Atelier Grevelingen

DN Urbland

1 2 Atelier Grevelingen

februari 2009

2 3 4 Voorwoord

Voor u ligt het verslag het Ontwerpatelier de start van het Ontwerpatelier dat twee Kunstgebouw is trots de initiatiefnemer de Grevelingen. dagen werd gehouden op De Punt aan te zijn geweest van het Ontwerpatelier Het atelier is onderdeel van het provinciale de Grevelingen. Twee dagen intensief de Grevelingen en dankt haar partners project de Zuid-Hollandse Vormgevings- brainstormen met een gezelschap van Groenservice Zuid-Holland, Nederlands prijs dat in 2008 West-Europa’s grootste specialisten uit verschillende disciplines: Instituut voor Ruimtelijke Ordening en zoutmeer de Grevelingen als thema had. landschap, water, ecologie, infrastructuur, Volkshuisvesting en DN Urbland voor de Studenten van de Zuid-Hollandse ontwerp- architectuur, kunst en toerisme. inspirerende samenwerking. opleidingen en young professionals die de laatste vijf jaar afstudeerden aan één van De deelnemers hebben zich onder andere Klaas Hoekstra deze opleidingen werden uitgenodigd deel gebogen over de manier waarop het land waarnemend directeur Kunstgebouw te nemen aan deze openideeën prijsvraag. en het water weer met elkaar kunnen worden verbonden en de wijze waarop De provincie Zuid-Holland steunde de potentie van het water kan worden met de vormgevingsprijs niet alleen uitgebuit (de onderwaterwereld zichtbaar de beginnende carrières van jonge maken en het creëren van Super- vormgevers maar leverde door de inzet dammen). Een ander belangrijk thema van de kunst- en ontwerpdisciplines dat was de identiteit van de Grevelingen: jaar ook een bijdrage aan de ontwikkeling Op welke manier kunnen de regionale van visie en beleid over de Grevelingen. cultuurhistorische kwaliteiten worden De jury constateerde onder andere gebruikt bij het verbinden van natuur met dat in veel ontwerpen economische, recreatie, wonen of werken? ecologische, recreatieve en andere omgevingsfactoren een rol speelden. De Met de ontwerpen uit het Atelier is naar gebruiksfunctie en de interactie tussen mijn mening een stap gezet op weg naar mens en natuur komt in veel ontwerpen een creatieve oplossing voor de toekomst terug als bepalende invalshoek. van de Grevelingen. Concrete aanbevelingen voor de korte en de lange termijn De ontwerpen van de (ex)studenten zijn hiervan het resultaat. vormden relevante referentiepunten bij

4 5 6 Conclusies en aanbevelingen

In het Grevelingen atelier (als onderdeel • ontwerpen voor het verbinden van zin) zijn voorbeelden hiervan. Gebruik van de Zuidhollandse Vormgevingsprijs) land en water die als thema hebben maken van en versterken van de natuur- is door verschillende ontwerpdisciplines, het ‘overstijgen’ van de dijken; lijke kwaliteiten in het gebied, het heldere landschapsarchitecten, architecten, • het verbinden en ontsluiten van de zoute water, de (voorgenomen inzet op) kunstenaars en ruimtelijk vormgevers kernkwaliteiten in het gebied door de estuariene dynamiek en de mogelijke in gezamenlijkheid gebrainstormd over middel van het inrichten van een coalities tussen natuur en cultuur, een de ruimtelijke opgave en kansen voor Rondje Grevelingen en het creëren andere. En met als complement de nog dit grote en complexe gebied. Dat heeft van een informatienetwerk; sluimerende potentie van de Deltawerken bijzondere resultaten opgeleverd en er • meer aandacht voor het onderwa- in het Grevelingengebied. De rijkdom van zijn nieuwe contacten gelegd tussen terleven (Grevelingen als grootste dit palet en de ideeën voor inkleuring en vakmensen met een soortgelijke focus. zoutwateraquarium) en aanbrengen van reliëf, krijgt nog extra • de ontwikkeling van een wellness- dimensie bij een mogelijk perspectief om Ideeën en cultuurconcentratie op De Punt. de beide dammen permeabel te maken en Opvallend in het Grevelingen atelier was zelfs deels te slechten (Grevelingendam), de grote eensgezindheid ten aanzien Rode draad waardoor verbindingen mogelijk worden van de ruimtelijke ontwikkelingsmoge- Uit het extract van de ideeën kan een met het Volkerak of de zee. lijkheden. Alle deelnemers zagen grote verhaal worden opgemaakt dat gaat kansen in het exploreren van de door over de wenselijke en haalbare toekomst Het verdient aanbeveling om dit verhaal de organisatie aangedragen thema’s: voor de Grevelingen. De contouren verder uit te werken en vorm te geven. water, land en de relatie tussen beide. van dat Grevelingenverhaal zijn geënt Wij denken daarbij aan het maken van De rijkdom en diversiteit aan ideeën op de potenties van de genius locii en een kaderplan waarin de wenselijke weerspiegelt de potenties van het gebied. de sociale context; de eilandcultuur. ontwikkeling voor de Grevelingen en Het gaat daarbij om concrete projecten, Verbeteren van de samenhang op het de aangrenzende eilanden Goeree- acties en ontwerpen voor plekken, maar niveau van de randen van het meer Overflakkee en Schouwen-Duiveland, ook om voorstellen voor het brengen van (rondje Grevelingen) is zo’n contour. op het gebied van toerisme, recreatie samenhang in de ontwikkeling van het Ook de relaties met het achterland, en en natuur (Eco 2 doelstelling), wonen gebied. Er zijn ook ideeën ontwikkeld die het gebruik maken van het aanwezige en werken worden gedefinieerd in een aansluiten bij het programma Zicht op de potentieel in de lokale gemeenschappen samenhangende ruimtelijke structuur. In Grevelingen. Het gaat daarbij om: (lokale kracht, in sociale en economische zo’n planstructuur kunnen de ideeën uit het

6 7 8 atelier en andere bronnen, in het bijzonder Vervolgacties een inspirerend kaderplan dat de Zicht op Grevelingen, ‘landen’ en een plek Concreet geven wij ten aanzien van het samenhang aangeeft; krijgen en met elkaar in verband worden proces de volgende aanbevelingen: • werk de ideeën uit als onderdeel van gebracht. • geef de komende maanden met dit kaderplan; behulp van ideeën uit het atelier • koppel dit gebiedsontwerp bijvoor- Lokale verbinding een impuls aan de discussie met de beeld aan het uitvoerings-, investe- De portee van het atelier is ook dat burgerij over de mogelijke nieuwe rings- en innovatieprogramma dat over concrete ontwikkelingsideeën een ontwikkelingen; eind 2009 wordt opgesteld. dialoog ontstaat en gesprekken worden • dat kan door aandacht aan het gevoerd met de burgers, ondernemers en atelier te besteden in het Greve- bestuurders rond de Grevelingen. Zonder lingendebat, dat in het komend (sociaal en economisch) draagvlak zullen voorjaar georganiseerd wordt. innovaties al gauw op onbegrip of verzet Bij het debat zullen betrokken stuiten. bestuurders (van gemeenten, water- Daarbij is het wel wenselijk dat er schappen en provincies) aanwezig een aantrekkelijk en samenhangend zijn; perspectief wordt geschetst, dat verder • aansluitend op het debat kan een gaat en concreter is dan het blauwe tentoonstelling worden georga- boek van de Ontwikkelingsvisie Zicht niseerd die langs de betrokken op de Grevelingen. Het mag niet blijven gemeenten reist. Hiervoor kunnen bij losse ideeën. Zij moeten onderdeel burgers en ondernemers worden zijn van het concept van economie & uitgenodigd. Er kunnen ook presen- ecologie en passen in de landschappelijke taties gegeven aan raadscommissies kwaliteiten en de cultuur van het gebied. en plaatselijke lokaliteiten. Deze Het genoemde kaderplan, dat zo mogelijk acties kunnen worden begeleid met in samenspraak met lokale partijen wordt een huis-aan-huis krant; opgesteld, kan hierin een belangrijke • breng de meest veelbelovende trekkersrol vervullen. ideeën uit het atelier en bestaande beleid- en plankaders bijeen in

8 9 10 Inhoudsopgave

Voorwoord 5 Bronvermelding 95 Colofon 97 Conclusies en aanbevelingen 7

1. Inleiding 13 Bijlagen: A Deelnemerslijst 2. Opgave 16 B Brochure ZHVP 2.1 Ontwikkeling van de delta 16 2.2 Visies voor Delta en Grevelingen 21

3. Inspiratie (dag 1) 25 3.1 Analyse 25 3.2 Thematiek 29

4. Ideeën (dag 2) 35 4.1 Grevelingenprofielen 35 4.2 Cultuurrecreatie 43 4.3 Superdam 47 4.4 Aquarium 57 4.5 Waterland 63 4.6 Lokale kracht 69 4.7 Groene dorpen 73 4.8 Grevelingenroutes 77 4.9 Stap naar de horizon 89

10 11 12 1. Inleiding

Aanleiding en doel oplossingsrichtingen en concrete project- Kunstgebouw Stichting Kunst en Cultuur voorstellen voor de integrale aanpak van Zuid-Holland heeft het initiatief genomen de opgaven voor de Grevelingen op de om een ontwerpatelier te organiseren, lange en korte termijn. Specifiek ging het waarbij deelnemers uit kunst- en ontwerp- om projecten die, in samenhang met de disciplines ideeën ontwikkelen voor de ecologie, bijdragen aan verbetering van Grevelingen; een groot zoutwater meer de economie van de Grevelingen. op de grens van Zuid-Holland en Zeeland. Aanleiding hiervoor was de Zuid-Hol- Vraagstelling landse Vormgevingsprijs 2008 (brochure De ontwikkeling van de Grevelingen zie bijlage B) die in het teken stond van kent anno 2008 een aantal problemen. diezelfde Grevelingen. Teruglopend toerisme en recreatie, Naast Kunstgebouw was Groenservice een afnemende economische groei en Zuid-Holland nauw betrokken bij het werkgelegenheid, vergrijzing en achter- ontwerpatelier. Groenservice Zuid-Holland uitgang van de waterkwaliteit, zijn de (GZH) is verantwoordelijk voor de grootste zorgen van de direct betrokken uitvoering van de Ontwikkelingsvisie Zicht partijen. op de Grevelingen die in 2006 is vastge- In de Ontwikkelingsvisie Zicht op de steld door het Natuur- en Recreatieschap Grevelingen zijn diverse opgaven gedefi- de Grevelingen. Zicht op Grevelingen nieerd voor de toekomstige ontwikkeling vormde het denkraam voor het atelier. Het van het gebied. De belangrijkste kansen Nirov (Nederlands instituut voor ruimtelijke worden gesignaleerd in het verbeteren ordening en volkshuisvesting) en DN van de relatie water-land en de kansen Urbland, bureau voor stedenbouw en voor (gecombineerde) toeristisch-recrea- landschapsarchitectuur, zijn gevraagd om tieve-ecologische ontwikkeling. Daarnaast de organisatie van het atelier op zich te doen zich mogelijkheden voor in de sfeer nemen. van duurzame energie, wonen en werken. Doel van het ontwerpatelier was te komen tot een aantal creatieve en inspirerende

