LIBERALE REFLECTIES | September 2019 Van De Redactie

Inhoud

Van de Redactie Dankwoord aan Niek Kok 2 Digitaal Autoritarisme door Wilbert Jan Derksen 3

In Memoriam H.J. Witteveen: professor, politicus, mens op zoek naar harmonie (1921-2019) door Jan Middendorp 6

Reacties op Dijkhoff I. Voorwoord 14 II. Over doelen en middelen door Marcel Wissenburg 15 III. Discussiëren met Klaas door Edwin van de Haar 20 IV. Wederkerigheid door Niek Kok en Reinout Woittiez 26 V. Close reading van het VVD-discussiestuk van Klaas Dijkhoff door Sid Lukkassen 37 VI. Marktmacht en het gemis bij de middenklasse door Roelof Salomons 47

Staatscommissie parlementair stelsel Voer geen kinderkiesrecht in door Patrick van Schie 52

Economie Vervang belasting op arbeid door een belasting op grond door Jard van Heerde 60

Buitenland Frankrijk en de EU. Een verstandshuwelijk? door Pieter de Jonge 70

Interview met Helena Rosenblatt De verloren geschiedenis van het liberalisme door Fleur de Beaufort 83 en Patrick van Schie

Rectificatie 87

Colofon 88

LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Van de Redactie

Dankwoord aan Niek Kok

door Marcel Wissenburg namens de redactie Met dit nummer neemt de redactie van het nieuw vormgegeven en nieuw genaamde Liberale Reflecties afscheid van haar ver- Liberale Reflecties van de drukpersen. Vanaf trekkende eindredacteur, Niek Kok. de zomer van 2017 heeft Niek de ontwikkelingen rondom Liberale Reflecties, zowel De eindredacteur is meer, veel meer, dan online als op papier, verder (be)geleid – met een corrector van idioom en huisstijl. Hij zachte maar dwingende hand, met veel in- is de spil waarom dit blad draait, de kurk zet, passie en deskundigheid. We danken waarop het drijft: hij is de contactpersoon hem daar oprecht voor, en wensen hem veel voor alle potentiële auteurs, de aanjager succes in zijn nieuwe werkkring als promo- en spreekbuis van de redactie, de postillon vendus aan het Radboudumc in Nijmegen. d’amour tussen auteurs en reviewers, en de persoon die elke tekst tot op de website En met dit nummer verwelkomen we ook en in het gedrukte exemplaar begeleidt. onze nieuwe eindredacteur, Wilbert Jan Derksen, die we veel succes wensen bij het Toen Niek startte als eindredacteur was de vullen van de leegte die Niek Kok achterlaat. voorloper, Liberaal Reveil, nog maar net ten grave gedragen en rolde de eerste editie van

2 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Van de Redactie

Digitaal Autoritarisme

door Wilbert Jan Derksen Het debat is een fundamenteel onderdeel plaats voor een dergelijk debat. Autori- van de liberale democratie. In deze editie tarisme heeft door de geschiedenis heen van Liberale Reflecties zal een aantal reacties vele manifestaties en gezichten gekend. worden gegeven op het reeds verschenen En met het ontwaken van de slapende discussiestuk van Klaas Dijkhoff. Daar waar reus China is hier een 21e-eeuwse variant verschillende auteurs het een en ander aan bij gekomen: het ‘digitaal autoritarisme’. te merken hebben op het stuk van Dijkhoff, zullen zij het allen wel met elkaar eens zijn Digitaal autoritarisme (Engels: digital au- dat een dergelijke oproep tot discussie alleen thoritarianism) kenmerkt zich door een maar toegejuicht kan worden. Volgens het li- uiterst effectief gebruik van hightech ter berale gedachtegoed moeten wij onze ideeën fundering van een autoritair machtsbestel. continu testen aan de hand van tegenargu- In dergelijke regimes wordt een politie- menten, om zo dogmatisme te voorkomen. staat in stand gehouden met behulp van de nieuwste technologie. Met de opkomst van Maar een zodanige gedachtewisseling is algoritmen, big data en kunstmatige intelli- niet overal op de wereld even zo vanzelf- gentie kunnen autoritaire regeringen nu het sprekend. In autoritaire regimes is geen

