy viteve të parlamentare të opozitës, ka të drejtën të fundit shumica e gjyqtarëve që duan të përjashtojë një prej tetë emrave të nxjerrë kandidojnë për poste të larta në nivelin e nga kutia e shortit. Asnjë prej partive të tjera gjykatave, deklarojnë se paraprakisht kanë nuk ka të drejtën e kundërshtimit... Kërkesa marrë takime dhe miratimin e titullarëve për përjashtim përmban vetëm emrin e më të lartë politik të partive në Kuvend, gjyqtarit, pa përmendur shkaqet e sidomos të partisë që ka shumicën përjashtimit”26. Pra përfaqësuesit e dy parlamentare. Kohë më parë media botoi partive politike kryesore kanë të drejtë të edhe një listë deputetësh nënshkrues në përjashtojnë apriori gjyqtarë të Apelit nga favor të një kandidature të tillë për Gjykatën shorti i zgjedhjes, pa dhënë asnjë sqarim Kushtetuese. Përvojat e vendeve të dhe bazuar në përshtypje apo të dhëna ndryshme demokratike, përfshirë edhe subjektive. Natyrisht që në raste të tilla SHBA-të, ofrojnë raste të konsultimit partitë përjashtojnë emra gjyqtarësh, që paraprak për kandidatët e gjykatave, por në supozohen se janë votë e mundshme kundër kushtet e një demokracie dhe institucioneve interesave të kësaj partie. Në këtë mënyrë ende të brishta siç është Shqipëria, partitë ndërhyjnë apriori në karrierën konotacioni dhe procesi i konsultimeve ka profesionale të gjyqtarëve, ia lejojnë vetes përmbajtje dhe domethënie tjetër. diskriminimin politik të tyre si dhe indirekt Mbështetja parlamentare është një aspekt, ndikojnë edhe në procesin vendimmarrës por ndikimi dhe detyrimi që merr kandidati të anëtarëve të zgjedhur të Kolegjit, të cilët në shkëmbim të votës në Kuvend janë një e kanë kaluar provën e partive dhe kanë çështje tjetër, madje më e rëndësishme. besimin e tyre. Pikërisht kjo e fundit e bën debatin më Po sipas këtij ligji, gjyqtarët janë të serioz dhe parasheh rrezikun që detyruar të betohen edhe një herë se do të vendimmarrja, sidomos në Gjykatën zbatojnë ligjin dhe Kushtetutën. Në fakt,

26. Kodi Zgjedhor, neni 163, miratuar nga Kuvendi me ligjin nr. 9087, datë 19.06. 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 45 u duke qenë gjyqtarë ata janë betuar një herë përfaqësim të barabartë midis pozitës dhe si të tillë, kurse detyrimi me ligj për të opozitës parlamentare”. Në korrik 2006 përsëritur betimin në rastin e zgjedhjeve mazhoranca e re ndërpreu mandatet ligjore cenon integritetin e tyre profesional e ligjor. dhe shkarkoi KKRT-në dhe zgjodhi një Për më tepër, partitë u japin gjyqtarëve të organ të ri me pesë anëtarë, të cilët zyrtarisht Kolegjit një imunitet ekstra gjatë periudhës u tha se ishin individë të pavarur nga së gjykimit në proceset zgjedhore, duke bërë partitë28. Një muaj më pas, në gusht 2006, dallim me pozitën e kolegëve të tyre me të PD nënshkroi marrëveshje me PS-në, në të njëjtën pozitë kushtetuese e profesionale. cilën pranohej se 5 anëtarët e zgjedhur në KKRT janë partiakë dhe pranë Partitë politike dhe ndikimi i tyre mbi mazhorancës dhe se KKRT do të shtohej median me dy anëtarë të rinj të propozuar nga opozita. Kështu KKRT shndërrohet në një Partitë politike kanë një ndikim dhe miniparlament, ku 7 anëtarë politikë marrin pushtet të madh edhe në pushtetin e katërt, vendime mbi çështje që në fakt duhet të atë të medias. Në zgjedhjet e vitit 1992 jenë tërësisht ligjore, teknike dhe konkurruan në emër të partive 3re drejtues profesionale, formulë që bie ndesh edhe gazetash kombëtare, më 1996 rreth 7 me legjislacionin mbi KKRT, ku thuhet drejtues gazetash, më 1997 tetë drejtues se anëtarët e KKRT nuk duhet të jenë gazetash, më 2001 6 drejtues gazetash dhe anëtarë të partive dhe shoqatave politike, më 2005 tre drejtues gazetash apo mediash as të deklarohen publikisht apo të veprojnë vizive. Për një kohë të gjatë partitë në interes të tyre. imponuan zgjedhjen në krye të shoqatave E njëjta skemë e ndarjes dhe balancimit të gazetarëve funksionarë politikë, të cilët politik të institucioneve u zbatua edhe në edhe gjatë drejtimit të shoqatave kryenin Këshillin Drejtues të RTV-së. Prej shumë njëherësh funksione politike si deputetë, vitesh ky organ kontrollohet nga anëtarët ministra, kandidatë për deputetë apo politikë të mazhorancës dhe pas çdo këshilltarë të kryeministrit. Po ashtu, rotacioni politik mazhoranca e re ndryshon shumica e drejtuesve kryesorë të ATSH e ligjin për t’i dhënë mundësi vetes për TVSH kanë qenë njëherësh anëtarë të kontrollin e këtij organi me rëndësi në forumeve drejtuese të partive politike, monopolin mediatik dhe propagandistik. kandidatë apo deputetë të tyre. TVSH është i vetmi televizion për të cilin Por ndikimi më i madh i partive paguajnë taksa të gjithë qytetarët, pra ka politike mbi median si pushtet i katërt është një detyrim dhe bashkëpronësi publike, e ushtruar përmes imponimit në emërimin e megjithatë publiku nuk është i përfaqësuar anëtarëve të këshillave mbikëqyrëse dhe në drejtimin dhe administrimin e tij. Kjo licensuese të medias. Konkretisht, me ushtrohet përmes partive, të cilat në marrëveshje politike midis dy partive marrëveshje me njëra-tjetrën ruajnë kryesore më 1998 dhe 2000 u miratua monopolin dhe emërojnë në to individë nga ligji27, sipas të cilit anëtarët e KKRT, organi më aktivët të fushatat mediale elektorale. kryesor që jep licencat televizive dhe Ligji zgjedhor, pa marrë parasysh kontrollon zbatueshmërinë e ligjit në mediat interesat e publikut dhe parimet audiovizive, zgjidheshin në raportet 3 profesionale të medias, u ka dhënë partive opozita, 3 pozita dhe 1 Presidenti, pra “në politike monopolin e ngjarjeve informative

27. Ligji nr. 8410, datë 30.9.1998, ndryshuar me 28. Vendim i Kuvendit, nr 57, date 28. 07. 2006. ligjin nr. 8655, datë 31.07.2000. u 46 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë gjatë gjithë fushatave elektorale. Me ligj, Kushtetutës (1992) Kuvendi nxori jashtë emisionet informative në median publike ligji Partinë Komuniste30, një veprim më duhet të jenë të balancuara midis partive të shumë politik sesa juridik. Pas vitit 1998 qeverisë dhe opozitës, me dominim të dy ka patur jo pak raste kur partitë politike, partive kryesore. Ky minutazh mbulohet përfshirë edhe ato parlamentare, kanë nga kronika dhe informacione të servirura mbajtur qëndrime në nxitje apo përkrahje nga vetë partitë, pra qytetari është i detyruar të urrejtjes fetare e krahinore, apo raste që në median për të cilën paguan taksa, në të ndikimit me mjete të dhunës për të vend të informacionit të pavarur dhe ndikuar në politikën shtetërore. profesional, të shohë propagandë partiake Po ashtu, ligji i vitit 2000 “Për partitë të balancuar në minutazh. Madje Kodi politike” përcakton ndalimin e regjistrimit Zgjedhor përcakton edhe orën më të të një partie politike kur “organizimi i saj i shikuar, atë midis orës 18-22:00 si kohën brendshëm është në kundërshtim me që vihet dispozicion të partive politike dhe parimet demokratike dhe, veçanërisht, me të kandidatëve të pavarur gjatë gjithë parimet vijuese: ndërtimi nga poshtë-lart i periudhës së fushatës elektorale. partisë, zgjedhjet e brendshme demokratike Së fundi, por me rëndësi simbolike, për forumet e partisë, e drejta e shprehjes është fakti se Shqipëria është ndër vendet e së mendimit nga çdo anëtar, liria e hyrjes pakta në Europë ku ende partitë kryesore dhe e daljes së tyre nga partia, e drejta e kanë gazetat e tyre partiake, të cilat me çdo anëtari për të zgjedhur e për t’u nivelin e shkrimeve dhe natyrën e tyre zgjedhur” / kur “partia është krijuar jashtë përbëjnë shembullin ideale sesi nuk duhet territorit”31. Në fakt, pothuajse të gjitha të jetë media në një vend demokratik. partive politike aktuale në Kuvend nuk i përmbushin kriteret e mësipërme të Partitë politike dhe imuniteti i tyre përcaktuara nga ligji. Disa parti janë krijuar ekstrakushtetues jashtë territorit (partitë historike), shumica nuk kanë demokraci dhe zgjedhje të Kushtetuta e Shqipërisë, në nenin 9 të brendshme, një pjesë nuk kanë struktura aq saj, përcakton se “partitë politike dhe më tepër struktura të ndërtuara nga poshtë organizatat e tjera, programet dhe - lart, të tjera nuk respektojnë të drejtën e veprimtaria e të cilave mbështeten në shprehjes ndaj edhe vazhdimisht krijohen metoda totalitariste, që nxitin e përkrahin çarje dhe lindin parti të reja politike. Ka urrejtjen racore, fetare, krahinore ose etnike, patur raste të veçanta kur kryetarë partish që përdorin dhunën për marrjen e pushtetit apo funksionarë të tyre të lartë janë arrestuar ose për të ndikuar në politikën shtetërore, dhe dënuar për vepra të rënda penale, e si edhe ato me karakter të fshehtë janë të megjithatë vetë partitë, përmes amnistisë ndaluara sipas ligjit”.29 Ndoshta është e parlamentare, i kanë ndihmuar këta individë tepërt të kujtohet se pjesa më e madhe e të fitojnë lirinë shumë më shpejt sesa këtyre kritereve janë shkelur më se njëherë vendimet e parapara në gjykata. dhe nga më shumë se një parti, e Këto dy raste të raportit të partive me megjithatë nuk ka ndodhur asnjëherë që legjislacionin mjaftojnë për të ilustruar tezën parti të caktuara politike të ndalohen me se partitë politike kanë imunitet shumë më ligj. Tetë vjet përpara miratimit të të madh sesa u njeh Kushtetuta dhe ligji.

29. Kushtetuta e Shqipërisë, neni 9, Tiranë 1998. 29.4.1991. 30. Kuvendi i Shqipërisë, Dispozitat Kryesore 31. Neni 7, Ligji nr. 8580, dt. 17.02.2000 “Për Kushtetuese, neni 24/3, ligji nr. 7561, datë partitë politike”, Fletore Zyrtare, mars 2000. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 47 u

Për më tepër angazhimi në partitë politike me kërkesën që konkluzionet politike të u ka dhënë individëve një imunitet të deputetëve të shndërroheshin në mandate garantuar edhe në përballjen me shkelje të ligjore për arrestime, ndalime e dënime tjera të ligjit. Kështu, çdo individ që të individëve të përfshirë. Në fakt, kjo akuzohet për abuzim me ligjin në kryerjen traditë negative jo vetëm ndikoi në e detyrave në ekzekutiv, përmes partive bipolarizimin e jetës politike, uli politike merr imunitet dhe shndërrohet në rendimentin dhe autoritetin e Kuvendit, viktimë politike. Për pasojë është fare e por edhe i vuri organet e drejtësisë nën shkurtër lista e atyre zyrtarëve të lartë një presion të madh politik, duke e bërë qeveritarë që kanë dalë përpara drejtësisë kështu gjykimin profesional e të paanshëm për fajet dhe përgjegjësitë e tyre të dukshme. thuajse të pamundur. Mbështetja politike nga partitë respektive Kushtetuta, në nenin 70, i detyron u ka dhënë atyre një mbështetje shumë më deputetët të mos “kryejnë asnjë veprimtari të madhe se avokatët apo provat gjyqësore, fitimprurëse që buron nga pasuria e shtetit gjë që i vë gjykatat nën presion të fortë ose e pushtetit vendor dhe as të fitojnë politik dhe për pasojë, sjell mbylljen pasuri të këtyre”. Aplikimi në praktikë i këtij permanente apo amnistimin e dosjeve. Kjo përcaktimi kushtetues sjell raste të shumta ndodh ndërkohë që personat e akuzuar dhe të veprimit në kundërshtim me të. Një që nuk bëjnë pjesë në partitë politike janë numër i madh deputetësh posedojnë firma të parët dhe të vetmit që goditen rregullisht private, kanë biznes ndërtimi, shërbimesh, nga administrata dhe organet e drejtësisë. shtëpi botuese, media private etj, të cilat Shqipëria ka kaluar disa kriza të rënda direkt marrin pjesë në tendera shtetërorë politike dhe sociale, të shoqëruara me dhe përfitojnë nga buxheti i shtetit. Kuvendi dëmtime të mëdha të pronës shtetërore e është shumë kritik dhe i ashpër ndaj rasteve private, si dhe humbje së jetës së disa të tilla të diskutueshme në institucionet e qytetarëve. Krahas tyre publiku ka njohur tjera, por në rastin e tij, ai në çdo rast ka edhe një sërë skandalesh të mëdha politike refuzuar verifikimin e fakteve dhe zbatimin dhe ekonomike, vrasje të bujshme, e Kushtetutës. Ky qëndrim me dy standarde privatizime të dyshimta, abuzime me u jep parlamentarëve dhe përmes tyre, pronën shtetërore dhe shkelje të rënda të partive në Kuvend, një imunitet tej atij të ligjit. Në një vend demokratik të gjitha këto parashikuar nga Kushtetuta, i bën imunë ngjarje do të ishin objekt i punës së ndaj shkeljes flagrante të ligjit dhe përcjell Prokurorisë dhe organeve të drejtësisë. Në mesazhin se kushdo që shkel ligjin, me Shqipëri u krijua një traditë tjetër, sipas së përjashtim të deputetëve politikanë, mund cilës pushtetin e Prokurorisë, gjykatave dhe të përballet me drejtësinë. Policisë “e ushtruan” partitë politike. Aspekt tjetër i imunitetit tej Konkretisht, partitë politike shfrytëzuan përcaktimit kushtetues të partive politike qenien e tyre në Kuvend për të krijuar është raporti i tyre me burimet e financimit. komisione të panumërta hetimore, që u Kushtetuta i detyron partitë politike t’i bëjnë shndërruan në vatra të bipolarizimit dhe kurdoherë publike shpenzimet dhe burimet ushtrimit të retorikës politike. Të ndara e financimit. Kodi Zgjedhor i detyron ato midis dy partive kryesore, ato i klasifikuan të deklarojnë burimet e financimit, si dhe edhe ngjarjet e njerëzit e implikuar në to të kthejnë paratë nëse marrin një përqindje në të mirë e të këqij, në kriminelë e viktima më të vogël sesa minimumi ligjor. Në të politikës. Puna joprofesionale e këtyre analizë retrospektive janë shënuar vetëm 4- komisioneve, thellësisht e dominuar nga 5 raste të ndëshkimit financiar të partive, propaganda partiake, iu dërgua Prokurorisë por ato janë më shumë raste të ndëshkimit u 48 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë politik të opozitës, sesa rrjedhojë e zbatimit edhe pse OSBE/ODIHR-i ka vërejtur rigoroz të ligjit. Në të kundërt, pas çdo përmirësime graduale. Megjithatë, procesi procesi zgjedhor, partitë politike janë ka qenë përgjithësisht konfliktual dhe i mbledhur dhe me konsensus kanë vendosur tejzgjatur, me pretendime për parregullsi faljen e borxheve të veta financiare. dhe mashtrime, disa prej të cilave janë Gjithashtu metoda e publikimit të listës dokumentuar nga komuniteti emërore të financuesve të fushatës ka qenë ndërkombëtar. Partia që nuk arrinte të dhe mbetet fiktiv dhe abuziv. Zakonisht në fitonte zgjedhjet në nivel vendor apo listë shënohen individë fiktivë, duke mos kombëtar, përgjithësisht refuzonte të publikuar firmat dhe individët financues të pranonte si legjitim rezultatin e zgjedhjeve, vërtetë të fushatës apo shifrat reale të duke iu drejtuar shpesh bojkotit të organeve përdorura në fushatë. të zgjedhura ose kërcënimeve me bojkot. Kjo atmosferë minoi besimin publik tek Partitë politike dhe monopoli i tyre zgjedhjet dhe institucionet demokratike32”. mbi proceset zgjedhore Vendosmëria e partive politike për të anashkaluar Kushtetutën dhe për të mbajtur Kritikat ndaj pushtetit të madh politik më këmbë institucione bipartizane, të partive politike kanë zënë vend në shprehet më qartë se kudo tjetër në shumicën e raporteve ndërkombëtare mbi funksionimin e Komisionit Qendror të Shqipërinë, siç janë raportet vjetore të Zgjedhjeve. Neni 154 i Kushtetutës Komisionit Europian, raportet periodike të përcakton se KQZ përbëhet nga 7 anëtarë, OSBE-së dhe misioneve vëzhguese të cilët zgjidhen për një mandat 7-vjeçar. zgjedhore të ODIHR, raporteve Dy anëtarë zgjidhen nga Kuvendi, 2 nga monitoruese dhe vlerësuese të Këshillit të Presidenti i Republikës dhe 3 anëtarë të tjerë Europës dhe Parlamentit Europian, si dhe nga Këshilli i Lartë i Drejtësisë, se anëtarësia raporteve vjetore të Freedom House apo në Komision nuk pajtohet me asnjë Departamentit të Shtetit. Ky pushtet bëhet veprimtari tjetër shtetërore dhe politike, dhe përgjegjës për bipolarizimin permanent dhe se subjektet elektorale caktojnë të dëmshëm, ecjen e ngadalshme të përfaqësuesit e tyre pranë Komisionit, të reformave integruese si dhe për brishtësinë cilët nuk kanë të drejtë vote. Ky nen e veprimit të institucioneve kushtetuese e kushtetues u zbatua në krijimin e KQZ-së shtetit të së drejtës. Këtë e konfirmon edhe në vitin 2000. Më pas, në të gjitha zgjedhjet analiza e mëposhtme e OSBE-së, sipas së dy partitë politike zhvilluan bisedime dhe cilës “që prej vitit 1991, politika në Shqipëri nënshkruan marrëveshje për shndërrimin e ka qenë tejet e polarizuar me dy partitë KQZ-së nga një organ i pavarur kushtetues, politike mbizotëruese, PS dhe PD, që në një organ të balancuar politikisht. PS dhe konkurronin për pushtet si në nivel PD, me marrëveshjet e tyre e detyruan kombëtar ashtu edhe atë lokal. Si rezultat i Kuvendin dhe Presidentin që të drejtën e kësaj atmosfere të polarizuar, zgjedhjet e zgjedhjes kushtetuese ta kufizojnë në vëzhguara nga OSBE/ODIHR-i në detyrim për zgjedhjen e kandidatëve politikë Shqipëri që nga viti 1992, përgjithësisht, të ofruara nga këto parti. Në këtë mënyrë, nuk kanë arritur të përmbushin angazhimet KQZ e vitit 2005 ishte në raportet 4:3 në e OSBE-së dhe standardet e tjera favor të Partisë Socialiste; aktualisht ai është ndërkombëtare për zgjedhje demokratike, në raportet 5:4 në favor të Partisë

32. Raporti përfundimtar OSBE/ODIHR: 2003 – 25 Janar 2004, f. 4. Zgjedhjet për organet e qeverisjes vendore, 12 Tetor Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 49 u

Demokratike. Në një rast tjetër, më 2004, kundërshtim të hapur me këtë nen, partitë pas një marrëveshje politike PS-PD, politike jo vetëm përjashtuan zgjedhës nga Kuvendi votoi ndërprerjen e mandatit e drejta e votimit, por i dhanë të drejtë vetes kushtetues të një anëtari të KQZ-së. të seleksionojnë qytetarët në banorë të Ndërhyrja e partive politike për të rregullt, banorë të përkohshëm, banorë të deformuar Kushtetutën dhe integritetin e paidentifikuar apo emigrantë33, si dhe të KQZ-së arriti kulmet në gusht 2007, kur përcaktojnë kushte ekstra mbi llojin dhe dy partitë e mëdha ranë dakord të listën e dokumentacionit zyrtar me të cilin ndryshonin Kushtetutën, të zgjedhin dy mund të votohej. anëtarë të rinj të KQZ-së nga dy parti Problem tjetër shqetësues mbetet politike të treta, madje duke specifikuar imponimi i partive mbi administrimin e edhe emrin e partive. Megjithëse Kushtetuta zgjedhjeve. Përvoja e vendeve perëndimore në nenin 177 përcakton se rishikimi i saj ofron modelin e administrimit të procesit kalon përmes nismës parlamentare, nga individë profesionistë dhe me integritet, referendumit dhe dekretimit të detyruar që zbatojnë ligjin dhe veprojnë jashtë presidencial, neni për KQZ-në u ndryshua ndikimit të partive politike. Këto parime fillimisht me marrëveshjen politike PD-PS kanë zënë vend në listën e rekomandimeve dhe muaj më vonë u formalizua përmes një permanente të raporteve të OSBE/ODIHR votimi dyminutësh në Kuvend. për zgjedhjet në Shqipëri. Tradicionalisht E drejta e zgjedhjes, sanksionuar në dy partitë e mëdha kanë patur monopolin nenin 45 të Kushtetutës, për vite me radhë mbi komisionerët. Në shumicën e vazhdon të trajtohet si një “plaçkë lufte” zgjedhjeve ato kanë emëruar edhe midis partive politike. Në çdo proces komisionerët e partive kryesore aleate. Në zgjedhor partitë politike hartojnë lista zgjedhjet e vitit 1996 komisionerët e zgjedhësish, që sipas tyre nuk duhet të opozitës së majtë iu bindën urdhrit politik votojnë, që janë përjashtuar nga e drejta e dhe bojkotuan procesin. Në zgjedhjet e vitit votimit apo që kanë votuar se më shumë se 2003 komisionerët e opozitës së djathtë një herë. Gjatë zgjedhjeve vendore të vitit mbajtën të bllokuar procesin zgjedhor në 2000, 2003 dhe 2007 procesi i hartimit të Tiranë dhe qytete të tjera. Në zgjedhjet e listave të zgjedhësve u ndesh me një fundit (2007) komisionet zgjedhore u fenomen të ri. Parlamenti u dha të drejtën shtuan me përfaqësues të tjerë të partive dy partive politike kryesore që, bashkë me politike parlamentare, një numër i madh një përfaqësues të pushtetit vendor, të komisionarësh që e vonuan dhe e vunë disa ngrenë grupe pune treshe për të bërë herë në vështirësi ecurinë e procesit verifikimin e të gjithë shtetasve madhorë zgjedhor. Po ashtu, partitë përdorën për me të drejtë vote. Mbi bazën e këtij qëllimet e tyre elektorale edhe pushtetin ndryshimi ligjor, përfaqësuesit e partive vendor, i cili duhej të sillej si pushtet i politike kishin të drejtë të interpretonin atë pavarur dhe i baraslarguar nga interesat që në thelb është një e drejtë kushtetuese e politike të të gjitha palëve. Në një vend çdo qytetari. Neni 45 i Kushtetues i njeh demokratik ku vepron ndarja dhe balanca çdo shtetasi që ka mbushur 18 vjeç të e pushteteve asnjë autoritet shtetëror lokal drejtën të zgjedhë dhe të zgjidhet. Nga kjo nuk merr, nuk pranon dhe nuk zbaton e drejtë përjashtohen vetëm “shtetasit e urdhra politike të një partie politike, por deklaruar me vendim gjyqësor të formës së në rastin shqiptar ky fenomen është bërë prerë si të paaftë mendërisht”. Në normë pune. Janë të shumta rastet kur selitë

33. Ligji Zgjedhor 2001, Kodi Zgjedhor, 2003, ndryshuar 2004, ndryshuar 2006 dhe 2007. u 50 u Pluralizmi politik në Shqipëri - midis demokracisë dhe partikracisë qendrore të partive urdhërojnë kryetarët e Konkluzione bashkive dhe komunave të bojkotojnë vendimet politike të qeverisë, të refuzojnë Analiza e zhvillimeve politike dhe e zbatimin e ligjit, të bojkotojnë zgjedhjet apo rolit të partive politike në raport me të ndërmarrin greva e protesta politike. pushtetet kushtetuese në vend ofron Ruajtja e monopolit mbi komisionet argumente të shumta në mbështetje të tezës dhe procesin zgjedhor, mbi qeverisjen se 17 vjet pas lejimit të pluralizmit politik vendore dhe të zgjedhurit në të gjitha dhe 16 vjet pas zgjedhjeve të para nivelet janë disa nga qëndrimet e shumëpartiake në Shqipëri, shoqëria panegociueshme të dy partive të mëdha. shqiptare po ballafaqohet me sfidën e Koncepti i shtetit, të zgjedhurve apo të përcaktimit të pushtetit të partive politike. deleguarve në shërbim të partisë, i bën Partitë u bënë pjesë jetësore e pluralizmit partitë mosbesuese ndaj institucioneve dhe garës politike, por në kundërshtim me dhe qytetarëve jopartiakë. Filozofi Fuga aspiratën e vendit për demokraci efektive mendon se kjo sjellje ka bërë që themeli i dhe të qëndrueshme, ato u imponuan edhe shtetit të mbeten partitë dhe aspak ligji, si faktor dominues i sistemit shtetëror e institucionet, kushtetuta. Ai shprehet34 se kushtetues. Partitë promovuan vlerat e mungon një kontratë formale e demokracisë dhe krijimin e një sistemi institucioneve shtetërore me qytetarin politik tërësisht të kundërt me modelin dhe se “struktura e marrëveshjes për diktatorial të partisë-shtet, por gjatë këtyre procedurat dhe standardet e zgjedhjeve viteve ato shfaqën elemente të shumta të mbështetet në një logjikë partizane, e cila mentalitetit dhe sistemit të vjetër, përfshirë funksionin nga interesi dhe nga dëshirat edhe prirjen e ruajtjes së monopolit politik e partive politike dhe jo nga një kuadër mbi shtetin e shoqërinë. Fuqia e partive institucional i caktuar”. Nëse partitë do brenda një sistemi demokratik është të kishin interes vetëm ruajtjen e votës, fenomen global, por në rastin shqiptar, në një e drejtë kjo kushtetuese e ligjore, dallim nga modeli perëndimor, “kundër atëherë në vend të komisionerëve politikë kësaj prirjeje politizuese të shtetit, veprojnë do të zgjidhnin gjyqtarë apo mësues. mekanizma institucionale rezistence, të cilat Fakti që ato nuk besojnë asnjë kategori te ne ose janë ende të pazhvilluara ose tjetër qytetarësh, me përjashtim të rezultojnë fare të paqena”35. militantëve të tyre, dëshmon se ato kanë Sfidat dhe nevojat e Shqipërisë për interesa tej ruajtjes së votës, interesa që integrim euroatlantik kërkojnë para së kanë të bëjnë me garantimin e fitores. Ky gjithash reduktimin e pushtetit të partive interes madhor partiak vjen nga fakti se politike dhe forcimin gjithnjë e më të madh në një numër të madh të proceseve të pushtetit të organeve kushtetuese. Sa më zgjedhore roli i komisionerëve në të forta dhe efektive të jenë institucionet manipulimin e votimeve dhe deformimin demokratike dhe shteti i së drejtës, aq më i e rezultateve zgjedhore ka qenë ulët do të jetë ndikimi negativ i partive përcaktues. Në këtë mënyrë, dhënia e politike mbi shtetin dhe shoqërinë. Kjo do pushtetit partive politike i deformon të ishte një ndihmë e madhe për reformimin zgjedhjet dhe ia delegon vullnetin dhe në tërësi të sistemit politik, forcimin e sovranitetin e qytetarëve një elite të normave demokratike si dhe konsolidimin ngushtë politike që drejton partitë. e institucioneve të shtetit të së drejtës. Në

74. Artan Fuga: Kriza e shtetit apo shteti i krizës, 75. Artan Fuga: “Republika e Dhjetë”, “Metropol”, 27.12.2006. “Panorama”, 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 51 u përballimin e kësaj sfide partitë politike kanë Sugjerimet e institucioneve një përgjegjësi të veçantë. Në kushtet ndërkombëtare dhe shteteve partnere aktuale ato duhet të respektojnë të gjitha përqendrohen në nevojën që ka Shqipëria për përgjegjësitë që u janë dhënë nga ligji. Në dialog dhe bashkëpunim të qëndrueshëm një plan më afatgjatë ato duhet të heqin dorë politik midis mazhorancës dhe opozitës, për nga pretendimi i monopolit në procesin e forcimin e institucioneve të pavarura dhe formimit të vullnetit politik, të kultivojnë mbajtjen sa më larg të partive nga to, normat demokratike të funksionimit të tyre depolitizimin e organeve të administrimit të të brendshëm, të garantojnë parimet e zgjedhjeve, të bordeve dhe këshillave drejtues konkurrencës së vlerave dhe të respektojnë në institucionet kushtetuese, forcimin e integritetin dhe parimin e pavarësisë dhe ligjshmërisë dhe rritjen e transparencës balancës së pushteteve kushtetuese. Procesi publike të aktivitetit dhe burimeve të i demokratizimit të partive do të duhet të financimit të partive politike. Gjatë viteve të sjellë uljen e numrit të partive politike tranzicionit ka patur përpjekje për reforma konkurruese, rritjen e garës programore, ligjore dhe strukturore, por për shkak të respektimin e mendimit alternativ, si dhe interesave politike afatshkurtra dhe rritjen e besimit e lidhjeve të qytetarëve me koniunkturave politike në vend, ato kanë qenë ofertat politike të partive politike. gjysmake dhe pa efektet e duhura.