12 13 vogeleiland beperkt toegankelijk

mosselfarm voor bezoekers LIJNEN DOOR HET LANDSCHAPvogeleiland voor bezoekers de beleving van water en land

? ? ontspannend landschap

natuurlijk landschap vogeleiland beperkt toegankelijk

avonturen landschap mosselfarm voor bezoekers

eetbaar landschap vogeleiland voor bezoekers

natuurlijk landschap

ontspannend landschap eetbaar landschap

vermakend landschap ontspannend landschap

Gescheiden Landschappen Verbindende lijnen in het landschap Thematische lijnen in het landschap Toegankelijk landschapnatuurlijk landschap Dijkmarks, oriëntatiepunten in het landschap De ringdijk om het Grevelingen Meer scheidt het water van het achter- Op interessante locaties worden verbindende zones aangelegd. De verbindingszones worden geplaatst op plekken met potentie. De natuur en het water moeten toegankelijker worden zonder schade De verbindende zones worden gemarkeerd met een ‘Dijkmark’. Een land. Hierdoor worden de veelzijdigheid van het landschap en de Dit creeërt een duidelijke ‘stopmoment’ waar iets te beleven valt. Aan elke zone wordt een thema verbonden. Hierdoor kunnen verschil- te veroorzaken. Door extra toegankelijke eilanden aanleggen kunnen object dat al van veraf is te zien en aangeeft dat er iets te beleven valt. mogelijkheden niet benut. Tevens kunnen bezoekers zich moeilijk Er komen voorzieningen voor verblijf in het achterland en in en aan het lende doelgroepen worden bedient. En is het mogelijk een ‘rondje avonturen landschapbezoekers de Grevelingen beter ervaren. Ook kunnen de eilanden De Dijkmark kan een uitkijktoren zijn of restaurant, maar heeft altijd oriënteren. Waar gebeurt wat, waar moeten we heen? water. De fysieke verbinding wordt, afhankelijk van de voorziening; op, Grevelingen’ te doen en een goede keuze te maken. zones verbinden. basisvoorzieningen als informatie en sanitair. door, in of over de dijk geplaatst. eetbaar landschap

natuurlijk landschap

ontspannend landschap eetbaar landschap

getijde energie museum met vermakend landschap onderwater ramen / zonnepanelendak / getijde museum en surferspier festivalzaal watersporters gezinnen noordzeestrand surfers pier en containershotel

Slikken Spa en Grevelingen Natuureducatie centrum vogelbroed eiland Slikkenvlonders en Informatie-Vogel uitkijktoren

Ontspannend Landschap natuureducatie centrum Slikken Spa - Natuurcentrum- Ecolodges Slikken Spa en Ecolodges Ter hoogte van de Punt, locatie van het huidige informatie centrum getijden modderpoel / zoutbaden / algenpacking waterpark met ecolodges komt een Thema zone ontspanning. In het Ecologische Spal ecentrumve nkans genieters men baden in zout en zoet water, algenpackings en modderbaden nemen. Energie is afkomstig uit de getijdencentrale. Het gebouw van het Natuurcen- trum is open en uitnodigend en loopt over in de Slikken Spa. Het waterpark met Ecolodges zijn mileuvriendelijke vakantiehuisjes in een overloop gebied. Hierdoor ontstaat nieuwe natte natuur

Doelgroepen: levensgenieters - natuurliefhebbers - gezinnen

vogel informatietoren Natuur en Vogel observatie beperkt toegankelijk gebied met natuurpas natuurliefhebbers speelbos met vogel-klimhutten vogelbroedeiland met slaap-observatiehutten

zeilvlotten voor overtocht slikken vlonders

Mossel Info en Eethuis

vogeleiland voor bezoekers de beleving van water en land Winnende inzending ZHVP: LIJNEN DOOR HET LANDSCHAP Lijnen door het Landschap, Suzanne Loen

? ? ontspannend landschap natuurlijk landschap vogeleiland beperkt toegankelijk avonturen landschap van de ideeën uit het atelier en bestaande mosselfarm voor bezoekers Aanpak Vervolg beleid- en plankaders bijeen worden eetbaar landschap In het ontwerpatelier werkten kunstenaars De initiatiefnemers van het Greve- vogeleiland voor bezoekers en ontwerpende disciplines samen om lingen atelier hebben de intentie om gebracht. De initiatiefnemers en organisa- natuurlijk landschap tot projectvoorstellen te komen. Er deden de resultaten van het atelier verder te toren, Kunstgebouw en GZH, hebben de ontspannend landschap intentie uitgesproken om de deelnemers eetbaar landschap professionals mee, young professionals brengen. Daartoe zullen de ideeën en en studenten van de ontwerpopleidingen projectvoorstellen breed aandacht krijgen aan het ontwerpatelier bij die uitwerking te vermakend landschap ontspannend landschap Willem de Kooning Academie (WdKA) en en bij lokale en regionale partijen voor betrekken. Gescheiden Landschappen Verbindende lijnen in het landschap Thematische lijnen in het landschap Toegankelijk landschapnatuurlijk landschap Dijkmarks, oriëntatiepunten in het landschap De ringdijk om het Grevelingen Meer scheidt het water van het achter- Op interessante locaties worden verbindende zones aangelegd. De verbindingszones worden geplaatst op plekken met potentie. De natuur en het water moeten toegankelijker worden zonder schade De verbindende zones worden gemarkeerd met een ‘Dijkmark’. Een land. Hierdoor worden de veelzijdigheid van het landschap en de Dit creeërt een duidelijke ‘stopmoment’ waar iets te beleven valt. Aan elke zone wordt een thema verbonden. Hierdoor kunnen verschil- te veroorzaken. Door extra toegankelijke eilanden aanleggen kunnen object dat al van veraf is te zien en aangeeft dat er iets te beleven valt. Grafisch Lyceum Rotterdam. De laatsten het voetlicht worden gebracht. Dit gebeurt mogelijkheden niet benut. Tevens kunnen bezoekers zich moeilijk Er komen voorzieningen voor verblijf in het achterland en in en aan het lende doelgroepen worden bedient. En is het mogelijk een ‘rondje avonturen landschapbezoekers de Grevelingen beter ervaren. Ook kunnen de eilanden De Dijkmark kan een uitkijktoren zijn of restaurant, maar heeft altijd oriënteren. Waar gebeurt wat, waar moeten we heen? water. De fysieke verbinding wordt, afhankelijk van de voorziening; op, Grevelingen’ te doen en een goede keuze te maken. zones verbinden. basisvoorzieningen als informatie en sanitair. door, in of over de dijk geplaatst. waren gevraagd op basis van hun goede in eerste instantie door de resultaten te Leeswijzer eetbaar landschap resultaten in de genoemde Zuid-Hollandse presenteren op het Grevelingendebat Dit rapport is opgebouwd uit de volgende natuurlijk landschap Vormgevingsprijs. De namen van de waar de betrokken bestuurders van onderdelen: ontspannend landschap deelnemers zijn opgenomen in de bijlage gemeenten, waterschappen en de Allereerst is er een beeld gegeven van de eetbaar landschap van dit verslag. provincies Zeeland en Zuid-Holland bij ontwikkeling van de delta en de huidige getijde energie museum met vermakend landschap onderwater ramen / Om de deelnemers te inspireren zijn aanwezig zullen zijn. Dit debat vindt plaats problematiek van de delta. Vervolgens zonnepanelendak / getijde museum en surferspier festivalzaal enkele inleidingen gehouden. Verder in de eerste helft van 2009. Nadat het is uiteen gezet hoe de belangrijkste watersporters waren er diverse sectordeskundigen Grevelingendebat heeft plaats gehad, zal visiedocumenten deze problematiek gezinnen noordzeestrand surfers pier en containershotel aanwezig die tijdens het atelier konden er een tentoonstelling rondtrekken door benaderen. Het Grevelingenatelier worden geraadpleegd. het gebied waarvoor onder andere de is opgebouwd in navolging van deze Het ontwerpatelier kende drie blokken: lokale middenstand en betrokken burgers documenten. Het resultaat van het • atelier I; de eerste dag waarin worden uitgenodigd. Deze tentoonstelling atelier is een aantal schetsideeën voor ambities en kansen en kansen wordt begeleid met een huis-aan-huis de -ruimtelijke en economische- ontwik- Slikken Spa en Grevelingen Natuureducatie centrum vogelbroed eiland Slikkenvlonders en Informatie-Vogel uitkijktoren zijn onderkend en opgaven zijn krant. Mogelijk worden ook presentaties keling van de Grevelingen. Deze ideeën gedefinieerd; gegeven aan raadscommissies en worden beschreven en geïllustreerd met • atelier II; een tweede dag waarin plaatselijke lokaliteiten. Afhankelijk van tekeningen uit het atelier. Tot slot zijn er de opgaven zijn uitgewerkt in de reacties op de verschillende ontwerp- een aantal conclusies en aanbevelingen geformuleerd op basis van de uitkomsten Ontspannend Landschap concrete projectvoorstellen; suggesties zal een vervolg worden natuureducatie centrum Slikken Spa - Natuurcentrum- Ecolodges Slikken Spa en Ecolodges • verslaglegging en evaluatie; georganiseerd voor de verdere uitwerking van het atelier. Ter hoogte van de Punt, locatie van het huidige informatie centrumlevensgenieters getijden modderpoel / zoutbaden / algenpacking waterpark met ecolodges komt een Thema zone ontspanning. In het Ecologische Spa centrum kan Een samenvatting van deze rapportage men baden in zout en zoet water, algenpackings en modderbaden nemen. waarin de oogst van het atelier is van ideeën die levensvatbaar worden Energie is afkomstig uit de getijdencentrale. Het gebouw van het Natuurcen- trum is open en uitnodigend en loopt over in de Slikken Spa. Het waterpark wordt gepubliceerd in de ‘Grevelingen- met Ecolodges zijn mileuvriendelijke vakantiehuisjes in een overloop gebied. beschreven (deze rapportage). geacht. Mogelijk wordt een overkoepelend Hierdoor ontstaat nieuwe natte natuur kaderplan ontwikkeld waarin een selectie krant’, die na het Grevelingendebat Doelgroepen: levensgenieters - natuurliefhebbers - gezinnen verschijnt. 14 15

vogel informatietoren Natuur en Vogel observatie beperkt toegankelijk gebied met natuurpas natuurliefhebbers speelbos met vogel-klimhutten vogelbroedeiland met slaap-observatiehutten zeilvlotten voor overtocht slikken vlonders