3 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 gedrag van hun burgers continu contro- versterken. De technologie in deze landen is leren en sturen in de publieke ruimte en vaak gebaseerd op machine learning, waarbij ook zelfs in de privé sfeer. Digitaal auto- deze zichzelf verbetert aan de hand van nieu- ritarisme is in ieder opzicht dan ook de we data die het verkrijgt. Zodoende voeden antithese van onze liberale democratie. wij de vijand met onze data en zal deze alleen maar geraffineerder en omvangrijker worden. Daar waar China de grondlegger is van deze Orwelliaanse bestuursvorm, volgen ande- Liberalen zijn van nature huiverig als het op re ondemocratische landen zijn voorbeeld. interventie vanuit de staat komt, al helemaal China exporteert hierop technologie ter on- wanneer het staatsinterventie op de vrije dersteuning van deze autoritaire regeringen. markt betreft. Toch ben ik van mening dat Hiermee is een doos van Pandora geopend dit in dit geval geoorloofd, nee zelfs nood- met vergaande consequenties. Zo vermoed zakelijk is. Met het toelaten van bedrijven ik dat de grote politiek-ideologische machts- en investeringen in strategische sectoren strijd van de 21e-eeuw zal zijn tussen de libe- die belangrijk zijn voor onze nationale vei- rale democratie en het digitaal autoritarisme. ligheid halen wij mijns inziens een Trojaans paard binnen dat onze democratie van bin- De Nederlandse regering zou er dan ook nen zal proberen uit te hollen. En het gaat verstandig aan doen het Amerikaanse hier echt om een kwestie van nationale vei- voorbeeld te volgen en serieus te overwe- ligheid. Niet alleen burgers, maar ook onze gen om Chinese techbedrijven als Huawei overheids- en hulpdiensten maken gebruik (telecommunicatie) en Hikvision (came- van deze technologie. In een tijd waar oor- rabewaking) te weren van onze digitale in- logsvoering, spionage en sabotage zich frastructuur. Wij moeten bereid zijn harde steeds meer naar cyberspace verplaatsen maatregelen te treffen. Een kortetermijnvi- wil je niet afhankelijk zijn van buitenland- sie gericht op mogelijk economisch gewin se mogendheden die we niet bepaald onder van Chinese goederen en investeringen zou het kopje ‘bondgenoten’ kunnen plaatsen. namelijk op lange termijn een doodsteek kunnen zijn voor onze eigen democratie. Maar daar waar technologie mogelijkheden Een IT-netwerk indirect beheerd door au- biedt voor repressie vanuit de staat, geldt dit toritaire mogendheden maakt ons chanta- ook voor weerstand vanuit de burger. Dank- bel en biedt ernstige risico’s voor manipu- zij een ware Twitterrevolutie heeft het au- latie van bijvoorbeeld ons internetverkeer. toritaire regime in Tunesië in 2011 het veld moeten ruimen voor een democratische re- Naast het gevaar dat het vormt voor onze gering (het enige succesverhaal van de Ara- eigen burgers, moet men ook beseffen dat bische Lente). Het internet is de nieuwe pu- wij op deze manier met onze data het digi- blieke ruimte geworden waar de status quo taal autoritarisme in andere landen helpen te en de machthebbers ter discussie worden

4 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 gesteld. Het is dan ook niet voor niets dat Economisch zullen deze maatregelen wel- in landen als Cuba en Noord-Korea het in- licht negatieve consequenties hebben en be- ternet vrijwel volledig aan banden is gelegd. perkingen op de vrije markt opleveren, maar een economische vrije markt mag nooit ten In die zin spelen dictaturen als China – met koste gaan van de vrije markt van ideeën. hun uitgebreide hightech infrastructuur – Zoals ik eerder stelde gaat het hier om onze met vuur. En waar dit vuur gebruikt wordt nationale veiligheid en de bescherming van om een mechaniek van repressie te voeden, de internationale rechtsorde. Binnen het li- kan ditzelfde vuur gebruikt worden om dit berale gedachtegoed is de belangrijkste taak mechaniek tot as te doen vergaan. Of min- van de overheid het waarborgen van veilig- der pseudo-poëtisch verwoord; data en heid. Eerst nachtwaker, dan pas marktmees- technologie zijn wapens die gebruikt kun- ter. Indien deze rollen elkaar tegenspreken, nen worden ter versterking van niet alleen zal de eerstgenoemde altijd zegevieren. An- het autoritarisme, maar ook de democratie. ders graven wij ons eigen graf, en wel met een cadeaugegeven schep “made in China”. Dit gegeven biedt kansen indien wij ons proactief opstellen. In plaats van onszelf alleen passief te verdedigen tegen het digitaal drs. W.J. Derksen is wetenschappelijk mede- autoritarisme, moeten wij ons daarnaast werker bij de TeldersStichting en eindredac- ook actief inzetten op internationaal niveau teur van Liberale Reflecties. – met name voor een vrij en open internet. Vooral in landen waar nog geen definitieve Great Firewall zoals in China is opgerezen moeten wij ondersteuning bieden aan die- genen die misbruik van technologie proberen te voorkomen. Regeringen als in Egypte, Sri Lanka en Nigeria die langzaam afglijden richting digitaal autoritarisme moeten economisch onder druk worden gezet. Wij moeten ons niet schromen sancties in te zetten tegen overheden, bedrijven en individuen die technologieën ontwikkelen, gebruiken en verspreiden ten behoeve van ondemocratische doeleinden. Daarnaast moeten wij internetactivisten steunen en klokkenluiders in dergelijke landen bescherming bieden.