REFERENCAT

Afrim Krasniqi: “Partitë politike në Shqipëri Kodi Zgjedhor në Republikën e Shqipërisë, 1992-2006”, Tiranë 2006. Tiranë, 2003. Artan Fuga: “Ikja nga miti i Rozafës”, Tiranë, Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste e 2001. Shqipërisë, Tiranë, 1976. Arthur Benz: “Governance – Regieren in Kushtetuta e Shqipërisë, Tiranë 1998. kompexen Regelsystemen”, Bremen, 2007. OSBE/ODIHR: Raportet mbi zgjedhjet Bashkimi Europian: Raport mbi Shqipërinë, parlamentare e vendore 2005, 2007. Bruksel, 2005. Paul Lewis: “Political Parties in Post-Communist Bumci, Kajsiu, Rakipi: “Shqipëria në kërkim të Eastern Europe”, London, 2000. demokracisë”, ISN, Tiranë , 2002. Peter Mair: “What is Different about Post- E. J. Dionne, “Why Americans Hate Politics”, Communist Party Systems?”, Oxford: Simon & Schuster, 1992 Clarendon Press, 1997. Elez Biberaj, “Shqipëria në tranzicion”, Tiranë, Peter Lösche: “Parteienstaat in der Krise: 1998. Überlegungen nach 50 Jahren Gerd Langguth: Sind die Parteien zu mächtig?, Bundesrepublik Deutschland”, FES, Bonn, „Die Zeit”, 21.3.2004. 2000. Giovani Sartori: “Edhe njëherë për teorinë e Servet Pëllumbi: “Edhe politika do moral”, demokracisë”, Tiranë, 2006. Tiranë, 2006. Giovanni Sartori: “Parties and Party System. A USAID/OSBE: “Partitë në Parlament”, Seria e Framework for Analysis”. Vol.1. Cambridge hulumtimeve parlamentare, 2005. UP, 1976. Uwe Backes / Eckhard Jesse: “Informationen zur Gjykata Kushtetuese: Vendime 2000 – 2005. politischen Bildung 207, ICG report. “Albania: State of Nation”, 2001. Parteiendemokratie”, BpB 1996. PLURALIZMI DHE POLITIKAT EKONOMIKE:

KONVERGIMI DREJT NJË MODELI EKONOMIK

DHE SOCIAL NË SHQIPËRI

LUAN SHAHOLLARI - Instituti i Sociologjisë ILIR GËDESHI - Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale; Instituti i Sociologjisë

Hyrje konvergimin për një model ekonomik dhe social europian në Shqipëri. Pluralizmi politik dhe ekonomia e tregut përbëjnë një simbiozë, nga Modelet e ekonomisë së tregut në bashkëveprimi i se cilës varet niveli i Europë demokracisë dhe i mirëqenies së çdo vendi. Në këtë vështrim, rëndësi të Kur flasim për modele të ndryshme veçantë ka zgjedhja e politikave nënkuptojmë sistemin e një ekonomie ekonomike, e modeleve të zhvillimit tregu, siç quhet shpesh - kapitalist. Kemi ekonomik dhe social për arritjen e këtyre parasysh gjithashtu se, pas Luftës se Dytë, objektivave. Duke mbajtur parasysh se në Europë dhe më gjerë mbizotërojnë Shqipëria tashmë ka nënshkruar “ekonomitë mikse” të tregut1. Studiuesit D. Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit dhe Edye dhe V. Lintner venë ne dukje se “sipas është në rrugën e integrimit ne BE, pika këtij organizimi, burimet shpërndahen nga themelore e referimit mbetet përvoja mekanizmi i tregut, mjetet e prodhimit janë europiane. Objektivi i BE që kemi cituar kryesisht në duart e individëve dhe firmave nga Traktati i Themelimit të Kushtetutës private, por shteti luan një rol të për Europën, përbën një orientim të qartë rëndësishëm në funksionimin e ekonomisë, se ku duhet të synojnë politikat tona duke synuar arritjen e objektivave të ekonomike. Prandaj, bazuar në një analizë caktuara sociale dhe politike për të të shkurtër të evolucionit të këtyre korrigjuar disa mangësi apo pamundësi të përvojave po ndalemi në faktorët që tregut të lirë...”2. Në këtë kuadër ata nxjerrin mbështesin (por dhe pengojnë) në pah pesë modele të ekonomisë së tregut

1. T. Mings-Studimi i ekonomisë-Libri 2. D. Edye & V. Lintner-Contemporary Universitar 1993,f.72. Europe.UK, 1996, f. 38.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 53-65 u 54 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike në Europë3: modeli britanik, neoliberal, apo graduale të nivelit të jetesës, si dhe krijimin anglo-sakson4; modeli gjerman, i ekonomisë e një shoqërie pa shumë kontraste. sociale të tregut, i ndjekur nga disa vende te Megjithatë, ritmet e rritjes ishin më të ulëta, tjera; modeli francez, ose dirigisme, që po krahasuar me vendet e tjera si Gjermania, konvergon drejt modelit gjerman; modeli Franca apo Italia. skandinav i socializmit shtetëror (Suedia, Faza e dytë (1979-1996). Në këtë fazë, Norvegjia, Finlanda); modeli jugor (Italia, për 17 vjet rresht, në qeverisje ishin Spanja, Portugalia, Greqia), që synon konservatorët e M. Thatcher (1979-1990) modelin gjerman. dhe J. Major-it (1990-1996). Kjo fazë Pas vitit ’90 këto modele erdhën shpesh quhet “Thatcherism”, duke gjithnjë duke u polarizuar në dy grupime përmbledhur me një term politikat e kryesore: në “modelin britanik” dhe kryeministres britanike, dhe karakterizohet “modelin gjerman” ose “ ekonominë sociale nga theksimi i drejtimit neoliberal, sipas të tregut”. Ky i fundit, për shkak se është Thatcher-it: “kthimi i shtetit në kufijtë e më i përhapur në kontinent, konsiderohet tij”; zgjerimi i procesit të privatizimit, si “modeli europian”. liberalizimi i tregjeve financiare dhe i banesave; largimi nga drejtimi kejnsianist i Modeli britanik neoliberal apo punësimit të plotë, rritje e papunësisë; anglo-sakson kontrolli i inflacionit nëpërmjet një strategjie financiare afatmesme në vitet ’80; Ky model ka kaluar nëpër disa faza: shmangie graduale e”shtetit te mirëqenies”, Faza e parë (1945-1979). Gjatë kësaj që kish filluar pas vitit 1945; një angazhim faze në drejtimin e ekonomisë kanë qenë si minimal në arsim, shëndetësi, sigurimet konservatorët, ashtu dhe laburistët, por nuk sociale, paaftësi dhe mjedis; largimi nga janë vërejtur dallime të ndjeshme mes tyre. metoda e bashkëpunimit dhe krijimi i Kjo fazë karakterizohet nga ndërhyrje konflikteve me sindikatat. thelbësore të shtetit në ekonomi, të Gjatë kësaj periudhe ekonomia orientuara kundër importeve; drejtim i britanike shënoi arritje, sidomos në rrafshin ekonomisë bazuar në teorinë kejsianiste të makroekonomik, por hasi edhe punësimit të plotë; shtetëzim i një numri kundërshtime, që penguan një implementim të madh ndërmarrjesh industriale private; të plotë të metodës neoliberale si në SHBA krijim lehtësish në sektorin publik, nga presidenti Regan, pasi u reduktuan të veçanërisht në arsim e shëndetësi; “shteti i mirat publike. mirëqenies” sipas rrjetave sociale të raportit Faza e tretë (1997 e në vazhdim). Kjo “Beveridge”5; bashkime sindikale të fazë fillon më 1997 me fitoren e “laburistëve fuqishme në industri, me ndikim të te rinj” të udhëhequr nga T. Blair, e cila u ndjeshëm ne politike6. përsërit më 2001 e 2005. Tani, në mesin e Në këto vite ekonomia britanike shënoi mandatit të tretë, pas 10 vjetëve ritme rritjeje të qëndrueshme, një ngritje kryeministër, ndërkohë që Blair shpalli 27

3. Item 3, f. 155. përgatitur për Qeverinë e Koalicionit të Luftës së Dytë 4. Modeli quhet anglo-sakson për shkak te nga Sir W.Beveridge, më 1942. Pearce D W-The MIT përhapjes në vende anglishtfolëse, si: Britania e Dictionary of modern economics. UK 1992, f. 158. Madhe, Irlanda, ShBA, Kanadaja dhe Australia. Ky 6. “Birrë dhe sanduiçe” me liderët e model është më i orientuar drejt tregut te lirë se sindikatave në Downing Street 10! Kjo ishte modelet e tjera. “http: //en.wikipedia.org/wiki/ shprehja për mënyrën se si zgjidheshin problemet Anglo-Saxon_economy“. mes përfaqësuesve të sindikatave dhe qeverisë 5. Beveridge report – një raport për politikën sociale laburiste ne fushën social-ekonomike. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 55 u qershorin si datën e largimit, vlerësohen arsimin dhe infrastrukturën, duke nxitur edhe arritjet, si drejtimi i ekonomisë sipas biznesin dhe veçanërisht industrinë e dijes një “rruge të tretë”ose “centriste”; për të ardhmen”.9 mbështetja e laburistëve jo vetëm nga Si përkrahës të “Rrugës së tretë” sindikatat por edhe nga biznesi; njihen edhe B. Klinton (SHBA), G. përmirësim i ndjeshëm i arsimit dhe Shreder (Gjermani), J. Zapatero infrastrukturës me nxitjen e biznesit; (Spanjë), R. Prodi (Itali), S. Royal reformim i shërbimeve publike; kthimi (France), WimKok (Holandë), F. në lider në botë në disa fusha financiare; Gyurcsany (Hungari), si dhe liderë të hapja e 2.5 milionë vendeve të reja të tjerë të së majtës së qendrës në botë. punës; dyfishimi i investimeve si rrjedhoje e rritjes ekonomike; dyfishimi Modeli gjerman i ekonomisë sociale të i buxhetit për shkencën; 8 për qind të tregut PPB-së shkon për industritë krijuese7. “Rruga e tretë” është një filozofi Modeli gjerman i ekonomisë sociale të centriste qeverisjeje që anashkalon tregut synon të mbajë një balancë midis metodat e njohura te “rishpërndarjes”dhe ritmit të lartë të rritjes ekonomike, nivelit “laissez-faire”, duke e vënë theksin në të ulët të inflacionit dhe të papunësisë, zhvillimin teknologjik, arsimimin dhe kushteve të mira të punës, rritjes së mekanizmat konkurruese për të ndjekur mirëqenies dhe shërbimeve publike përmes progresin ekonomik dhe objektivat ndërhyrjeve qeveritare. Me këtë model, shtetërore”.8 Formuluesi më në zë i këtyre Gjermania doli nga rrënimi dhe u kthye në ideve është A. Giddens, i vlerësuar si një gjigant industrial të BE-së10. sociologu më i mirë i Britanisë që prej Për të kuptuar thelbin e këtij modeli J.M.Keynes, te cilat i ka përmbledhur në mbajmë parasysh kushtet historike të librin “Rruga e tretë: rilindja e Gjermanisë së pasluftës, ku në debatet e socialdemokracisë”(1998). zhvilluara, të djathtët anonin nga tregu, të Merita e T. Blair është se i ktheu këto majtët nga çështjet sociale. Për të vendosur ide në metodë qeverisjeje, duke pasur si një ekuilibër, si kompromis u zgjodh këshilltar pikërisht Giddens-in.”Në “ekonomia sociale e tregut”, duke e bërë ekonomi, metoda jonë, - shprehet ai, - atë një model mbipartiak. Kjo është arsyeja nuk është as “dora e lirë” dhe as pse ndonëse CDU e zbatoi e para, PSD e indiferenca e shtetit. Roli i qeverisë është pasoi pa bërë ndryshime thelbesore. që të nxisë një stabilitet makroekonomik, Krijuesit e këtij modeli janë L. Erhard të zhvillojë sistemin e taksave dhe (kristiandemokrat ), ministër i Ekonomisë politikave të mirëqenies që inkurajojnë në qeverinë e kancelarit K. Adenauer pavarësinë dhe jo varësinë, që njerëzit të (1949-1963), kancelar në vitet 1963- përgatiten për punën duke përmirësuar 196611, dhe A. Müller-Armack, sekretar i

7. G.Braun - ministër i Thesarit në qeverinë e T. zgjodh deputet dhe hyri në Unionin Blair. Gazeta “Metropol”, 15 maj 2007. Kristiandemokrat (CDU).Kjo parti pranon 8. “http://en.wikipedia.org/wiki/Third _ Way _ konceptin e Ekonomise sociale të tregut si pjesë të (centrism)“. programit të saj. Në shtator të po atij viti emërohet 9. T.Blaire; “Rruga e tretë - një demokraci sociale ministër i Ekonomisë në kabinetin e parë të K. moderne”. Koha jonë, 3 tetor 1998. Adenauerit dhe pas dorëheqjes së këtij të fundit më 10. Shih: http://en.wikipedia.org/wiki/ 1963, Erhardi u zgjodh kancelar, deri më 1. 12. Social_market_economy. 1966. Shih: “http://en.wikipedia.org/wiki/Ludwig 11. Ludwig Erhard (1897-1977), më 1949 u Erhard“. u 56 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike përhershëm në këtë ministri12, duke luajtur të CDU në koalicion me FDP13 në vitin një rol të rëndësishëm, sidomos në fazën e 1982, që vazhdoi deri në bashkimin e parë, 1949-1966. Ky model karakterizohet Gjermanisë në vitin 1990. Debatet për nga partneriteti midis punëdhënësve dhe ekonominë sociale të tregut zhvilloheshin nga sindikatave, si bazë për kompromis midis tre grupime kryesore, që konsideroheshin: si kapitalit dhe punës; një sistem financiar që pasues të Kejnsit –ngaqë mbështesnin ruajtjen siguron kushtet për funksionimin e këtij e elementëve sociale të saj; pasues të bashkëpunimi, pa synuar fitime të shpejta; Friedmanit - që kërkonin më shumë me sistem bankar aksioner në firmat përparësi për forcat e tregut; dhe, një i tretë, private; një sistem mirëqenieje sociale, më i vogël, që kërkonte më shumë ndërhyrje bazuar në kontribute të detyrueshme të shtetit në ekonomi. pensionesh, ku 50 për qind përballohet nga Fryt i këtyre debateve ishte një produkt punëdhënësit dhe 50 për qind nga i kombinimit midis ideve te J. Keynes dhe punëmarrësit; një sistem i detyrueshëm M. Friedman. Në vitet pasuese, kontributesh për sigurimin shëndetësor, si ndërmarrje të tilla të rëndësishme publike dhe për papunësinë, kostoja e të cilit ndahet si Postat dhe Telekom u privatizuan, por përsëri në mënyrë të barabartë; sigurime të masat sociale u reduktuan lehtë. detyrueshme për paaftësi në punë, të Ribashkimi i Gjermanisë (1990) shënon paguara nga punëdhënësi; një “rrjetë fazën e tretë të ekonomisë sociale të tregut. sigurimi” të ndihmës sociale për ata që nuk Vendin e euforisë së fillimit e zuri shpejt kanë burime të ardhurash; një sistem i plotë përballja me koston e lartë të ribashkimit. arsimimi dhe përgatitje profesionale, për Kjo, si dhe një varg krizash në shkallë rrjedhoje rreth 70 për qind e punonjësve botërore, diktuan ndryshime në model, gjermanë janë të kualifikuar, kundrejt 30 duke shkurtuar disa elementë socialë. për qind në Britani; rasti i Bundesbank si Megjithatë, fakti që modeli arriti të model për ngritjen e Bankës Qendrore përballonte me sukses procesin e ribashkimit Europiane në Frankfurt; shtrirje e gjerë e tregon për qëndrueshmërinë e saj. SME-ve, dy herë më shumë se në Britani, Faza e katërt filloi në vitin 1998, kur të cilat mbështeten nga bankat rajonale, si në pushtet erdhën socialdemokratët e G. dhe nga politika industriale aktive. Shrederit, në koalicion me të gjelbrit e J. Në fund të viteve ’50, në RFGJ (si dhe Fisherit, të cilët qeverisën deri në vitin 2005. ne Austri) ishte arritur punësimi i plotë Gjatë kësaj periudhe modeli filloi të marrë duke i cilësuar ato si “mrekulli ekonomike”. tiparet e “rrugës së tretë”, duke i kushtuar Kjo tregoi për efektivitetin e modelit, duke një rol më të madh biznesit. Për të ulur ndikuar në përhapjen e tij në shumicën e kostot e modelit, PSD ndërmori një vendeve të Europës Perëndimore nga vitet reformë që reduktoi disa elementë në fushën ’60-të. Pas dorëhëqjes të kancelarit L. e sigurimeve sociale. Këto masa ndikuan Erhard (dhjetor 1966), qeverisja u pasua në zgjedhjet parlamentare të vitit 2005, ku nga “koalicioni i madh” CDU-PSD, i cili PSD humbi, ndonëse ngushtë. Për bëri vetëm disa plotësime në aspektet rrjedhojë, u përsërit “koalicioni i madh” sociale, duke rritur shpenzimet në midis CDU dhe SPD i vitit 1966, por tani, shëndetësi dhe në mbrojtjen e mjedisit. me të parën kancelare femër në historinë e Faza e dytë fillon me ardhjen në pushtet Gjermanisë, kristandemokraten A. Merkel.

12. Kontribut në zhvillimin e këtij koncepti kanë e termit të “ekonomisë sociale të tregut”. dhënë edhe F. Oppenheimer, W. Eucken, W. Ropke, 13. Partia Demokratike e Lire - parti e krahut të F. Bohm, por Alfred Muller-Armack-ut i njihet merita djathtë. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 57 u

Drejt një modeli te vetëm europian? dhe progres shoqëror, dhe një nivel të lartë të mbrojtjes dhe përmirësimit të cilësisë së Në kohën e sotme dalin dy pyetje që mjedisit. Ai do të nxisë avantazhet kërkojnë përgjigje: a janë potencialisht të shkencore dhe teknologjike. Ai do te luftojë pajtueshëm këta dy modele si të tillë; a përjashtimin social dhe diskriminimin, dhe mund të konvergojnë në një model te do të nxisë drejtësinë dhe mbrojtjen, barazi vetëm europian? Apo njeri paraqet midis grave dhe burrave, solidaritet midis avantazhe ndaj tjetrit dhe, për rrjedhojë, gjeneratave dhe mbrojtje të të drejtave të konvergimi nuk është i mundur dhe secili fëmijëve. Ai do të nxisë kohezionin do të ndjeke rrugën e vet? ekonomik, social dhe territorial dhe Pas rënies se Murit të Berlinit (nëntor solidaritetin mes shteteve anëtare. Ai do të 1989) dhe ngjarjeve që e pasuan, shume respektojë diversitetin e pasur kulturor dhe parti të qendrës së djathtë lëvizën drejt gjuhësor dhe do të sigurojë që trashëgimia politikave ekonomike neoliberale, kurse një kulturore e Europës të mbrohet e të pjese e partive te qendrës së majtë ndoqën zhvillohet. Pra, Kushtetuta e ardhshme “Rrugën e tretë”. Kjo “rrugë”, siç shprehet shpreh angazhim jo vetëm për një ekonomi Blair, shkon “përtej një të majte të vjetër të sociale tregu tepër konkurruese, por edhe për preokupuar për rolin e shtetit, taksave dhe aspekte të tjera me karakter social. interesave të larta të prodhuesve, si dhe të një “dore të lirë” të re, të kërkuar nga e Tiparet kryesore të ekonomisë djathta, që favorizon individualizmin e shqiptare në tranzicion ngushtë, me besimin se tregjet e lira janë përgjigjja e çdo problemi”14. Para se të shprehemi për mundësinë e Modeli i ekonomisë sociale të tregut një modeli, është e nevojshme të njohim ka treguar përshtatje në kapërcimin e tiparet e ekonomisë shqiptare në tranzicion, krizave, të cilat në fillim diktuan shtimin e i përkufizuar shkurt si periudha e ndërhyrjeve shtetërore, kurse më vonë shndërrimit të një ekonomie të planifikuar reduktimin gradual të rolit të shtetit dhe të në një ekonomi tregu. Ky proces elementëve socialë. Nëse bëjmë një bilanc karakterizohet nga krijimi i sipërmarrjeve të përgjithshëm, balanca ka anuar nga forcat private dhe i institucioneve shtetërore krejt e tregut, por pa cenuar thelbin e këtij të ndryshme, si dhe nga ngritja e tregjeve modeli. Prandaj, nisur nga kushtet e dhe institucioneve të pavarura financiare16. tanishme, mund të shprehemi më tepër në Sipas disa studiuesve, tranzicioni favor të afrimit të këtyre modeleve se sa të konsiderohet i kapërcyer kur vendi pranohet largimit të tyre. Në ndihmë të kësaj, një në BE, duke cituar me këtë rast Republikën përgjigje vjen nga Kushtetuta e BE, e cila Çeke, Hungarinë, Poloninë, Estoninë, është në ratifikim e sipër15. Letoninë, Lituaninë, Sllovakinë e Bashkimi do të punojë për një zhvillim Slloveninë, që iu bashkuan BE-së më 1 maj të qëndrueshëm të Europës bazuar në rritjen 200417. Këtë status kanë prej 1 janarit 2007 ekonomike të balancuar dhe stabilitetin e edhe Bullgaria e Rumania. Në “tranzicion çmimeve, një ekonomi sociale tregu tepër ekonomik” sot në Europë konsiderohen 6 konkurruese, duke synuar punësim të plotë vende ballkanike: Shqipëria, Bosnja dhe

14. T. Blaire: Rruga e tretë-një demokraci sociale nga përfaqësuesit e shteteve anëtare të BE. moderne. Koha jonë, 3 tetor 1998. 16. Shih: “http://en.wikipedia.org/wiki/ 15. Traktati për Themelimin e Kushtetutës për Transition_economy“. Europën u nënshkrua në Romë më 29 tetor 2004 17. Item 21. u 58 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike

Hercegovina, Kroacia, Maqedonia, Mali i e përgjithshme ekonomike dhe u krijuan Zi, Serbia. Një përkufizim i tillë kemi vështirësi në furnizimin me artikuj mendimin se mund të mos jetë i drejtë, pasi ushqimorë dhe u kërkuan ndihma pranimi nuk varet vetëm nga faktorë humanitare nga jashtë. Më 29 prill 1991 u ekonomikë, por edhe politikë, që miratuan me konsensus Dispozitat konsiderohen me rëndësi të veçantë në Kryesore Kushtetuese, të cilat sanksionuan raportet midis vendit kandidat dhe BE. pluralizmin politik dhe ekonominë e tregut. Tranzicioni, në përgjithësi, doli më i Në korrik 1991 u miratua gjithashtu me vështirë nga sa u parashikua, pasi njihej konsensus ligji “Për tokën”, që hodhi bazat përvoja e kalimit nga tregu në plan, por jo e privatizimit dhe të reformës në fshat, e kundërta. Duke analizuar përvojën ndërsa në gusht 1991 u miratua ligji” Për shqiptare të tranzicionit, prof. S. Pëllumbi sanksionimin dhe mbrojtjen e pronës private, arrin në përfundimin se kalimi nga iniciativës së lirë, veprimtarive të pavarura ekonomia e komanduar dhe diktatura dhe privatizimit”, që hapi rrugën e shitjes të komuniste në një shoqëri demokratike, u njësive të vogla tregtare, komunale, bë në kushtet e mungesës së plotë të një ndërmarrjeve të vogla e të mesme. teorie, të një modeli apo përvoje nga e Faza e dytë: 22 mars 1992 - 26 maj kaluara18. Ky mendojmë se përbën një 1996. PD-ja dhe partitë e tjera të krahut të shpjegim pse tranzicioni rezultoi kaq i gjatë djathtë shënuan një fitore plebishitare në dhe i vështirë në vendin tonë. Për qëllime zgjedhjet e dyta parlamentare, për të studimore, periudhën e tranzicionit qeverisur me kompetenca të plota. Por 1991-2006 e kemi ndare në 5 faza. shpejt sloganet e hedhura në fushatë, si Faza e parë: janar 1991- 22 mars 1992. “bota na ndihmon, ne qeverisim”, “pagat Ndonëse e shkurtër, kjo fazë përfshin ngjarje sa Europa”, “telefona për çdo familje të shumta e të rëndësishme, të cilat fshatare” etj. ballafaqohen me realitetin. Për përcaktuan fizionominë e fillimit të të larguar kundërshtarët politikë nga tranzicionit drejt pluralizmit politik dhe institucionet shtetërore, shumica ekonomisë së tregut. Ky proces rezultoi jo parlamentare e PD-së miratoi nenin 24/1, vetëm i vështirë, por dhe i shoqëruar me i cili u mohoi të drejtën nëpunësve për t’u luftë të ashpër politike, me greva, protesta ankuar në gjykatë, në rast largimi nga puna. dhe mitingje kundër qeverisë, bllokime në Gjatë kësaj periudhe qeveria e PD-së ekonomi nga sindikata e vetëdeklaruar e “shkel gazin” e reformave, duke përdorur djathtë, eksode masive jashtë, lëvizje kaotike me shume elemente të “shock”-ut e më pak brenda vendit e duke dhunuar pronën të terapisë; liberalizohen çmimet si dhe private. Në këtë situatë u zhvilluan zgjedhjet hiqet monopoli shtetëror në tregtinë me e para pluraliste parlamentare më 31 mars jashtë; shënohet rënie drastike në ekonomi: 1991, të cilat u fituan nga PP. Por, situata PPB më 1992 bie në 53 për qind ndaj vitit me pas mbeti përsëri e tensionuar për 1989, inflacioni ngrihet në 237 për qind, shkak të presionit të forcave opozitare papunësia 26.5 për qind etj. Në maj 1992 për të ardhur në pushtet. Si rrjedhoje u nënshkruhet Marrëveshja e Bashkëpunimit bënë ndërrime të shpeshta të qeverive Ekonomik dhe Tregtar me BE-në, e cila Nano1, Nano2, të Stabilitetit Kombëtar, mbeti në fuqi deri në nënshkrimin e MSA; të Qeverisë Teknike. kryhet privatizimi i banesave shtetërore, Gjatë kësaj faze vendin e përfshiu kriza krijohet tregu privat i banesave; pas 3 vjet

18. S.Pëllumbi:”Pluralizmi politik- përvojë 243. Tiranë, 2006. dhe sfida”.Botim i Institutit të Sociologjisë, f. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 59 u reformash fillon përmirësimi i treguesve sforcuar të pagave në sektorin buxhetor në makroekonomikë - në vitin 1995 PPB arriti prag te zgjedhjeve parlamentare; kolapsi i 78 për qind të vitit 1989, inflacioni ra në 6 plotë ekonomik, social dhe politik, për qind, papunësia në 13 për qind; ashpërsim i protestave dhe shthurje e plotë thellohet procesi i privatizimit të e institucioneve shtetërore në shkurt-mars ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, 1997; frenimi i tranzicionit në 6-mujorin e ndonëse politizohet me “borde” që parë 1997; për rrjedhojë, PPB në fund të favorizojnë grupe të caktuara proqeveritare; vitit ra 7 për qind, inflacioni kërceu në 42 miratohet ne vitin 1993 ligji për kthimin për qind, deficiti buxhetor në 11 për qind. dhe kompensimin e pronave, që ende nuk Faza e katërt: 29 qershor 1997 - 3 ka gjetur zbatim të plotë, ndonëse është korrik 2005. PS dhe koalicioni i majtë përmirësuar në vazhdimësi; miratohet në fitojnë thellë në zgjedhjet parlamentare të vitin 1993 ligji për sigurimet shoqërore dhe 29 qershorit 1997 si dhe përsërisin fitoren ligji për përkujdesjen shoqërore, të cilët më 26 qershor 2001. Kjo fazë mund të hedhin bazat e mbrojtjes sociale; në vitin ndahet në dy pjese, jo vetëm sepse 1995 miratohet Kodi i Punës dhe një varg përmbledh dy legjislatura, por sepse ato aktesh të tjera që rregullojnë marrëdhëniet kanë dallime mes tyre. Në periudhën e parë, midis punëmarrësve, sindikatave dhe 1997-2001, mbizotëruan masat për të qeverisë; miratohet, por nuk zbatohet, ligji ngritur institucionet shtetërore, për të për nëpunësin civil; lind kapitalizmi nxjerrë vendin nga kriza, si dhe për të fajdexhi, lulëzon informaliteti, krijohen përballuar pasojat e luftës në Kosovë. Kurse e fillojnë të shpërbëhen skemat në vitet 2001-2005 këto masa synuan piramidale, të cilat sollën pasoja të rënda konsolidimin e arritjeve, plotësimin e për qytetarët dhe shtetin etj. kuadrit ligjor dhe institucional, si dhe Faza e tretë: 26 maj 1996 - 29 qershor shtrimin e rrugës drejt integrimit rajonal, 1997. E kemi veçuar këtë periudhë europian e global. Me 22 nëntor 1998 njëvjeçare pasi u rrezikua jo vetëm miratohet Kushtetuta, që përcakton se demokracia dhe ekonomia e tregut, por “sistemi ekonomik i RSH bazohet në pronën edhe vete shteti. Me 26 maj zhvillohen në private e publike, si dhe në ekonominë e tregut një klimë të tensionuar zgjedhjet dhe në lirinë e veprimtarisë ekonomike”.Situata parlamentare, të cilat komuniteti politike edhe gjatë kësaj periudhe nuk ka ndërkombëtar i cilësoi jo te lira e të qenë e qetë. Si rjedhojë e protestave të ndershme, pasi u manipuluan nga PD. Në dhunshme të organizuara nga PD, në një klimë të tillë zhvillohen në tetor edhe shtator 1998 dha dorëheqjen qeveria Nano. zgjedhjet vendore. Në fund të vitit 1996 Në vitet 1999-2002 kontradiktat e fillon shpërbërja e skemave piramidale, brendshme në PS sjellin ndryshime të të cilat arrijnë kulmin në fillim të vitit qeverive socialiste, ndërkohë shënohen 1997. Qytetarët e revoltuar nga humbja arritje në ekonomi, si hartimi dhe zbatimi i e rreth 2 miliardë USD kursime hidhen programeve antikrizë për rimëkëmbjen në protesta të dhunshme, që sollën ekonomike dhe zhvillimin e vendit me dorëheqjen e qeverisë Meksi dhe krijimin ndihmën efektive të FMN, BB, BE, e qeverisë Fino të Pajtimit Kombëtar. Për BERZH etj; stabilizimi i treguesve të vendosur rendin publik qeveria siguroi makroekonomikë duke filluar nga viti 1998: edhe ndihmën e OKB-së. rritje e PPB 8 për qind, rënie e inflacionit Kjo faze karakterizohet nga rritja e në 8 për qind, e deficitit buxhetor në 6 për inflacionit në 17.4 për qind më 1996, nga qind etj.; miratimi në mars 1998 i ligjit për 6 për qind më 1995, për shkak të rritjes të privatizimin e sektorëve të ekonomisë me u 60 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike rëndësi të veçantë, i cili hapi rrugën e vendet e rajonit; marrëdhënie privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha; bashkëpunimi me shoqatat e biznesit për plotësimi i kuadrit ligjor të ekonomisë së miratimin e akteve ligjore dhe nënligjore tregut në fushën e pronësisë, financave, në ekonomi e financa, veçanërisht në tatime buxhetit, tatimeve, doganave, bankave, dhe në dogana; tërheqja e 1 miliard e 450 konkurrencës, investimeve të huaja etj.; milionë USD investime të huaja direkte miratimi në vitin 1999 i ligjit për nëpunësin gjatë viteve 2000-2006, që përbën 74 për civil, i cili shoqërohet me rritjen e pagave, qind të shumës të periudhës së tranzicionit, tashmë të krahasueshme me vendet e rreth 3.5 për qind të PPB të realizuar në të rajonit; privatizimi në vitet 2000-2005 i njëjtën periudhë22. ndërmarrjeve të telefonisë celulare AMC Faza e pestë: 3 korrik 2005 e ne dhe Vodafon, Banka e Kursimeve, Banka vazhdim. Lufta politike gjatë kësaj periudhe Kombëtare Tregtare, aeroporti “Nënë ka vazhduar, por gjithsesi brenda Tereza”, INSIG (pjesërisht) etj. institucioneve. Kjo fazë është karakterizuar Konsolidimi i treguesve makroekonomikë nga masat e qeverisë së PD për të zbatuar në vitet 1998-2005 : PBB rritet programin e saj për vitet 2005-2009, duke mesatarisht 6 për qind në vit, inflacioni e vënë theksin në politikën e taksave të ulëta zbret në 2.5 për qind, deficiti buxhetor në dhe luftën kundër korrupsionit. Por gjatë 3.6 për qind etj; përmirësime edhe në këtyre dy viteve te qeveria Berisha mungon treguesit socialë, si në rritjen e pagave, të politika e bashkëpunimit me institucionet pensioneve, ndihmave ekonomike etj.; e pavarura, të qeverisjes vendore, pranimi në shtator 2000 i Shqipërisë akademike, universitare, të biznesit, të anëtare e OBT, duke dëshmuar vullnetin e medias, të OJF-ve etj. Më 12 qershor 2006 saj për reforma dhe përfshirje në sfidat e Shqipëria nënshkroi MSA me BE, pjese e ekonomisë globale19; hartimi në vitin 2001 së cilës është edhe Marrëveshja Interim për i Strategjisë Kombëtare për Zhvillimin Tregtinë e Lirë. Komisioneri i Zgjerimit, Ekonomik dhe Social dhe Programit O. Rehn, me këtë rast deklaroi se Buxhetor Afatmesëm (trevjecar), të cilat “nënshkrimi është pasojë e progresit të rishikohen çdo vit; rënia e nivelit të varfërisë vazhdueshëm që Shqipëria ka shënuar në nga 29.6 për qind të popullsisë shqiptare reforma gjatë kësaj kohe. Marrëveshja do në vitin 1998, në 25 për qind më 2002 të ketë përfitime të dyanshme për palët, por dhe 18 për qind më 200520. edhe shumë përgjegjësi për qeverinë Pas një dekade përpjekjesh, më 31 janar shqiptare”23. Por zgjedhjet për qeverisjen 2003, nënshkruhet në Tiranë hapja e vendore më 18 shkurt 2007 u zhvilluan me negociatave për Marrëveshjen e Stabilizim mangësi të përsëritura. Kjo fazë Asocimit të Shqipërisë me BE. karakterizohet nga ulja e kontributeve për Më 2005 Shqipëria renditet në vendin sigurimet shoqërore 31 për qind, me synim e 52-të në indeksin e lirisë ekonomike21. nxitjen e biznesit; rezultate pozitive në Shqipëria deri në vitin 2005 kishte ratifikuar mbledhjen e të ardhurave nga tatimet dhe Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë me të gjitha doganat, por disbalancim në shpërndarjen

19. S. Belortaja: “Monitorimi i ecjes së Shqipërisë Foundation” në bashkëpunim me gazetën Wall Street drejt integrimit europian”, vëllimi i dytë. Botim i Journal prej vitit 1995. Fondacionit “F. Ebert”, Zyra në Tiranë, f. 82.. 22. Raporti i Bankës të Shqipërisë për vitin 20. Raporti i progresit i Komisionit të BE për 2006, f. 14. Shqipërinë për vitin 2006, f 18. 23. Nga fjala me rastin e nënshkrimit të MSA 21. Më 17 janar 2007 doli nga shtypi “Indeksi i në Luksemburg më 12 qershor 2006. Faqja Lirisë Ekonomike 2007”, botim i “The Heritage zyrtare e MIE. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 61 u e fondeve buxhetore; rritja e PPB nga 5.5 Shqipëria më 2006 renditet në vendin e për qind më 2005 bie në 5 për qind më 120-të midis 175 vendeve në studim, ose 5 2006, inflacioni rritet nga 2 për qind në shkallë më poshtë se më 2005; “taksa e 2.5 për qind, deficiti buxhetor ngushtohet sheshtë” që do të hyjë në fuqi më 2008, nga 3.6 për qind në 3.1 për qind24; përpjekje krahas efekteve pozitive mund të sjellë edhe për ngritjen e një qendre të vetme për uljen e pagave reale për punonjësit e sektorit regjistrimin e bizneseve bazuar në buxhetor; qeveria nuk i qëndroi zotimit për marrëveshjen me Koorporatën e Sfidës së transferimin e ujësjellësve, kanalizimeve, Mijëvjeçarit nënshkruar në prill 2006; rrugëve urbane dhe veprimtarive të tjera deficiti tregtar më 2006 arrin në 1.7 bashkive e komunave brenda vitit 2006. miliardë euro, ndonëse të ardhurat nga Studiuesit L. Hana dhe I. Telo, duke eksporti arritën kuotën më të lartë prej rreth analizuar këtë progres arrijnë në 8.7 për qind të PPB-se25; shpallet me bujë përfundimin se “riorganizimi ekonomiko- por mbetet në kuadrin e një slogani nisma social i vendit, sipas koncepteve te “Shqipëria një euro”; miratohen një varg ekonomisë se tregut tashme nuk ka asnjë aktesh ligjore dhe nënligjore për luftën arsye teorike te mos quhet i përfunduar26”. kundër korrupsionit dhe nepotizmit, por niveli i tij vazhdon të mbetet i lartë; bllokim Matja e tranzicionit sipas BERZH-it i procesit të privatizimit për një kohë të gjatë; qeveria detyrohet të rikonsiderojë BERZH e mat progresin e privatizimin e Albtelekomit; përsëritje e ekonomive në tranzicion sipas një krizës energjetike dhe menaxhim i dobët i metodologjie, duke vlerësuar me pikë 9 saj dhe i KESH-it; indeksi i lirisë tregues, ku pikaverazhi më i lartë tregon ekonomike për vitin 2006 pësoi një rënie progres më të madh. Kurse treguesi i prej 0.6 për qind kundrejt vitit 2005, duke reformës së përgjithshme në infrastrukturë zbritur 14 shkallë në renditjen botërore; del si mesatare e 5 përbërësve të tij27.