Mossel Info en Eethuis

2. Opgave 2.1 De ontwikkeling van de Delta*)

Voor de nodige achtergrondinformatie en Van de ijstijd tot de middeleeuwen termeer met waterplanten. De waterplanten inspiratie zijn enkele inleidingen verzorgd In de ontstaansgeschiedenis van de delta zorgden voor een totale vervening van het over de situatie van de Grevelingen: de sinds de laatste ijstijd zijn opeenvolgende gebied. Vanaf het begin van de jaartelling geschiedenis van de Delta, de (complexe) trans- en regressieperioden te herkennen. breekt de strandwal op verschillende problematiek en de kansen die zijn Rond 4500 voor Chr. overstroomt de delta plaatsen door waardoor grootschalige gesignaleerd voor met name economisch van Zuidwest-Nederland voor een groot veenverdrinking plaatsvindt. Rond 350 na herstel van de Grevelingen e.o.. De deel als gevolg van zeespiegelstijging. Chr. staat het gebied weer nagenoeg geheel namen van de inleiders zijn vermeld bij de Kort daarna ontwikkelt zich ter hoogte onder invloed van de zee. De restanten van verschillende bijdragen. van de huidige duinenrij een zandige de oude strandwal en de nieuwe opslib- strandwal, waardoor de delta zich ontwik- bingen die zijn ontstaan na de veenver- kelde tot een afgeschermde lagune. In drinking, zijn vanaf de vroege Middeleeuwen het rustige water kon het slib bezinken, stukje voor stukje bedijkt en afgeschermd waardoor rond 3100 voor Chr. de lagune *) Lezing verzorgd door Ies de Vries; Deltares. De van het water. Buiten de dijkringen ging de tekst is mede ontleend aan het Ruimtelijk Kwali- bijna was volgeslibd. De strandwal sloot opslibbing verder en door nieuwe indijkingen teitskader voor het Volkerak Zoommeer (december zich steeds meer en achter de gesloten groeiden de eilanden steeds verder aan. 2008). strandwal ontstond een groot zoetwa-

16 350 n. Chr. 1000 n. Chr.

Van horizontale naar verticale nog ondiep. Onverwachte gebeurtenissen zeearmen en vooral voor Westerschelde komberging en watersnoodrampen deden zich en de Oosterschelde. De vergroting van Vóór de bedijking was de delta, zoals wij waarschijnlijk niet voor. de getijde slag had ook tot gevolg dat de die nu kennen waarschijnlijk één grote De bedijking had tot gevolg dat de kans op overstromingen sterk toenam. plaat van zand, slib, schorren en slikken. zee en de getijde slag zich noodge- De paradox is dat de bedijking en ander De zee strekte haar invloed uit over een dwongen moest beperken tot de niet menselijk ingrijpen in het systeem de groot deel van het gebied, niet gehinderd bedijkte zeearmen. Doordat eenzelfde risico’s in de Delta alleen maar hebben door obstakels als onze huidige dijken hoeveelheid zeewater in een beperkter vergroot en rampen als het ware werden en dammen. De uitgestrektheid van volume moest worden geborgen nam de opgeroepen. De huidige deltawateren zijn die invloed resulteerde in een beperkte amplitude van de getijde slag sterk toe. met andere woorden het resultaat van een getijde slag; circa 0,5 tot 1,0 m. De zee Gevolg van deze verticale komberging toevallige reeks gebeurtenissen, waarbij drong diep het land binnen maar was was dat uitschuring plaats vond van natuurlijke, trage processen en menselijk nauwelijks bedreigend doordat het volume de zeearmen. De vroegere ondiepten handelen (digging, draining, dredging, zich gelijkmatig en geleidelijk over een in de zeearmen en de kreken hebben diking) hebben geresulteerd in een ritme groot gebied kon verspreiden (horizontale plaats gemaakt voor diepe tot zeer diepe van rampen. komberging). Zeearmen waren daardoor geulen. Dit geldt voor alle (voormalige)

16 17 1700 n. Chr. 2000 n. Chr.

De Deltawerken getijdenbeweging. Het sedimentatie en ongedaan worden gemaakt. Wanneer De deltawerken, ontwikkeld na de laatste erosieproces is uit evenwicht: er is sprake gekozen zou worden om de deltawateren grote watersnoodramp in 1953,luidden van zandhonger; aanwas en opslibbing weer open te maken naar elkaar en naar een nieuw tijdperk in voor de Zuidweste- nemen af door het verdwijnen van de zee, zou dat betekenen dat de gehele lijke delta. Het watersysteem veranderde getijden, de erosie en oeverafslag door de delta weer aan gevaren van overstroming van een samenhangend stelsel getijden- golven niet. Het zoute water zakt onder wordt bloot gesteld. Om rampen als in wateren in afzonderlijke en gescheiden het zoete water (stratificatie/ gelaagdheid) 1953 te voorkomen moet een radicale waterbekkens, geïsoleerd van rivier en en door het verdwijnen van de getijden transitie plaats vinden: het systeem moet zee. Het vroegere, dynamische landschap wordt de onderste, zoute laag niet meer dan worden teruggeschakeld van verticale is verstard. In grote delen van de delta is ververst. De verschillende sluizen tussen naar horizontale komberging. In dat de getijdeninvloed verdwenen. Door de Rotterdam en Antwerpen kosten de scenario echter moet de delta voor meer vastlegging en verstoring van het systeem scheepvaart veel tijd. dan 1000 jaar ontruimd worden….. Dit lijkt doen zich verschillende problemen voor Om deze problemen aan te pakken geen realistische keuze en dus komt het : verschillende waterbekkens hebben te gaan steeds luider stemmen op om de handelingsperspectief voor de toekomst veel of juist te weinig voedingsstoffen estuariene dynamiek te herstellen. De in feite neer op ‘pappen en nathouden’ en in het water. Allerlei verontreinigingen geschiedenis is echter niet vrijblijvend en doorgaan met het verkleinen van de kans bezinken door het wegvallen van de de verstarring kan niet zonder gevolgen op rampen. De speelruimte voor ‘herstel

18 land t.o.v. de zeespiegel 1000 n. Chr. land t.o.v. de zeespiegel 2000 n. Chr.

van de dynamiek’ is daarom heel klein. de delta te maken met nattere en drogere gebruik (zoetwatervoorziening, behoud Het enige, reële perspectief voor de Delta seizoenen en toenemende stormen. land) en opvangen van veranderingen in lijkt een scenario met een beperkte getijde Hierdoor is er soms sprake van zeer de scheepsvaart. slag (gedempte estuariene dynamiek) en hoge, en soms van zeer lage afvoer van een blijvend waken over onze veiligheid zoet water. Een hoge afvoer in combinatie door de deltawerken. met hoge waterstanden op zee zorgt voor veiligheidsproblemen. Lage afvoeren en Trends en ontwikkelingen een stijgende zeespiegel zorgen voor Naast de directe gevolgen van de delta- verzilting. Natura 2000 stelt hoge eisen werken is er nog het klimatologische aan de delta. En schepen (zowel beroeps vraagstuk en zijn er andere ontwikke- als privé) worden steeds groter. Dit vraagt lingen waar de delta mee te maken heeft meer capaciteit van de sluizen. en in toenemende mate krijgt. Door een Deze vraagstukken kunnen worden stijgende zeespiegel tegenover de vaste vertaald in een aantal opgaven voor de waterpeilen, is de spuicapaciteit van de toekomst van de delta: verschillende sluizen in de toekomst niet bescherming tegen overstromingen, voldoende. Door klimaatverandering krijgt herstel van ecologie, waarborgen van

18 19 foto uit ZOG

20 2.2 Visies voor Delta en Grevelingen

Om oplossingen te bieden voor de vele gemaakt moeten worden. Dat kan goed Grevelingen (2006, Natuur- en Recreatie- en complexe vraagstukken in de Delta zijn voor de veiligheid op lange termijn schap de Grevelingen) is een visie op de wordt hard gewerkt aan visievorming en het biedt daarnaast kansen voor toekomst van de Grevelingen geschetst. en planstudies. Hieronder worden twee meervoudig ruimtegebruik”. In hoofdlijnen wordt er gesteld: visies voor de Delta en de Grevelingen “Natuur gaat in deze visie samen met uitgelicht: De Delta in Zicht en Zicht op In de visie Delta in Zicht worden ook de opwekking van duurzame energie de Grevelingen. ideeën geopperd om weer rivierwater naar en haar ecologische en economische de Oosterschelde en de Grevelingen te effecten. Economische activiteiten Delta in Zicht laten stromen, waardoor hier weer een worden gecombineerd met natuurgerichte In het visiedocument ‘De Delta in Zicht’ natuurlijke overgang ontstaat tussen zoet vrijetijdsbesteding, verblijven en wonen. (2003, Deltaraad) wordt een zoekrichting en zout. Ook wordt bijvoorbeeld het idee Zo kan de Grevelingen in de toekomst beschreven voor de oplossing van genoemd om een verbinding te maken dé blauwgroene aanjager van duurzame de problemen die op de deltawateren tussen de Oosterschelde en de Wester- energie in de delta worden. Een drijvende afkomen en de kansen die daarbij schelde of om achter de huidige waterke- kracht achter een duurzame en vitale gegrepen kunnen worden. De visie luidt; ringen op termijn verbrede waterkeringen eilandeconomie in een ecologisch Van Mozaïek naar Aquarel. De harde te realiseren. gezonde omgeving.” grenzen tussen de deltawateren onderling en tussen de deltawateren en de rivieren, Zicht op de Grevelingen *) In Zicht op de Grevelingen zijn diverse de Noordzee en het land worden in Naast de genoemde vraagstukken voor (sectorale) opgaven gedefinieerd voor de de visie vergeleken met een mozaïek. de delta als geheel kent de Grevelingen toekomstige ontwikkeling van het gebied. Volgens de visie ligt het antwoord op de ook een aantal andere, met name sociale, Er wordt ingezet op een duurzaam herstel ontwikkelingen in het minder hard maken economische en ecologische problemen. van de estuariene dynamiek in de Greve- van de grenzen: “de Delta moet meer op Teruglopend toerisme en recreatie, lingen, gekoppeld aan de economische een aquarel gaan lijken. Dat betekent een afnemende economische groei en dynamiek in het gebied. Concreet wordt met name dat de Deltawateren weer een werkgelegenheid, vergrijzing en achter- een bescheiden terugkeer van het getij overgangsgebied tussen de rivieren en uitgang van de waterkwaliteit, zijn de (tot maximaal 1 meter) voorgesteld. de Noordzee zou moeten worden: een grootste zorgen van de direct betrokken Hiermee verandert de Grevelingen o.a. in estuarium. (…) Tegelijkertijd zou ook de partijen. een kraamkamer voor de Noordzee. De overgang van water en land minder hard In de Ontwikkelingsvisie Zicht op de rust, ruimte en weidsheid van de eilanden

20 21 22 is van grote recreatieve betekenis voor uitnodigt tot een ‘natte wandeling’. steden als Rotterdam en Antwerpen. Om Het ontwerpatelier voor de Grevelingen deze unique sellingpoints te garanderen, sluit aan bij één van de ideeën uit de Zicht moeten landschappelijke en natuur- op Grevelingen voor de concretisering van waarden volgens Zicht op de Grevelingen de visie. In de visie worden ateliersessies duurzaam worden beheerd. De delta is genoemd als middel om ‘innovativiteit en van oudsher een dynamisch woon- en ruimtelijke, architectonische vormgeving werkgebied, waar mensen samen met te waarborgen en te faciliteren’. het water leven. Sinds de deltawerken is er een strenge scheiding tussen water en *) Lezing verzorgd door Siemco Louwerse; GZH. land. Meer contact tussen water en land De tekst is mede ontleend aan de website www. zorgt voor meer economische en culturele zichtopdegrevelingen.nl. dynamiek. Oevers en dijken kunnen overal toegankelijk en aantrekkelijk worden gemaakt. Om de visie handen en voeten te geven wordt een aantal toekomstbeelden geschetst. Er wordt geopperd om de Brouwersdam door te ontwikkelen als internationaal bekend, toeristisch- recreatief bouwwerk, of om een drijvende belevingseilandengroep voor de Grevelingendam te ontwikkelen met internationale architectonische waarde. Er wordt gesproken van kleinschalig wonen op landgoederen nabij het boerenbedrijf. De dijk verpakt in een aantrekkelijk landschap, een soepele overgang naar buitendijkse natuur in een gebied dat

22 23 zwak

24 3. Inspiratie (dag 1)

Op 12 december 2008 en 9 januari eens gehoord van Bruinisse en 2009 zijn twee ateliersessies gehouden Brouwershaven maar Dreischor? Of over de toekomst voor de Grevelingen. Zonnemaire? Of….. Er is gewerkt met een viertal thema’s, • Ontoegankelijk en onzichtbaar. Het waaruit op de eerste atelierdag ideeën water is alleen vanaf de dammen zijn ontwikkeld (hoofdstuk 3), die op de goed bereikbaar. Vanaf de eilanden 2e atelierdag zijn vertaald in ideeën en overheerst het afkeren van het water. projectvoorstellen (hoofdstuk 4). Opgave Het lokale leven speelt zich af achter daarbij was om de projectvoorstellen te de hoge dijken, terwijl waterrecre- voorzien van een zo mogelijk meerduidig anten aan de andere kant van de en multifunctioneel karakter. dijk zeilen en surfen. Tussen beide bestaat nauwelijks relatie. 3.1 Analyse • Weinig voorzieningen. Het vertier Een rondje Grevelingen leert dat het bevindt zich in en om jachthavens en gebied te kampen heeft met een aantal vakantieterreinen. Je komt voor de zwakke punten. Daarnaast zijn er kwali- watersport of niet. Voor kinderen is teiten waarop kan worden ingespeeld. Op er weinig te beleven. De recreatieve de 1e atelierdag is de navolgende analyse routestructuren laten veel te wensen met sterktes en zwaktes van de Greve- over. Dijken zijn weinig begaanbaar lingen door DN Urbland gepresenteerd gemaakt. aan de deelnemers. • Ongenaakbaar. Het landschap biedt weinig beschutting. Het beeld in Zwakke punten de kleipolders wordt bepaald door De Grevelingen kent een aantal zwakke eilanden van boerenerven met aan kanten: de einder lange populierenrijen langs • Leeg en onbekend. Het gebied dijken. De grens tussen water en land is zeer dun bevolkt en heeft is scherp met nauwelijks plek om te nauwelijks enige bekendheid. verblijven. De dammen zijn harde Wellicht hebben we wel barrières die de Grevelingen afsluiten

24 25 sterk

26 van de zee en van (estuariene) onder water). dynamiek. • Ruimte en rust. Veel mogelijkheden • Saai, eenvormig en gedateerd. (in potentie) om te ontspannen zo De openbare recreatieve voorzie- dicht bij huis (de stad). ningen zijn van een grote middel- • Potenties. Onontdekte en ongekende matigheid. De recreatieoevers mogelijkheden voor energiewinning, lijken alle op elkaar; de vakantie- voor unieke recreatie- en natuur woningen staan hutje mutje naast concepten, en voor nieuwe en gewilde elkaar. Ondanks de pogingen vormen van wonen aan of bij het tot variatie en architectuur met water. couleur locale zijn de woningen monotoon. Er is weinig ingespeeld op specifieke landschappelijke kenmerken.

Sterke punten De Grevelingen heeft ook een aantal sterke kanten: • Het is het grootste zout water meer in West-Europa. • Helder water. En daardoor één van de belangrijkste gebieden voor de duiksport. • Goed bereikbaar. 40 min rijden vanaf de grotere stedelijke agglo- meraties als Rotterdam, Bergen op Zoom/Rozendaal en Antwerpen. • Natuur. In de vorm van slikken, natuureilanden en fauna (op en

26 27 land - water water land identiteit

28 3.2 Thematiek ingestoken worden: recreatie, natuur, Vanuit het thema Water zijn de volgende Ter inspiratie voor de deelnemers is vooraf cultuur, landschappelijk beeld, wonen/ ideeën naar voren gekomen: een aantal opgaven gedefinieerd die verblijven, etc. • Aquarium. De Grevelingen wordt vanuit een viertal invalshoeken of thema’s Vanuit het thema Land – Water zijn de ontwikkeld vanuit het concept zijn beschreven. De thema’s en ideeën volgende ideeën naar voren gekomen: “de Grevelingen; het Grootste die hieruit zijn ontwikkeld zijn hieronder • Grevelingenprofielen. De overgang Aquarium ter Wereld”. De beschreven. tussen land en water wordt onderwaterwereld wordt verder opnieuw ingericht zodat de relatie ontwikkeld en vormt een belangrijk 1. Land – water tussen beide wordt versterkt en identiteitsbepalend onderdeel van De dorpen en bewoners rondom het de economie van de eilanden de Grevelingen; meer staan nu vooral met de rug naar profiteert van de kwaliteiten van • Superdam(men). De dammen het water gekeerd. Historisch is het water het water; worden in dit idee opgevat als bedreigend en dat is fysiek vertaald in • Cultuurrecreatie. De Grevelingen centra voor de (economische) de dijken en dammen. Die twee kanten biedt ruimte voor kunst en cultuur ontwikkeling van de Grevelingen. zijn ook bijzondere karakteristieken en in relatie tot natuur en ecologie. Hier wordt het programma gecon- aanknopingspunten voor planontwikkeling. centreerd en wordt het publiek De dijken zijn de achterkanten, terwijl de naar toegetrokken. dammen juist voorkanten zijn. Vanaf de 2. Water dammen wordt het gebied ontsloten. Hier Het grote water van de Grevelingen 3. Land bevinden zich ook de meeste openbare heeft een aantal karakteristieken die Het land rondom de Grevelingen bestaat oevers en recreatieve voorzieningen. kunnen worden uitgebuit. Zo is er de uit (schier)eilanden. Lange tijd zijn ligging tussen de zee (Brouwersdam en Zeeland en de Zuid-Hollandse eilanden Door het land en het water met elkaar te Grevelingendam) en het zoete water van slecht bereikbaar geweest. Hierdoor confronteren en te verbinden ontstaan het Volkerak. Typerend zijn verder de zijn de eilanden ‘leeg’ gebleven, is de kansen op het gebied van wonen, soms grote eilanden in het water, waarvan plaatselijke economie eenzijdig gericht op recreatie en natuur. Dit biedt perspec- enkele zeer dicht bij de kust liggen. De de landbouw en is de cultuur sterk gericht tieven om de economische en ecologische meeste eilanden zijn beperkt toegankelijk. op de eigen inwoners. Met de verbeterde achteruitgang tegen te gaan. Verbindingen Wellicht zij er mogelijkheden om meer bereikbaarheid (dammen/ N wegen) kunnen vanuit diverse uitgangspunten gebruik te maken van het water. zijn ook de kansen voor ontwikkeling