1U 7UHJXHVLW 6KTLS %+ %XOOJ 5XP 0DT .URD 0=L 6HUE 3ULYDWL]LPLLPDGK 3ULYDWL]LPLLYRJsO 5LVWUXNWXULPL QGsUPDUUMHYH /LEHUDOL]LPLLoPLPHYH 7UHJWLDHNsPELPHWPH MDVKWs 3ROLWLNDNRQNXUUXHVH 5HIRUPDEDQNDUHH OLEHUDOLLLQWHUHVDYH 7UHJMHWHVLJXULPHYH GKHLQVWLWMREDQNDUH 5HIRUPDHSsUJMLWKQs LQIUDVWUXNWXUs

24. Raporti i Bankës së Shqipërisë për vitin arritje dhe sfida”. Botim i Akademisë te Shkencave 2006, f. 47. të Shqipërisë. .Instituti i Ekonomisë. Tiranë, 2005, 25. Raporti i Bankës se Shqipërisë për vitin f. 374-375. 2006, f. 72. 27. Raporti i BERZH për vitin 2006. 26. L. Hana, I. Telo: “Tranzicioni në Shqipëri: u 62 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike

Nga të dhënat e pasqyrës del se se “...pa institucione të përshtatshme nuk Shqipëria konkurron në mjaft tregues, si mund te ndërtohet asnjë lloj tregu, i çfarëdo privatizimi, liberalizimi i çmimeve, tregtia lloj rëndësie qofte ai”29. Kjo ishte arsyeja dhe këmbimet me jashtë, reforma bankare kryesore pse në vendin tonë mori përmasa etj. Pra, Shqipëria është duke e kaluar të gjëra informaliteti dhe skemat piramidale. tranzicionin. Kjo përforcohet nga fakti se Pas vitit 1997, duke nxjerrë mësime sektori privat kontribuon me rreth 80 për nga e kaluara e afërt, këto politika u bënë qind të PPB dhe se nga viti 2000 Shqipëria më të studiuara,u shoqëruan me ligje dhe ka arritur treguesin e PPB të vitit 1989, që institucione bashkëkohore për ekonominë përfaqëson edhe nivelin më të lartë të e tregut si dhe me vendosjen e shtetit ligjor. paratranzicionit. Në këtë mënyrë, ndonëse i frenuar nga prapambetja e trashëguar, nga problemet Faktori politik - përcaktues për një politike brenda vendit dhe në rajon, model të vetëm ekonomik në Shqipëri tranzicioni i shtoi hapat në rrugën drejt integrimit në BE. Kjo përbën edhe bazën Veprimtaria politike në Shqipëri nga ku mund të konvergojë një model ekonomik fillimi i tranzicionit deri me sot është dhe social i mundshëm shqiptar. dominuar nga dy grupimet kryesore: nga Kjo periudhë tranzicioni tregon se PS dhe partitë e tjera të krahut të majtë, si partitë politike kryesore nuk e kanë gjetur dhe nga PD dhe partitë e tjera të krahut të gjuhën për të zgjidhur me niciative, pa djathtë. Por çfarë modeli është krijuar në ndërhyrje nga jashtë, çështje me rëndësi Shqipëri? Vështirë se mund të përcaktohet, kombëtare. Udhëheqjet e tyre janë ende pasi çdo grupim politik ka lënë gjurmët e larg krijimit të ndonjë “koalicioni te tij. Të djathtët kanë qenë më të ashpër me madh” (të majtë-të djathtë) si në rastin reformat ekonomike, të majtët më të gjerman në vitet 60 dhe më 2005, dhe kujdesshëm me masat sociale. atij austriak dhe bullgar në ditët tona. Për Në këtë proces rolin e tyre të rrjedhojë, tranzicioni në Shqipëri e ka rëndësishëm kanë luajtur edhe FMN, BB, bërë rrugën me zigzakg. BE. Kane ndikuar edhe qeveritarë të Bashkëpunimi pozitë-opozitë ka qenë ekzaltuar pas modeleve te vendeve që vetëm në raste ekstreme dhe afatshkurtra. vizitojnë, pa mbajtur parasysh kushtet Një rast të tillë përbën Qeveria e Stabilitetit konkrete. Prandaj, me të drejtë, studiuesi Kombëtar me një kryeministër të majtë dhe A. Civici shprehet se “shqetësimi kryesor një zëvendëskryeministër të djathtë, por kjo në politikat ekonomiko-sociale që nuk zgjati me shumë se gjashtë muaj, pasi ndërmerren në Shqipëri qëndron në u prish në mënyrë të njëanshme nga PD. koherencën dhe konsistencën e tyre në Rasti i dytë i takon Qeverisë të Pajtimit raport me një model të zgjedhur”28. Kombëtar, e cila funksionoi nga marsi në Politikat e ndjekura kanë synuar qershor 1997. Kjo qeveri u krijua si vazhdimisht stabilizimin makroekonomik. domosdoshmëri për të ulur tensionet Deri në vitin 1997 ato kanë pasur karakter sociale, për te ringritur institucionet shtrëngues, pa u shoqëruar me ngritjen e shtetërore dhe për përgatitur zgjedhjet e reja institucioneve të një ekonomie tregu. Tek parlamentare. Por gjatë veprimtarisë pati ne ndodhi ajo ç’ka kishte paralajmëruar R. kontradikta midis Presidentit të djathtë dhe Coase (çmimi Nobel në ekonomi, 1991) Kryeministrit të majtë, si dhe midis

28. Gazeta “Shqip”, datë 27 maj 2007. institution structure of productin”, Oxford 29. R.Coase, 1991, Nobel Lecture: “The Unversity Press. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 63 u ministrave të partive të ndryshme. ekonomik të vendit, pasi u garanton dhe u Dy partitë kryesore nuk gjetën gjuhën siguron qytetarëve përfitime të barabarta e përbashkët as për miratimin e Kushtetutës. nga të mirat publike, iniciativë dhe liri Projekti i përgatitur nga qeveria e PD, por ekonomike, kontribute për shoqërinë i personalizuar nga presidenti i kohës, u bazuar te puna dhe kapitali i gjithsecilit. hodh poshtë nga votuesit e inkurajuar nga Sipas këtij modeli ekonomia funksionon PS në referendumin e 6 nëntorit 1994 .Më mbi kriteret e efiçencës dhe të fitimit, të 22 nëntor 1998 u zhvillua një referendum shoqëruara gjithnjë me mekanizma socialë tjetër për miratimin e Kushtetutës të dhe politika që zvogëlojnë defektet e përgatitur nga PS, por PD e bojkotoi. diferencimeve sociale që sjell tregu31. Krahas Gjithsesi Kushtetuta u miratua dhe PS, në ketë linje janë edhe partitë e tjera tashmë të gjithë i referohen këtij parlamentare, si LSI, PSD, PDS. dokumenti themeltar. Sipas programit te PD, nisma e lirë e Shqipëria nuk ka ende një strategji barazia në shans, tregu i lirë e konkurrues, të zhvillimit ekonomik afatgjatë ndonëse janë instrumente për zhvillimin e shpejtë studiues vendas edhe të huaj kanë dhe të qëndrueshëm të vendit, shtetit të së argumentuar domosdoshmërinë e saj. Në drejtës, sigurisë së individit dhe të pronës, nëntor 1997 stafi i Qendrës “Karter”, përgjegjësisë individuale e fuqizimin e arriti në përfundimin se, me gjithë familjes. Po ashtu, për drejtësinë shoqërore vështirësitë, në Shqipëri ekzistojnë e dialogun social, ruajtjen e natyrës dhe të kushtet për procesin e hartimit të një ambientit, autoritetin e shtetit dhe strategjie të zhvillimit kombëtar30. vetëqeverisjen e lirë të komuniteteve Por, kur flasim për prirje lokale. PD synon të zhvillojë ekonominë mosbashkëpunimi, nuk mohojmë faktin se nëpërmjet privatizimit të ndërmarrjeve partitë politike parlamentare kanë shprehur ekonomike publike, liberalizimit të tregut konsensus për integrimin euro-antlantik të e licensimeve, zbatimit të politikave vendit, për t’u bërë pjese e BE dhe NATO- favorizuese fiskale e të kreditimit, etj32. Për s, kanë miratuar me konsensus Dispozitat programin e PD, ne Kuvend, si rregull, Kryesore Kushtetuese, ligjin “Për tokën” e votojnë edhe PR, PDR, PDK, PAA. për privatizimin, që hodhën themelet e Këto janë sipas programeve, por kur reformave në qytet dhe në fshat. partitë vijnë në pushtet nuk druajnë të Infrastruktura, arsimi, shëndetësia “vjedhin”nga njëra-tjetra. Në një replikë të mbeten prioritete të njëjta si të qeverisjes vitit 1996, S. .Berisha, kryetar i PD, është së majtë ashtu dhe të djathtë, pasi bazohen shprehur: “Programi ynë i shtetit social, në dokumente të tilla si SKZHES, SKZHI ekonomisë sociale të tregut, është krejt i apo Programi Buxhetor Afatmesëm, të cilat kundërt në rrugë dhe mekanizma me janë hartuar me konsulence të BB dhe platformën e hipokrizisë sociale të kreut FMN. Këto sigurisht që e nxisin socialist”33. Nga ana tjetër, Edi Rama, konvergimin drejt një modeli të vetëm kryetar i PS, në kongresin e 2 qershorit ekonomik. Sipas programit të PS, modeli i 2007 theksoi: “Në asnjë rast nuk do të ekonomisë sociale të tregut përbën ngurrojmë të marrim një masë të efektshme alternativën më të mirë të zhvillimit sepse ngjan si e djathtë dhe nuk do të

30. A.Forbord - drejtor i zhvillimit në Qendrën 31. www.ps.al “Karter”: “Shqipëria - procesi i ndërtimit të strategjisë 32. www.partiademokratike.al së zhvillimit kombëtar”. “Ekonomia dhe 33. S.Berisha: Pakt i ri i PD me shekullin që vjen tranzicioni”, nr.2 (16), qershor 1998. .RD, 14.1.1996. u 64 u Pluralizmi dhe politikat ekonomike zgjedhim një rrugë të paefektshme sepse Disa përfundime quhet e majtë”34. Nga ana tjetër, partitë politike që Duke vënë në raport ndikimin e nderojnë njëra-tjetrën në pushtet, nuk e faktorëve mbështetës dhe pengues të një kanë të mundur ta fillojnë çdo gjë nga e modeli ekonomik e social europian, para. Bazat e sigurimeve dhe përkujdesjes shprehemi se balanca anon nga konvergimi. shoqërore u hodhën gjatë qeverisjes së PD, Kjo sepse Shqipëria tashmë është në por PS nuk i shfuqizoi ato. Në të kundërtën, përfundim të periudhës së tranzicionit dhe i përmirësoi duke rritur pensionet, ndihmat, ka siguruar një stabilitet makroekonomik pagesat për papunësi. Po kështu PD është të qëndrueshëm; ajo ka nënshkruar MSA e detyruar të vazhdojë projektet e PS në dhe është në rrugën e integrimit ne BE dhe fushën e privatizimit, madje edhe për ato NATO; ka thelluar integrimin edhe në objekte që i ka anatemuar për korrupsion, shkallë rajonale dhe globale. kur ka qenë në opozitë, si aeroportin “Nene Pavarësisht nga të metat, tashmë është Tereza” dhe Albtelekomin. krijuar një përvojë e vlefshme për Veç kësaj, për shkak të kombinacioneve drejtimin e ekonomisë së tregut. politike te momentit, ka raste që krijohen Shqipëria gjithashtu harton çdo vit aleanca qeverisëse me programe partiake SKZHES (SKZHI) dhe PBA, që hapin të ndryshme. Kështu, rast tipik përbën perspektiva afatmesme 3 -vjeçare dhe kalimi i PAA në krahun e djathtë pas përfshijnë strategji sektoriale afatgjatë; ka zgjedhjeve të 3 korrikut 2005, kur në mundësi të përshtatë përvojën europiane fushatë ishte pjesë e grupimit të majtë. dhe objektivat e Kushtetutës së BE për një Dihet gjithashtu se programi i PR ka ekonomi sociale tregu tepër konkurruese. dallime me atë të PD në qëndrimin ndaj Megjithatë, detyrohemi të qëndrojmë pronarëve dhe ligjit për tokën. Pra, në kufijtë e një optimizmi të matur, sa kohë bashkëpunime ka, por për interesa te që faktori politik ende nuk e ka bërë metodë ngushta, ende jo për çështje të tilla të konvergimin për çështje të rëndësishme, ku ndjeshme, siç janë politikat ekonomike në hyn edhe një model i vetëm ekonomik dhe një sistem politik pluralist. social me tipare europiane në Shqipëri.

REFERENCAT

Belortaja, S: “Monitorimi i ecjes së Shqipërisë drejt Edye, D & Lintner,V -Contemporary Europe.UK, integrimit europian”. Vëllimi i dytë, f.81-101. 1996. Botim i Fondacionit Publik Gjerman “F. Forbord, A.: “Shqipëria-procesi i ndërtimit te Ebert”,Zyra Tiranë, maj 2004. strategjisë se zhvillimit kombëtar”.”Ekonomia Berisha, S.: Pakt i ri i PD me shekullin që vjen. dhe Tranzicioni”, nr.2 (16).Qershor 1998. RD, 14.1.1996. Gazeta “Metropol”,15 maj 2007. Blaire, T: ”Rruga e tretë-një demokraci sociale Hana,L & Telo,I.: “Tranzicioni në Shqipëri:arritje moderne”. Koha jonë, 3 tetor 1998. dhe sfida”.Botim i Akademisë të Shkencave Civici ,A: Gazeta “Shqip”, datë 27 maj 2007. të Shqipërisë. Instituti i Ekonomisë. Tiranë, Coase, R 1991, Nobel Lecture:” The institution 2005. structure of product”, Oxford University Press. Mings, T.: Studimi i ekonomisë. Libri Universitar

34. E.Rama: “Për një Parti Socialiste të 2. 6. 2007, f 45-46. shekullit të rii”.Fjala në Kongresin e PS, Tiranë, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 65 u

,Tiranë 1993. ri”. Fjala në Kongres,Tiranë 2 qershor 2007, Pearce, D W-The MIT Dictionary of modern f45-46 economics. UK 1992. Raporti i Bankës të Shqipërisë për vitin 2006. Pëllumbi, S: “Pluralizmi politik-përvojë dhe sfida”. Tiranë, maj 2007. Botim i Institutit të Sociologjisë . Tiranë 2006. Raporti i Bankës Europiane për Rindërtim e Stratenschulte, E: Ekonomia sociale e tregut- Zhvillim për vitin 2006. vështrim i përgjithshëm. Botim i Fondacionit Raporti i Progresit i Komisionit të BE për Publik Gjerman “F. Ebert”.Tiranë, korrik Shqipërinë për vitin 2006. 1997. The Heritage Foundation & Wall Street Journal. Rama, E.: “Për një Parti Socialiste të shekullit të “Indeksi i Lirisë Ekonomike 2007”. PLURALIZMI POLITIK NË KOSOVËN E SOTME

DHE E DREJTA HUMANITARE

PAJAZIT NUSHI - Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosovës; Instituti i Sociologjisë

PËRMBLEDHJE

Në të gjitha shtresat e popullsisë së Kosovës pasojat e luftës së viteve ‘90 të shekullit të njëzetë janë të rënda dhe me reflektime të shumëllojshme në sjelljet e qytetarëve të sotëm. Në këtë luftë u cenua keq e drejta humanitare. Cenimi serioz i së drejtës humanitare u reflektua në rritjen e nivelit të agresivitetit të qytetarëve të sotëm. Intensiteti i këtij agresiviteti po shfaqet vazhdimisht në skajshmërinë e tij: në vrasjen e të tjerëve dhe në vetëvrasje. Në Kosovë, gjatë shtatë vjetëve dhe katër muajve të parë të vitit të tetë të pasluftës, u vranë 1012 veta dhe kryen vetëvrasje 418 të tjerë. Kosova asnjë herë nuk ka shënuar numër kaq të madh të vrasjeve, kurse rastet e vetëvrasjes kanë qenë të rralla. Rezultatet e gjurmimit të motiveve të akteve vrasëse dhe vetëvrasëse në përmasa kaq të mëdha treguan se këto rrjedhin kryesisht nga dy blej shkaqesh: nga pasojat e cenimit të së drejtës humanitare dhe nga karakteri kryesisht konsumues i sigurisë së qytetarëve të Kosovës në fazën e tranzicionit. Diferencimi i këtyre dy blejve të shkaqeve shpuri në identifikimin e shkaqeve të veçanta të vrasjeve dhe të atyre të vetëvrasjeve. Vrasjet u kryen në rend të parë nga konfliktet juridiko-pronësore dhe nga gjakmarrja. Vetëvrasjet janë të motivuara nga depresioni dhe streset afektive të qytetarëve me integritet psikologjik të pastabilizuar dhe me energji rezistente të pamjaftueshme ndaj pasojave të cenimit të së drejtës humanitare. Vetëvrasjet morën karakterin e një epidemie psikosociale, që rroku të miturit, sidomos adoleshentët, të rinjtë, të moshuarit duke u shtrirë edhe ndër pleqtë e dy gjinive dhe nga viset urbane dhe rurale të të gjitha shtresave sociale të mjedisit të Kosovës. Partitë politike, organet dhe institucionet e pushtetit vendor u treguan bashkëpunuese në masë të pamjaftueshme për të penguar zhvillimin e epidemisë së vetëvrasjes dhe aktin e vrasjes së qytetarëve. Në jetën politike pluraliste u shfaqën edhe elemente të dukurisë individualiste dhe raste të dyshuara kompetitive.

Hyrje shoqatave profesionale, ekonomike etj. dhe koordinimi i aktiviteteve të këtyre Organizimi dhe veprimtaria e lirë e strukturave politike, ekonomike, sociale etj. partive politike, e organizatave sindikale, e në shtatë vitet e fundit pas përfundimit të institucioneve të shoqërisë civile, e luftës në Kosovë i është besuar, sikur është

Studime Sociale 2007, 2 (2): 67-74 u 68 u Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare e njohur, institucioneve ndërkombëtare. mbështetja e veprimtarisë së përbashkët dhe Natyrisht në zhvillimin e lirë të aktivitetit të gjithëmbarshme politike, ekonomike dhe të tyre marrin pjesë edhe organet e sociale në të drejtat dhe liritë e njeriut, që u institucionet vendore, por këto janë të referohen Deklaratës Universale të ndërvarura nga ato ndërkombëtare. Këto Asamblesë së OKB-së, konventave, organe dhe institucione së bashku protokolleve ndërkombëtare etj. garantojnë jo vetëm veprimtarinë e partive Në të gjitha dokumentet politike dhe të institucioneve të tjera të ndërkombëtare, e drejta e jetës së lirë dhe e bashkësisë së Kosovës, por edhe sigurisë vetjake është e drejtë themelore e autonominë e të drejtave dhe lirive secilit qytetar2. Këtë të drejtë e gëzojnë individuale të qytetarëve të Kosovës, duke natyrisht edhe shqiptarët, sikurse edhe përfshirë edhe të drejtën dhe lirinë e secilit pjesëtarët e pakicave të tjera që jetojnë në qytetar për të gëzuar të drejtën e jetës së Kosovë. Por, pikërisht kjo është një ndër të lirë dhe të sigurisë së saj nga ana e këtij drejtat më të cenuara në Kosovën pluraliste. sistemi specifik qeverisës të Kosovës së Sjelljet agresive ndërmjet qytetarëve të sotme. Në kuadrin e kësaj qeverisjeje bashkësisë së Kosovës, ndërmjet grupeve specifike, pluralizmi politik në Kosovë të interesave të ndryshme, ndërmjet partive vetëm pas vitit 1999 u konceptua si forma politike dhe institucioneve sociale dhe më e lartë e realizimit të lirisë shoqërore ekonomike janë bërë fenomen social dhe dhe individuale. Pluralizmi politik në politik aktual, që ka përmasa shqetësuese. Kosovë më shpesh identifikohet me Ky fenomen po shfaqet në forma të sistemin shumëpartiak dhe në praktikë ky ndryshme. Fyerjet dhe ofendimet, dhuna pluralizëm është sinonim i sistemit në familje, në shkolla nivelesh dhe tipash të shumëpartiak. Trajtimi i këtillë i ndryshme arsimore dhe edukative, në pluralizmit politik ka edhe shpjegimet e organizata partiake, në organe qeveritare veta, ndër të cilat mungesa e përvojës dhe vendore dhe qendrore etj., janë të e traditës së organizimit politik përditshmet e zeza. Por, ato që po godasin shumëpartiak, sikurse edhe shkalla e rëndë qenien e bashkësisë kosovare sot, zhvillimit të vetëdijes pluraliste politike sidomos shqiptarët, janë sjelljet agresive janë ndër faktorët e rëndësishëm. të pakontrolluara të disa qytetarëve Sot në Kosovë veprojnë 31 parti moshash e gjinish të ndryshme, që po politike me degët e tyre në komuna të përfundojnë me lëndime të rënda trupore Kosovës dhe në diasporë. Këto parti janë e shpirtërore dhe që kanë të bëjnë me themeluar mbi parimin e përkatësisë plagosje, vrasje dhe me vetëvrasje. kombëtare të anëtarëve të tyre. Prej tyre, 20 parti politike janë shqiptare dhe 11 të Zhvillimi njerëzor i Kosovës dhe tjera u përkasin minoriteteve: ashkalinjve, fenomeni i agresivitetit boshnjakëve, romëve, serbëve dhe e turqve1. Për Kosovën është hera e parë në historinë Zhvillimi njerëzor në Kosovë ka pësuar e zhvillimit të saj të ketë kaq organizma ndryshime të mëdha politike, ekonomike politike e social. E përbashkëta e këtyre dhe sociale. Ndryshimet e mëdha, për tëiu organizmave dhe e organeve afruar sa më tepër përcaktimit statusor të ndërkombëtare dhe vendore është pavarësisë së saj, janë ndjekur edhe me disa

1. Driton Sejdiu, Enciklopedi e ilustruar botërore dhe Bashkuara për të Drejtat e Njeriut, Deklarata shqiptare (almanak), Prishtinë, 2006, fq. 332-333. Universale mbi të Drejtat e Njeriut, Kombet e 2. Zyra e Komisariatit të Lartë të Kombeve të Bashkuara, neni 3, 6, 12, fq. 6, 7 dhe 8. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 69 u dukuri negative, ndër të cilat agresiviteti i të miturit dhe gratë, që gjatë shekullit të qytetarëve të frustruar nga pasojat e sistemit kaluar ka qenë një dukuri e rrallë për politik monist dhe, sidomos, nga pasojat e shqiptarët. Vrasja dhe vetëvrasja është bërë rënda të luftës, posaçërisht të luftës së dukuri e viseve urbane dhe e viseve rurale, viteve 1998 dhe 1999, u shfaqën me kurse më parë ka karakterizuar kryesisht format më të ndryshme të tij. Megjithëse viset rurale. Për vrasje zakonisht përdoren agresiviteti dhe sjelljet e drejtpërdrejta të armët e ftohta dhe ato të zjarrit, duke e lidhura me motivin e agresivitetit janë modifikuar procesin e vrasjes në forma të pjesë e motivacionit njerëzor edhe ndër llojllojshme. Ndërkaq, për vetëvrasje më shqiptarët e Kosovës, ky fenomen, pra shpesh përdoren format klasike, siç është fenomeni i agresivitetit, ndonëse është i varja me litar në lokale të fshehta dhe gjatë njohur mirë që nga kohët e lashta, në vitet natës, medikamentet helmuese, armët, etj. e para të shekullit njëzetenjëtë të fillimit Për politikën pluraliste fillestare dhe të jetës pluraliste politike të Kosovës ka për jetën e lirë në Kosovë, gjithsesi shumë marrë disa tipare të veçanta sasiore dhe më të lirë se ndoshta kurrë më parë, cilësore. Në pikëpamje sasiore, numri i pandërprershmëria e agresivitetit të nivelit atyre që nuk arrijnë ta përmbajnë veten më të lartë të drejtuar në asgjësim të tjetrit nga agresiviteti i rëndë ndaj të tjerëve dhe dhe të vetes, sidomos ngritja e intensitetit ndaj vetes është rritur. Mjafton të të këtij fenomeni kohët e fundit dhe përsosja përmendin argumentin statistikor në e formave të vrasjeve dhe të vetëvrasjeve krahasim me numrin e të vrarëve më janë shqetësuese dhe alarmuese për sistemin 1978, kur në Kosovë kemi pasur 3,7 e organizmit politik pluralist të bashkësisë vrasje në njëqind mijë banorë, kurse në së Kosovës. Sistemi pluralist përgjithësisht vitet e para të pasluftës ky numër është ka për bazë të organizimit dhe të rritur për rreth nëntë herë; numri i të veprimtarisë së vet të drejtën humanitare, e vetëvrarëve në vitin 2000 është rritur dy cila mbështetet në respektimin e natyrës herë më shumë se në vitin 1978. Rrjedha njerëzore si vlerë më e lartë e secilit qytetar e këtij fenomeni nuk po ndalet, dhe në afirmimin e vetëdijshëm të pavarësisht nga ritmi dhe intensiteti i qytetarëve për këtë vlerë, duke siguruar të ndryshueshëm i tij gjatë këtyre shtatë gjitha kushtet, raportet dhe rrethanat për vjetëve të fundit. Kështu nga janari i vitit jetë të sigurt të të gjithë qytetarëve. 2007 deri në maj të këtij viti në Kosovë kanë ndodhur 24 raste vrasjeje3, për katër Pluralizmi politik dhe etiologjia e muajt e parë të vitit 2007 u regjistruan agresivitetit në fazën tranzitore të 30 vetëvrasje dhe 58 tentime për Kosovës vetëvrasje4. Supozohet se në Kosovën e sotme gjenden rreth 400 000 mijë armë Nga faktet e përmendura lidhur me zjarri në duar të qytetarëve, që paraqesin shtimin e agresivitetit individual të drejtuar lëndë të fuqishme potenciale kundër për asgjësimin e jetës së tjetrit dhe të jetës tjetrit dhe kundër jetës së vet qytetarëve. së vetë qytetarit, mund të kërkohet edhe Agresiviteti i qytetarëve të Kosovës i raporti ndërmjet vlerave të pamohueshme shfaqur në shkallën më të lartë të tij – në të pluralizmit politik, sikurse dhe raporti rrjedhën e vrasjeve dhe të vetëvrasjeve – empirik i vlerave të këtij sistemi ndaj vlerave ka pësuar edhe disa ndryshime cilësore. të së drejtës humanitare në shtrirje Vriten dhe bëjnë vetëvrasje edhe fëmijët, ekstensive të saj.