28 29 ??? foto

30 toegenomen. Door de leegte zijn er veel 4. Identiteit • Grevelingenroute(s); Een centrale mogelijkheden voor ontwikkeling. De Grevelingen mist een sterk gezicht. route of een netwerk van routes Vanuit het thema Land zijn de volgende Het grote zout watermeer is in potentie vormt de drager van de ontwik- ideeën naar voren gekomen: een sterk merk, maar voor wie? De vraag kelingen bij de Grevelingen. De • Waterland. Meer water in het land naar de identiteit roept een zoektocht informatievoorziening gekoppeld en meer land in het water. Beide op naar nieuwe functionele verbanden aan deze route(s) is van doorslag- werelden worden weer meer en concepten die natuur verbinden met gevend belang in de ontwikkeling met elkaar verweven zodat de nieuwe vormen van recreatie of wonen en van de lokale economie; economie van de eilanden kan werken. Hoe zou het zijn als de Greve- • Stap naar de horizon. In antwoord profiteren van de kwaliteit van het lingen wordt omgevormd tot bijvoorbeeld op het ongenaakbare karakter van water; de Hollandse Everglades? Of zijn de het gebied wordt het ontwikkeld • Lokale Kracht. Veel meer dan nu huidige karakteristieken te beperkt om de volgens het concept “Veilig worden de lokale bevolking en Grevelingen (inter)nationale bekendheid op avontuur”. Oriëntatie en de bestaande kernen betrokken te geven. Moet er een nieuwe functie in beschutting zijn kernbegrippen. bij economische ontwikkeling in worden ontwikkeld (wereldtentoonstelling/ Het gebied wordt ruimtelijke relatie tot de Grevelingen. Gebied- bijzondere olympische sport?). Zijn er ontwikkeld volgens het principe seigen producten, ambachten en slimme marketingtechnieken om de van de Engelse landschaps- tradities worden een belangrijke Grevelingen op de kaart te zetten? En parken. Landmarks en zichtlijnen drager van de nieuwe economie; als de Grevelingen niet als geheel kan worden zorgvuldig gecomponeerd • Groene dorpen. Bestaande dorpen worden gedefinieerd zijn er dan deelge- waardoor de herkenbaarheid worden verrijkt door rondom bos bieden te onderscheiden, bijvoorbeeld in toeneemt en het gebied als en beplanting aan te leggen. de buurt van de dammen en kunnen die eenheid beleefd wordt. Dit biedt bescherming tegen het gebieden een sterk eigen gezicht krijgen? soms gure klimaat en geeft ruimte Vanuit het thema Identiteit zijn de aan nieuw recreatief, toeristisch volgende ideeën naar voren gekomen: programma.

30 31 inspiratie

32 inspiratie

32 33 getijde energie museum met onderwater ramen / zonnepanelendak / getijde museum en surferspier festivalzaal watersporters gezinnen noordzeestrand surfers pier en containershotel

Slikken Spa en Ecolodges natuureducatie centrum levensgenieters getijden modderpoel / zoutbaden / algenpacking waterpark met ecolodges

getijde energie museum met onderwater ramen / zonnepanelendak / getijde museum en surferspier festivalzaal watersporters gezinnen noordzeestrand surfers pier en containershotel

getijde energie museum met onderwater ramen / zonnepanelendak / getijde museum en surferspier festivalzaal watersporters gezinnen noordzeestrand vogel inforsmurafetiersto prieenr en containershotel Natuur en Vogel observatie beperkt toegankelijk gebied met natuurpas natuurliefhebbers speelbos met vogel-klimhutten vogelbroedeiland met slaap-observatiehutten

zeilvlotten voor overtocht slikken vlonders

Slikken Spa en Ecolodges natuureducatie centrum levensgenieters getijden modderpoel / zoutbaden / algenpacking waterpark met ecolodges

Mossel Info en Eethuis

Eetbaar Landschap eettafel met streekproducten/ gezinnen en volwassenen Bed & Breakfast bij DE BOER mosselpontje hangcultuur voor de mosselpluk kweekmossel eiland bij laagwater zeekraal en zeesla plukveld plukakkers bij de boer vogel informatietoren Natuur en Vogel observatie beperkt toegankelijk gebied met natuurpas natuurliefhebbers speelbos met vogel-klimhutten vogelbroedeiland met slaap-observatiehutten

zeilvlotten voor overtocht slikken vlonders

vogel informatietoren Natuur en Vogel observatie beperkt toegankelijk gebied met natuurpas natuurliefhebbers speelbos met vogel-klimhutten vogelbroedeiland met slaap-observatiehutten 34

zeilvlotten voor overtocht slikken vlonders

Mossel Info en Eethuis

4.1 Grevelingenprofielen

Idee De overgang tussen land en water wordt opnieuw ingericht zodat de relatie tussen beide wordt versterkt en de economie van de eilanden profiteert van de kwaliteiten van het water.

Uitwerking De overgang van land naar water wordt rond de Grevelingen nagenoeg overal gekenmerkt door hoge, dominante dijken die alle visuele relatie en in veel gevallen ook de functionele relatie tussen het water en het achterland tegen houden. In veel gevallen kan de dijk in verband met de veiligheid van het achterland niet geslecht worden. Om de relatie tussen het water en het achterland te versterken is het daarom van cruciaal belang om slimme manieren te vinden om de barrière die de dijken vormen te slechten. Hiertoe zijn een aantal ontwerpprincipes voor de (her)richting van dijken bedacht.

34 35 contactmomenten

36 Op de meeste plekken langs de Greve- • Achter of over de dijk heen lingen is het water van het achterland bouwen. afgesloten door een hoge dijk. Om deze • Uitkijkpunten toevoegen (bijvoor- barrière te slechten worden de dijken op beeld weg, vrijstaande toren of strategische locaties opnieuw ingericht. wandelroute) De ambitie voor de overgang van land • Tussen twee dijken een terp naar water is om de toegankelijkheid te maken vergroten en de interactie tussen land en • Een pier aanleggen (vanuit water en mens en natuur te bevorderen. het water of vanuit het land). Voor de beleving van de overgang en Deze pier kan gebruikt worden de diversiteit van het gebied wordt het als aanlegplek voor boten, als contrast tussen de ongerepte natuur aan duikeiland, als ontsluiting voor de waterzijde van de dijk en het geculti- paalwoningen of als wandelroute. veerde achterland in stand gehouden. • Een schans aanleggen (voor en/ of Er zijn diverse vormen van de nieuwe achter de dijk) dijken mogelijk. • Drijvende constructies ontwikkelen langs de dijk.

referentiebeelden

36 37 pilotprojecten

38 Het is van belang dat de ontwikkeling van de nieuwe dijken wordt gestart met een aantal pilotprojecten vlakbij bestaande dorpen. De functies die op of aan of in de dijk worden gevestigd dienen in te spelen op de behoeften van de bezoekers/ gebruikers van de regio. Om de economische dynamiek verder te vergroten kunnen impulsen worden gezocht die aansluiten bij het karakter van de regio.

referentiebeelden

38 39 model ‘schiereilanden en baaien’ model ‘balkons’

model ‘Nieuw getijde natuurrand met terpen – eilanden –scharrel kreken’

transformatiemogelijkheden dijken voorbeelduitwerking ‘scharrelkreken’ 40 Er zijn een aantal modellen ontwikkeld Model ‘Nieuw getijde natuurrand met • Met deze nieuwe getijde voor de mogelijkheden die de dijken terpen – eilanden –scharrel kreken’ natuurrand wordt de oorspron- bieden om te komen tot een verbetering • In dit model wordt gezocht naar kelijke oevercondities zichtbaar van de land-water relatie en beleving van meer diversiteit in de waterranden; gemaakt: er wordt een ecologisch het meer. • De huidige zeedijk blijft in tact en en economisch unieke en kansrijke de transformatie vindt plaats aan ECO 2 - rand gevormd; Model ‘balkons’, wonen op en in de dijken de waterkant, dus voor de dijken; • De beleving van het water bestaat • Met plaatselijke verbredingen van • De terpen/ eilanden kunnen niet meer alleen uit zichtre- de dijken (landinwaarts of naar thematische invullingen krijgen of laties, het water is toegankelijk, het water toe) worden ‘balkons’ zij vormen dorpen op het water; waadbaar en biedt avontuur en gevormd; • Op de verlaagde oevers ontstaat natuurbeleving. • Op de verbrede dijken kan een brede zone nat natuur met gebouwd worden met uitzicht op lagunes, kreken, inhammen, het water. natuurlijke havens, scharrel- gronden, wadplaatsen. Model ‘Schiereilanden en baaien’ • Beleving water verder maxima- Voorbeelduitwerking ‘Scharrelkreken’ aan liseren door de lengte van de een oever van Grevelingen waterrand te vergroten; • Voor de bedijking was het Greve- • Op de schiereilanden (op lingenmeer grotendeels getijde dijkniveau) kan gewoond worden; natuur met eilanden, zandbanken, • Tussen de schiereilanden ontstaan kreken; baaien, met luwteplekken.

40 41 42 4.2 Cultuurrecreatie

Idee De Grevelingen biedt ruimte voor kunst en cultuur in relatie tot natuur en ecologie.

Uitwerking Ontwikkel ‘De Punt’ tot een ‘vrijplaats’ voor kunst (land art), cultuur en natuur. De Punt is gelegen op de scheidslijn tussen de gecultiveerde eilanden en het natuurlandschap van de Grevelingen en de eilandjes. De plek leent zicht daarom voor ontwikkeling van het Natuur- & Cultuurpark ‘De Punt’. Het park is seizoensonafhan- kelijk en de ecologische kwaliteiten van het gebied zijn zichtbaar gemaakt. In het gebied wordt het spanningsveld tussen tegen- overgestelde waarden benadrukt en als rode draad van het gebied gezien. Het is als het ware een ‘cross over’ zone tussen: • natuur en kunst/ cultuur; • water en land; • zoet en zout; • open en dicht; • kust en water.

42 43 natuur & cultuurpark ‘De Punt’

44 In natuur- & cultuurpark ‘De Punt’ zijn de volgende voorzieningen aanwezig: • Publieks-kunst expo paviljoen ‘Light Building’ • Artist in residence accommodatie • Themapaviljoens: -- design & hergebruik -- kunst -- geluid -- multi-media • (eco-) hotel • (eco-) restaurant met streekproducten • Vertrekpunt rondvaart Grevelingen

Gebiedsanalyse

referentiebeelden

44 45 46 4.3 Superdam

Idee De dammen worden het centrum van de ontwikkelingen rondom de Grevelingen. Hier wordt het programma geconcentreerd en wordt het publiek naartoe getrokken.

Uitwerking De dammen lijken de aangewezen plekken om een opwaar- deerslag te maken voor de Grevelingen en omgeving. Zij zijn goed bereikbaar, extravert en spreken door hun verschijningsvorm tot de verbeelding. Beide dammen, de Brouwersdam en de Grevelin- gendam, hebben hun ieder hun eigen kenmerken en kwaliteiten waarop ingezet kan worden. De Grevelingendam is op een steenworp afstand gelegen van Rotterdam, waardoor eigentijdse dagrecreatie hier op zijn plek is. De Brouwersdam is wat verder weg gelegen en ligt aan zee. Meer traditioneel gerichte (zon, zee, strand), meerdaagse recreatie is hier passend. Door nieuw programma te concentreren op de dammen kan het relatief ‘lege’ water en achterland leeg blijven en blijven bestaande contrasten in stand. Daarnaast sluit het aan bij bestaande ontwikkelingen aan de dammen. Het zijn robuuste en eigentijdse elementen in het landschap, ze niet in die zin niet ‘kwetsbaar’ voor de toevoeging van nieuw programma.

46 47 Bereikbaarheid

aliens in de delta

48 De Grevelingendam is per auto gemak- hebben een heel ander karakter. Vanaf kelijk bereikbaar vanuit Rotterdam. De hier wordt de relatie gelegd met de Brouwersdam is iets verder weg gelegen. omgeving. Je hebt uitzicht over het water Dit is van invloed op het gebruik en van de Grevelingen en de Noordzee, programma van beide dammen. van het Krammer/ Volkerak en de Zijpe. Bovendien zijn zij goed bereikbaar via de Zowel de beide eilanden (Schouwen bestaande infrastructuur en zijn ze groten- Duiveland en Goeree Overflakkee) als deels openbaar toegankelijk. De dammen het Grevelingenmeer zelf zijn introverte, zijn in die zin zeer extravert en liggen als op zichzelf staande gebieden. De aliens in de delta. Het lijken daarom de eilanden en het meer worden van elkaar aangewezen plekken om verder te ontwik- afgeschermd door hoge dijken, waardoor kelen. Het is interessant om de dammen van een relatie nauwelijks sprake is. De te beschouwen als verblijfplaats in plaats eilanden zijn bovendien onderverdeeld van slechts een infrastructureel en water- in private eigendommen. De dammen bouwkundig bouwwerk.

48 49 de Brouwersdam en de Grevelingendam

50 Voorgesteld wordt om de bestaande verschillen van beide dammen te versterken. Dit vertaalt zich een concept van de ‘horizontale’ Brouwersdam versus de ‘verticale’ Grevelingendam. De Grevelingendam krijgt een verhoogd deel. In de dam wordt programma onderge- bracht. Op deze manier wordt de nieuwe Grevelingendam een modern en groot gebaar, passend in traditie van man-made elementen als de Oosterscheldekering en de Zeelandbrug. Het vormt een echte landmark. De Brouwersdam wordt op een horizontale manier uitgebouwd. Dit sluit aan bij het bestaande ’brede’ karakter met z’n stranden en ‘Port Zélande’.

referentiebeelden

50 51 Brouwersdam

52 De Brouwersdam richt zich op de een veel sterkere positie in het meer traditioneel gerichte (zon, zee, recreatieve netwerk van vaarroutes strand), meerdaagse recreatie en op de en jachthavens. De nieuwe doorlaat vaste gast- en verblijfstoerist. Om de wordt tevens ingezet om de estuariene scheidende functie van twee verschillende dynamiek (getijdenwerking) in de wateren (de Noordzee en de Grevelingen) Grevelingen terug te brengen. De te benadrukken wordt een ‘harde’ en een teruglopende waterkwaliteit en ecolo- ‘zachte’ zijde ontwikkeld; gische waarde zal hierdoor verbeteren. • Aan de harde kant komt een • Zachte (dynamische) oeverzone: nieuwe zeejachthaven, deze -- Waterwoning wordt gekoppeld aan nieuwe -- Oester-/ kokkelkweek doorgang voor de scheepvaart. -- Ecologisch toerisme De Grevelingen krijgt hiermee -- Groene ‘Port Zélande’

referentiebeelden

52 53 Grevelingendam

54 De Grevelingendam is goed bereikbaar warmtewinning uit asfalt. Het ecologisch vanuit Rotterdam, Antwerpen en Brabant onderzoeks- en congrescentrum “het en heeft daarmee een enorme potentie Driewaterpunt” is er gevestigd. De hotel- voor eigentijdse dagrecreatie. Het functie heeft een zeer brede doelgroep die doortrekken van de A4 zal deze potentie uiteenloopt van duikers, surfers, zeilers, verder versterken. onderzoekers, congresbezoekers, zaken- De Grevelingendam ontwikkelt zich tot mensen tot weekendgasten. een multifunctioneel bolwerk; een echte De ontwikkeling van de dam kan meeliften ‘stedelijke’ “Compact experience”. Er op de intentie om een open waterver- wordt gewoond en gewerkt. Door de binding te maken tussen de Grevelingen ligging nabij Rotterdam en de randstad en het Volkerak. Deze zou kunnen worden zijn de dammen gunstige locaties voor uitgevoerd als een nieuwe brug in het 2e woningen. Er zijn appartementen en noordelijk hoogste deel van de dam. De hotels (in of op de dam) gevestigd en er overheid dient zorg te dragen voor het is een parkeergarage aanwezig. Er wordt casco. Particuliere ondernemers kunnen een open botencentrum* geopend en er voor de invulling zorgen. wordt aan energiewinning gedaan; bijvoorbeeld door het plaatsen van een getijden- *) Aquavitesse is een bestaand iniatief centrale, het opvangen van windenergie, voor een open botencentrum het plaatsen van zonnecollectoren en Antwerpen/ Belgie, Noordzee.

referentiebeelden

54 55 56 4.4 Aquarium

Idee De Grevelingen wordt ontwikkeld vanuit het concept “de Greve- lingen; het Grootste Aquarium ter Wereld”. De onderwaterwereld wordt verder ontwikkeld en vormt een belangrijk identiteitsbepalend onderdeel van de omgeving.

Uitwerking De Grevelingen als het grootste aquarium ter wereld is gebaseerd op het huidige gebruik van de Grevelingen als populair gebied voor de duiksport. Door dit gebruik te commercialiseren en het aquarium-concept in te zetten als nieuwe ‘brand’ krijgt de Grevelingen een nieuwe kapstok voor economische ontwikkeling. Het concept gaat uit van het ontwikkelen van ervaringen boven en onder water en is afhankelijk van het schone water van de Grevelingen.

56 57 aquarium concept

aquariumcomplex

58 Het aquarium is op een aantal vlakken echter niet om de aquarium-metafoor in een treffende metafoor voor de Greve- te zetten voor ontwikkeling van het hele lingen. Het heldere water, het kleurrijke meer. Op een strategische locatie kan een onderwaterleven en de relatie van Aquariumcomplex worden gerealiseerd de onderwaterwereld met de boven- waar het aquarium-concept een fysieke waterwereld. De verticale wereld van en commerciële vorm krijgt. onderwater wordt toegang verleend door een horizontaal netwerk boven water. De In het Aquariumcomplex is de onderwa- verticale wereld van de Grevelingen is op terwereld van de Grevelingen op vele verschillende locaties anders opgebouwd verschillende manieren te beleven. Je en leent zich voor verschillende activi- kunt er duiken of varen, je kunt er vis eten teiten. Op de dijk wordt gewandeld langs of een modderbad nemen, je kunt de het water, op de slikken kan gewaad onderwaterwereld door glas bestuderen worden door een plas-dras landschap, het of via een luisterpost luisteren naar de ondiepe water langs de oevers lenen zich geluiden van de onderwaterwereld. In het voor een uniek snorkelervaring en in het complex zijn tevens allerlei ondersteu- diepere water wordt volop gedoken. nende voorzieningen gevestigd, zoals De schaal van de Grevelingen leent zich hotelkamers en restaurants.

referentiebeelden

58 59 mosselcultuur (Zeger Rijers) bouwstijl

kunst in het openbare water

60 Bijzondere en zeer unieke ervaring die Om naast het Aquariumcomplex ook op te doen is in het Aquariumcomplex op verschillende andere locaties een is het eten van de mosseltafel. Volgens (subtiele) link tussen de onderwater een idee van de kunstenaar Zeger Ryers en de bovenwaterwereld te creëren worden tafels vol mosselzaad afgezonken worden waterkunstwerken gemaakt. naar de bodem van de Grevelingen. Na Er wordt bijvoorbeeld een onderwater een (aantal) jaar zijn de tafels begroeid labyrint aangelegd (ook voor duikers met mosselen en worden ze naar boven een uitdaging) of door middel van gehaald om met tafel en al te worden een grote bak in het water iets naar bereid in een stoomkamer. Dit staat beneden te trekken een gat in het water garant voor een bijzondere eetervaring die gesuggereerd. slechts uit te geven is in limited editions.

Het Aquariumcomplex krijgt een geheel unieke architectonisch vorm, gerelateerd aan de waterarchitectuur van Gunnar Daan.

referentiebeelden

60 61 62 4.5 Waterland

Idee Vermeng water en land met elkaar: “meer water in het land en meer land in het water”. Beide werelden worden weer meer met elkaar verweven zodat de economie van de eilanden kan profiteren van de kwaliteit van het water.

Uitwerking Daar waar water en land met elkaar geconfronteerd worden ontstaan interessante plekken. Interessant om te wonen, te recreëren en interessant voor de ecologie. Door op een aantal plaatsen de dijken te openen ontstaat een nieuw krekenlandschap met vele interessante ontwikkelingsmogelijkheden. Bovendien maak je hiermee het verleden van het landschap leesbaar voor de bezoeker. Vanwege de watersnoodramp in 1953 (en misschien ook door rampen in een verder weg gelegen verleden) is de angst voor het water diep ingeboezemd in de lokale cultuur. Daarom is het van belang om dergelijke maatregelen slechts op kleine schaal te implementeren. De dijk moet behouden blijven maar kan plaatselijk (gecontroleerd) doorlaatbaar zijn.

62 63 dynamische kustlijn voorbeelduitwerking kustlijn

referentiebeelden

64 Historisch gezien is het landschap van de Daar waar land en water elkaar raken eilanden verandert van een krekenland- en in elkaar verweven worden ontstaan schap (+/- 2000 v. Chr.) en een veenland- interessante plekken om te wonen, te schap (rond het begin van de jaartelling) recreëren en voor de natuur en het in een grootschalig agrarisch landschap landschap. (ruilverkaveling na 1970). Richting 2040 wordt het verstarde landschap van na de deltawerken en de ruilverkaveling weer meer verweven met het water en ontstaat er weer een dynamische kustlijn.

referentiebeelden

64 65 plankaart dynamische kustlijn

66 referentiebeelden

66 67 68 4.6 Lokale kracht

Idee Veel meer dan nu wordt de lokale bevolking en de bestaande kernen betrokken bij economische ontwikkeling in relatie tot de Grevelingen. Gebiedseigen producten, ambachten en tradities worden een belangrijke drager van de nieuwe economie.