3. Lajm, 15 maj 2007, fq. 8. 4. Zëri, e marte, 15 maj 2007, fq. 14. u 70 u Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare

Pas gjurmimit të raporteve të tilla vrasësit dhe të vetëvrasësit që nga mosha dalin shumë pyetje, siç janë: prej nga u e hershme e tij, duke synuar vazhdimisht zhvillua ky agresivitet dhe për çfarë të japim përgjigje në pyetjen: a mund të shkaku ai u bë veprim i posaçëm i sulmit shpjegohet shkalla e lartë e agresivitetit ndaj të tjerëve dhe ndaj vetes deri në të vrasësit dhe ajo e vetëvrasësit nga shkallën e asgjësimit të tjetrit dhe të tiparet specifike të personalitetit dhe të vetes? A ekziston ngarkesa e karakterit të tyre? Për këtë qëllim u qëndrueshme e qytetarit të Kosovës me shfrytëzuan shumë të dhëna gjyqësore agresivitet, e shkaktuar nga akumulimi i dhe ato nga burimet policore. represioneve në të kaluarën e afërt dhe të Me gjithë vështirësitë e zbatimit të largët dhe në kohën e lirisë së qytetarëve këtyre metodave, sepse shumë aktorë gjatë zhvillimit pluralist, kur ky vrasës dhe prindër ose familjarë të agresivitet kërkon shkarkimin e tij ndaj vetëvrasësit nuk ishin të gatshëm t’u të tjerëve dhe ndaj vetes? Cila është nënshtrohen pyetjeve dhe sqarimeve të etiologjia e këtij fenomeni përcjellës të aktit të agresivitetit të rëndë, arritëm të jetës dhe politikës pluraliste të Kosovës mbledhim një grup të dhënash, të cilat së sotme? Etj. na mundësuan disa përgjithësime Këto janë vetëm disa pyetje që nxitën mendimesh, për të cilat do të bëhet fjalë interesimin tonë hulumtues dhe e më poshtë. drejtuam veprimtarinë hulumtuese për të Por, para se të flasim për rezultatet e shpjeguar agresionin dhe sjelljet agresive këtij hulumtimi, duhet të theksojmë se të rrezikshme për jetën e qytetarëve të agresiviteti i lartë i vrasësve dhe ai i Kosovës. vetëvrasësve ka karakter të theksueshëm individual. Karakteri individual i vrasjeve Metodat e hulumtimit dhe i vetëvrasjeve ka shkaktuar vështirësi të posaçme në përzgjedhjen dhe zbatimin Për shpjegimin e shkallës së lartë të e drejtë të metodave hulumtuese dhe agresivitetit të drejtuar për asgjësimin e identifikimit të faktorëve kryesorë të aktit qëllimshëm të tjetrit dhe të vetes u zbatua të agresivitetit dhe ndërvarësisë së metoda e anketës, e intervistës, e historisë faktorëve sociologjikë, ekonomikë, së rasteve, metoda psikografike dhe psikiatrikë, psikologjikë, kulturologjikë, procedurat statistikore. Metoda e anketës religjiozë etj. dhe metoda e historisë së rasteve u zbatua më tepër për hulumtimin e dukurisë së Rezultatet e hulumtimit vrasjeve dhe të shkaqeve të tyre, kurse metoda e intervistës, e historisë së rasteve Rezultatet paraprake dhe metoda psikografike u zbatua më Më lart përmendëm se dukuria e tepër për identifikimin e shkaqeve të vrasjeve dhe ajo e vetëvrasjeve në Kosovë hershme të vetëvrasjeve dhe të motiveve ka qenë e pranishme edhe në vitet e të vrasjes së tjetrit. Zbatimi i këtyre paraluftës. Në vitin 1978, sipas të metodave, sidomos zbatimi i metodës së dhënave nga Vjetari Statistikor i atij viti, intervistës, të historisë së rasteve dhe i në Kosovë ka qenë niveli më i ulët i metodës psikografike për hulumtim të vetëvrasjeve nga të gjitha njësitë e ish- vrasjeve dhe të vetëvrasjeve u përqendrua Federatës Jugosllave, kurse niveli i kryesisht në përcaktimin e varësisë së aktit vrasjeve ka qenë më i larti nga nëntë njësi të vrasjes dhe të vetëvrasjes nga zhvillimi të asaj federate. Këtë e dallojmë nga të dhe formimi i tipareve të karakterit të dhënat e tabeluara më poshtë: Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 71 u

Tabela 1. Vetëvrasjevet dhe vrasjevet në ish-Federatën Jugosllave 7sGKsQDWHYHWsYUDVMHYHGKHYUDVMHYH QsQMsVLWsHLVK)HGHUDWsV-XJRVOODYHSsUYLWLQ QsEDQRUs 1MsVLWs -XJ %H+ 0L= .URDFÃ 0DT 6OORY 6HUE .RV 9RMY HLVK56)- 9HWsYUDVMH 9UDVMH *MLWKVHM

Diskutim: Vërejtje: Nga nëntë njësi federale të viteve 1978 Për vitet e pastajme, deri në vitin 2000, në ish-Federatën Jugosllave, qytetarët e të dhënat statistikore janë të pasakta, sepse Kosovës kanë patur nivelin më të ulët të nga ish-Armata Popullore e Jugosllavisë asgjësimit të tyre nga njëri-tjetri dhe ndaj janë kthyer 121 shqiptarë ushtarë me vetes. Kuptohet, shumicën dërmuese të të motivacion se këta kanë bërë vetëvrasje. asgjësuarve e kanë përbërë shqiptarët. Shkalla e vetasgjësimit ka qenë e ulët edhe Vetëvrasjet dhe e vrasjet në Kosovë pas në Bosnjë e Hercegovinë, në Mal të Zi dhe vitit 1999 në Maqedoni. Por, rëndësi të veçantë ka faktori ndarës ekologjik, ekonomik e Në tabelën e mëposhtme do të kulturor për asgjësim ndërmjet qytetarëve paraqiten të dhënat e grupuara për dhe për asgjësim nga vetë qytetarët: vetëvrasjet dhe për vrasjet në 100 mijë Asgjësimi i qytetarëve duke vrarë njëri- banorë, duke filluar prej vitit 2000 deri tjetrin dhe duke bërë vetëvrasje është i në vitin 2007 (për gjashtë muajt e parë nivelit më të lartë në njësitë e ish-Federatës të vitit 2007). Jugosllave me status të zhvillimit mbimesatar ekonomik, social, kulturor etj., Koment: kurse në ish-njësit e asaj federate që kishin Gjatë kohës së përgatitjes së status të njësive të pazhvilluara ekonomike, operacioneve luftarake dhe gjatë zhvillimit sociale, kulturore, etj., niveli i asgjësimit të të tyre në Kosovë, nuk ka burime të qytetarëve nga qytetarët dhe nga vetja e tyre verifikuara vetëvrasjesh dhe vrasjesh, kurse ka qenë i ulët. Kosova, ndër njësitë me nivel për gjashtë muajt e dytë të vitit 1999, të ulët ekonomiko- social ndër njësitë e ish- përkatësisht prej kohës së ndërprerjes së Federatës Jugosllave, ka patur nivelin më operacioneve luftarake, d. m. th. prej 10 të ulët të vrasjeve dhe sidomos të qershorit të vitit 1999 deri në mbarim të vetëvrasjeve. vitit u ringjall dukuria e vrasjeve. Asgjësimi

Tabela 2: Vetëvrasjet dhe e vrasjet pas vitit 1999 Ã Ã 9HWsYUDVMH 9UDVMH *MLWKVHM u 72 u Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare

Tabela 3: Raportet vetëvrasje-vrasje

9HWsYUDVMHÃ 9UDVMH 1XPULL YHWsYUDVMHYH QsUDSRUWPH QMsYUDVMH

i qytetarëve nga vetëvrasjet dhe nga vrasjet Raporti ndërmjet të vetëvrarëve dhe të ka karakterizuar shtatë vitet e zhvillimit vrarëve njerëzor të Kosovës. Ky asgjësim ka pasur vijimësi, por ky ka qenë i ndryshueshëm: Sikurse përmendëm më lart, çështja pas përfundimit të luftës, përkatësisht në kryesore e këtij hulumtimi është agresiviteti dy vitet e para, asgjësimi njerëzor me anë i drejtuar në asgjësimin e qytetarit ose të të vrasjeve dhe të vetëvrasjeve ka qenë i vetvetes, ku pyetja kryesore që shtrohet me nivelit tejet të lartë, kurse në vitet këtë rast është: a ekziston dhe a mund të praparendës, përkatësisht prej vitit 2002 njihet mekanizmi i kthimit të energjisë së deri në muajin maj të vitit 2007, u shënua agresivitetit ndaj vetes? Këtë çështje u rënie e nivelit të asgjësimit; kjo rënie e përpoqëm ta njihnim duke kërkuar raportin nivelit të asgjësimit njerëzor ndërmjet dy ndërmjet agresionit ndaj të tjerëve dhe viteve të para të pasluftës dhe gati katër agresionit ndaj vetes. Të dhënat për njohjen viteve në vijim shtrihet prej nivelit 17,7 e këtij raporti i parashtrojmë në tabelën 3. deri në nivelin 13,1 dhe, përballë vlerave sasiore të dy viteve të para, pas Koment: përfundimit të luftës, sillet rreth raportit Agresiviteti ndaj të tjerëve dhe ndaj 2 : 1 dhe tregon tendencë relativisht të vetes, i shfaqur në asgjësimin njerëzor, u qëndrueshme rreth vlerës sasiore prej dallua posaçërisht në asgjësimin e vetes dhe rreth 15 promilash. në asgjësimin e të tjerëve. Në dy vitet e para Nga ky vështrim i përgjithshëm i pas përfundimit të luftës, vrasja dhe shkallës së nivelit asgjësues njerëzor të vetëvrasja u zhvilluan në nivel shumë më të Kosovës me anë të vrasjeve dhe të lartë se në vitet e paraluftës. Vetëvrasjet u vetëvrasjeve dallohet shkalla e lartë e shtuan gati tri herë, kurse vrasjet ngritën agresivitetit të qytetarëve në vitet e para nivelin e tyre për më shumë se nëntë herë. pas ndërprerjes së operacioneve luftarake. Gjendja e frustrimit të qytetarëve të Kosovës Ky agresivitet u shpreh në dy drejtime nga humbja e më të dashurve, nga asgjësimi paralele: në përqendrimin e tij te i shtëpive, i banesave dhe i gjithë pronave qytetarët ndaj vetes, duke bërë edhe ka treguar se kjo gjendje e ka tensionuar vetëvrasje, dhe në përqendrimin e tij ndaj motivin e agresivitetit deri në atë masë sa qytetarëve të tjerë, duke u shkaktuar ka shkaktuar shkarkim të tij të pakontrolluar tjerëve asgjësim fizikë e shpirtëror. Niveli nga ana e të tjerëve dhe nga ana e vetvetes. i asgjësimit njerëzor është më i lartë me Agresiviteti i kondensuar nga gjendja anë të vrasjeve të të tjerëve se sa me e këtillë e mjedisit familjar, farefisnor e agresivitete vrasës ndaj vetes. ekonomik menjëherë pas përfundimit të Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 73 u luftës është i pranishëm edhe pas dy gjysmës së dytë të shekullit njëzet e ka viteve, por në shkallë më të ulët, sidomos përjetuar për herë të parë dukurinë e në rastet e vrasjeve. vetëvrasjes së nivelit të lartë sasior. Në Ndërkaq, niveli i vrasjeve dhe niveli i gjenezën e faktorëve vetëvrasës, agresioni i vetëvrasjeve gjatë kësaj kohe asnjë herë nuk akumuluar gjatë zhvillimit të operacioneve ka rënë nën dyfishin e nivelit të viteve të luftarake filloi të zbrazet ndaj vetes nga paraluftës, përkatësisht të vitit 1978, dhe gjendja e frustruar e shumë vetave të të dy vazhdon të jetë më shumë se dy herë më gjinive dhe nga mjediset urbane dhe rurale i lartë se ai i vitit 1978. Prania e duke përfshirë edhe të miturit e këtyre agresivitetit të drejtuar për asgjësimin e mjediseve. Gjendja e frustruar e qytetarëve të tjerëve e të vetvetes dhe tendenca e dhe urrejtja e tyre ndaj agresorit, që u ndryshimit të ritmit të kësaj dukurie shpie shkaktua nga dëbimi prej vendlindjes e kah ngadalësimi i saj, por ky ngadalësim pronave, nga burgosjet, nga vrasjet, nga është i nivelit shumë të ulët. Këtë e ilustron asgjësimi i pronave, nga zhdukja e paraqitja grafike e kësaj dukurie. pashpjegueshme e të pafajshmëve etj. u identifikua si faktorë të mundshëm të Grafiku 1 ngritjes së agresivitetit, të zvogëlimit të perceptimit të fushës jetësore të përshtatshme dhe, si të këtillë, konsiderojmë se janë faktorë të mundshëm për vetëvrasje. Agresiviteti dhe urrejtja ndër qytetarët e Kosovës ndaj penguesit të zhvillimit individual, familjar e kolektiv të bashkësisë së gjerë të tyre kanë qenë të pranishëm edhe gjatë kohës së paqes, madje këto janë manifestuar në forma të ndryshme, duke përfshirë në rend të parë vrasjen e njëri- Zhvillimi njerëzor në Kosovë dhe tjetrit sikurse edhe vetëvrasjen e nivelit të agresiviteti i shtuar i qytetarëve ulët. Mirëpo, dukuria e vetëvrasjeve, e tentimit vetëvrasës dhe koeficienti i lartë i Zhvillimin njerëzor të Kosovës gjatë nivelit të ndërlidhjes ndërmjet tyre në vitit 2000 – 2006 e ka përcjellë dukuria e shkallën e dyfishuar dhe të trefishuar në dy vetëvrasjes dhe ajo e vrasjes ndërnjerëzore. vitet e para të pasluftës konsiderojmë se Këto dukuri negative të zhvillimit njerëzor është shkaktuar nga gjendja e frustruar e kanë goditur individët e moshës së atyre individëve që kanë vlerësuar se janë fëmijërisë së vonshme, të adoleshencës dhe ballafaquar me pasoja të papërballueshme ata deri në përfundim të moshës së miturisë, deri në atë nivel sa agresivitetin e tyre e kanë sikurse edhe atë tjerët të moshave të drejtuar dhe përqendruar në mosruajtjen e ndryshme duke përfshirë edhe ata të jetës së tyre. Ndryshimet e agresivitetit të moshës mbi dyzetepesëvjeçare. Dukuria e tyre kanë qenë të pranishme dhe këto janë vetëvrasjes dhe ajo e vrasjes u paraqit nxitur nga gjendja e rrënimit të familjes, kryesisht në populacion normal, duke asgjësimit të shtëpisë e pronës dhe të rrezikuar integritetin psikofizik të përjetimit të gjendjes së ndihmës së qytetarëve, që rifilluan jetën dhe aktivitetin pamjaftueshme të mjedisit të ngushtë dhe e tyre në kushte të pasojave të rënda të gjerë dhe të perspektivës së mjegulluar shkatërrimtare të luftës së posapërfunduar. për zhvillim dhe afirmim. Përjetimi i Mjedisi etno-kulturor i Kosovës i gjendjes së këtillë te disa të mitur ka u 74 u Pluralizmi politik në kosovën e sotme dhe e drejta humanitare rënduar më shumë se gatishmëria për zhvillimesh politike të shumë partive me angazhimin në procesin e zotërimit të shkallë të ndryshme kooperimi, me gjendjes së rrënuar dhe të përjetimit të elemente zhvillimore individualiste dhe me gëzimit të jetës. Këto ndryshime kanë interesa të dyshimta kompetitive. Në qenë të pakapshme për shumicën e kuadrin e këtyre proceseve, politika familjarëve dhe për më të afërmit e tyre. pluraliste përçohet me konflikteve të Në mjedise urbane, dukuria e ndryshme, ku sjelljet agresive të shtuara të vetëvrasjes ka qenë më e shprehur se në qytetarëve prekin vrasjen e të tjerëve dhe mjedise rurale. Gjinia mashkullore e të vetëvrasjen. Konsiderojmë se shtimi sjelljeve gjitha moshave ka qenë më e prekur nga agresive deri në reflektimin e tyre në autoagresioni i drejtuar për asgjësimin e pasigurinë e qytetarëve, në vrasje dhe në vetes së tyre se pjesëtarët e gjinisë femërore. vetëvrasje, është pasojë e cenimit të së Megjithëkëtë, vetëm në mbështetje të drejtës humanitare gjatë zhvillimit të këtyre të dhënave vështirë se mund të operacioneve luftarake. nxirren përfundime të forta ndërlidhjesh Zhvillimi i politikës pluraliste në ndërmjet pasojave të luftës, agresivitetit të Kosovën e sotme është i ndërlidhur me vrasjes dhe të vetëvrasjes së tyre. të drejtën humanitare, e cila në kuptimin Konsiderojmë se për të shpjeguar thellësisht ekstensiv të saj nënkupton jo vetëm introduktimin a përbrendësimin e sigurinë dhe mbrojtjen e qytetarëve gjatë ndryshimeve politike e sociale në strukturën zhvillimit të operacioneve luftarake, por dinamike të personalitetit të të miturve dhe edhe mbrojtjen e qytetarëve nga pasojat ngritjen e shkallës së agresivitetit, sikurse e cenimit të kësaj të drejte pas ndërprerjes edhe shndërrimin e tyre në motive së operacioneve luftarake. Në këtë psikologjike të vetëvrasjes dhe vrasjes, kuptim, zhvillimi i mendimit politik nevojiten hulumtime të gjera. pluralist shpie në përfundimin se politika pluraliste qëndron në raport të drejtë me Përfundim respektimin e kërkesave të së drejtës humanitare, përkatësisht në raport të Bashkësia sociale e Kosovës së sotme zhdrejtë me cenimin e kërkesave të kësaj po zhvillohet përmes niveleve të ndryshme të drejte. PLURALIZMI DHE

TRADITA SHQIPTARE E MENDIMIT POLITIK

IRENA NIKAJ - Universiteti “Fan S. Noli” Korçë; Instituti i Sociologjisë

Pluralizmi - një zgjidhje për rruga e zhvillimit borgjez ishte tashmë problematikën shqiptare të viteve 1930 parimi i progresit të shoqërisë shqiptare dhe, përpos ngadalësisë, ajo po ecte në këtë Në kuptimin e përgjithshëm, termi rrugë. B. Merxhani, ndër të tjera, pluralizëm përcakton format institucionale nënvizonte: “Ky zhvillim i shoqërisë në për shpërndarjen e fuqisë politike. Të rrugën borgjeze dhe pa trazira, d.m.th. pa analizosh fenomenin në fjalë, do të thotë të tronditje shoqërore, i përshtatej strukturë analizosh fuqinë apo autoritetin e bujqësore borgjeze të Shqipërisë, së cilës i shpërndarë në shoqëri. Shpesh koncepti mungonte industria dhe proletariati. pluralizëm përdoret për të shënjuar çdo Feudalizmi ndodhej në shkatërrim e sipër situatë në të cilën nuk ka grupe sunduese dhe Shqipëria shkonte drejt një demokracie politike, ideologjike, kulturore ose etnike. si një organizim kulturor dhe si një Ndërkaq një situatë e dhënë përmban organizim ekonomik”1. konkurrencën midis elitave ose grupeve të Me këtë rast, duam të shqyrtojmë interesit dhe shoqëria pluraliste lejon që kjo arritjet e neoshqiptarizmës në këtë fushë të konkurrencë të zhvillohet lirisht. diskutimit. Ajo çka mund të themi të lidhur Në kontekstin e zhvillimeve shqiptare me sugjerimet që na ofron përpunimi i të viteve 1930, “neoshqiptarët” zgjodhën rrugës së zhvillimit të shoqërive të pluralizmin e pikëpamjeve, të cilat i bënë përparuara është se shoqëritë që kanë një të njohura në shtypin e kohës, veçanërisht zhvillim të qëndrueshëm të ekonomisë kanë te revista Përpjekja Shqiptare. Sipas të zhvilluara edhe vlerat dhe strukturat neoshqiptarëve, formula që i duhej përkatëse që lidhen me industrializimin, të Shqipërisë ishte progres - rend - rregull, dhe tilla si efekasiteti, racionaliteti, riinvestimet e parë në kushtet e Shqipërisë, do të thoshte e fitimit, zhvillimin e organizatave të se progresin mund ta mbështeste e ta biznesit të përmasave të mëdha etj. Të gjitha realizonte çdo regjim i tipit borgjez. këto krijojnë premisa për rritjen e shkallës Përgjithësisht, neoshqiptarët mendonin se së integrimit të grupeve shoqërore.

1. Revista “Përpjekja Shqiptare”, Nr. 3, f.176, dhjetor 1936.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 75-84 u 76 u Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik

Ndërkaq, shoqëria shqiptare e shekullit lirë, mundet të mos besojmë në gjë”2. të 21-të nuk i ka siguruar ende këto Ndër mungesat në jetën dhe zhvillime të qëndrueshme të ekonomisë, diskutimin intelektual, Merxhani evidenton vlerat dhe struktura e lidhura me të e që i atë të opinionit publik dhe të kritikës. Këta përmendëm më lart. përbërës janë të nevojshëm për të treguar në terma realë zhvillimin dhe përparimin e shoqërisë shqiptare të asaj periudhe. Pikërisht në këtë kuadër, Merxhani shkruan: “Është e vërtetë se në Shqipërin e sotëshme nuk kemi një “opinion publik” të fuqishëm dhe të kristalizuar sa që të rrëfejë vehten e tij si një fuqi udhëheqëse bindëse mbi zhvillimin e jetës s’onë shoqërore. A, B….M=shoqëri Gjithashtu është prapë e vërtetë se nuk kemi Fig. 1. Paraqitje e marrëdhënieve midis edhe një “lëvizje mendore” të tillë, atëherë nivelit të pluralizmit dhe atij të kurkush nuk do të merrte në dorë botime industrializimit si hipotezë kritike që nuk janë shkruar nga njerëz kompetentë dhe atëherë do t’ishte në Neoshqiptarët janë kujdesur që t’i gjëndje të kuptojë shumë më mirë nga cilido shprehin pikëpamjet e tyre në lidhje me tjatër intelektuali vet, se puna e mëndjes që nevojën e zhvillimit të pluralizmit jo vetëm quhet “kritikë” nuk d.m.th. as të shaç as të në aspektin e përgjithshëm, por edhe në lavdërosh një person ose edhe veprën e tij. zhvillime konkrete të jetës shqiptare. Në Qëllimi i kritikës është të tregosh dhe të mjedisin shqiptar nuk ishte e lehtë që të caktosh vëndin, dobin, vlerën, pozitive ose siguroje mbështetje dhe kuptime negative, që paraqet një vepër ose, me përfshirëse në lidhje me të. Po aq e kuptimin më të gjerë të kësaj fjale, një vështirë vazhdon të jetë mundësia e veprimtari mendore”3. krijimit të kuptimeve përfshirëse mes Kjo pikëpamje në një farë mase paraqet grupeve a individëve që iu përmbahen edhe konturet e konfliktit ideologjik në ideve dhe qëndrimeve të ndryshme edhe Shqipërinë e viteve 1930. Po të kemi në ditët e sotme të pluralizmit më të parasysh O. Kontin, mund ta kuptojmë institucionalizuar virtualisht që ka jetuar edhe më thellë këtë konflikt ideologjik. O. shoqëria shqiptare ndonjëherë. Konti, tek Filozofia pozitive shkruante: “Idetë Midis të tjerash, mund të zgjedhim qeverisin botën ose e copëtojnë atë brenda qëndrimin e shprehur nga B. Merxhani në kaosit. Krizat e mëdha politike dhe morale lidhje me kritikat e botuara nga T. Zavalani duket sikur zhvillohen jashtë debatit te Bota e Re: “”Përpjekja Shqiptare” për intelektual… por sa herë që mirëkuptimi i zotërin e tij qënkërka një revist’ e mirë nevojshëm për parimet më të rëndësishme në rast se do të kufizojë punën e vet në është arritur… shkaqet e kaosit apo rahjen e problemeve të përgjithshme të çrregullimit janë ndalur”. shkencave të natyrës dhe të shoqëris. Liria Merxhani ka treguar mungesën e e mendimit individual është e integrimit të pjesëve të shoqërisë shqiptare, pakufishme. Po, si elemente shoqërore, nëpërmjet, së pari, evidentimit të duhet të orientohemi me nevojat e jetës prapambetjes në zhvillimin e industrisë shoqërore. P.sh., si njerës të mendimit të dhe tregtisë kapitaliste. Nëse ndodhte, ky

2. B. Merxhani, Vepra, f. 29, Tiranë 2003. 3. B. Merxhani, Vepra, f. 403, Tiranë 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 77 u zhvillim do të shoqërohej me i përkohshëm i këtyre grupeve shoqërore; i zhvendosjen e popullsisë nga zonat rurale paqëndrueshëm, i papërcaktuar, i hapur drejt qendrave urbane, rregullimi ligjor dhe ndaj grupeve të tjera, por edhe që zhbëhet qytetar i të cilave është shumë më sistematik po aq lehtë. Dhe kjo na përforcon dhe u njeh këtyre grupeve shoqërore një mendimin që sidomos pjesë të veçanta të autonomi shumë më të gjerë se më parë. politikës shqiptare nën ndikimin e një Kështu që struktura e autoritetit e materializmi të vetëdijshëm apo të shoqërisë feudalo-borgjeze të Shqipërisë nënvetëdijshëm vulgar nuk janë në gjendje së viteve 1930 do të ndryshonte dhe do të vlerësojnë nevojën gjithnjë të të mbështetej te pluralizmi i njësive pazëvendësueshme të studimeve themelore lokale, të cilat me më shumë sociologjike që duhet të merren parasysh kompetencë dhe autonomi do të qeverisnin me të gjithë respektin dhe vëmendjen e më mirë dhe më me efektivitet. duhur, që do të thotë se politika operon Është e njohur në trajtimet sociologjike me një kulturë të vjetruar politike, që nuk nevoja e analizës së dukurive të zhvillimit ndihmon në krijimin e kushteve për duke marrë parasysh para së gjithash grupet rilindjen e marrëdhënieve shoqërore të shoqërore dhe jo vetëm individët e përfshirë përparuara në Shqipërinë e viteve 2000. në të. Edhe te Merxhani e gjejmë pak a shumë një bazament të tillë, veçse kjo Edukimi dhe pluralizmi pikëpamje mbështet së tepërmi te pozitivizmi dhe pikëpamjet e E. Sipas një koncepsioni, industrializimi, Durkheimit. Ja si shkruan ai: “Një shoqëri ashtu si edhe pluralizmi, lidhet me edukimin, nuk është një entitet që përbëhet si një nga mënyrat që ndihmon ruajtjen e semplërisht nga totaliteti i njerësvet që e rregullit dhe qëndrueshmërisë në shoqëri. formojnë. Një shoqëri ështe një entitet që krijohet nga ndjenjat shoqërore, nga ndërgjegjia e bashkëtë. Nuk është një përzierje elementesh të ndryshmë, po një synthezë e brëndshme, siç është për shëmbëllë edhe lënda kimike. Pra tërësia shoqërore, që formohet në këtë mënyrë si Fig. 2. Një marrëdhënie hipotetike midis cilësi unitare, si përmbajtje egocentrike, si industrializimit, pluralizmit dhe edukimit si shpirt dhe si formë, është krejt e ndryshme lidhje shkakësore nga forma indvidualistike e individëvet të veçantë që e përbëjnë”4. Edukimi, si një institucion i Periudha e tranzicionit në ditët tona rëndësishëm në shoqëri, përmbush disa ka mundësuar krijimin e grupeve apo funksione të pazëvendësueshme, dhe jo kuazigrupeve, që mbartin fort vetëm kaq, por i përbërë nga sisteme dhe karakteristikat e kohës shoqërore që i krijoi. nënsisteme ai siguron shoqërizimin e Tranzicioni, si dukurinë me të egër të vetën suksesshëm të anëtarëve të shoqërisë, pati eksodin masiv te popullsisë së zonave konformimin e tyre me vlerat dhe normat rurale drejt periferive apo qendrave urbane, bazë të kulturës së cilës i përkasin. Në këtë por edhe një pasurim të segmenteve shumë kuadër, edukimi bashkëvepron edhe me të kufizuar të shoqërisë shqiptare. Edhe nga institucione të tjera në shoqëri, si feja, studiues të veçantë është vlerësuar karakteri familja etj. Është e vërtetë se çdo shoqëri

4. B. Merxhani, Vepra, f. 31, Tiranë 2003. u 78 u Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik arrin një konsensus në lidhje me vlera dhe problemesh të funksionit dhe të strukturës. norma të caktuara. Në faqet e Demokratia të prillit 1929, Shkollat luajnë një rol të rëndësishëm Merxhani shkruan: “Si është e mundur t’a për shoqërizimin e individëve dhe për punojmë edukatën shoqërore, rritjen përcaktimin e roleve që ata do të luajnë në familjare, kupëtimin shtetëror më të lartë shoqëri. Shkolla është një ndërmjetës të popullit t’onë dhe si do t’a sgjuajmë në shoqërizimi, që do të thotë se është një shpirtin e turmavet popullore ndjenjën e ndërmjetës përmes të cilit personalitetet solidaritetit dhe të religjiozitetit, që janë individuale trajnohen për të qenë të baza theorike e idesë kombëtare fetare të së përshtatur nga pikëpamja motivacionale arthmes, në qoftë se të gjitha këto dhe teknike për të shfaqur më vonë rolet si vështrimet t’ona nuk i lidhim me punën të rritur. Funksionet shoqërizuese të kryesore që lyp riorganizimi i Shkollës shkollës zhvillojnë tek individët zotimin dhe Shqiptare? Shkolla e sotme nuk u përgjigjet kapacitetet që janë parakërkesa thelbësore nevojave përparimtare të qarkut të tanishmë për shfaqjen e roleve të tyre të ardhshme. kombëtare. Dhe kjo nga shkaku se Shkolla Pra, në këtë mënyrë edukimi kontribuon e sotme nuk është vepër e nonjë pregatitjeje në ruajtjen e konsensusit të vlerave. pedagogjike, po është vepër semplërisht e Po t’i referohemi një teorie klasike për disa rastevet të kohës, që goditën... Le t’a marrëdhëniet midis sistemit kulturor, themi hapët: në qoftë se nuk do të duam të sistemit shoqëror dhe personalitetit, ajo do realizojmë një prekje dhe bashkëpunim të të kishte këto paraqitje: ngushtë midis kujdesivet edukonjëse të Shkollës Kombëtare ose nevojave jetike të Sistemi kulturor=kultura jetës kombëtare, përpjekja reformonjëse e Sistemi shoqëror=struktura shoqërore brezit t’onë është e dënuar të humbasë Sistemi i personalitetit=individët brënda në ëndërën e shpresës, si të gjitha Sistemi kulturor/kultura=vlera të sipërmarrjet budalluçka e të kota, që nuk përbashkëta (norma, njohuri dhe besime). kanë program, thellësi e drejtim. Shteti Sistemi shoqëror/struktura shoqërore është i detyruar më në fund të formojë = një strukturë e roleve shoqërore. politikën e tij arësimore”5. Rolet = pritshmëritë e roleve = Për sa u përket dallimeve, B. Merxhani pritshmëri të përbashkëta sjelljesh nënvizon ndryshimet në nivelin e zhvillimit Sistemi i personalitetit/individët = të shoqërisë nga disa tregues, që sipas tij nevoja të fituara përmes shoqërizimit. shfaqen kështu: “Kjo copë psykollogjike e Kultura – vlera të përbashkëta u vogël për Djalin përgjithësisht do të na përmbahen vlerave të përbashkëta duhet më pastaj si bazë kur do të shvilloj Struktura shoqërore – rolet/ gjerësisht pikëpamjet e mia rreth themelevet pritshmëritë e roleve individët veprojnë shkëncore mbi të cilat duhet të ngrihet jashtë roleve të tyre “Shkolla e Re”. Po brenda në qarkun e Individët – nevojat idevet t’ona ka një gjë që thuhet “Ligjë biogjenetike”. … Dua të them se as systemi Po t’i referohemi B. Merxhanit, gjejmë pedagogjik, që ësht’ i mirë dhe i tek ai të shprehur pikëpamjen se ndryshimi përshtatshmë për “Shkollën Neo- arsimor në Shqipëri duhet të nisë nga djali, Shqiptare”, nuk mund të porositet në së pari, dhe kjo kërkon riorganizimin e Evropë, siç pandehin disa. Nga Evropa e arsimit shqiptar, që ka një grumbull vetmja gjë që mundemi dhe duhet patjetër