Uitwerking Om dit idee gebiedsbreed te implementeren staat de manier waarop de samenwerking plaatsvindt centraal. Te overwinnen drempel is hierbij de betrekkelijk conservatieve cultuur op de helpen. Hierdoor zal de bevolking langzaam maar eilanden, zowel maatschappelijk als bestuurlijk. zeker overtuigt raken en open komen te staan voor ontwikkeling van het gebied. Om de lokale krachten te verstrengelen met de Grevelingen- • Er kan een platform worden opgericht met mogelijke economie is het van belang dat er een grote sociale dynamiek partners en initiatiefnemers. Hier kunnen partijen wordt gestimuleerd. Hiertoe is het van belang dat de eilanden een vanaf de eilanden (ondernemers, woningstichting, organisch bestuur krijgen, met zo min mogelijk inmenging in lokale culturele vereniging, etc.) en partijen van buiten het initiatieven. Hoe meer regels en beperkingen worden opgelegd gebied (provincie, rijk, ontwikkelende maatschap- vanuit het bestuur, hoe minder sociale dynamiek er zal bestaan. pijen etc.) zich verzamelen in een pro-actief netwerk. Het werkt in zekere zin vergelijkbaar met natuurbeheer in relatie • De politiek kan een “opleiding” verzorgen tot “brede tot natuurlijke dynamiek. Het beheer moet de dynamiek niet tegen- boer”. Hierbij wordt informatie over Grevelingse houden. De dynamiek kan zelf het beheer verzorgen. leven en bestaan verstrekt en krijgt men marketingtechnieken uitgelegd. De politiek kan op een aantal vlakken stimulerende maatregelen • Door een coöperatieve aanpak te stimuleren ontstaat nemen: een sterkere lokale identiteit en een versterkt • De omgeving van de Grevelingen heeft een paar majeure gebiedseigen imago (kleinschalige landschappen, ingrepen nodig het gebied een eerste stap op weg te samenlevingen en cultuurwaarden)

68 69 organisatieschema

70 combineren van functies

referentiebeelden

70 71 72 4.7 Groene dorpen

Idee De eilanden bieden ruimte om nieuwe dorpen/ gemeenschappen te stichten. Bijvoorbeeld: landelijk wonen voor ouderen uit Rotterdam of ontwikkelen van kleine landgoederen en buitenplaatsen. Meer identiteit en herkenbaarheid voor huidige dorpen en meer driedi- mensionaliteit voor het landschap.

Uitwerking De kracht van de eilanden is dat er veel ruimte is en potentieel goedkope grond in nabijheid van de randstad. De zwakte is de grote regeldruk en de eenzijdigheid van de kernen en het landschap. De cultuur van de eilandbewoners is betrekkelijk behoudend. Maatschappelijk en politiek gezien zijn grote veranderingen aan de bestaande leefomgeving moeilijk te implementeren. Toevoeging van grote groengebieden rondom de kernen zou op veel weerstand stuiten. Om gelegenheid te creëren voor economische ontwikkelingen, nieuwe bedrijvigheid en architectonische vrijheid wordt daarom een aantal nieuwe kernen ontwikkeld. In deze kernen is een grote mate van planologische vrijheid en zijn de kavels betaalbaar. Er zijn enkele duidelijke regels, die garanderen dat de nieuwe kernen groen worden; ‘bij aanschaf van dat kavel, dien je zoveel groen of water te realiseren’.

72 73 plankaart nieuwe dorpen

74 De beperkte regels die gesteld worden bij uitgifte van de kavels worden aangepast aan de lokale kwaliteiten. Zo is de omgeving van Ouddorp, vlakbij het strand en de duinen, aantrekkelijk voor paarden- bezitters of ondernemers die inzetten op verhuur van paarden. De regels voor deze nieuwe kern zullen voldoende vrijheid moeten laten voor het bouwen van een stal of paardenbak. Op deze manier ontstaan er themadorpen door lokale kwaliteiten en regels (paardendorp, ecodorp, grachtendorp).

referentiebeelden

74 75 76 4.8 Grevelingenroutes

Idee Een centrale route of een netwerk van routes vormt de drager van de ontwikkelingen bij de Grevelingen. De informatievoorziening gekoppeld aan deze route(s) is van doorslaggevend belang in de ontwikkeling van de lokale economie. Ook wordt Grevelingen meer “bezoekbaar”door het te laten zien hoe veel er te beleven is.

Opgave Op de eilanden is al veel interessant toeristisch – recreatief programma en/ of zijn routes aanwezig. Wat ontbreekt is een duidelijk informatiesysteem waardoor voor de toerist inzichtelijk wordt wat waar te doen is, hoe daar te komen of waar welke route loopt. Een goed werkend en toegankelijk informatiesysteem is niet alleen interessant voor bestaande ondernemingen maar kan ook nieuw ondernemerschap stimuleren. Ook van belang is dat Grevelingenroutes/-infosysteem (over de provinciegrens heen) een duidelijke identiteit heeft, in meerdere manieren geuit wordt te laten zijn tussen lokalen en touristen, aanbod en (internet, folders, nieuwbriefen, borden langs routes/ op locaties). vraag. Meest belangrijk – makkelijk en vrij toegankelijk voor allen en niet alleen door aanmelding of door eerst lid worden van X! ALGEMEEN: logo Grevelingenroutes – nog een of Stap 1: inventarisatie huidige aanbod, opzetten infosysteem om te twee circels binnenland tekenen! “vullen” door lokalen Stap2: aanleidingen onderzoeken voor verbeteringen/ missing links om grevelingen steeds duidelijker, toegankelijker en “gefuseerde”

76 77 infomenu

communicatieplan platform Grevelingen

78 Om de eilanden een nieuw economisch informatie aan te vragen, bijv. d.m.v. impuls te geven wordt het platform GPS-machine of kanoe huren De extra Grevelingen opgericht. Dit is een digitaal informatie is alleen tegen betaling te informatiepunt waar lokale ondernemers verkrijgen. Hiermee kan het platform hun aanbod op plaatsen en bezoekers/ worden gefinancierd. geinterresseerden hun vragen kunnen stellen. Het resultaat is een zichtbaar De informatie van het platform komt Grevelingen. Voor het functioneren van op verschillende manieren bij de het platform is van belang dat het platform toerist. Een breed scala aan commu- altijd up to date en gratis toegankelijk is nicatiemiddelen zorgt dat het platform en goed geanalyseerd wordt wat werkt en maximaal toegankelijk is. Zo wordt wat niet. een website ingericht, kunnen folders worden gedrukt, staan er (digitale) De basis (menu) van het platform wordt informatiepalen langs de routes of en gevormd door routes met daaraan wordt een gps-systeem ontwikkeld gekoppeld allerlei programma langs voor de Grevelingen. Informatie moet de routes. Deze informatie is gratis te makkelijk en overal verkrijgbaar zijn verkrijgen (via verschillende media). Een met een duidelijke uiterlijk (grevelingen optie is het menu te verrijken (kruiden) imago) door extra mogelijkheden door extra

referentiebeelden

78 79 hoofdinfopunten routes & modaliteiten

80 Voor bezoekers zouden hoofdinfopunten kunnen deze routes via allerlei modali- op de grote dammen geplaatst zijn, dit teiten worden afgelegd. Je kunt een is toch waar iedereen langs moet om rondje gaan fietsen, maar er zijn ook de bestemmingen te bereiken. Binnen zwemroutes, je kunt een segway grevelingen gebied zijn verschillende (electrische step) huren of een rondje “niveau” infopunten aanwezig: dorpcen- met de bus rijden. Voor alle doelgroepen tra’s, kruispunten van routes, ezv. En zijn er mogelijkheden om de Grevelingen daardoor bestaat een zichtbare netwerk te beleven. De routes zijn zelf samen van mogelijkheden die het hele gebied te stellen of kant-en-klaar verkrijgbaar dekt. Grevelingen is ook in zicht als twee als folders/downloads. Hierdoor kan het eilanden en water als een geheel! aanbod de huidige soort tourist (die uit lagen bestaat en altijd aan iets anders aan Via het platform is een veelheid aan toe is) goed van dinst zijn. routes te vinden/ maken. Bovendien

referentiebeelden

80 81 voorbeeld Grevelingenbezoeker: de sporter

82 Voorbeeld Grevelingenbezoeker 1: de sporter Sporter komt met auto en brengt eigen spullen mee. Overdag wordt er lekker gedoken, gesurft of een rondje op de racefiets gereden. De opstappunten en routes zijn via het net opgezocht. Later is ter plaatse de route aangepast vanwege de windrichting. Voor ’s avonds is er op het dorp - infoboard een locatie gevonden om lekker goed te eten. ’s Nachts wordt er bij de boer geslapen, wat reeds vooraf via het internet geboekt was.

referentiebeelden

82 83 voorbeeld Grevelingenbezoeker: de alternatieve familie

84 Voorbeeld Grevelingenbezoeker 2: de alternatieve familie In de biologische winkel wordt een folder gevonden over de boeren op de eilanden. Het gezin gaat op vakantie naar de Greve- lingen en bezoekt een boerderij (met bus, fiets en te voet). Daar is weer informatie te vinden over allerlei andersoortige boerde- rijen. Ze gaan dieren bezoeken, de lokale natuur opsnuiven en helpen je eten te verbouwen. Per dag kijken ze wat er aan activiteiten te beleven is. Ze zijn flexibel ingezet en volgen de mogelijkheden langs de route: de informatie wordt verkregen vanuit de knooppunten.

referentiebeelden

84 85 voorbeeld Grevelingenbezoeker: de natuurmens

86 Voorbeeld Grevelingenbezoeker 3: de natuurmens De natuurmens arriveerd liftend en gaat te voet en te kanoe aan de slag. Hij download een wandelroute van het internet. Na een dag wandelen huurt hij een kanoe en overnacht hij op een eiland in grevelingenmeer. Volgende dag toert hij met de kanoe de eilanden en arriveerd s’avonds wwer op een dorp. In het dorpje wordt een folder aangeboden waar Boerenbedden te vinden zijn in de omgeving. Hij blijft overnachten en als toetje wordt uit een gesprek met de boer een geschikte duiklocatie bepaald voor de laatste dag.

referentiebeelden

86 87 88 4.9 Stap naar de horizon

Idee In antwoord op het ongenaakbare karakter van het gebied wordt de Grevelingen e.o. volgens het concept “Veilig op avontuur”. Oriëntatie en beschutting zijn kernbegrippen. Het gebied wordt ontwikkeld volgens het principe van de Engelse landschapsparken. Landmarks en zichtlijnen worden zorgvuldig gecomponeerd waardoor het gebied herkenbaar wordt en als eenheid wordt beleefd.

Uitwerking In het gebied is er behoefte aan oriëntatie, publiekstrekkers en winterprogramma. Drie gradaties in ‘echtheid’ van een beleving zijn: 1. film, 2. safari, 3. ongeorganiseerd/ op eigen houtje. Hier wordt ingezet op een Grevelingensafari: De ervaringen zijn wel echt, maar toch beschermd/ veilig. “Echt, maar beschermd” is Een systeem van landmarks zorgt voor de het motto. Het Grevelingenlandschap is ongenaakbaar. Je wilt het gewenste mogelijkheid tot oriëntatie en biedt wel beleven, maar ook een beetje beschermd worden voor weer en ruimte aan recreatief (winter)programma. De wind. Fietsen zonder wind en regen, duiken zonder nat te worden, landmarks op zich functioneren als publieks- uitkijken over het meer zonder koud te worden. Door inzet van trekker, waardoor het gebied een nieuwe (econo- een aantal landmarks is verdwalen niet meer mogelijk en er wordt mische) impuls krijgt. winterprogramma toegevoegd. Je stapt náár de horizon om over het randje te kijken. Je stapt er net niet overheen.

88 89 plankaart

duikbus als attractie

90 Het systeem van landmarks bestaat uit 3 De centrale landmark ligt in het geogra- lagen: fisch middelpunt van het gebied, op het • Niveau 1: 1 centrale landmark; eiland Veermansplaat. Om de benodigde moeilijk bereikbaar, centraal in toegevoegde waarde te geven aan het het gebied, met meest spectacu- gebied, is het van belang dat juist hier een laire attractie (Aquariumcomplex echte publiekstrekker wordt gevestigd. Om (groep4)) en meest opvallende er te komen moet je een bewuste actie verschijningsvorm. ondernemen (je komt er niet langs wanneer • Niveau 2: 3 landmarks bij entrees je over de snelweg rijdt) en je ziet hem al van het gebied (op kruispunten van verre staan. Overal waar je bent in het van hoofdinfrastructuur) met daarin gebied oriënteer je je op dit punt. Het wordt winterbestendige attracties (bijvoor- het icoon van het gebied. beeld infopunt (groep 8), expo Op dit punt wordt Aquacity gevestigd. Hier paviljoen light building (groep 2) of is onder andere een groot aquarium met het open botencentrum (groep 3)) leven uit de Grevelingen te bezichtigen. Als • Niveau 3: Mogelijkheid voor duiker kun je vanuit het aquarium de Greve- individuele ondernemers om lingen in, maar je kunt ook achter glas het landmarkje toe te voegen (in centraal onderwaterleven bewonderen. Belangrijke afgesproken en gecoordineerde publiekstrekker is ook de duikbus, waarmee beeldtaal) wanneer zijn recreatief je van de eilanden, met een droog pak, programma aanbieden. over de bodem van de Grevelingen, naar Aquacity rijdt. Hierdoor ontdek je het reliëf Met een aantal hypermoderne vervoersmid- dat door de vroegere getijdenwerking is delen (de overdekte fiets, de duikbus) kan ontstaan. Het programma is spectaculair, tussen de landmarks heen en weer worden vernieuwend, gebiedseigen en op promotie gependeld. en educatie gericht.

90 91 landmarks

uitzicht landmark

92 De verschijningsvormen van de centrale zelfs de andere hoofdlandmarks worden landmark en de drie landmarks bij de waargenomen. gebiedsentrees zijn van dezelfde familie. De mogelijke activiteiten bij de kleinere, De architectuur is opvallend, maar stoer particuliere landmarks in het zicht worden en robuust (zoals de omgeving) Zij zijn door middel van een infobord toegelicht. hoog (+/- 100 meter = hoge kerktoren) en Men kan op deze manier een route bieden gelegenheid voor de bezoekers bepalen voor een dagje uit. om in de top te komen. De centrale landmark kan worden Omdat een visuele relatie tussen de uitgevoerd als grote ANWB-paal met verschillende landmarks (groot of klein) daarop bovenregionale richtingen zoals met name in de winter niet altijd mogelijk Rotterdam, Antwerpen/ Belgie, Noordzee. zal zijn kan de verwantschap tussen de Antwerpen/ Belgie, Noordzee. landmarks en de mogelijke connectie tussen de bezoekers ervan, worden De centrale landmark en de drie versterk door middel van moderne landmarks bij de gebiedsentrees hebben technieken (webcam, lichtsignalen/ allen een uitzichtpunt op hoogte. Van morsecode, sonische connectie, etc.) hieruit kan het gebied worden overzien technieken (webcam, lichtsignalen/ en in de verte kunnen op heldere dagen morsecode, sonische connectie, etc.)

referentiebeelden

92 93 Grevelingen Overzichtkaart

Thema: Topografie

94 Auteur: Abebe Assefa Datum: 01-12-2008 Kaartnummer: GR 00

Schaal: 1:25.000 Bron: Bron

0210 420 840 1.260 1.680 meter

Provincie Zuid-Holland G.Z-H GR Bronvermelding

inhoud: beeldmateriaal:

• Ontwikkelingsvisie Zicht op de Grevelingen (2006), • Maakbaar Grevelingen, ZHVP, Merijn van Essen

Groenservice Zuid-Holland • Het uitkijkpunt als kader, ZHVP, Kim van den Hoven

• De Delta in Zicht, een integrale visie op de Deltawateren • Orfis, ZHVP, Cees Boot

(2003), Provincie Zeeland • Watertuin, ZHVP, Jet Nijhuis

• De delta, rijk en robuust (2006), Rijkswaterstaat, Rijksin- • Lijnen in het landschap, ZHVP, Suzanne Loen

stituut voor Kust en Zee • Mud Spa Grevelingen, ZHVP, Michiel Heesen

• Ruimtelijk Kwaliteitskader Volkerak – Zoommeer (2008), • Hoekse Waard waar het landschap begint (2000), AIR-Zuid-

Bureau Stroming i.o.v. RWS waarts/ Southbound

• ∆ Synergie, energieke dynamiek in de Delta! (2001) • Landschapsatlas van Walcheren (2008), Bos & Bottcher

Bureau Waardenburg • (Hoog)water als uitdaging (2006), H+N+S landschapsarchitecten

• Ppt: Ontwikkeling ZW-Delta: over dynamiek en • Rivieren & inspiratie (2008), Robbert de Koning landschapsar-

verstarring (1e atelierdag Grevelingenatelier - 12 chitect, ARCADIS

december 2008), Ies de Vries, Deltares • Grote meesters en aanstormende talent in Venetië, Blauwe

• Ppt: Zicht op de Grevelingen (1e atelierdag Grevelingen- kamer 5/ 2008, p. 10 (NL Architects)

atelier - 12 december 2008), Siemco Louwerse, GZH • Google Earth

• www.zichtopdegrevelingen.nl • www.panoramio.com

• www.inselhombroich.de

94 95 96 Colofon

Atelier Grevelingen

Opdrachtgevers Kunstgebouw, Stichting Kunst en Cultuur Zuid-Holland Groenservice Zuid-Holland

Opdrachtnemers Nirov DN Urbland bv

Met bijdragen van Ies de Vries (Deltares) Ed Peerbolte (Impuls Zeeland) Anton van Haperen (Staatsbosbeheer)

Informatie DN Urbland bv, Delft Wateringsevest 38 2611 AW Delft 015 2121777 www.urbland.com

Delft, februari 2009

96 97 Bijlage A: deelnemerslijst

Prijswinnaars Zuid-Hollandse Vormgevingsprijs Cees Boot (Orfis) (eervolle vermelding) Merijn van Essen (Maakbaar Grevelingen) Michel Heesen (Mud Spa Grevelingen) Kim van den Hoven (Het uitkijkpunt) Suzanne Loen (Lijnen in het landschap) Jet Nijhuis (Watertuin)

Landschapsarchitecten Ben Kuipers (Ben Kuipers) Arjan van de Lindeloof (provincie Zuid-Holland) Renee Santema (Santematuin)

Architecten Nynke Joustra (JoustraReid Architecten) Taylan Polat (zelfstandig ondernemer) Willem van Rietschoten (JoustraReid Architecten) Paul Waals (student)

Kunstenaars Irene Fortuijn (designacademie Eindhoven) Paul de Kort (zelfstandig ondernemer) Han Goan Lim (zelfstandig ondernemer) Jeroen van Westen (zelfstandig ondernemer)

Industrieel ontwerpers Alrik Koudenberg (Alrik Koudenburg arch) Marjolein van der Meij (student TU) Justus Tomlow (KVD.com)

98 Specialisten Kunstgebouw Toerisme & recreatie: Esther Didden (programma manager) Marcia Besems (kenniscentrum toerisme & recreatie) Karel Winterink (projectleider)

Techniek: Groenservice Zuid Holland Martin Groenewoud (Royal Haskoning) Joanne Gendronneau (landschapsarchitect) Christine Lammerts (bureauhoofd ontwikkeling) Natuur: Lennert Langerak (projectmanager) Anton van Haperen (Staatsbosbeheer) Siemco Louwerse (plaatsvervangend directeur) Lodewijk Vormer (jr. projectmanager) Toerisme & recreatie: Frans de Nooij (voorm. PZH) DN Urbland Hans Dekker (ateliermeester) Water (kwaliteit/ getijden): Tomoya Hashiuchi (architect) Paul Paulus (Rijkswaterstaat) Marieke van Leeuwen (stedenbouwkundige) Ard Middeldorp (landschapsarchitect) Economie: Marja Straver-Nevalainen (stedenbouwkundige) Ed Peerbolte (Impuls Zeeland) Riikka Tuomisto (stedenbouwkundige)

Ontwikkeling Delta: Ies de Vries (Deltares)

98 99 Bijlage B: brochure Zuid-Hollandse Vormgevingsprijs

100 100 101