5. B. Merxhani, Vepra, f. 38, Tiranë 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 79 u të marim është vetëm shkënca e saj. Po ne a të shoqërisë?”. Në fakt këto janë pyetjet duhet t’a gjejmë mënyrën e sbatimit të saj, më të hershme që janë shfaqur si trajtime ne duhet të përpiqemi të puthitim mjetet e edhe te pikëpamjet e neoshqiptarëve. aktivitetit t’onë shkencor, me konditat Problemi, sipas neoshqiptarëve, ka qenë në psykologjike, biogjenetike dhe sociologjike qendër të vëmendjes së O. Kontit, kur ai të vendit t’onë. Këtë system punimi, i vetmi formulonte parimet e shkencës së system i vërtetë, sidomos mbi këtë themë sociologjisë. O. Konti jetonte në një pedagogjike me kaq rëndësi, do të na e japë shoqëri, e cila ishte shumë pak e organizuar vetëm një shikim i paprerë dhe i vërejtshëm për shkak të një numri protuberancash mbi dispozitat shpirtërore të Djalit shoqërore që filluan me Revolucionin Shqiptar. Nga shikimi e nga studimi i jetës Francez, prandaj edhe problemi që ai shpirtërore së djemvet t’onë, ne do të shtronte shfaqej në trajtën e nevojës për një mësojmë kaq gjëra sa nuk do të mësojë shkencë që synon rregullin, që do të kurrë djali nga ne!…”6. ndihmonte në rikrijimin e kohezionit Pra në pikëpamjet e Merxhanit shfaqet shoqëror të humbur në shoqërinë franceze. gjykimi për edukimin si shoqërizim, që Ndikimi i O. Kontit është mjaft i qartë te lidhet me nivelin e zhvillimit të shoqërise pikëpamjet e neoshqiptarëve, veçanërisht dhe kjo krijon kushtet për konsensus në tek B. Merxhani. Tek artikulli “Sociologjia- shoqëri. Prirja e tij është të shohë shoqërinë shkencë e shoqërisë”, Merxhani shkruan: të orientohet pashmangërisht nga kushtet “Pikësëpari duhet, në konformitet me pozitive të zhvillimit të saj, që ja mundëson principet e Sociologjisë pozitive, të vërejmë zhvillimi i arsimit me ato përmasa që dhe të provojmë organizmën t’onë përshkruan Merxhani. Ne do të vërenim shoqërore nga pikëpamja subjektive, ashtu gjithashtu se Merxhani, si përgjithësisht si vërejmë edhe provojmë çdo tjetër pikëpamja ku ai mbështetet nuk dallon organizmë vitale”7. Si mbështetës i problemet që e kanosin një shoqëri të tillë pikëpamjeve të Kontit, Merxhani nuk që mund të mbështetet tek konsensusi, harron të përmendë edhe konceptet e ngaqë ky konsensus mund të jetë fals, i pëlqyera prej tij, të statikës dhe dinamikës manipuluar, i detyruar ose të përfaqësojë shoqërore, dhe kjo do të thotë cilat janë një pakicë. Problemi tjetër që ne shohim shkaqet, pavarësisht se mund te jenë të tek kjo pikëpamje lidhet me ndryshimin. ndryshme. Ashtu si ndjekësit e Kontit, edhe Kështu ndryshimi ose ka origjinë të Merxhani mendon se pashmangësia e papërcaktuar, nuk dallohet cilët janë proceseve historike, e prirjeve, e ngritjeve mbartësit shoqërore të ndryshimit, ose dhe e rënieve, është një ndodhje e pastër akoma më e pambështetur është ndarja e për të gjithë ata që besojnë se universi u shoqërisë në njerëz të veprimit dhe të bindet vetëm ligjeve natyrore, të cilat e mendimit, gjë që i shton problemet e përcaktojnë të qenit e tij pikërisht ashtu si bazimit të pikëpamjes neoshqiptare. është; më tej, ajo është si koncept, përligjje, sikurse edhe shpjegim për ata që shohin te Pyetje dhe përgjigje të hershme kjo njëtrajtësi jo thjesht diçka të dhënë, faktike, të pandryshueshme, por shohin Ato shfaqen në këtë trajtë të njohur: skemën, synimin, idealin, përftesën e “Çfarë e siguron rregullin në shoqëri?”, mendjes së një Hyjnie racionale apo të një “Çfarë duhet të kemi parasysh si kusht për Arsyeje Universale, entitetin e kohezionin shoqëror të anëtarëve të grupeve mëvetësishëm estetik, parimin metafizik,

6. B. Merxhani, Vepra, f. 39-40, Tiranë 2003. 7. B. Merxhani, Vepra, f. 84, Tiranë 2003. u 80 u Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik përligjjen teologjike, teodicenë, që fizikë e një lloji të veçantë apo që mund të përmbush dëshirën e njeriut për të ditur jo reduktohet te fizika; megjithatë, konceptimi vetëm përse ekziston bota, por edhe përse i tij sociologjik prirej në atë drejtim, pra ia vlen të ekzistojë. drejt një piramide të plotë njohjeje, që do Pavarësisht se niveli i kuptimit nga të përfshinte të gjitha dijet shkencore, një Merxhani të meritës së Kontit dhe traditës metode të vetme, një të vërtete të vetme, që ai krijoi është i nivelit përfshirës, dhe jo një shkallë të vetme të vlerave racionale, specifik për ndihmesën e tij në sociologji, “shkencore”. Ky pasion naiv për njësimin mendojmë se shkalla e njohjes së dhe simetrinë në dëm të eksperiencës koncepteve të Kontit, emocionale apo vazhdon të jetë i pranishëm ndërmjet racionale, orvatet të njohë së pari meritën nesh”8. Merita e neoshqiptarizmës dhe e B. dhe ëndrrën e Kontit për lumturinë Merxhanit posaçërisht, vazhdon të shfaqet universale që vjen vetiu, sapo zbulohen kur shqyrtojmë problemet e rregullit ligjet më të përgjithshme. shoqëror dhe kohezionit lidhur me Në fakt, që nga Konti, kjo përpjekje problemet e shtetit. ka gjetur mbështetje te shumë mendimtarë liberalë, teknokratë, Shteti dhe roli i tij në zhvillimin e pozitivistë dhe përkrahës të organizimit institucioneve pluraliste shkencor të shoqërisë, por edhe te romantikë, mistikë, përkrahës të Edhe neoshqiptarët, duke u autoritarizmit etj. Madje edhe te Marksi dhe mbështetur tek tradita e shqyrtimeve të te Shpengleri është ndjerë kjo përpjekje. sociologjisë politike, i kushtojnë një Megjithëse, në ndryshim nga koha e vëmendje të posaçme problemit kryesor vet, Konti sot rrallë përmendet. Gjithsesi empirik që merret me përshkrimin, analizën ne duam të theksojmë, bashkë me dhe shpjegimin e strukturës shoqërore të mendimtarë të tjerë të sotëm, se ndryshimi veçantë e të posaçme që quhet shtet. që ai ka sjellë me idetë e tij në kategoritë Po t’i referohemi B. Merxhanit në tona të mendimit dhe në kuptimet tona lidhje me kuptimet që ai ka për shtetin, ku për sistemin shoqëror ka qenë mjaft i do të gjejmë një përcaktim shumë të lidhur thellë. “Konceptimi ynë mbi shkencat e me traditën historike për shtetin, natyrës, - shkruan I. Berlin, - mbi mbështetur te pikëpamjet e E. Renanit bazamentin material të zhvillimeve dhe Zeitgeist-it, që lidhet me kohën e kulturore, mbi gjithçka që e cilësojmë si formimit të kombeve francezë dhe progresiste, racionale, të iluminuar, gjermane, së bashku me komplekset e perëndimore; konceptimi ynë mbi përfytyrimeve rreth tyre dhe pikërisht raportet e institucioneve, simboleve të njëjtësimi i shtetit me kombin, ose si njihet tyre dhe ceremonialit të tyre me jetën ndryshe, me përcaktimin shtet- emocionale të individëve dhe të shoqërisë komb(nation). Tek “Formulat e dhe, rrjedhimisht, konceptimi ynë mbi Neoshqiptarizmës” shkruhet: “Sociologjia, historinë, është shumë borxhli ndaj si shkencë, na jep një “definition” krejt të mësimeve të tij dhe ndikimit të tij. ...Në veçantë dhe indipendent mbi Shtetin. Pas luftën kundër armiqve të arsyes, ai ka këtij “Definitioni”, Shteti përbën farkëtuar të tilla armë që edhe sot e kësaj përmbledhjen e personalitetit moral, dite më së shumti vazhdojnë të jenë të shkencor, artistik, fetar dhe juridik të një vlefshme. ... Ai nuk thoshte se historia është turme njerëzore … Një komb nuk është gjë

8. I. Berlin, Idetë filozofike të shekullit XX, f. 128-129 Onufri, Tiranë 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 81 u tejtër përveç se një ndjenjë, një ide, një lodra e së Arthmes shpëton nga zotërimi i harmoni shpirtërore, një “kuptim egër dhe i verbër i ligjavet të natyrës. E shoqëror””9. Bashkëvendosim këtu arthmja e Shtetit të sotmë, në kundërshtim përcaktimin që E. Renani i bën “bashkësisë me të Shtetit primitiv, varet vetëm nga një së vullnetit”, siç e quan ai kombin. Për të veprim politik dhe edukator i pa-prerë e kombi është “një bashkësi e madhe solidare, systematik i NJERIUT QYTETAR”11. që e lidh ndjenja e sakrificës së kryer dhe Po ta analizojmë parashtrimin e sakrificave për të cilat është i gatshëm edhe Merxhanit, shohim se kontrollin shoqëror në të ardhmen[…] qenia e kombit është[…] si funksion të shtetit e sheh të lidhur me një plebishit i përditshëm”. E. Renani një koncept si “truri shoqëror”, “veprimi përcakton edhe përbërësin subjektivist të politik dhe i paprerë”, që do të thotë se ka kombit: “Kombi është një shpirt, një dallime në mënyrën se si është ushtruar princip mendor”10. Kjo paraqitje i referohet autoriteti apo fuqia në shtetin primitiv, por një kuptimi të vjetër që e sheh praninë e edhe nga mënyra e ushtrimit të tyre më institucioneve politike në pothuaj të gjitha vonë. Një sistem politik, sipas mendimit marrëdhëniet shoqërore, sa arrin deri te tonë, është çdo model i qëndrueshëm i pikëpamje të tilla që barazojnë, tek rasti i marrëdhënieve njerëzore që përmban në një neoshqiptarëve, kombin me shtetin, duke shkallë të pranuar, të dukshme, fuqi, rregull paraqitur një abstraksion, që priret të apo autoritet. Kjo gjithashtu ka parasysh barazojë a të njësojë fenomene shoqërore se ka dallime në mënyrën se si fuqia përdoret që nuk kanë të njëjtën shtrirje dhe në grupe shoqërore, sepse kjo është, në një përcaktueshmëri. Kjo pikëpamje thekson formë a tjetër, karakteristikë potenciale e se ideja e politikës ka të bëjë me pothuaj çdo shoqërie. Dallimet Merxhani i përdorimin dhe zhvillimin e fuqisë, dhe sheston duke futur si “zgjidhje” njerëzit e përderisa fuqia gjenerohet në pothuaj çdo veçantë, që e shpëtojnë shoqërinë nga grup dhe institucion shoqëror, politika papërcaktueshmëria dhe gjendja e egër. është në këtë mënyrë një fenomen shoqëror Maks Veberi e shihte fuqinë si thjesht me shtrirje të gjerë. aftësi të një grupi (ose individi) për të Te B. Merxhani gjejmë një trajtim tjetër imponuar preferencat e veta të tjerëve. Ai e që duket se përcakton marrëdhëniet e përkufizonte fuqinë si “shans” i njeriut ose individit me shtetin, pikërisht: “Vullneti i i një numri njerëzish për të realizuar Shtetit është vullneti i Njeriut për fatin e vullnetin e tyre vetjak në veprime të vetë, që burron drejt-per-drejt nga vazhdimi përbashkëta ose kundër rezistencës së të i Brezavet. Tërësia shoqërore, si një qark i tjerëve që marrin pjesë në veprim. Për të ndërgjegjshmë aktiviteti të Njëjt, s’mund shteti është një lloj i veçantë institucioni, të kuptohet pa një bazë historike, e cila njeh që zotëron në mënyrë të suksesshme si kombëtare vetëm çështë e vërtetë.. Shteti, monopolin e legjitimitetit të përdorimit të i marë si një njohje konkrete, është funksioni fuqisë brenda një territori të dhëne. Ky i trurit shoqëror të një cilësie të caktuar koncept i Veberit është me shtrirje të madhe njerëzish. Po gjer sa në vendin qendror të analitike, çka bën të mundur të studiohen qenies shtetërore gjendet, si fuqi lëvizëse edhe institucione e struktura që mundet t’u kryesore, vullneti i ndërgjegjëshmë dhe mungojë fuqia a pushteti, por me mbrojtjen mendja e ndritur, Njeriu dhe Arti, ahere e politikës arrijnë të strukturohen brenda

9. B. Merxhani, Vepra, f. 26-27, 30, Tiranë 2003. 11. B. Merxhani, Njeriu qytetar, Vepra, f. 229, 10. Shih tek U. Altermatt, Etnonacionalizmi në Tiranë 2003. Evropë, f. 29, Tiranë 2002. u 82 u Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik tyre. Me fjalë të tjera, koncepti i gjerë i njerëzore. Kaq për njerëzit, sa dhe për politikës inkurajon një vetëdije përkatësie popujt. Po para së gjithash për popujt. potenciale politike të pothuaj të gjithë Popujt që duan të rrojnë, popujt që duan të aspekteve të jetës shoqërore që jo mbajnë gjithmonë lart emrin e historisë së drejtpërdrejt a qartazi lidhen me tyre, të ruajnë sheshin e qytetërimit të tyre qeverisjen dhe shtetin. dhe t’a shvillojnë, këta popuj pothua në çdo Këtu jemi te nevoja për të përkufizuar periodë të jetës së tyre rrëmbehen nga një shtetin mbi bazën e vlerësimit të dallgë reformonjëse shumë e madhe.12" përkufizimeve shoqërore të institucioneve, Edhe në Shqipëri gjejmë përpjekje të që do të thotë t’i referohemi përcaktimit të shtetit për të realizuar reforma. Por nevoja shtetit si qendra e vetme legjitime e më e madhe për të reformuar shoqërinë në autoritetit, e bashkë me këtë përcaktim vjen Shqipëri, sipas Merxhanit, është ajo e bazës e shfaqet në shoqëritë moderne edhe intelektuale. Duke pasur parasysh këtë koncepti i shtetit-komb. Ne mund të mungesë në jetën shqiptare, Merxhani shohim më sipër që vetë Merxhani nuk e shkruan: “Çdo lëvizje reformonjëse, me dallon shtetin nga kombi, megjithëse një përmbajtje kombëtare dhe historia e zhvillimit të kombit shqiptar ka sociologjike, që të jetë serioze, positive, ndryshime nga modeli klasik i shtetit-komb efikase dhe pemëdhënëse, duhet të ketë që u zhvillua në vendet perëndimore. Duke një bazë intelektuale të përgjithshme. ... pasur parasysh këto ndryshime, Merxhani Ky është ligji i aktivitetit të vërtetë të gjithë më shumë, por edhe përfaqësues të tjerë popujve të botës13. të neoshqiptarëve, i janë referuar modelit Për më tepër, argumentet e Merxhanit të përzierë, që do të thotë mbajtje nuk janë të lidhura vetëm me krijimin e një parasysh edhe e modelit perëndimore, por sistemi që të përfshijë të gjitha ato kuptime edhe e modelit që vinte nga Turqia moderne shoqërore të rëndësishme, por është e e M. Ataturkut. rëndësishme t’i hapet vendi edhe një mrekullie, si e quan ai veprën e Gustav Le Treguesi më i qartë i një shteti të Bon, “Psikologjia e turmave”. Duke e qytetëruar (modern) vlerësuar veprën e psikologut francez, Merxhani shkruan: “Jeta shqiptare, shpirti Sipas mendimit të Merxhanit, treguesi shqiptar janë nga pikëpamja e thjeshtë i një shteti modern është aftësia për të psykologjike dhe sociologjike, një terra realizuar reforma. Kjo në mendimin e incognita (tokë e panjohur) e madhe akoma Merxhanit është e lidhur me cilësitë më të dhe për neve vetë, për bijtë e këtij vendi. qenësishme të vetë qenies së botës. Në njërin Ky vend vuan, që prej shekujsh, jo vetëm nga shkrimet nismëtare për të paraqitur para nga mungimi i një bashkimi dhe jetë shqiptarëve neoshqiptarizmën, Merxhani shtetërore të ndërgjegjëshme, si pandehin shkruan: “Natyra krijon pa-rreshtur forma disa, po vuan, bile thellësisht, edhe nga një të ra. Ato që ka sot nuk kanë qenë kurrë anomalitet psykologjik. Shqipëria, brenda më parë. Dhe ato që kish tjetër herë, sot në qarkun e qytetërimit evropjan, është nuk janë më. Natyra krijon pa-rreshtur vendi, i cili është si një spital popullor i forma të ra. – Ja, pra, Ligji i pa-shkelshmë, sëmundjevet psykollogjike14”. gjithmonë i fortë, gjithmonë i Pra, problemi me të cilin përballej mrekullueshmë, Ligji i jetës, Ligji i qenies Shqipëria e viteve 1930, por edhe Shqipëria

12. B. Merxhani, Vepra, f. 18, Tiranë 2003. 14. B. Merxhani, Vepra, f. 19, Tiranë 2003. 13. B. Merxhani, Vepra, f. 19, Tiranë 2003. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 83 u e viteve 2000, është ai i organizimit ndryshuar shoqërinë shqiptare. Është e shoqëror dhe e cilësisë së institucioneve vërtetë që sistemet shoqërore përgjatë kohës shoqërore. Në qoftë se njerëzit janë të së ekzistencës, dhe jo njëherë të vetme, organizuar, do të thotë se ekzistojnë disa gjenden në rrethanat e nevojës për të rregulla që sistemojnë marrëdhëniet midis ndryshuar interpretimet e rregullave mbi të anëtarëve të grupit a grupeve. Në qoftë se cilat mbështeten ato. Kjo do të thotë se, grupi ka nivel të lartë organizimi, atëherë edhe sikur ligjet e përgjithshme të jenë rregullat që ekzistojnë specifikojnë role të adekuate për sistemin, mund të ketë veçanta dhe përkufizojnë se çfarë ata duhet probleme papërshtatshmërie me grupe të bëjnë, kur dhe si duhet ta bëjnë. E gjithë ligjesh apo rregullash të veçanta. Pra, orvatja e Merxhanit duket se do të paraqesë vazhdimisht jeta shoqërore kërkon pikërisht këtë shqetësim të neoshqiptarëve sistemime dhe risistemime të ligjeve që e për nivelin e organizimit të shoqërisë qeverisin atë. Këto mendojmë se kërkonte shqiptare, që ende nuk shfaq cilësi të edhe jeta shqiptare e viteve 1930, dhe spikatura në këtë lëmi. Në një shoqëri si pavarësisht nga besimi i neoshqiptarëve te shoqëria shqiptare, që është pak e figura e mbretit, ne mendojmë se as mbreti organizuar, sistemi, nënsistemet dhe grupet dhe as neoshqiptarët nuk ia mbërritën të janë në nivel të ulët organizimi dhe rregullat paraqitnin programe të qarta të reformimit janë më pak të përcaktuara dhe të sistemuara, të shoqërisë. Më shumë neoshqiptarët por për Merxhanin vlen që këto nivele të ulëta luajtën rolin klasik të konsumuesit dhe mund të ndryshohen për mirë, në mënyrë komentuesit të asaj që ndodhte, duke mos pozitive, mjafton që të shqiptohen nevojat patur kurajën dhe besimin për ta bërë të dhe të shpërndahet errësira e thellë, të thuhen vërtetë atë realitet virtual që kishin të vërtetat, sepse përndryshe, duke perifrazuar ndërtuar në mendje për të ardhmen e Niçen, për Merxhanin ato kthehen në shoqërisë shqiptare. konflikte dhe katastrofa. Rregulli në shoqëri është i lidhur edhe “Pra, - shkruan Merxhani, - është me procesin e hartimit të ligjeve. Sigurisht, nevoja që të krijojmë një jetë mendore. Dhe shumë veprimtari shoqërore ekzistojnë jetë mendore do të thotë për Shqipëri, jo bashkë me veprimtarinë e bërjes dhe krijim çfaqjesh typografike, as ngrehje specifikimit të tyre. Realizimi i ligjeve ka të qendrash dëfrimesh, po princip, çap, kurajo bëjë me strukturën shoqërore, me për një gjyrmim shkencor, serioz, të zhvillimin e saj, ashtu si lidhet edhe me vazhduar, për analizimin dhe shpjegimin e rregullat mbi të cilat është ndërtuar ajo. vonésave historike dhe sociologjike të jetës Problemi bëhet më kompleks në qoftë se kombëtare...Vepra e reformavet, puna ne u drejtohemi edhe problemeve të tilla si pregatitëse që ka për qëllim të sbulojë ligjet zgjedhjet në Shqipërinë e viteve 1930, psykologjike dhe sociologjike të jetës s’onë pjesëmarrja në votime, karakteristikat e kombëtare, si bazë për çdo përpjekje t’onë bashkëveprimit midis zhvillimit ekonomik reformonjëse, kjo vepër kolosale duhet t’i dhe qëndrueshmërisë ekonomike, sistemit besohet vetem një djalërie monarkiste.”15 politik. Pra të gjitha këto çështje e bëjnë të B. Merxhani me qartësi shfaq pikëpamjet nevojshme që ne të bëjmë analiza që do të e veta, veçse ato nuk ia dalin mbanë të mbanin mirë parasysh atë që thanë dhe atë tregojnë mënyrat adekuate. Ato shfaqen më që nuk mundën ta thoshin neoshqiptarët, shumë me shenjat e patosit dhe entuziazmit, si dhe ato që nuk mundën t’i shikonin a t’i sesa të gjetjes së mjeteve reale për ta konstatonin ata, sepse nuk mund të mos

15. B. Merxhani, Vepra, Tiranë 2003, f. 20. u 84 u Pluralizmi dhe tradita shqiptare e mendimit politik jemi realistë që jeta shqiptare e viteve kapitaliste, që nuk kishte liri të vërteta 1930 nuk ofronte mundësi të mëdha për politike, që shfaqte një mentalitet mjaft të pasur informacionin, njohjen e të prapambetur dhe patriarkal, do t’i nevojshme për mënyrën e zhvillimit dhe quanim vërtet të guximshme frazat që mundësitë reale që shoqëria shqiptare të shqiptonin neoshqiptarët, e veçanërisht dilte nga qerthulli i konfliktualitetit, B. Merxhani. Pra do të duhet të pranojmë sidomos atij shoqëror. Në një shoqëri që se ka një marrëdhënie të varësisë midis vuante analfabetizmin kronik, që realizonte zhvillimit politik dhe ekonomik të zgjedhje me zgjedhës të dytë, që kishte shoqërive, të cilën e bëjnë publike shfaqjet nevojë të ngutshme për të realizuar reformë e vlerave dhe nivelit të jetës mendore, që rrënjësore agrare, që nuk kishte ndonjë edhe në Shqipërinë e sotme duken ende larg zhvillim të madh të marrëdhënieve së qeni zhvillime shpresëdhënëse.

REFERENCAT

Berlin, I. 2003. Idetë filozofike të shekullit XX: _____. 2004. Vullnetarizmi-ind shumëfunksional i Tiranë: Onufri. shoqërisë. Tiranë: albPAPER. Coser, L & Ridener, L. 2005. Teoritë sociologjike. Merxhani, B. 2003. Vepra. Tiranë: Plejad. Tiranë: Plejad. Mill, J. S. 1910. Gjykime për Qeverinë Dervishi, Z. 1999. Sociologji kulture 1. Tiranë: Përfaqësuese. London: Dent. Shblu. Nikaj, I. 2002. Mendimi shoqëror e filozofik _____. 2001. Bashkëjetesë me demonët e shqiptar i viteve 1930-të (Neoshqiptarizma). konflikteve. Tiranë: Jerusalem. Korçë: Kotti. DREJTIMET E REFORMIMIT TË SISTEMIT

TË ZGJEDHJEVE NË KOSOVË

SABRI KIÇMARI – Kolegji universitar “Victory”, Prishtinë; Instituti i Sociologjisë

ikëpamjet rreth reformimit të të thotë “në një kuptim ontologjik… të sistemit të ardhshëm zgjedhor në mund të përzgjedhësh lirisht në mes të më Kosovë janë drejtuar në dy sisteme: shumë ose së pakut dy ofertave P 1 në sistemin proporcional me lista të hapura (kandidatëve/partive)”. Pra ideja për dhe në sistemin e kombinuar. Edhe partitë korrigjimin e sistemit zgjedhor nuk duhet politike, aktorët ndërkombëtar dhe sidomos kuptuar si përpjekje për të zhvleftësuar rolin studiuesit e kanë gjykuar si nevojë imediate e partive politike në skenën politike të demokratizimit të sistemit zgjedhor në kosovare dhe për të vënë në plan të parë Kosovë hapjen e më shumë e mundësive individët. Prania dhe veprimi i partive, si për zgjedhjen e deputetëve, që nuk janë bartëse të pikëpamjeve, qëllimeve dhe ekskluzivisht të lidhur me udhëheqjen e interesave të caktuara politike, është e partisë së tyre, por e ndiejnë veten të domosdoshme për sistemin e lirisë dhe përgjegjshëm edhe para zgjedhësve të demokracisë. Detyrat e partive politike janë njësisë së tyre zgjedhore. Pra shihet si interes të pazëvendësueshme: ato paraqesin imediat që të zvogëlohet distanca e kandidatët për zgjedhje, ndërmjetësojnë deputetit me zgjedhësin, të krijohet vazhdimisht – edhe në periudhën në mes mundësia për të komunikuar me të të zgjedhjeve – mes zgjedhësve në njërën drejtpërdrejt, për t’u njohur me nevojat dhe anë dhe Kuvendit, përkatësisht, qeverisë në mundësitë e qytetarëve dhe për t’i anën tjetër. përfaqësuar në mënyrë të denjë ata. Kështu Por partitë politike në Kosovë kanë do të hapet mundësi më e madhe nevojë të demokratizohen dhe të bëhen më përfaqësimi dhe përgjegjshmërie dhe do të të përgjegjshme në raport me qytetarin. Kjo zvogëloheshin deficitet demokratike të do të arrihej përmes korrigjimit të sistemit përfaqësimit. Ky diskurs i ri i të menduarit zgjedhor: duke i hapur listat. është shenjë e mirë për të ardhmen e Demokraci nuk do të thotë që i gjithë demokracisë në Kosovë. populli të flasë me një zë, “por marrjen e Sipas Dieter Nohlen, të zgjedhësh do një vendimi nga shumica dhe, me këtë,

1. Nohlen, Dieter (1995), f. 846

Studime Sociale 2007, 2 (2): 85-92 u 86 u Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë sundimin e shumicës mbi pakicën. Shumica mbi personat ose partitë; rekrutimi i elitës e zgjedh qeverinë dhe aprovon ligjet, kurse politike; shpalosja e mendimeve dhe pakica është opozitë. Pushteti i shumicës interesave të qytetarëve me të drejtë megjithatë kufizohet përmes kushtetutës: zgjedhjeje; lidhja e institucioneve politike ajo është pushtetmbajtëse e përkohshme, me preferencat e zgjedhësve; mobilizimi i gjë për të cilën në zgjedhjet e ardhshme do zgjedhësve për vlera shoqërore, qëllime të vendoset sërish.” politike dhe programe apo interesa politike Është e njohur se sistemi zgjedhor partiake; zgjimi i vetëdijes politike të paraqet mënyrën sipas së cilës qytetarët popullsisë përmes shpjegimit të problemeve zgjedhin partinë ose kandidatin e tyre të politike dhe alternativave; kanalizimi i preferuar përmes dhënies së votës, përmes konflikteve politike në procedura për së cilës bartet mandati i përfaqësimit politik. zgjidhjen e tyre në mënyrë paqësore; Bazë e një sistemi demokratik zgjedhor integrimi i pluralizmit shoqëror dhe krijimi janë: zgjedhjet e përgjithshme (e drejta e i një bashkësie politike të vullnetshme, të zgjedhjes nuk mund të kufizohet për shkak aftë për aksion; udhëheqja e një lufte të përkatësisë gjinore, racës, pasurisë, konkurruese për pushtet politik mbi bazën përkatësisë etnike), të drejtpërdrejta e përmbajtjeve programore alternative; (kandidatët duhet zgjedhur në mënyrë të sjellja deri te një vendim mbi udhëheqjen drejtpërdrejtë), të lira (zgjedhja duhet të qeveritare në formën e krijimit të shumicës bëhet pa presion të jashtëm dhe nuk mund parlamentare; vendosja e një opozite të aftë të përdoret detyrimi si mjet për të obliguar për të kontrolluar dhe të gatshme për zgjedhësin), të barabarta (çdo zgjedhës ka ndërrimin e qeverisjes.4 Në një sistem një votë dhe secila votë është e demokratik qeverisjeje, roli i partive barasvlefshme) dhe të fshehta (duhet opozitare është shumë i madh. Detyrat e garantuar se askush nuk do të mësojë se si opozitës janë si më poshtë: kontrollon ka zgjedhur një votues).2 veprimtarinë e qeverisë; kritikon Në mënyrë të veçantë janë të veprimtarinë e qeverisë; bashkëvepron për rëndësishme elementet e responsivitetit, si: miratimin e ligjeve – qoftë përmes miratimit sjellja e deputetëve në çështjet politike të projekteve të qeverisë, qoftë përmes konform pikëpamjeve të zgjedhësve të tyre; detyrimit për ndryshime, qoftë përmes sjellja e shërbime specifike të deputetëve për sjelljes së projekteve të saja alternative; zgjedhësit e tyre; obligimi ndaj qëllimeve përgatitet për të fituar zgjedhjet e ardhshme ideologjike dhe materiale të partisë së tyre dhe për të marrë përsipër vetë qeverisjen.5 nga ana e deputetëve; transmetimi te Në praktikën politike bashkëkohore zgjedhësit i ndjenjës se po përfaqësohen ekzistojnë dy tipe themelore të sistemit përmes veprimeve simbolike.3 zgjedhor: sistemi i shumicës (ose mazhoritar) dhe sistemi proporcional.6 Më shumë se Funksionet e zgjedhjeve gjysma e shteteve të pavarura (52 për qind), ku Kuvendi del nga zgjedhjet direkte Funksionet e zgjedhjeve mund të elektorale, përdorin sistemet e mazhorancës, përmblidheshin sa vijon: legjitimimi i ndërsa 36 për qind e vendeve e bëjnë sistemit politik dhe qeverisjes së një partie përzgjedhjen e deputetëve për Kuvendin e ose një koalicioni qeveritar; bartja e besimit tyre sipas sistemit proporcional, 12 për qind

2. Giesecke, Hermann (1976), f. 43 5. Giesecke, Hermann (1976), f. 45 3. Greiffenhagen, Martin (1998), f. 141 6. Po aty, f. 43 4. Nohlen, Dieter (1995), f. 847 Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 87 u e shteteve aplikojnë sistemin e kombinuar.7 ndarje të thella etnike apo rajonale. Në shtatë nga 23 vendet e industrializuara të - Votuesit, në mënyrë të drejtpërdrejtë, Perëndimit zbatohet sot sistemi i shumicës, përcaktojnë vendimin mbi udhëheqjen e kurse në shumicën e tyre (16) sistemi ardhshme të qeverisë. proporcional. Disa shtete preferojnë një - Ky sistem konsiderohet i bazuar më variant të kombinuar të këtyre dy sistemeve.8 shumë në stabilitetin qeverisës dhe më pak në drejtësi. Përparësitë dhe të metat e sistemit të - Konsiderohet si sistem mjaft i thjesht shumicës (mazhoritar) për t’u zbatuar dhe kuptuar.

Diskutimi parimor për përparësitë dhe Të metat e sistemit të shumicës mund të të metat mes të sistemit të shumicës dhe përmblidhen në këto pika kryesore: sistemit proporcional, në teorinë politike - Çon deri në humbjen e shumë votave, ka filluar që nga shekulli XIX. Për të pasur pasi në secilën njësi zgjedhore fiton vetëm një pasqyrë neutrale të vlerësimit, do të njëri kandidat, kurse të gjithë kandidatët e paraqesim këtu fillimisht përparësitë dhe të tjerë përjashtohen. Për shembull, nga 10 metat e këtyre dy sistemeve themelore, në 000 votues në një njësi zgjedhore, rezultati bazë të të cilave mund të arrihet në një mund të jetë ky: kandidati i partisë X: 4 përfundim përmbajtësor se cilat elemente 500 vota; kandidati i partisë Y: 4 000 vota; janë më të domosdoshme për jetën politike, kandidati i partisë Z: 1 500 vota. Sipas shoqërore dhe institucionale në Kosovë. sistemit të shumicës, kandidati X fiton mandatin, kurse dy të tjerët bien, edhe Përparësitë e sistemit të shumicës mund pse ata së bashku në fakt përbëjnë 55 për të përmblidhen me sa vijon: qind të votave. Pra, sipas këtij sistemi, - Sistemi i shumicës favorizon sistemin nuk është shumë e rëndësishme nëse “një dypartiak, përmes të cilit, në të shumtën e kandidat në një njësi zgjedhore humb rasteve, mund të arrihet një raport i qartë zgjedhjet me vetëm një votë më pak ose shumice në Kuvend. me 5000 vota më pak.”10 - Përmes këtij sistemi bëhet mbrojtja - Sistemi i shumicës mund të sjell nga copëtimi i madh partiak i Kuvendit. padrejtësi, ngase përfaqësimi në Kuvend - Njësitë zgjedhore janë të vogla dhe mund të mos i përgjigjet gjithmonë vullnetit kandidati ka kontakt të drejtpërdrejtë me real të shumicës së zgjedhësve. Sipas këtij zgjedhësit e tij, gjë që mundëson zgjedhjen sistemi, mund të ndodhë që “një parti ka e kandidatëve popullorë. fituar shumicën e përgjithshme të votave, - Krijohet një qeveri e qëndrueshme por megjithatë nuk e siguron shumicën e dhe e aftë për të funksionuar, si dhe një deputetëve.”11 Për shembull, në zgjedhjet opozitë e fortë (p.sh., si në SHBA dhe presidenciale në SHBA në vitin 2000, AL Britaninë e Madhe). Gore kishte rreth 100 000 vota më shumë - Nxitet maturia politike dhe shmanget se Presidenti Bush. ekstremizmi, ngaqë partitë e mëdha politike - Një parti, e cila në asnjë njësi zgjedhore luftojnë për të fituar zgjedhësit e matur të mesit.9 nuk mund të fitojë shumicën, por ka përkrahje - Bashkohen në dy parti një pjesë e solide politike, do të mund të mbetej jashtë madhe e elektoratit, sidomos në vendet me Kuvendit, edhe nëse përkrahja për të në nivel

7. IDEA (2000), f.19 10. Giesecke, Hermann (1976), f. 43. 8. Nohlen, Dieter (1995), f. 861 11. Po aty. 9. Giddens, Anthony (1997), f.304. u 88 u Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë vendi mund të arrijë shkallën deri në 10 për kuptimin partiak është më i vogël, pasi qind. Për shembull, AAK dhe ORA sipas partitë zakonisht orientohen në nivel këtij sistemi lehtë do të mund të mbeteshin kombëtar. jashtë Kuvendit, kurse për partitë e tjera më - Rrit mundësinë e hapësirës për të vogla as që mund të diskutohet. përfaqësim për grupet e vogla minoritare - Përjashton mundësinë e përfaqësimit dhe kulturore.13 të minoriteteve. - Rrit mundësinë e zgjedhjes së - Përjashtohet përfaqësimi i grave apo femrave në Kuvend.14 dhe të të rinjve. Të metat e sistemit proporcional janë: - Mund të nxitet klanizimi dhe - Rreziku i ndarjes së Kuvendit në grupe të rajonalizimi. P.sh., partitë që nuk mund të shumta dhe të vogla parlamentare është i madh. renditen në vendin e parë dhe të dytë në - Krijimi i qeverisë është i vështirë, nivel vendi, do të synonin përqendrimin e meqë është i domosdoshëm krijimi i punës së tyre në rajone të caktuara (rasti i koalicioneve mes të partive që shpesh kanë AAK në rajonin e Dukagjinit). programe partiake të ndryshme. - Qeveritë mund të jenë jo aq të Përparësitë dhe të metat e sistemit qëndrueshme, meqë janë rrjedhojë e koalicioneve. proporcional - Një parti e vogël, përmes koalicionit, fiton fuqi qeverisëse shumë më të madhe Sistemi proporcional ka këto përparësi: se sa i japin zgjedhësit (shembulli AAK-së), - Shpërndarja e vendeve në Kuvend si pasojë e kalkulimit të interesave të paraqet raportin e rezultateve në zgjedhje, partnerëve në koalicion. duke shmangur mangësitë dhe anomalitë e - Partitë e vogla mund të ndikojnë në sistemit mazhoritar. Pra, përparësia kryesore ndryshimin e shumicës dhe të vështirësojnë e këtij sistemi është se “shkakton një numër kështu punën në qeveri dhe Kuvend. të vogël votash të dështuara”.12 - Zgjedhësi nuk mund të ketë ndikim - Votat nuk shkojnë kot. Mund të efektiv pas zgjedhjes së kandidatit15 dhe as përfaqësohen të gjitha grupet dhe interesat ndikim ndaj partnerit të koalicioni me të politike në Kuvend, në raport me forcën e cilin do të qeveriset. tyre brenda zgjedhësve (partitë e vogla - Mungon kontakti personal mes të politike, partitë që përfaqësojnë minoritetet, zgjedhësit dhe kandidatit ose të zgjedhurit. që mbrojnë interesat e grave, të të rinjve etj.). - Shumë kandidatë të listave të partisë - Partitë mund të dërgojnë në Kuvend nuk u janë bërë të njohur zgjedhësve. pa problem ekspertët e tyre. - Zgjedhësi nuk ka ndikim të - Nuk është e mundur që përmes drejtpërdrejtë mbi kandidatët, të cilët futen përcaktimit të njësisë zgjedhore të ndikohet në Kuvend, pasi listat përpilohen nga partia. në rezultatin e zgjedhjeve. - Rriten mundësit e përfaqësimit të - Mënjanohet qeverisja e vetëm një partive ekstremiste. partie dhe kështu evitohet më lehtë mundësia për keqpërdorim të pushtetit. Stabilitet apo përfaqësim demokratik? - Ky sistem konsiderohet sistem i bazuar më shumë në drejtësi se sa në Shoqëria kosovare e ka tejkaluar me stabilitet qeverisës. mjaft vështirësi ndërrimin nga sistemi - Krijimi dhe forcimi i lokalizmave në politik njëpartiak i Lidhjes Komuniste të

12. IDEA (2000), f. 62. 14. Po aty, f. 63. 13. IDEA (2000), f. 62. 15. Nohlen, Dieter (1995), f. 862. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 89 u

Kosovës (LKK) në atë shumëpartiak. Edhe në anën tjetër e drejta komunikuese në mes pse formalisht LKK ka pushuar së ekzistuari të të zgjedhurit dhe zgjedhësit lë shumë për shpejt dhe në mënyrë euforike, në kuadrin të dëshiruar, edhe për arsyen e thjeshtë se e një distancimi gjithëpopullor nga politika të zgjedhurit më shumë i janë mirënjohës e saj diskriminuese, gjurmët e saj janë për futjen në listë udhëheqjes së partisë, se vërejtur edhe për një dhjetëvjeçar të tërë më sa qytetarit votues, logjika politike do të na pas jo vetëm në sjelljen politike të liderëve, sillte në përfundimin se nevoja për forcimin por edhe në votën e elektoratit, me ç’rast e këtyre dimensioneve shoqërore e lideri i LDK-së dhe partia e tij fitonin qeverisëse shtron si domosdoshmëri vazhdimisht mbi 90 për qind të votave si përforcimin e elementeve të një sistemi në sistemet njëpartiake. Vetëm pas luftës dhe shumice (mazhoritare) në sistemin pas ristrukturimit të skenës partiake në zgjedhor të Kosovës. Por, një sistem i pastër Kosovë, është krijuar një sistem i i shumicës as që mund të merret me mend qëndrueshëm shumëpartiak. Por këtij sistemi aktualisht, jo për faktin se ai do të i mungon ende profilizimi dhe përcaktimi i shkaktonte humbje të mëdha votash, por qartë i interesave të partive politike. ngase partitë e vogla parlamentare (sidomos Siç mund të shihet nga krahasimi i AAK dhe ORA) nuk do të pajtoheshin në sistemit të shumicës dhe atij proporcional, asnjë mënyrë, meqë atyre do t’u rrezikohej mund të konstatohet lehtë se nga një seriozisht hyrja në Kuvend dhe, në mënyrë procedurë ose sistem zgjedhor mund të të veçantë, për faktin se aktorët arrihet deri në rezultate që matematikisht ndërkombëtarë nuk do të pranonin në asnjë janë korrekte, por që mund të mos e mënyrë rrezikimin e vendeve të deputetëve pasqyrojnë në mënyrë të drejtë vullnetin e të minoriteteve (qoftë edhe minimale!) të qytetarëve. Në analizën e raporteve politike fituara përmes votës së qytetarit. Në dhe shoqërore, me qëllim që të krijohet një propozimin gjithëpërfshirës për sistem i qëndrueshëm dhe i drejtë zgjedhor, Marrëveshjen për Statusin e Kosovës – të shtrohen pashmangshëm përgjigje në ashtuquajturën “Pakoja e Ahtisarit”, janë pyetjen: a është më i nevojshëm, për paraparë për dy mandatet e para zgjedhore, rrethanat aktuale politike dhe shoqërore në pas përcaktimit të statusit të Kosovës, njëzet Kosovë, stabiliteti qeverisës, apo vende të rezervuara (dhjetë për komunitetin përfaqësimi demokratik i grupeve më të serb dhe dhjetë për komunitetet e tjera) për vogla politike dhe etnike? përfaqësimin e komuniteteve që nuk janë Në përgjigje të kësaj pyetjeje, mund shumicë në Kosovë.16 Mbetja e vendeve të të konstatohet në rrafshin analitik se për minoriteteve në Kuvend vetëm në kuadrin rrethanat në Kosovë një sistem i pastër i e garancive pozitive, që janë përcaktuar në shumicës mund të krijojë stabilitet qeverisës pakon e presidentit Ahtisari17, në dhe raport të ndërsjellë afrie mes të të Projektmarrëveshjen për Statusin e zgjedhurit dhe zgjedhësit. Duke qenë e Kosovës, vështirë se do akceptohej lehtë nga njohur se mungesa e stabilitetit qeverisës e aktorët ndërkombëtarë, pjesëmarrës në ka karakterizuar ekzekutivin e vendit që nga procesin politik në Kosovë. zgjedhjet e fundit të nivelit qendror, kurse Në anën tjetër, një sistem i pastër

16. Propozimi gjithëpërfshirës për Marrëveshjen Marrëveshjen për Statusin e Kosovës është për Statusin e Kosovës (Aneksi I “Dispozitat paraparë garantimi i dhjetë vendeve për Kushtetuese”, Neni 3.2.), më 2 shkurt 2007, cituar përfaqësuesit e komunitetit serb dhe dhjetë sipas publikimit në “Koha ditore”, 03.02.2007. vendeve për përfaqësuesit e komuniteteve tjera 17. Në Aneksin I “Dispozitat Kushtetuese”, të pakicave në Kuvendin e Kosovës “nëse numri i neni 3.3. i propozimit gjithëpërfshirës për vendeve të fituara është më i vogël se dhjetë”. u 90 u Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë proporcional, përkundër faktit se është më nga ai dhe të drejtës së partive për të i drejtë, më përfaqësues dhe më përcaktuar kuadrin kryesor, që do ta gjithëpërfshirës, mund të sjell deri te një përfaqësonte atë në Kuvend. Pra, do të konstruksion i tillë qeverisjeje, i cili është krijohej një lloj drejtpeshimi në më shumë produkt i një kalkulimi të përfaqësimin e platformës politike të partisë interesave të ngushta të partnerëve të dhe vullnetit të qytetarëve. Sistemi i koalicionit, sesa rezultat i angazhimit të kombinuar do të ruante përfitimet e subjekteve politike për të realizuar proporcionalitetit dhe siguron një programet e tyre qeverisëse.18 Në rrafshin përfaqësim gjeografik për zgjedhësit. ligjor, konstruksionet e tilla të qeverisjes Megjithatë përvoja me këtë sistem ka janë të lejueshme, por në rrafshin e dëshmuar se vota për deputetin lokal legjitimitetit demokratik deficitet janë të është shumë më pak e rëndësishme në konsiderueshme. përcaktimin e vendeve në Kuvend. Një problem tjetër serioz është edhe krijimi i Dy variante të mundshme dy kategorive të deputetëve: të zgjedhurve në mënyrë të drejtpërdrejtë Një numër ekspertësh në Kosovë kanë dhe atyre sipas listës partiake.20 preferuar reformimin e sistemin zgjedhor Aprovimi i një sistemi të tillë u hoq drejt një sistemi të kombinuar 50 për nga rendi i ditës si pasojë e mosgatishmërisë qind mazhoritar dhe 50 për qind së udhëheqësve institucionalë dhe politikë proporcional. Sipas këtij sistemi: të Kosovës për ta pranuar atë si dhe • do të krijoheshin pesëdhjetë njësi mosakceptimit të tij nga ana e përfaqësuesve të vogla zgjedhore; të komunitetit ndërkombëtar në Kosovë. • gjysma e mandateve (pesëdhjetë Këta të dytët kanë shpallur për prioritet vende) do të ndaheshin sipas sistemit zgjerimin e përfaqësimit për minoritetet, proporcional me lista të mbyllura (si deri përkundër faktit se atyre u janë garantuar më tash), në bazë të përqindjes së fituar vendet përmes pakos së Ahtisarit. nga partia përkatëse (duke respektuar Në kuadrin e reformimit të sistemit barazinë gjinore); zgjedhor, Ekipi i Unitetit krijoi një grup • gjysma tjetër e mandateve pune tranzitor mbi zgjedhjet. Për katër (pesëdhjetë vende) do të ndaheshin sipas muaj rresht, në këtë grup të përfaqësuar sistemit të shumicës (mazhoritar) për nga subjektet politike, partitë minoritare kandidatët e partive ose kandidatët e dhe shoqëria civile, u diskutuan drejtimet pavarur, të cilët do të fitonin shumicën e e sistemit zgjedhor. Pas katër muaj pune u thjeshtë të votave në njësinë përkatëse arrit të përgatitej një raport për Ekipin e zgjedhore. Unitetit, në të cilin u përfshinë Ekspertët mbrojnë pikëpamjen se ky rekomandimet politike për reformimin e sistem zgjedhor nuk do të jetë fare i sistemit zgjedhor. komplikuar. Zgjedhësit përmes këtij sistemi Grupi tranzitor arriti bashkëpëlqim për gëzojnë “luksin e dy votave: një për partinë një numër të konsiderueshëm çështjesh, si: dhe tjetrën për deputetin lokal.”19 Në këtë sistemi zgjedhor për zgjedhjet për Kuvendin mënyrë do të respektohej e drejta e qytetarit e Kosovës të jetë proporcional; të hapen për të qenë sa më afër deputetit të zgjedhur listat e kandidatëve dhe renditja e tyre të

18. Shembull i efekteve të tilla është Aleanca për drejtimin e linjave të qeverisjes së vendit. Ardhmërinë e Kosovës (AAK), e cila me vetëm nëntë 19. IDEA (2000), f. 74. mandate të fituara në Kuvend ka arritur të sigurojë 20. Po aty, f. 74. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 91 u përcaktohet nga zgjedhësit; të ketë vetëm krijohet një sistem më i qëndrueshëm një zonë zgjedhore21; të sigurohet një kuotë përgjegjshmërie mes të deputetit dhe prej 30 për qind për gjininë më pak të votuesit; sigurohet një përfaqësim i përfaqësuar; kryetarët e komunave të konsiderueshëm gjinor në Kuvend; zgjidhen drejtpërdrejt, duke përdorur arrihet një parakusht më i madh për sistemin dyraundësh; sistemi zgjedhor stabilitet qeverisës; nxitet maturia të rregullohet përmes katër ligjeve: ligjit politike. për Zgjedhjet për Kuvendin e Kosovës, Mangësitë e këtij sistemi janë: jashtë ligjit për Zgjedhjet për Kuvendet e Kuvendit mund të mbeten ekspertët, të Komunave, ligjit për Komisionin cilët nuk i janë bërë të njohur opinionit Qendror Zgjedhor dhe ligjit mbi publik si aktivistët politikë të partive, Funksionimin e Partive Politike. përkundër kualiteteve të tyre politike, Grupi Tranzitor për Zgjedhjet nuk shkencore dhe shoqërore; zgjedhësi do ka arritur bashkëpëlqim për përcaktimin të ndeshet me një listë të madhe emrash, e pragut zgjedhor për partitë politike që çka për të do të shkaktojë vështirësi përfaqësojnë zgjedhësit e shumicës serioze në përcaktimin e emrave që do të shqiptare, meqë përfaqësuesi i Partisë votohen; do të ketë diferenca të mëdha Reformiste ORA i është shmangur votash të fituara mes të deputetëve që do pikëpamjes së partive tjera për të të sigurojnë votat në Kuvend; do të ketë përcaktuar një prag elektoral prej 3 për raste kur deputetë me më shumë vota të qind. Përfaqësuesi i ORA ka mbrojtur fituara do të mbeten jashtë Kuvendit, për pikëpamjen se pragu i preferuar është shkak të sigurimit të kuotës së tepër i lartë dhe është kërkuar zbritja e përfaqësimit gjinor dhe minoritar; do të tij deri ne 2,5 ose 2 për qind, kurse në zgjatet koha e procesit të votimit, çka do deklarimet publike të kohëve të fundit të sjellë çrregullime në vendvotime dhe ORA ka bërë kthesë të madhe duke shmangien nga pjesëmarrja në votim; kërkuar madje rritjen e pragut elektoral “meqë kandidatët nga e njëjta parti bëjnë në 5 për qind. Për partitë minoritare nuk garë midis tyre për të fituar vota, kjo do të ketë fare prag elektoral. formë e listës së hapur mund të çojë në Sipas këtij sistemi, të propozuar nga fragmentime dhe konflikte Grupi Tranzitor për Zgjedhjet: zgjedhësi ndërpartiake.”22 do të përcaktohet për partinë dhe Rezultatet e reformës së sistemit të kandidatin e parapëlqyer; renditja e zgjedhjeve mbetet të shihen. Megjithatë kandidatit në listën e partisë do të bëhet pritet që kandidatët “që janë në krye të sipas rezultatit të zgjedhjeve për listës së zgjedhjeve kanë më shumë kandidatët; do të sigurohet përfaqësimi mundësi për të fituar. Edhe pse gjinor deri në shkallën 30 për qind. zgjedhësit kanë të drejtë të ndryshojnë Përparësi e këtij sistemi janë: radhën e listës, praktikisht kjo nuk ka zgjedhësit i jepet mundësia të përcaktojë rëndësi.”23 Sistemi proporcional me lista se cilët nga kandidatët në listën e partive të hapura do të prodhojë tri kategori do të sigurojnë vende në Kuvend; deputetësh: deputetë me vota solide të

21. Në shkencën politike ka pothuajse mendim shtatë zonave zgjedhore, por kjo ide është lënë anash unik se faktori kryesor në një sistem zgjedhor për të pas një vendimi të Grupit të Unitetit për përcaktimin shndërruar votat në mënyrë proporcionale në vende e vetëm një zone zgjedhore. deputetësh është madhësia e zonës elektorale. Gjatë 22. Po aty, f. 90. diskutimeve për këtë çështje në Grupin Teknik për 23. Mjeldhelm, Lillejord und Solvberg Zgjedhjet është hedhur edhe ideja për krijimin e (2006), f. 47. u 92 u Drejtimet e reformimit të sistemit të zgjedhjeve në Kosovë fituara dhe me shkallë të lartë femërore. Se sa do të mund të legjitimiteti, deputetë me vende të fituara manifestojnë identitet përfaqësues dy konform sistemit të vendeve të kategoritë e fundit, kjo mbetet të shihet garantuara për minoritetet dhe deputetë në të ardhmen. Përvoja e deritanishme me vende të fituara sipas kuotës prej 30 parlamentare e Kosovë lë shumë për të për qind të garantuar për gjininë dëshiruar në këtë drejtim.

REFERENCAT

Bizer, Johann. 1997. “Parteien, Verbände, elektorale”, Prishtinë: Institute for Democracy Gruppen”, në: Hartung, Sven & Kadelbach, and Electoral Assitance Stefan, Bürger, Recht, Staat, Fischer Verlag. Mjeldhelm, Leiv; Lillejord, Solvi & Solvberg, Erik. Giddens, Anthony. 1997. Sociologjia, Tiranë: 2006. Spektri, Prishtinë: Rozafa, Çabej. Nohlen, Dieter. 1995. “Wahlen/Wahlrecht”, në: Greiffenhagen, Martin. 1998. , Bonn: Nohlen, Dieter (Hrsg), Wërterbuch Staat und Bundeszentrale für politische Bildung. Politik, Bonn: Bundeszentrale für politische Hermann, Giesecke. 1976.”Einführung in die Bildung. Politik”, Stuttgart: J. Metzlerische _____. 1995. “Wahlsysteme”, në: Nohlen, Dieter Verlagsbuchhandlung. (Hrsg), Wërterbuch Staat und Politik, Bonn: IDEA. 2000. “Manual për hartimin e sistemeve Bundeszentrale für politische Bildung. LIBRA & AUTORË

Për psikologun e shquar shqiptar vjetra psikike, tutelës, ndalesave që Pajazit Nushi dhe krijimtarinë e tij më shtriheshin deri në fushën e seksit, kur është të re e njohur se tek ata ka pasur e ka edhe teprime, të lidhura pikërisht me kultin e Nga prof. Hamit BEQJA, akademik seksit, të jetës seksuale. Në anën tjetër, realiteti shqiptar Rreth librit “Psikanaliza dhe historikisht nuk ka ofruar mundësitë e mendimi psikologjik shqiptar” dëshiruara për një trajtim të gjerë e të lirë të prof. Pajazit Nushi të këtyre problematikave. Ai ka përjetuar njëfarë izolimi nga zhvillimet kulturore Shtëpia Botuese e Librit Shkollor në bashkëkohore. Konkretisht, edhe njohja e Prishtinë sapo ka nxjerrë në qarkullim shqiptarëve me frojdizmin ka qenë monografinë e Pajazit Nushit “Psikanaliza relativisht e pakët. Merita e Nushit është se dhe mendimi psikologjik shqiptar”, e ai e ka çarë këtë “rrethim” duke i hyrë me fundmja në rrjedhën e veprimtarisë së tij guxim kësaj ndërmarrje të vështirë. krijuese. Një vepër shumë serioze, që rreh të trajtojë një temë të gjerë ku janë * ndërthurur dy çështje të mëdha. Njëra – * * psikanaliza, krijesë e psikiatrit të madh, Frojdit, i cili ka jetuar në kapërcyellin midis Atëherë, kush është Pajazit Nushi? Cila dy shekujve, nëntëmbëdhjetës dhe të është krijimtaria dhe veprimtaria e tij në njëzetës, dhe tjetra pasqyrimit sado relativ fushën e psikologjisë dhe të psikanalizës? të saj në mendimin psikologjik shqiptar. Të përpiqemi ta njohim. Përveçse psikolog Kapja e këtij problemi është meritë e veçantë i shquar, ai është kryetar i “Helsinkit e Nushit, psikologut shqiptar nga më të Shqiptar” të Kosovës. Sikurse edhe drejtues shquarit e kohës së sotme, në mos më i i Shoqatës mbarëshqiptare së Psikologëve. shquari. Dhe i shumë veprimtarive të tjera. Kontributi i Nushit del edhe më i Kryesorja – ai ka dhënë e jep një kontribut spikatur po të merret parasysh trualli në të shumë të vlefshëm në shkencat psikologjike. cilin ai e ka ndërmarrë këtë studim. Dihet Janë të njohura veprat e tij të kësaj fushe: se Frojdit dhe frojdizmit i janë thurur e “Psikologjia e përgjithshme” – punim solid vijojnë t’i thuren ditirambe për rolin e tyre dyvëllimësh, si një lloj enciklopedie tërësore emancipues, për luftën kundër tabuve të njohurish themelore psikologjike; “Fjalori

Studime Sociale 2007, 2 (2): 93-102 u 94 u Libra & autorë psikologjik” – punim i karakterit divulgativ; është përpjekur të shfrytëzojë në mënyrë si dhe monografi e artikuj të shumtë disi shteruese edhe burimet shqiptare, shkencorë e studimorë për probleme të çfarë e ka arritur me shumë sukses. rëndësishme psikologjike e psikanalitike. Në punim trajtohen konceptet Tani po përpiqemi të japim disa themelore psikanalitike uni (egoja), konsiderata të përgjithshme për vlerat e superuni (superegoja), vetëdija, monografisë së Nushit. Ajo dallohet për vetëdijesimi, ndërdija, egoizmi informacionin e gjerë dhe me erudicion (egocentrizmi) etj. Janë probleme kardinale të dukshëm të lëndës që paraqitet. Autori ku përvijohet edhe ndarja midis trajtesave është i orientuar drejt në kulturën vërtet shkencore dhe teprimeve që kanë psikologjike të kohës, të Perëndimit e të patur e kanë vend në këto trajtesa. Lindjes dhe në ndërthurjen e tyre. Ai qëndron larg si panegjirizmit ashtu edhe * nihilizmit. Dhe kur duhet, mban * * qëndrimin e nevojshëm kritik dhe autokritik. Punimi dallohet kështu për Në vepër ndriçohen me kujdes vetjakësi. Çfarë i bën nder autorit. Çfarë problemet me të cilat është ndeshur tregon se ai ka dorë mjeshtri. opinioni shqiptar. Është fjala për Libri është i shkruar në një nivel të kontaktet e qarqeve dhe personave të lartë në të gjitha drejtimet – shkencor, interesuar për propagandimin dhe letrar, gjuhësor dhe teknik. Gjuha e tij studimin e vlerave të Frojdit e të është punuar me shumë kujdes. Në këtë frojdizmit. Në të trajtohet se si kjo prirje vështrim ai synon në një paraqitje të ka ecur shkallë - shkallë, duke u përsosur dhe ia arrin kësaj. kristalizuar në disa etapa, pak a shumë Paraqitja e shkencës së psikanalizës secila me karakteristikat e veta. Tri janë jepet në lidhje me shkencat e tjera më kryesoret prej tyre. Po përpiqemi t’i simotra. Kjo, në dy rrafshe. Në atë paraqesim ato konkretisht. biologjik, natyror dhe në atë shpirtëror, Në të parën, në atë të viteve tridhjetë social. Duke i dhënë prioritet anës të shekullit XX, dallohen përpjekje shpirtërore, psikike, vetëdijes dhe duke modeste fillestare. Në njërin krah, nga nënvleftësuar anën sociale. studiues me formim të spikatur për Në vepër kanë gjetur pasqyrimin kohën. Veçohet këtu i madhi Branko adekuat edhe lëmenjtë e letërsisë dhe e artit, Merxhani, për atë kohë sociologu më i të konkretizuar nëpërmjet personaliteteve shquar shqiptar. Në polin tjetër shohim të njohura letrare e artistike dhe veprave të përpjekjen e njerëzve të letrave, tyre më të shquara. shkrimtarëve, publicistëve, përkthyesve, Trajtimi i lëndës jepet edhe në kritikëve letrarë. Veçohet këtu edhe marrëdhëniet e psikanalizës me shkrimtari i njohur satirik e me humor karakterin njerëzor. Është ajo që quhet të hollë, Nonda Bulka. karakterologji. Në shkallën përkatëse Në etapën e dytë, në atë të regjimit dalin karakteret e ndryshme. Dhe jo monist e totalitar, megjithëse doktrina e vetëm pozitivi, por edhe negativi. Frojdit është konsideruar tabu, nuk është Patjetër, gjithmonë edhe i dyzuari. mësuar në shkolla e është censuruar, Për hartimin e veprës, autori ka sërish e vërteta ka çarë rrugë edhe shfrytëzuar burime të shumta nëpërmjet ndalesave, censurimeve, bibliografike. Kuptohet, në radhë të parë, sharjeve e mallkimeve. Por edhe në këtë mbizotërojnë ato botërore. Por Nushi etapë, në mënyrën e vet, mund të themi Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 95 u sui generis, ka përpjekje për njëfarë rilevuar vlerat pozitive të frojdizmit, pa propagandimi dhe njëfarë konsiderate të harruar pasojat negative që mund të mundshme për frojdizmin në veprimtari rrjedhin nga një ekzaltim euforik i saj. të natyrës përkatëse. Është fjala për Në fund të fundit, ajo është një armë botime, fjalorë, për paraqitje në mësime të fisnike dhe humane në duart tona. Le ta karakterit historik, në veprimtari të përdorim atë sa më drejt! ndryshme kulturore e të tjera të kësaj natyre. Në etapën e tretë, me kalimin në demokracinë pluraliste, krijohen kushte të Intervista, si shprehje e mendimit favorshme për t’i përdorur psikanalizën, politik të Servet Pëllumbit Frojdin dhe frojdizmin si mjete të fuqishme për emancipimin shpirtëror të Nga Hamdi Jupe shoqërisë shqiptare, për të kultivuar e Rreth librit “Bashkëbisedim për rrënjosur në jetë lirinë e mendimit dhe politikën” të drejtën e fjalës. Duke luftuar të Servet Pëllumbit paragjykimet e vjetra anakronike e konservatore. Kjo mundësi është e një Kohët e fundit doli në qarkullim libri rëndësie të veçantë për marrëdhëniet “Bashkëbisedim për politikën”, një njerëzore bipolare në fushën e dashurisë përmbledhje intervistash e dr.Servet e të seksit. Pëllumbit, botim i Institutit të Pikërisht në këto rrethana, me këto Sociologjisë. Libri përmbledh intervista ndërlikime, duhen parë me kujdes të autorit të njohur, të botuara në organe trajtesat me dyzime të doktrinës frojdiste të ndryshme të shtypit shqiptar në këto në ndriçimin e personalitetit njerëzor. Si pesë vitet e fundit. vlerat e saj të mëdha, ashtu edhe Intervista është një zhanër i njohur i kufizimet. Si lufta kundër tabuve, ashtu publicistikës edhe në vendin tonë. Por në edhe shmangia e teprimeve të tyre. Pasi këtë formë të organizimit të një libri të tërë ndodh që atje ku teprohet, edhe mund të vetëm mbi bazën e intervistave, është hera gabohet. Kjo ka lidhje edhe me Frojdin e parë që e shikojmë. Për këtë arsye libri dhe frojdizmin. Thuhet se Frojdi është paraqet interes të veçantë në disa aspekte. një gjeni. Dhe frojdizmi një gjenialitet. Së pari, në problematikën dhe idetë që Por edhe Frojdi dhe frojdizmi kur e parashtron ai. Së dyti, në llojin e teprojnë, mund të gabojnë. publicistikës së zgjedhur për t’i përcjellë këto ide. Në këtë aspekt të fundit, libri * është një dëshmi e fuqisë që ka ky zhanër * * i publicistikës në shtypin tonë, kur përdoret me kujdes dhe nga njerëz që e Në këtë truall delikat e me njohin fuqinë e fjalës. kundërshti, monografia e Nushit jep Në të vërtetë, “kujdesi” ndaj ndihmesën e vet të çmuar. Nga njëra anë fenomeneve që trajton, i njohur edhe në ajo është një armë për progres, për shkrime e studime të tjera të autorit, nuk çlirimin e njeriut nga myku i vjetër i ka munguar as në këto intervista. Së pari, errësirës shekullore. Në të njëjtën kohë, ai është një ndjekës i mprehtë dhe i ajo na ndihmon të ruhemi nga barërat e përditshëm i situatave dhe i zhvillimeve këqija që mund të harlisen në këtë truall. kryesore politike (dhe jo vetëm politike) të Është meritë e opinionit shqiptar që ditës. Mbi to pastaj paraqet refleksionet e në këto çështje është orientuar drejt duke veta në formën e ideve, të hipotezave apo u 96 u Libra & autorë të konkluzioneve, duke dhënë vlerësime nuk mungojnë edhe ndaj këtyre interesante për zhvillimet kryesore të vendit. marrëveshjeje, edhe ndaj protagonistëve të Ja, të marrim për shembull, intervistën tyre. Ai priret të shikojë elementet pozitive e tij të parë në këtë libër, atë të botuar në të një klime të re politike të krijuar në janar 2002, lidhur me zgjedhjen e Shqipëri pas shumë e shumë vite përplasjesh Presidentit të ri të vendit. Që gjashtë muaj dhe antagonizmash në marrëdhëniet e para se të bëhej zgjedhja e Presidentit, autori pozitës dhe opozitës. i intervistës paraqet mendimin se ai duhet Pjesa më e madhe e intervistave të të jetë një president konsensual. Sipas përfshira në libër janë dhënë në kohën që autorit, Presidenti i ri “duhet të jetë një Pëllumbi ishte në detyrën e kryetarit të figurë që duhet të ketë një mbështetje sa Kuvendit të Shqipërisë. Për këtë arsye, në më të gjerë të mundshme në elektoratin mënyrë objektive, shumë ngjarje i shikon shqiptar dhe në klasën politike shqiptare”. dhe i analizon nga kjo optikë. Pyetjeve të Ajo që ndodhi më vonë, nuk ishte tjetër gazetarëve intervistues se, “përse kjo apo veçse një zgjedhje e tillë, e cila vërtet i ajo situatë në Kuvend”, “përse ky ai apo ai rezistoi kohës duke konfirmuar vlerat e saj. problem në politikën shqiptare të ditës” Refleksionet e autorit në intervistat e etj., në përgjithësi ai u përgjigjet pikërisht botuara kanë të bëjnë me të gjitha çështjet nga pozitat e kryetarit të Kuvendit. Këtu e rëndësishme të zhvillimeve politike të zyrtari, që domosdo do të mbrojë vendit. Ai entuziazmohet kur shikon institucionin që drejton, është i alternuar zhvillime pozitive, të cilat nuk ngurron t’i vazhdimisht me analistin e ftohtë dhe pohojë me forcë. Nga ana tjetër, nuk i njohësin e mirë të zhvillimeve politike kursen kritikat ndaj kujtdo, kur mendon se brenda dhe jashtë vendit, i cili gjykon me ato janë për të mirën e zhvillimit. Sado që objektivitet mbi zhvillimet politike brenda në përgjithësi në intervistat e tij është kritik dhe jashtë Kuvendit. ndaj dy figurave kryesore të politikës Nga ana tjetër, në një pjesë të shqiptare të kohës, Nanos dhe Berishës, ai intervistave të tij, ai na shfaqet si një nga nuk e paragjykon p.sh marrëveshjen e tyre figurat emblematike të së majtës shqiptare për zgjedhjen e presidentit konsensual të dhe kryesisht të Partisë Socialiste. Prandaj, vendit. Përkundrazi, e vlerëson pozitivisht në intervistat e tij do të gjejmë shpesh atë dhe priret të shikojë te kjo marrëveshje analiza dhe gjykime mbi zhvillimet edhe embrione të tjera të bashkëpunimit dramatike brenda kësaj partie, në harkun midis liderëve politikë, të pozicionuar për kohor që është objekt i këtij libri dhe që një kohë të gjatë në kahe skajshmërisht të korrespondon me përplasjet e mëdha kundërta. Ai beson se me ngjarje të tilla të brenda socialistëve, deri në shkëputjen e një marrëveshjeve midis forcave politike, pjese të tyre dhe daljen me partinë e re të “politika shqiptare po rritet deri në një cak Ilir Metës. Pëllumbi e përjeton me dhimbje të ri maturimi”. Kështu e shikon ai tablonë këtë situatë përçarjeje, sepse me Partinë e zhvillimeve politike të vendit, me uljet e Socialiste atë e lidhin fije të shumta, që nga ngritjet e saj, por gjithnjë me hapa përpara. krijimi i saj e deri më sot. Duke u qëndruar pranë probleme Në intervista bie në sy fokusimi prej aktuale të kohës, Pëllumbi bën analizën e Pëllumbit i dy forcave kryesore politike të lëvizjeve dhe zhvillimeve politike të kësaj vendit, PS dhe PD, si dhe i aktivitetit politik kohe. Ai nuk ngurron t’i quajë pozitive këto të tyre, me ulje-ngritjet e njohura në marrëveshje dhe të vlerësojë rëndësinë e tyre politiken e ditës. Ndonëse i ka këmbët “të për shtensionimin e situatës politike në të lidhura”, për faktin se është edhe vetë një mirë të vendit, pavarësisht nga vërejtjet që socialist i orës dhe i dorës së parë dhe një Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 97 u nga ish-drejtuesit kryesorë të saj për një dukurive të ndryshme të jetës shqiptare të kohë të rëndësishme, ai bën analiza kësaj periudhe. objektive të zhvillimeve të ndryshme në Në çaste të ndryshme të intervistave të Partinë Socialiste, veçanërisht në faza të tij, Pëllumbi lë mënjanë “etiken” e kryetarit zhvillimeve dramatike brenda saj, siç ishin të Kuvendit dhe i kthehet profesionit real edhe ato të fundit të vitit 2003 dhe të fillimit të politologut, duke bërë analizën e të vitit 2004, që shënuan përçarjen mirëfillte të koncepteve të tilla, si: e majte - përfundimtare të kësaj partie. e djathë në Shqipëri e më gjerë, si dhe të Intervistat, duke qenë një produkt koncepteve të tjera teorike, që kanë lidhje “dypalësh”, pra ku gazetari përpiqet të të drejtpërdrejtë me zhvillimet politike të gërmojë në aspekte disi të çuditshme për kohës në Shqipëri, prandaj janë të publikun, na japin mundësi të njihemi si domosdoshme të ndriçohen për stadin tonë asnjëherë tjetër më parë, edhe me të zhvillimit të demokracisë. Si analist i fëmijërinë, rininë dhe formimin e papërsëritshëm, ai ngrihet mbi ngjarjet dhe Pëllumbit, aspekte këto të panjohura për konfliktet e vogla të ditës dhe arrin në shumicën e lexuesve, por që janë shumë të përgjithësime të rëndësishme, duke zbuluar rëndësishme për të kuptuar personalitetin se edhe pas zhurmës dhe konfliktualitetit e tij politik të mëvonshëm. Në këto që mbush shpeshherë kohën tonë politike, intervista e gjen të gjithë jetën e Pëllumbit, jeta shqiptare ecën përpara dhe zhvillohet, që nga fëmijëria dhe rinia, shkolla, duke shënuar tregues inkurajues në shumë nostalgjia për vendlindjen, puna si profesor fusha, si në ato të prodhimit, të mendimit i filozofisë e deri te politikani i nivelit e lartë, shoqëror, të integrimit të vendit në ku bën pjesë dhe kryetari i Kuvendit. strukturat euro-atlantike etj. Këto elemente të jetës e të formimit të E folura e drejtpërdrejtë, si shprehje e autorit të intervistave, lexuesi nuk i gjen një sinqeriteti të spikatur, është një dukuri gjithmonë të përmbledhura në një libër të tjetër e intervistave të Pëllumbit. Kështu flet vetëm, si ky për të cilin po flasim, sepse sot ai si për ngjarje e fenomene, ashtu edhe për ka aq shumë gazeta dhe media elektronike, figura konkrete politike; si për të majtët, saqë është e vështirë të ndjekësh gjithë ashtu edhe për të djathtët. Ai bën aktivitetin e tyre, ku herë pas here na shfaqet shpeshherë vlerësime pozitive p.sh, për ish- me mendimin e tij edhe Pëllumbi. Kjo kryeministrin dhe njëherësh kryetar i PS- mundësi e re që i krijon lexuesit, është një së, Nano. Por, po ashtu, bën kritika dhe vlerë tjetër e librit të ri. nuk heziton të kërkojë dorëheqjen e tij nga Intervistat e botuara na paraqesin një udhëheqja e Partisë Socialiste, në çastin kur personalitet me dimensione të gjera. Nga partia që ai drejton humbet zgjedhjet nxënës që kërkon të vazhdojë shkollën e parlamentare. Të njëjtin “kut” vlerësimi lartë për matematikë a gjeologji, përfundon përdor ai në analizat e veta edhe për figura në degën e filozofisë në Leningrad. Ai politike të së djathtës. formohet duke qenë një lëçitës i përhershëm Sidoqoftë, ai është së pari një njohës i i mendimit njerëzor, si në fushën e shkëlqyer i “familjes” politike që i përket, filozofisë, ashtu edhe atë të historisë, pra të majtës shqiptare, dhe analizat e tij në letërsisë etj. Por përvoja jetësore politike e këtë fushë janë vërtet mbresëlënëse, periudhës së tranzicionit shqiptar pas viteve veçanërisht pas humbjes së zgjedhjeve të ’90, është një “libër” tjetër i hapur, i një 3 korrikut të vitit 2005 dhe daljes e saj lloji të veçantë, i “lexuar” prej tij në çdo në opozitë, pas tetë vitesh të ushtrimit të germë. Prandaj atë e gjejmë gjithmonë të pushtetit. Analiza e faktorëve që e çuan gatshëm të reflektojë me maturi ndaj Partinë Socialiste në humbje në ato u 98 u Libra & autorë zgjedhje dhe problemet e reformimit të zjarre, me paranoja dhe urrejtje etnike PS-së pas daljes së saj në opozitë, zënë patologjike, sidomos nëse përdoret për vend kryesor në intervista. këtë qëllim ose lejohet. Për shkak të Herë-herë në libër vihet re edhe ndodhive të 20 viteve të fundit, disa nga ndonjë përsëritje e mendimeve nga një librat për Ballkanin janë aq të ngjashme intervistë në tjetrën. Por kjo vjen ngaqë sa duken sikur përsërisin njëri - tjetrin. autori është ndodhur shpesh para Madje, shpesh injorohet aktualiteti dhe gazetarëve të organeve të ndryshme të për të nxjerrë deduksione, për t’u dhënë shtypit, të cilët bëjnë të njëjtat pyetje. Dhe përgjigje dhe zgjidhje e deri justifikim në këtë ribotim të tyre në formën e një libri, problemeve të koklavitura të së sotmes, autori nuk ka dashur t’i korrektojë ato. sipas interesave politike, perifrazohen Sidoqoftë, libri i fundit i zotit Pëllumbi vepra të një apo dy shekujve më parë për është vërtet një bashkëbisedim real, i Ballkanin që, natyrisht, janë të vjetruara sinqertë e i ngrohtë i tij me lexuesin, për dhe aspak realiste. politikën aktuale shqiptare. Libri “Ballkani imagjinar” i historianes me origjinë bullgare Maria Todorova, profesore në universitetin e Ilinoisit në “Ballkani imagjinar” i Maria SHBA, botuar nga Instituti i Dialogut dhe Todorovës Komunikimit dhe i përkthyer nga Bashkim Shehu, paraqet një model tjetër të Nga Aleksandër Meksi konceptimit të historisë bashkëkohore të Rreth librit “Ballkani imagjinar” Ballkanit, të studimit të saj, jo vetëm duke e parë me këndvështrimin e ngjarjeve Për ne si banorë të Gadishullit historike me rëndësi, por sidomos edhe në Ballkanik, njëherazi dhe europianë, aspektin socio-psikologjik, të konstitucionit interesimi për historinë e përbashkët, për shpirtëror të banorëve të tij, të larmisë së problemet e përbashkëta, për fatet e etnive dhe religjioneve, të traditave përbashkëta dhe për gjithçka që shkruhet letrare, artistike dhe kulturore. Vepra, për për Ballkanin është më se i natyrshëm. karakterin e saj, kërkon vëmendje të Vërejmë se për asnjë zonë tjetër të Europës veçantë, sepse është tepër e ngjeshur me nuk është shkruar aq shumë sa për ide dhe interpretime origjinale duke Ballkanin. Bibliografia për të përfshin polemizuar me shumë historianë dhe mijëra vepra, studime, shkrime, studiues perëndimorë të epokave të udhërrëfime e të tjera, që nga kohët më të ndryshme, por më shumë me të sotëm, një hershme e deri në ditë tona. Ngjarjet që vepër që ngjall diskutim dhe debat shkencor. ndodhën në këto dy dekadat e fundit me Konfliktualitetin në Ballkan, Todorova shpërbërjen e Jugosllavisë e ngritën edhe e shikon në zanafillë, qysh në formimin e një herë Ballkanin në krye të agjendës së shteteve ballkanike nga Fuqitë e Mëdha të politikës dhe masmedias ndërkombëtare. kohës gjatë procesit të shpërbërjes së Prej vitesh, thënia për Ballkanin “fuçi Perandorisë Osmane, për të vazhduar me baruti” është konsideruar një metaforë për Kongresin e Berlinit (1878), Konferencën një trevë plot konflikte dhe mistere, ku realja e Londrës (1913), Konferencën e Paqes të pleksej me imagjinaren. Por erdhi një ditë Parisit (1919) dhe së fundi me Jaltën që ngjarjet, luftërat, realiteti i tmerrshëm (1946). Kjo është dhe arsyeja pse prej afro ia shkarkuan ngarkesën emocionale kësaj një shekulli problemet e Ballkanit mbetën metafore dhe e nxorën atë në dritën e po ato. Fuqitë e Mëdha i krijuan shtetet e vërtetë, ashtu siç është: i gatshëm të ndezë Ballkanit sipas interesave të politikës dhe Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 99 u rivaliteteve të tyre të çastit. Përzien etni, u Amerikë u ndjenë të befasuar nga dhanë territore që nuk u takonin etnive të nacionalizmi agresiv, nga shpërthimi i tjera, dhe e bënë - unë do dëshiroja ta dhunës dhe i luftërave barbare në ish- përsëris - e bënë Ballkanin burim të Jugosllavi, luftëra që përmbyllën shekullin vazhdueshëm konfliktesh pikërisht për më gjakatar të historisë njerëzore, shekullin shkak të këtyre padrejtësive. Popujt e tij, XX: krimet e përbindshme, urrejtjet racore siç thotë poeti ynë kombëtar Fishta, për më patologjike deri në gjenocid. Dhe kjo vinte se një shekull “jetuan në mërinë e njeri- sepse Europa kishte krijuar stereotipin e vet tjetrit”. Çdo komb ballkanik, në një për Ballkanin, nisur që nga Mesjeta, periudhë apo në një tjetër, kanë qenë kryqëzatat, koha e romantizmit europian, kombe të përkëdhelura të Fuqive të “zbulimi” i letërsisë antike greke, i Mëdha europiane. Sigurisht, në vend të monumenteve të kulturës dhe ndikimin e parë, falë historisë së tyre, kanë qenë madh që patën ato në zhvillimin e grekët. Pastaj vijnë rumunët, serbët, gjithanshëm të shoqërisë europiane. bullgarët dhe së fundi shqiptarët, që Ballkani u bë vendi i pelegrinazhit për krijuan shtetin e tyre, por të cunguar, për shumë shkrimtarë, studiues, historianë, të favorizuar padrejtësisht të tjerët. arkeologë e të tjerë, që me veprat e tyre Për pozicionin historik të krijuan një Ballkan imagjinar me qytetërim bashkatdhetarëve të saj Todorova citon me oriental, ku absurdja pleksej me realen , ku objektivitet studiuesin rus Venelin, i cili Oksidenti përplasej me Orientin. Pikërisht thotë se bullgarët në Perandorinë Osmane për këtë Ballkan bën fjalë dhe “Ballkani konsideroheshin nga turqit osmanë si raja imagjinar”, që konsiderohet gjerësisht si shumë e bindur, “si delja për njeriun. Është libri më i mirë i shkruar ndonjëherë për keq për bullgarët pse janë zejtarët më të mirë Ballkanin, për mënyrën se si ka ndryshuar të Turqisë. Sundimi turk në Europë historikisht perceptimi (përgjithësisht mbështetet më shumë te bullgarët. negativ) që ka Europa për të, si “i Moldavët dhe vllehtë kanë qenë gjithmonë paqytetëruar”, apo dhe ideja e ultësisë që gjysmë të lirë. Shqiptarët gjithmonë kanë popujt e gadishullit shpesh ushqejnë për qenë gjysmë të pavarur, duke qenë nga vetveten.” Ai është një libër thellësisht natyra luftëtarë krenarë, që u kanë shërbyer shkencor, shkruar me nerv polemizues ndaj turqve vetëm për të përfituar ose me pagesë. atij Ballkani të përbuzur dhe të injoruar - Malet madhështore i kanë mbrojtur në atë produkt i gazetarisë mediokre; i shënimeve qoshen e tyre të vogël”. Pavarësisht nga të udhëtimit, i eseve, i pseudostudimeve dhe ky konstatim, autorja citon edhe librave që përsëritnin njëri- tjetrin me fakte diplomatë e studiues, të cilët të gjitha dhe analiza të pambështetura. kombet ballkanike i kanë paraqitur si më Vepra është konceptuar në një mënyrë praktikë, më diplomatë dhe më të krejt të veçantë dhe ka një pikësynim: të mprehtë se kombe të tjera europiane dhe japë Ballkanin e vërtetë dhe jo të sajuar sipas më të zhvilluar në shumë aspekte. interesave të politikës së çastit, fantazive të Veçanërisht historiania nënvizon vizitorëve, studiuesve, shkrimtarëve e prirjen e ballkanasve “për të punuar që ta diplomatëve që kërkonin një kontinent të bëjnë jetën më të mirë, të krahasueshme ri brenda kontinentit të vjetër që “po me klasat e larta, dominimi i shpirtit tregtar bastardohej nga qytetërimi i zvetënuar”. Por mbi idealizmin, por njëkohësisht nga në të vërtetë Ballkani ishte vetëm një hap mangësia e stërhollimit të ndjenjave dhe larg vendeve të vetëquajtura moderne. mungesa e mendimit të sofistikuar”. E Diferencimin e bën zhvillimi i tyre më i megjithatë njerëzit në Europë dhe në madh ekonomik, e bën teknologjia. u 100 u Libra & autorë

Prandaj, për studiuesen, më tepër se ngjarjet dhënë përgjigje një pyetje të thjeshtë në dhe rreshtimi i tyre, betejat, luftërat për tokë dukje, por që është orientuese, është një dhe territore, kanë rëndësi realitetet çelës për t’i hapur dyert njëra pas tjetrës: konkrete të Ballkanit në kohë të ndryshme, “Ballkanizmi dhe orientalizmi: a janë mendësitë e popujve të tij me ato që i kategori të ndryshme?” Këto dy terma bashkojnë dhe që i ndajnë. Për shembull, analizohen gjerësisht në plan krahasues me pushtimi osman, ndonëse ishte unik në të autorë të tjerë dhe nuk kemi pse zgjatemi gjithë Ballkanin, reflektohej te popujt e tij për to, por nënvizojmë shpjegimin që i jep Gjithsesi ata arritën të ruanin identitetin, historiania “irredentizmave ballkanase, që gjuhën dhe kulturën. “Një nga gjërat më të nuk burojnë nga feja, por nga nacionalizmi bukura të kombeve ballkanike, - arrin në agresiv”, që edhe sot e mban pezull rajonin përfundim historiania, - por gjithashtu dhe që bota e qytetëruar duhet ta zgjidhë mallkimi i tyre, është se kanë histori njëherë e mirë. Vetëm kështu Ballkani do jashtëzakonisht të pasur dhe të dendur, por të europianizohet plotësisht, një proces që që më së tepërmi janë të mbyllur në ka nisur prej kohësh në sfera të ndryshme vetvete”. Ia vlen të kujtojmë se shumica e dhe në rajone të veçanta të tij, por që kërkon popujve të sotëm të Ballkanit kanë jetuar kohë të realizohet. Dhe pengesa më e për 2000 vjet në të njëjtat perandori vështirë nuk janë standardet, që aq shumë shumëkombëshe - Romake, Bizantine dhe trumbetohen, por prapambetja ekonomike Osmane, që pas viteve të para të dhunës dhe izolimi nga Europa. ndaj rezistencës e luftës për liri u përfshinë Duke u marrë me emërtimin e emrit në jetën e perandorisë (ky është fati historik “Ballkan”, në pjesën e dytë kemi një i popujve të vegjël). Ishin gjithashtu shekuj ekskursion interesant në historinë e vjetër këmbimesh ndërmjet popujve të dhe mesjetare të kësaj treve, që më shumë ndryshëm, këmbime kulturore, gjuhësore se çdo gjë ka “prodhuar” ngjarje, mite dhe dhe njerëzore, por edhe ndeshjesh legjenda. Janë dhjetëra autorë që i ndërmjet tyre dhe ndaj perandorive, sa nënshtrohen analizës krahasuese dhe që herë që shtohej dhuna apo shtetet feudale meritojnë vëmendje të posaçme. Duhet të që krijoheshin ose rikrijoheshin sulmonin nënvizojmë faktin interesant se emri i njëri tjetrin. Kjo ndodhi sidomos kur u gadishullit tonë është tepër i ri, i gjysmës shpërbë Bizanti e më vonë Turqia, pra kur së dytë të shekullit XIX. Në përgjithësi, krijoheshin shtete nacionale. përkufizimi i Ballkanit tashmë shihet si Me këtë optikë objektive autorja sinonim i Europës Juglindore, përkufizim shpjegon dhe krizën jugosllave, pra jo me që është arritur sipas kriteresh gjeografike, terma fantazmash ballkanike, armiqësish të politike, historike, fetare, ekonomike etj, pra moçme, trazirash proverbiale ndryshimesh një përzierje kriteresh. Autorja sqaron edhe religjioze dhe kulturore, por me kritere derivatin e termit “Ballkan”, d.m.th racionale; parimet e vetëvendosjes të “ballkanizim”, që u shfaq për herë të parë pakushtëzuar sipas etnive, kundër status të nesërmen e Luftës së Parë Botërore - quo-së së paprekshme, të drejtat e artikulli i parë me këtë term është ai i 20 minoriteteve etj., parime që i shpalli për dhjetorit 1918, botuar në New York Times, herë të parë presidenti amerikan Willson, një intervistë me Rutenau, kreun e në Konferencën e Paqes në Paris në vitin industrisë së madhe gjermane. Me 1919, por që po mundohen të bëhen realitet “ballkanizim” ai kuptonte copëzimin e vetëm sot, në kohën e zhvillimeve të vendeve dhe të shteteve. Në fjalorin e sotëm vrullshme dhe të integrimeve të mëdha. politik dhe kulturor, ky term e ka zgjeruar Si hyrje të studimit të saj autorja i ka shumë fushën semantike duke emërtuar një Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 101 u seri fenomenesh të pakëndshme dhe të prapambetur, tashmë na duken të padëshirueshme. Me këtë gur Sizifi mbi kapërcyera. Kohët moderne kanë shkurtuar kurriz, në pamje të parë të krijohet distancat dhe kanë shumëfishuar lëvizjen e përshtypja se ballkanasit i ndiejnë shumë lirë të ballkanasve. Prapambetjen sot e gjen deformimet e peshës dhe studiuesja rreket edhe në kryeqytet më të mëdha të Europës. gjatë ta shpjegojë këtë me parametra dhe Prandaj duhet ta vështrojmë Ballkanin me optikë perëndimore. Por krahas sytë e së nesërmes ku ai po shkon dhe jo si “perceptimit të jashtëm” ekziston edhe të antiqytetërim. Çdo ditë që kalon ai po “vetëndjerët”, d.m.th: si mendojnë integrohet gjithnjë e më shumë në ballkanasit për vetveten? Ky është bashkësinë europiane. Pikërisht këtë “shqetësim” vetëm i një pjese të elitës së tendencë duhet të kishte nënvizuar më arsimuar në Perëndim, sepse pjesa e tjetër shumë historiania. E kaluara evokohet për as që do t’ia dijë, as që merr mundimin ta t’i shërbyer të sotmes, për të nxjerr mësime analizojë. Si pragmatike, ajo vështron më nga ajo dhe jo si qëllim në vetvete. Sepse shumë përpara. Për të ka më rëndësi e nuk mund të shpjegohet prapambetja e sotmja se e kaluara. Nocioni Homo ballkanasve vetëm sepse ata kanë qenë të Balkanikus për ta është i huaj dhe pushtuar nga Bizanti dhe më pas nga turqit perëndimorët më tepër e njohin nëpërmjet osmanë. Trashëgimia osmane prej më se një heronjve të letërsisë se sa realisht. Prandaj shekulli është davaritur. Që këtej del edhe na duket se qëndrimi ndaj Ballkanit është konkluzion i autores se trashëgimitë nuk shumë më kompleks se sa tipat dhe janë të përhershme, por fenomene historike karakteret e qëmtuara nga letërsia dhe të kalueshme. Çdo fetishizim i tyre është folklori. Ai pasqyron vetëm interesa propagandë vulgare ideologjike, për të rajonale, religjioze, ideologjike dhe justifikuar prapambetjen. Braktisjen e kësaj ekonomike të vendeve të mëdha europiane. teze të parët e kanë bërë vetë turqit, që janë Kjo u vu re në këto vite të përgjakshme të trashëgimtarë të drejtpërdrejtë të shpërbërjes së Jugosllavisë. Me ndodhitë e Perandorisë Osmane. viteve të fundit, Ballkani ka ndryshuar për Vetëm kur mbyll faqen fundit të këtij mirë, vende të tij janë anëtarësuar në BE libri, që e ke mbajtur për një kohë të gjatë dhe Ballkani imagjinar, primitiv dhe agresiv në dorë, e kupton se atë nuk e ke lexuar si u varros njëherë e përgjithmonë. Tashmë shumicën e librave historikë, për të shuar europianizimi i tij është një proces i kureshtjen. Ai kërkon përqendrim, kërkon pandalshëm dhe po humb peshë në arsyetim, është një vepër me peshë të rëndë vendimmarrje qëndrimi i vendeve të specifike. Ndonëse mund të mos jesh veçanta europiane, dhe sidomos po tregohet dakord me disa përfundime, përsëri vepra vendimtar qëndrimi amerikan. Është me të mëson si duhen analizuar faktet dhe interes të vërejmë se dora- dorës që vende ngjarje, lidhjet shkakore midis tyre. Vepra të veçanta ballkanike po hyjnë në Bashkimin është rezultat i një pune të madhe selektive, Europian dhe të tjerët janë nisur kësaj rruge, për një kohë të gjatë. Në duart e Todorovës po fiton qytetari termi Europa Juglindore, ka kaluar pjesa më e madhe e veprave të ndërsa për ne të tjerët termi Ballkani shkruara për Ballkanin, që nga Mesjeta e Perëndimor, duke veçuar ato vende ku Hershme e deri në ditët tona. Por në Serbia krijoi probleme, duket se do të ketë suksesin e saj, përveç erudicionit të madh trajtim e qëndrim të përafërt apo të njëjtë. në formimin si historiane, ka ndikuar edhe Pikërisht në këtë aspekt arsyetimet që përkatësia bullgare dhe, më pas, plotësimi bën autorja për përkatësinë e Ballkanit si i studimeve në SHBA. Atje ajo ka pasur zonë e Europës Jugore apo Qendrore të mundësi dhe kushte optimale të njohë deri u 102 u Libra & autorë në imtësi jo vetëm historinë e vendit të vet, përmirësim të dukshëm të klimës në por të të gjithë rajonit. Mbarimi i Luftës së marrëdhëniet ndëretnike në rajon dhe ulje Ftohtë, rënia e Murit të Berlinit, janë ngjarje të tensioneve. Çdo zgjidhje tjetër, jo vetëm të jashtëzakonshme historike me pasoja që është e papranueshme për shqiptarët, por mbarëbotërore, që krijuan një reaksion dhe e padobishme për stabilitetin e rajonit, zinxhir. Për Ballkanin këto dy ngjarje një pengesë për integrimin e tyre në BE. rezervuan edhe konfliktin e armatosur të Stabiliteti në të quajturin Ballkani shpërbërjes së shtetit fiktiv jugosllav. Perëndimor do t’i japë një shtysë edhe Kur flasim për prapambetje të popujve zhvillimit ekonomik në rajon, premisë për të Ballkanit duhet ta kuptojmë këtë si një integrimin në BE. dukuri relative që po zhduket me kohë dhe Me integrimin në Bashkimin Europian punë. Kështu, nuk duhet harruar se gjatë të vendeve tona mbyllet një periudhë e historisë ka pasur dhe shekuj të errët për veçantë njëshekullore e historisë Europën Perëndimore, me dukuri dhe më shqiptare, ajo e copëzimit të trojeve të negative se ato që u vërejtën në vendet banuara nga ta në shekuj dhe e veçimit ballkanike në shekullin e kaluar. Ajo që vlen të tyre nga njëri-tjetri. Me integrimin në është fakti pozitiv i dëshirës për përparim BE krijohet mundësia për një zgjidhje dhe integrim me dinjitet në familjen virtuale të çështjes shqiptare (si hap i europiane. Por në Europë nuk pranohesh parë), sepse nuk do të ketë pengesa për me bagazhin e miteve të së shkuarës dhe një jetë mbarëkombëtare në komunikimin me dëshirën për të sunduar popuj të tjerë, njerëzor, në shkëmbimet ekonomike, në duke bartur tek të tjerët kriza dhe pengesa veprimtari shkencore e kulturore të për zhvillimin e të gjithëve. Përfshirja përbashkëta. Sigurisht që hapat e individuale apo me grupe e vendeve të të mëtejshme për realizimin e kësaj ëndrre quajturit Ballkani Perëndimor në BE është shekullore të shqiptarëve, do të varen nga synimi edhe i vetë bashkësisë europiane, e vetë ata dhe forcat politike vendase, që do cila, së bashku me ShBA-të, po përpiqet duhet të krijojnë një mentalitet të ri në për zgjidhjen përfundimtare të statusit të aspektin e çështjes kombëtare, të cilën sot Kosovës, pavarësia e së cilës do sjellë një për sot pak e dëgjojmë. ABSTRACTS IN ENGLISH

SERVET PËLLUMBI, Political similar if not the same with the legislation pluralism - experiences and challenges of EU countries. Although the political system, elections, and the ways policies The transformation from the are developed are far from democratic centralized economy and totalitarian standards, we can confirm that system to a democratic and pluralist democracy is accepted from Albanians society was realized without a theory, a and awaits further development and model, or an experience of the past. improvement. Furthermore scholars and politicians Concerning political pluralism, we foresaw this kind of transformation as can say that the time has come for a simple and a short one. In fact it turned “second pluralism” tied to the structures out to be a difficult one, with problems, of dialogue. Many parties are marching zigzags and delays. In Albania political towards the center of the spectrum, pluralism was welcomed enthusiastically, resolving conflicts, as well as formulating but Albanian political and sociological and implementing common strategies for thought has still not analyzed different the development. The political pluralist aspects and issues of political pluralism system in Albania is in need of deep and democracy. It would be of interest reforms. Using the free vote mechanism, firstly, an analysis concerning the end of there shall be a selection and elimination the post-communist transition in Albania of the smaller parties who vegetate. There and, secondly, an evaluation of the main is a need for a replacement of the old features of current democracy and its legislation concerning the activities and perspective. The term “transition” shall existence of political parties. In the no longer be used to justify manipulation, framework of reforming the elective the lack of development policies, process, and formulating the new corruption, poverty and other major Election Code, we can consider the issues which afflict Albanians today. possibility of passing in a Parliament Currently in Albania, 80% of the made out of 100 members elected National GDP is contributed by the through the majority or the proportional private sector. The remaining public systems as well as an increase from 2.5 property also is managed under the free up to 5-6 percent of the needed electorate trade market rules. Albania has now a proportion for a political party to enter new legislation which in many aspects is parliament.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 103-107 u 104 u Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

LEKË SOKOLI - Citisan’s perception men’s (22.7 to 5.1 percent). In fact, the of pluralism; public interest on politics and specific weight of women in decision elections (national survay) making is even smaller. That is so because women are not only fewer in number inside This article is part of e national syrvay political parties compared to men, but also realized in cooperation with “Gender because they are much less engaged. But Alliance for Development”, Tirana. The women are equally engaged as men in terms main method employed for collecting of engagement in the NPOs they adhere to. quantitative data has been that of surveys. The interest in voting is relatively low The questionnaire included 56 questions too. Only 21.7 percent of those surveyed or sub questions, each of which had 2 to 8 state they are “very interested” in voting. alternative responses, or a total of 256 In order to test the cause for such level of possible alternatives. The study covered interest in voting, we referred directly to eight prefectures of Albania with a logical last parliamentary elections. About ¼ of spread of interviewees, which correspond those surveyed state they did not vote in approximately to the population of each of the last parliamentary elections for reasons them. Interviewees, a total of 1029 persons, “beyond themselves,” because they were not were from the urban areas, at 51.5 percent, in Albania (14.5 percent), or because they and from the rural areas at 48.5 percent. were not on the voter lists (11.4 percent). Concerning the interest about politics Meanwhile, about 36 percent of those resalts that about 1/3rd of interviewees (32.9 surveyed state they did not participate in percent), affirm they are a little interested voting because they are not interested in in politics, 30.3 percent of them affirm they politics. Related to this is nonparticipation are entirely indifferent or not at all interested related to the thought “my vote changes in politics. Only 12.9 percent of those nothing” (26.7 percent of those abstaining). interviewed affirm they are “very interested” A number of factors affected such in politics, but, in total, this category is 2.4 perception, including the very nature how times smaller than that of individuals who the electoral process and democracy in are “not at all interested.” This is related to Albania function in general. A considerable a series of factors among which, we may part of citizens, as may be seen from the single out conflict, the fact that politics is survey, are convinced their vote does not still far from public interests, corruption, change anything. This has helped create a etc. It appears from the interviews that the stratum of disinterested individuals, not trajectory of Albanians’ interest in politics only in politics in general, but also in the is decreasing. Considering the principle that vote in particular. On a more general front, democracy is all-inclusive as a starting we may say this is related to the fact that point, it turns out that, at present, the level we live in a confused democracy. In more of political party internal democracy (which concrete terms, as appears from this study, is where decision making stems from) is one thing that has affected the creation of very low. Approximately only one fifth of such an environment is especially the thirst those adhering to political parties state that for power of part of the Albanian political they are “very engaged” or “somewhat leadership, the exclusivity of one very small engaged” in the internal life of the political part of this leadership in deciding on parties they are members of. Referring to candidates, the “strenuous” rotation no the survey sample, it turns out that the power, political conflict, and, especially, specific weight of women in the makeup conflict during electoral processes, and even of political parties is small compared to the violation and manipulation of the vote, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 105 u which have been almost customary features European models. Nevertheles we have to of Albanian transition… stand in the moderate optimism boundaries becaues of the political factors are not yet fully ready to colaborate for a possible LUAN SHAHOLLARI & ILIR agreement, that is leading to only economic GËDESHI - Pluralism and the economy and social model for the country. policies: convergence toward a social and economic model in Albania PAJAZIT NUSHI - Political pluralism Political pluralism and the market and humanitarian law in Kosovo economy constitute a symbiosis that determinate the level of democracy and The effects of the war in Kosova, which welfare of the country. Therefore, the was waged in the last decade of the XX choosing of the appropiate policies and century, have gravely affected all the layers models of the economic and social of society (it has manifested itself in developments take a special important. For different forms in the behavior of the this, it is necessary the studing of the citizens). Humanitarian law was grossly evolution of the main economic Europian violated during the war in Kosova. As a models after the Second World War. The reflection of these violations we have an adapting of the objectives of the Treaty increase in the level of aggressiveness Establishing a Constitution for Europe for among the citizens. The intensity of this a sustainable development based on aggressiveness is being manifested in the balanced economic growth and price most extreme forms: killings and cases of stability, on a highly competitive social suicide. Since the end of the war in Kosova, market economy, constitute another 1012 persons were killed and 418 persons necessary direction, too. Taking into committed suicide. Such a large number consideration factors that are supporting of killings has never been recorded before. and detaining the chosing of an economic Furthermore, the cases of suicide were and social model according to European almost inexistent in the past. features the balance inclined to A study of the motives, which have convergence, because of Albania prsently contributed to the increase in the number is in end of the transition period. In spite of suicides, has shown that they come as a of the mistakes is cumulated a worth result of violations of humanitarian law and experience in the direction of the market the character of security in Kosova, during economy, obtaining a macroeconomic this phase of transition. Most of the killings stability, since one decade. Albania is came as a result of property disputes or designing National Economic dhe Social blood feuds. The cases of suicide were a Strategy and other sectorial strategies every result of depression and affective stress year,that are opening developmet among citizens with an unstable perspectives for the long term periods. In psychological integrity and insufficient 12 June 2006 Albania signed the energy to deal with the consequences of the Stabilization - Association Agreement with violations of humanitarian law. The cases Europian Union, casting another step in of suicide gained the character of a the integration road toward EU, NATO, psycho-social epidemic, which affects the as well as, in the regional and global young, in particular, juveniles, the elderly, structures. For those reasons, Albania has people of both sexes, people from both, posibility to adapt economic and social rural and urban areas, people from all the u 106 u Abstracts in english - përmbledhe në anglisht layers of society in Kosova. Political parties Based on the suggestions offered by as well as local institutions did not do the ways followed by the advanced enough to prevent the spread of this developed societies we could conclude that epidemic. During these times of political the societies, which have a stable economic pluralism, elements of an individualist development , have developed the values approach have emerged. and the appropriate structures connected with industrialization, such as the efficency, rationalism, re-investments and benefit, the IRENA NIKAJ – The pluralism and development of the organizations of big albanian tradition of politicak thought businesses etc; all these create the basis for the increasing rate of the integration of The introduced work draws attention social groups on the basis of pluralism as a on the treatment of pluralism, evaluating it political solution. Otherwise, the Albanian firstly as a solution to the Albanian society of the 21-st century has not secured problems, briefly analyzing educational yet these stable economic developments, the issues connected with pluralism, making values and structures connected with it and evident the neo-Albanian views as questions also because of the fragility be the and ancient responses, as well as the state democratic system and political pluralism. and its role on the development of pluralist institutions. Generally defined, the term pluralism states institutional forms for SABRI KIÇMARI - Discourses in political power(force) distribution. In order reforming the electoral system in Kosova to analyze the mentioned phenomenon, it means to examine the power or the Organization of free and fair elections distributed authority in society. Very often is an important and defining process the term pluralism is used to signify any through which citizens, by casting their situation where there are no political, vote, elect his/her candidate and/or party ideological, cultural and ethnic ruling to represent his/her interests at a central or groups. We mean that a certain situation is local level. State institutions get or renew characterized by the competition existing their legitimacy in discharging their duties between elites or interested groups and the and tasks for a limited period of time after pluralist society allows this competition to which new elections are needed. Kosova is be freely developed. In the Albanian approaching her next elections which are development cicumstances of the years 1930- likely to be held by the end of the year. Since s, neo-Albanians chose the pluralism of the after war period, Kosova has organized, opinions, which were introduced in that time with the help of international institutions publications, especially in the “Albanian and in particular OSCE, several elections Atempt” magazine. According to neo- praised to be free and fair. However, Kosova Albanians, the formula needed was progress- is still in the process of reforming its order-law, which viewed from the Albanian electoral system towards appropriating it cicumstances, means that the progress could with its political environment. In this be supported and realized by any kind of process the Kosova Unity Team has bourgeois regime. Mostly, neo-Albanians established a Provisional Working Group thought that the way to bourgeois on Elections composed of representatives development was the principle to the progress from the political parties and civil society. of the Albanian socety which enhances the After four months of deliberations the slowness, really it is following this way. Working Group has managed to prepare a Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 107 u report for the Unity Team with proper laws to prepare election legislative recommendations on the organization of infrastructure. The article starts by coming elections. The Working Group explaining basic functions of elections, the achieved a consensus on some of the most rights of voters and the role of the parties important issues such as: a) Kosova in power and of those in opposition. Assembly elections to be based on Later I will try to examine different proportional electoral system, b) to open electoral systems, their advantages and the candidate lists, c) to have only one disadvantages in comparative aspects with electoral zone, d) to secure a 30% Kosova’s political environment. In the end participation for under represented gender, I will focus the late work and important e) municipal governor to be elected directly decisions of the Transitional Working in a two rounds system, f) enacting proper Group on Elections. STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë

Përmbajtja e numrit të kaluar

Vëll. 1, Nr. 1

Janar- prill 2007

• Pajazit NUSHI - Çështja shqiptare dhe qëndrimet e ndryshme të studentëve të shkencave politike e juridike ndaj saj • Kristo FRASHËRI - Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi • Alfred UÇI - Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik • Enis SULSTAROVA - Armiqtë e shqiptarëve: në kërkim të themelit të politikës • Tonin ÇOBANI - Shqiptari i refuzuar • Valon MURATI - Sfidat e identitetit kombëtar • Lekë SOKOLI & Ilir GËDESHI - Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri • Itena HOXHALLARI - Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj

Libra & autorë

Hajrullah KOLIQI - Autobiografi dinjitoze dhe mësimdhënëse Lekë SOKOLI - Pluralizmi politik në skanerin e një studiuesi Kristo FRASHËRI - Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri Fatos TARIFA & Lekë SOKOLI - Mendimi sociologjik shqiptar, bibliografi (1986-2006) Jay WEINSTEIN - To Albania, with Love (Me dashuri për Shqipërinë) Shpëtim GJIKA - Politika moderne dhe konceptimi filozofik i saj TË DHËNA PËR AUTORËT

SERVET PËLLUMBI ka kryer studimet (ISPS) dhe President i tij, si dhe ka qenë e larta për filozofi, në San Petërsburg, në kryetar i bordit botues të revistës Politika vitin 1960. Për më se 30 vjet, nga viti 1960 & Shoqëria. e deri në vitin 1991, ka qenë pedagog i Ai është, gjithashtu, një ndër filozofisë dhe sociologjisë teorike në shkollat bashkëthemeluesit e Institutit të Sociologjisë e larta, kryesisht në Universitetin e Tiranës. kryetar i Bordit Akademik të tij. Në vitin 1967 ka marrë titullin shkencor “Docent” ndërsa në vitin 1989 ka mbrojtur LEKË SOKOLI ka kryer studimet e larta doktoranturën në fushën e sociologjisë së në Fakultetin e Inxhinierisë, dega mekanike përgjithshme. Është autor ose bashkautor i dhe, më pas, si fakultet i dytë, në atë të disa teksteve për shkollat e larta, i disa Shkencave Politike e Juridike, dega filozofi, monografive, i “Fjalorit të filozofisë”, në dy pranë Universitetit të Tiranës. Prej më se edicione, si dhe i një numri të madh 20 vjetësh ai është marrë me studime, artikujsh shkencorë e studimesh të botuara botime e mësimëdhënie në fushën e në revista shkencore brenda e jashtë vendit. sociologjisë. Në vitin 1991 fitoi gradën Ndër librat e tij përmendim Dritëhijet e doktor i shkencave sociologjike. Ka qenë tranzicionit (2000), Të mendosh ndryshe bashkëpunëtor shkencor i Sektorit të (2001), Gjurmime sociologjike (2002), Sprovë Filozofisë të Universitetit të Tiranës (1986- në sociologjinë politike (2002); Edhe politika 1990), një ndër bashkëthemeluesit e do moral (2005), Pluralizmi politik – përvoja Shoqatës Sociologjike Shqiptare (dhjetor dhe sfida (2006). Libri i tij më i fundit është 1990), si dhe nëndrejtor i Qendrës së Re Bashkëbisedim për politikën (2007). Është të Studimeve Sociologjike (1993-1999), zgjedhur zëvendëskryetar i Partisë Socialiste etj. Është autor i mjaft studimeve e artikujve të Shqipërisë në kongresin e themelimit të shkencorë të botuar në Shqipëri e në vende saj, në qershor të vitit 1991. Ka qenë të tjera. Është bashkëthemelues dhe deputet i Kuvendit të Shqipërisë, në disa bashkëbotues i revistës ndërkombëtare legjislatura, nga viti 1992; ka bërë pjesë në Sociological Analysis (SA), botuar në Komisionin parlamentar të Punëve të Karolinën e Veriut, SHBA (1998-1999). Jashtme, si dhe atë të Arsimit, Kulturës e Nga veprimtaria studimore e botuese e tij Shkencës dhe Kryetar i Kuvendit të veçojmë librat: Sociologjia (1997), Droga - Shqipërisë, deri në zgjedhjet e 3 korrikut historia, përkufizime, klasifikimi, efektet, 2005. Është një ndër bashkëthemeluesit e terapia (1999), Themeluesit e sociologjisë Institutit të Studimeve Politike e Sociale (2000); Droga-ribotim i përshtatur për

Studime Sociale 2007, 2 (2): 109-112 u 110 u Të dhëna për autorët nivelin shkollor (2000), Divorci – vrojtime e politike (1920-2006). Është anëtar i refleksione, (bashkautor, 2001), Demokracia Institutit të Sociologjisë. dhe problemet sociale, Studime sociologjike, I (2002), Interesat dhe harmonizimi i tyre, LUAN SHAHOLLARI ka lindur në Sociologji e punës, I (2003); Sociologjia dhe Korçë, më 1 mars 1952, ku ka kryer edhe jeta e përditshme, Sociologji publike, I shkollën e mesme të përgjithëshme. Kreu (2006); Trafikimi, rasti i Shqipërisë, studimet e larta për ekonomi në U.B. të (bashkautor, 2006); Analiza sociologjike Tiranës, kurse në vitin 1982, studimet (2006); Mendimi sociologjik shqiptar, 1986- pasuniversitare. Në vitet 1973-1987 ka 2006, bibliografi (bashkautor, 2006) dhe kryer detyra në nivel vendor, në fushën e Përfaqësimi dhe cilësia e demokracisë në ekonomisë dhe të pushtetit në Has dhe në Shqipëri; një perspektivë gjinore (bashkautor, Kukës. Më 1987 është transferuar në 2007). Ka qenë drejtor ezekutiv i Institutit Tiranë, pranë Këshillit të Ministrave, në të Studimeve Politike e Sociale (ISPS), detyrën e drejtorit për Pushtetin Vendor drejtor i revistës Politika & Shoqëria (vitet dhe, më vonë, si zëvendësministër i 1999-2006) dhe drejtues kërkimesh (part Ekonomisë. Pas vitit 1990, ka qenë i time) pranë Qendrës së Studimeve zgjedhur në detyra të rëndësishme si: Ekonomike e Sociale (QSES). Ai është deputet në Kuvendin e Shqipërisë (në vitin drejtor ekzekutiv i Institutit të 1996 dhe 1997-2001); prefekt i qarkut të Sociologjisë, nga themelimi i tij dhe Tiranës, zëvendësministër i Financave dhe drejtor i revistës Studime Sociale, organ i Ekonomisë (vitet 2001-2005). Prej vitit shkencor i këtij instituti 2003, është zgjedhur kryetar i Këshillit Bashkiak të Tiranës. Krahas detyrave AFRIM KRASNIQI është diplomuar shtetërore ai në mënyrë të vazhdueshme në vitin 1994 në Fakultetin Histori – është marrë edhe me veprimtari kërkimore, Filologji, dega gjuhë dhe letersi shqipe, studimore dhe publicistike, duke në Universitetin e Tiranës. Gjatë viteve bashkëpunuar me oganizata të shoqërisë 1995-2000 ka kryer kurse të ndryshme civile dhe institucione të tjera kërkimore- specializimi për gazetari dhe marrëdhënie shkencore. Ka kryer kualifikime ndërkombëtare në SHBA, Irlandë, afatshkurtëra jashtë shtetit, si dhe ka Gjermani dhe Francë. Ai ka stuadiuar për mbajtur kumtesa e referate në konferenca tre vjet në shkencat politike në Hanover, të ndryshme, kombëtare e ndërkombëtare. Gjermani. Ka drejtuar Forumin Rinor të Prej vitit 1994, është anëtar i Shoqatës Partisë Demokratike në vitet 1994 – Evropiane për Studime Ekonomike 1998, është zgjedhur deputet në Krahasuese (EACES). Ka kryer nje varg Kuvendin e Shqipërisë më 1996, drejton punimesh të ndryshme shkencore dhe Komitetin Shqiptar Kundër Dhunës, publikime me karakter ekonomik dhe Racizmit dhe Intolerancës, nga viti 1997, social, në organet periodike, brenda dhe ka qenë komentator politik në të jashtë vendit, gjithsej me një vëllim prej përditshmen e pavarur “Albania” dhe rreth tre mijë faqesh. E-mail: këshilltar politik i Presidentit të Republikës [email protected] (2007-2007). Është autor i disa librave në publicistikë politike e shkenca politiko- ILIR GËDESHI ka kryer studimet e larta sociologjike si Rënia e demokracisë (1997) në Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit Fundi i Siberisë shqiptare (1998) dhe Partitë të Tiranës, në vitin 1982. Është doktor i politike në Shqipëri - Historia dhe tiparet e shkencave ekonomike. Ka kryer tre partive parlamentare dhe të zhvillimeve specializime pasuniversitare në Francë Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 111 u

(Grenobël e Paris). Ka qenë lektor (vitet interesave të tij shkencore janë inteligjenca 1983-1993) dhe drejtor i Departamentit të dhe zhvillimi i saj, tiparet etnopsikologjike Ekonomisë (vitet 1992-1993), në të shqiptarëve etj. Kryesisht në këto fusha Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të ka botuar dhjetra studime monografike, Tiranës si dhe, për gjashtë muaj (viti 1994), tekste shkollore e universitare, artikuj lektor në Universitetin “Pierre Mendes shkencorë etj. Nga studimet monografike France”, në Grenobël. Ka marrë pjesë në të botuar prej tij përmendim: “Bazat rreth 70 projekte kërkimore-shkencore dhe psikologjike të kultrurës së të folurit të është autor ose bashkautor i reth 50 nxënësve”, “Fjalori i psikologjisë”, “Sistemi i artikujve e botimeve shkencore, të grafisë së tingujve të shqipes ...”, “Orientimi publikuara në Shqipëri e në vende të tjera, profesional dhe individaliteti psikofiziologjik i si në Bullgari, Greqi, Francë, Angli etj. Ndër zgjedhësit të profesionit”, “Inteligjenca dhe librat e tij veçojmë Emigrimi i elitës masa e zhvillimit të saj ndër shqiptarët e moshës intelektuale nga Shqipëria gjatë periudhës së madhore”, Psikologjia e përgjithshmë” (në dy tranzicionit, bashkautor me Hekuran Mara, vëllime) etj. Është ndër pedagogët veteranë Rolanda Dhimitri & Ksenofon Krisafi të disiplinës së psikologjisë në Fakultetin e (1999), Poverty in Albania. A Qualitative Filozofisë të Universitetit të Prishtinës. Assessment, Washington, D.C.: The World Libri kryesor i tij është Psikologjia e Bank, bashkautor me Hermine De Soto, përgjithshme – kaptina të zgjedhura, botuar Peter Gordon, & Zamira Sinoimeri (2002), në vitin 1995 si tekst bazë i studimit në Roma and Egyptians in Albania: From social nivel universitar të shkencës së psikologjisë, exclusion to social inclusion. Washington D.C: si dhe varianti i ripunuar e i plotësuar i këtij The World Bank, bashkautor me Hermine botimi, libri voluminoz me rreth 700 faqe, De Soto Hermine dhe Sabine Beddies Psikologja e përgjithshme (Shtëpia Botuese e (2005), Competing for remittances, Librit Shkollor Prishtinë, 2002). Rezultatet bashkautor me N. De Zwager, Englantina e hulumtimeve të tij i ka paraqitur në mbi Germenji & Ch. Nikas (2005) dhe 120 kumtesa dhe studime. Është gjithashtu Trafikimi, rasti i Shqipërisë, bashkautor me edhe veprimtar shoqëror e përfaqësues i dr. Lekë Sokoli (2006). Aktualisht është shoqërisë civile kosovare, i shquar sidomos anëtar i disa institucioneve shkencore në fushën e të drejtave të njeriut. Është ndër evropiane (EADI, EACES etj.) dhe drejtor themeluesit e Këshillit për Mbrojtjen e të i Qendrës së Studimeve Ekonomike e Drejtave dhe Lirive të Njeriut në Kosovë Sociale, Tiranë. Është anëtar i Institutit të dhe kryetari aktuali i tij. Për merita të Sociologjisë, nga themelimi i tij. veçanta në zhvillimin e shkencave shoqërore shqiptare, prof. Pajazit Nushi është PAJAZIT NUSHI ka lindur më 1933 dhe zgjedhur Anëtar Nderi i Institutit të ka kryer studimet për psikologji Sociologjisë. eksperimentale në Universitetin e Beogradit. Është psikolog, profesor IRENA NIKAJ, ka lindur në Korçë më universiteti, redaktor enciklopedie, anëtar 24 shtator 1964, ku ka kryer edhe shkollën korespondent i Akademisë së Shkencave e mesme të përgjithshme. Ka vijuar dhe Arteve të Kosovës nga viti 2000. Për studimet e larta në Universitetin e Tiranës, veprimtarinë e tij në fushën e shkencave Fakulteti i Shkencave Politike Juridike, dega sociale, sidomos në atë të psikologjisë, filozofi në vitet 1983-1987. Është pedagoge mban titujt shkencorë “Profesor” dhe e sociologjisë në Universitetin “Fan S. “Doktor”. Është marrë që herët me Noli”, Korçë. Ka qenë pjesëmarrëse në disa hulumtime empirike. Fusha të ngushta të programe kualifikues të organizuara nga u 112 u Të dhëna për autorët institucione shkencore evropiane, në disa Universitetet e Bochumit dhe në specializime jashtë vendit si dhe në Universitetin e Bonit. Për më shumë se 15 konferenca shkencore ndërkombëtare të vjet ka punuar dhe jetuar në Gjermani, në organizuara në Angli, Gjermani, Belgjikë, institucione të ndryshme, duke përfshirë Portugali, Bullgari etj. Është doktore e Institutin për Analizimin e Mediave në Bon. shkencave, nga viti 1997 dhe në mars 2004 Në dhjetor 2001 fitoi gradën shkencore ka fituar titullin shkencor “Profesor i magjistër në degën e filozofisë politike me Asociuar”. Është autore e një numri të një temë mbi komunitarizmin, ndërsa në madh artikujsh shkencorë të botuar në qershor 2007 ka mbrojtur me sukses revistat Pajtimi, Ekonomia dhe tranzicioni disertacionin në Fakultetin e Shkencave etj. Ajo është autore e monografisë Politike dhe të Sociologjisë të “Mendimi shoqëror e filozofik shqiptar i Universitetit të Bonit. Ka publikuar një viteve 1930-të (2002), si dhe autore apo numër artikujsh shkencorë e publicistikë bashkautore e teksteve universitare “Kurs në revistat Zëri i Kosovës, Interesi Nacional leksionesh të Sociologjisë (1995); dhe Zëri, në revistën shkencore Politika “Sociologjia” (2004); “Sociologji & Shoqëria. Ai është, gjithashtu, autor i Edukimi” (për Fakultetin e Mësuesisë, librit filozofiko-sociologjik Drejtpeshimi 2006) etj. Është anëtare e Institutit të (Tiranë, 2004: Botimet Koçi). Sabri Sociologjisë dhe kryetare e degës së këtij Kiçmari është anëtar i Shoqatës së instituti për prefekturën e Korçës. Filozofëve të Gjermanisë, anëtar i Institutit të Sociologjisë, nga themelimi i tij. Është, Sabri KIÇMARI ka lindur në Gurash gjithashtu, ligjërues në Departamentin e (Lladofc) të Besianës (ish-Podujeva), më Sociologjisë të Universitetit të Prishtinës 1967. Në vitin 1989 ai u detyrua të dhe zëvendësdekan i Fakultetit të ndërpriste studimet në Prishtinë dhe Politikës Ndërkombëtare dhe emigroi në Gjermani. Ka kryer studimet për Diplomacisë në Kolegjin Universitar filozofi, sociologji dhe politologji në “Victory” në Prishtinë. JETA SHKENCORE DHE VEPRIMTARIA E

INSTITUTIT TË SOCIOLOGJISË

Në këtë rubrikë do të pasqyrohen aktivitetet shkencore (konferenca, simpoziume, promovime etj.) të Institutit të Sociologjisë; aktivitete shkencore të zhvilluara në Shqipëri apo jashtë saj, në të cilat kanë marrë pjesë përfaqësues të Institutit te Sociologjise apo anëtarë të tij individualisht; njoftime për botimet shkencore të Institutit të Sociologjisë; njoftime për botime nga botues të tjerë, në të cilat anëtarët e Institutit të Sociologjisë janë autorë apo bashkaurorë; veprimtari e zhvillime të tjera që vlerësohen si ngjarje shkencore, si dhe veprimtarit kryesore të Institutit të Sociologjisë.

Zhvillohet Konferenca e Parë kushtetuese, të instituteve të shoqërisë Kombëtare e Studimeve Sociologjike civile, analistë politikë etj. Financuesi i konferencës ishte Më 15 qershor 2007, në Tiranë, u Fondacioni gjerman “Friedrich Ebert zhvillua Konferenca vjetore e Studimeve Stiftung”. Sociologjike. Kjo ishte e para në serinë e konferencave që është parashikuar të organizojë çdo vit Instituti i Sociologjisë. Me vendim të Bordit Akademik të datës 11 janar 2007, tema e konferencës ishte nga sociologjia politike: “Pluralizmi politik dhe mendimi politik shqiptar”. Konferenca u zhvillua në “Tirana International Hotel”. Në të morrin pjesë studiues socialë, anëtarë të IS, pedagogë të Për më tepër, shih programin e shkencave sociale të universiteteve publike konferencës në faqen e fundit të këtij numri e jopublike, drejtues të institucioneve të revistës.

Studime Sociale 2007, 2 (2): 113-116 u 114 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Bashkëbisedim për politikën

“Bashkëbisedim për politikën” ka për autor prof. Servet Pëllumbin, kryetar i Bordit Akademik të Institutit të Sociologjisë. Në këtë libër, sikurse në libra të botuar më parë prej tij, si “Dritëhije të tranzicionit” (2000), “Të mendosh ndryshe” (2001), “Edhe politika do moral” (2005) dhe “Pluralizmi politik – përvoja dhe sfida” (2006) është shpalosur mendimi politik i Servet Pëllumbit, studiues dhe politikan me mjaft përvojë. Por në këtë botim, ndryshe nga botimet e mëparshme, autori ka zgjedhur një gjini tjetër publicistike, intervistën (për më tepër shih, në këtë numër (faqe 9-98): “Intervista si shprehje e mendimit politik”, nga Hamdi Jupe. Libri është botim i Institutit të Sociologjisë.

Partitë politike në Shqipëri (1920-2006)

“Partitë politike në Shqipëri” (1920- 2006), ka për autor Afrim Krasniqin, anëtar i Institutit të Sociologjisë, këshilltar politik i Presidentit të Republikës për periudhën 2003-2007, pedagog në Universitetin e Tiranës, Fakulteti i Shkencave Sociale. Autori i këtij libri është autor edhe i disa librave të tjerë nga e njëjta fushë, si “Rënia e demokracisë” (1997), “Fundi i Siberisë shqiptare” (1998) dhe “Shoqëria civile në Shqipëri” (2004). Ai ka sjellë në këtë libër voluminoz historinë dhe tiparet e partive parlamentare dhe të zhvillimeve politike në Shqipëri në një periudhë gati nëntëdhjetëvjeçare, nga fillimi i viteve ‘20-të të shekullit të kaluar, deri në ditët tona. Libri është botim i entit botues “Eurorilindja”. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 2 (2) u 115 u

Nëpër labirinthet e terrorizmit

“Nëpër labirinthet e terrorizmit” ka për autor Besnik Alibalin, anëtar i Institutit të Sociologjisë (dega Durrës). Ky është libri i dytë i këtij autori, botuar nga Institutit të Sociologjisë. Në vend të parathënies është një vlerësim i Lekë Sokolit, ku thuhet: “Të gjithë studiuesit socialë kanë synuar të diagnostikojnë shoqëritë e kohës së tyre, duke interpretuar ngjarjet e jetuara. Në këtë linjë ecën edhe studiues Besnik Alibali, miku im i vjetër dhe kolegu im në Institutin e ri të Sociologjisë, me librin më të fundit mbi terrorizmin. Ai udhëton nëpër labirinthet e tij siç dinë të “udhëtojnë” profesionistët e vërtetë në “zanatet” e tyre. Ai, me ç’ka shkruar në libër, bind se më 11 shtator 2001, vetëm dhjetë vjet pas fundit të luftës së ftohtë, kur SHBA-të ishin shpallur si “sherifi” i vetëm, një luftë e re nisi e po vazhdon të ashpërsohet. Këto vite dëshmojnë se kjo luftë “jo aq bindëse në fillimet e saj” është krejt e vërtetë. Siç dëshmojnë se në të nuk mund të ketë vende asnjanëse, sikurse njerëz të pacënuar. Alibali argumenton se “çdo minutë e humbur, është jetë e humbur”, derisa terrorizmi nuk ka vetëm një armik të shpallur, derisa çdonjëri nga ne mund të përjetojë një situatë që klasifikohet si “akt terrori”, e që, për të mbijetuar, duhet të reagojmë. Si konkretisht? Për këtë duhet të lexojmë “Nëpër labirinthet e terrorizmit” të Besnik Alibalit. Ne, krejt padashur, pavarësisht se kush jemi e çfarë bëjmë - jemi ushtarë të luftës kundër terrorizmit. Le t’i themi kolegut tonë Alibali: “Faleminderit për instruktimin”.

Përfaqësimi dhe cilësia e për Zhvillim”. Kjo qendër është edhe demokracisë në Shqipëri - një botuese e librit (Tiranë, 2006; ISBN perspektivë gjinore 99943-884-8-7). Autorët e studimit janë: Milva “Përfaqësimi dhe cilësia e Ekonomi, Lekë Sokoli, Sonila Danaj demokracisë në Shqipëri - një dhe Blerta Picari. perspektivë gjinore” përmban një studim Libri është një botim dygjuhësh, të realizuar nga Qendra “Aleanca Gjinore shqip dhe anglisht (2x162 faqe). u 116 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Promovohet “Politika dhe qytetari” i Gëzim Tushit

Në qytetin e Vlorës, në pallatin e kulturës “Labëria”, u bë promovimi i librit “Politika dhe qytetari” të Gëzim Tushit, anëtar i Bordit Akademik të Institutit të Sociologjisë, njëherësh edhe padagog i jashtëm në Universitetin “Ismail Qemali” Vlorë. Ky aktivitet u organizua nga Bashkia e Vlorës (nën kujdesin e drejtpërdrejtë të kryetarit të saj, z. Shpëtim Gjika, i cili është edhe autori i parathënies së këtij libri) dhe Instituti i Sociologjisë (dega Vlorë). Në këtë takim promovues dhanë vlerësimet e tyre mjaft studiues e kritikë, si kritiku Petrit Qejvani, prof. ass. dr. Bardhosh Gaçe, pedagogu Fiqiri Aliaj dhe intelektualë të tjerë të Vlorës. Sipas vlërësimeve të bëra, Gëzim Tushi ka sjellë në këtë libër një pasuri të madhe teorish dhe autorësh, të cilët janë ikona të mendimit politologjik bashkëkohor, teoritë dhe idetë e të cilëve ai i ka gërshetuar me realitetin politik shqiptar.

Krijohet Fondi (Arkivi) i Institutit të e Institutit të Sociologjisë vendoset në Sociologjisë dosje (me numër dosje e fashikulli), pra arkivohet. Veç arkivit fizik, i cili krahas Në vijim të përpjekjeve për bibliotekës do të jetë i disponueshëm për institucionalizimin e veprimtarisë së anëtarët e Institutit të Sociologjisë, do Institutit të Sociologjisë për monitorimin të bëhet edhe arkivimi elekronikisht në e krijimtarisë dhe të kontributeve të internet. Kjo do të mundësojë “kapjen” çdonjërit nga anëtarët e institutit tij, u e krijimtarisë së çdonjërit nga anëtarët krijua Fondi i Institutit të Sociologjisë. e Institutit të Sociologjisë, prej Ky fond do të përfshijë krijimtarinë e aksesorëve të google dhe pasqyrimin dokumentuar e të verifikuar të anëtarëve automatik, pavarësisht nëse krijimtaria e të institutit. Çdo material (artikull dhënë është botuar apo nuk është botuar shkencor, publicisti, pjesëmarrje në në forume apo organe që kanë web site debate, njoftime etj.) që hidhet në rrjetin në internet.

Konferenca vjetore të Shoqatës së Studimeve Ndërkombëtare

Në Çikago, SHBA, u zhvillua Konferenca vjetore të Shoqatës së Studimeve Ndërkombëtare. Në këtë konferencë mori pjesë edhe Klejda Mulaj (PhD), anëtare e Institutit të Sociologjisë, e cila mbajti kumtesën me titull “Impact of Justice on Reconciliation” (Impakti i drejtësisë në pajtimin etnik).