5 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 In Memoriam

H.J. Witteveen H.J. Witteveen: professor, politicus, mens op zoek naar harmonie (1921-2019)

door Jan Middendorp1 Professor, politicus, mens Met Johannes Witteveen (1921-2019) is een werd, was hij zo’n 75 jaar actief op het snij- inspirerend en respectvol mens heengegaan. vlak van wetenschap en politiek. Met zijn Een econoom en liberaal politicus op zoek werk als wetenschapper en politicus heeft naar harmonie, waar hij als aanhanger van hij grote invloed gehad op de Nederland- de soefi religie een voorkeur voor had. Wit- se economische politiek en de werkwijze teveen was geparenteerd aan de schilder Van van instituties als het Centraal Planbureau Gogh. Zijn vader was ingenieur, hoofd van (CPB) en De Nederlandsche Bank (DNB). de afdeling Stadsuitbreiding en Gebouwen in Rotterdam en later een van de oprich- Al in zijn jeugd, die hij doorbracht in Rot- ters van het ingenieursbureau Witteveen + terdam, werd hij politiek actief. Zelf dacht Bos. Zijn grootvader via moederszijde, was hij dat hij vlak nadat de VVD was opgericht de wethouder, sociaaldemocraat en econo- lid was geworden. Omdat de liberalen van misch pamflettist F. Wibaut. Nadat hij eind het eerste uur geen centrale ledenadminis- jaren veertig hoogleraar in de economie tratie bijhielden is dat niet meer met zeker-

6 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 heid vast te stellen. Zeker is dat Witteveen, belangrijke bijdrage aan het economisch al voordat de VVD werd opgericht actief beleid. Daarbij overschreed hij regelma- was in de liberale politiek. Al in 1946 schreef tig de grens tussen wetenschap en politiek. hij in het liberale jongerenblad Slaet op den Tot hij definitief overstapte van wetenschap Trommele over maatschappelijke ordening naar de politiek, was hij wat wel genoemd en economie. Zijn grootmoeder vroeg hem wordt een 'grenswerker'. Een wetenschapper dat jaar in een brief, in reactie op een opstel die zijn ideeën niet binnen de ivoren toren dat hij schreef over het werkloosheidsvraag- hield maar actief naar buiten bracht. Nog stuk dat hij haar toestuurde: “zal men in de voordat het CPB begin jaren zestig de Ma- Partij van de Vrijheid voor grote perspectie- cro Economische Verkenningen publiceerde ven belangstelling hebben?” (Nationaal Ar- schreef Witteveen in Economisch Statistische chief 1946). Deze PvdV was een van de libe- Berichten (ESB) jaarlijks een analyse van de rale partijen die in 1948 opging in de VVD. Rijksbegroting. Deze artikelen hadden grote invloed op het maatschappelijk en poli- Op het snijvlak van wetenschap en tiek debat, ook omdat zij, dankzij de nieuwe beleid modelmatige economische benadering van Van 1948 tot 1963, voordat hij minister Tinbergen, vaak zeer direct bruikbaar wa- van Financiën werd, was Witteveen al een ren voor beleidsmakers. Hij was daarmee beeldbepalend econoom. Hij was in Ne- een voorloper in wat nu in de politiek het derland een voorloper in de keynesiaan- “doorrekenen van beleid” genoemd wordt. se macro-economie en het gebruik van de economische modellen van Jan Tinbergen, Liberale economen van voor de oorlog zo- bij wie hij cum laude promoveerde. Naast als N.G. Pierson, E.C. van Dorp en C.A. de Engelse econoom John Maynard Key- Verrijn Stuart baseerden zich vooral op de nes was de sociaaldemocraat Tinbergen, die Oostenrijkse School (Vermaat 1987). Witte- 70 jaar geleden de eerste directeur van het veen sloeg een nieuwe koers in. “In het begin CPB werd, een belangrijke inspiratiebron was de VVD nog vreselijk conservatief en voor Witteveen. De band tussen Witteveen ik ben na de oorlog begonnen te zeggen: ik en Tinbergen weerspiegelt de open houding ben voor een vrije economie maar met rand- die hij voor ideeën van politiek andersden- voorwaarden, dus geen laissez-faire” (Inter- kenden had. Wetenschappelijke analyse was view Witteveen 2015). De begrotingspolitiek voor Witteveen, naast andere overwegingen viel nadrukkelijk onder die randvoorwaar- zoals ideologische of religieuze, een van de den. Die was voor Witteveen voortbouwend bouwstenen om de economische politiek op de ideeën van Keynes een krachtig in- vorm te geven. Witteveen was overtuigd strument voor beleidsmakers om het on- van de waarde van wetenschap voor de eco- stuimig economisch leven te stabiliseren. nomische politiek. Hij leverde in de jaren Deze vernieuwende voorstellen ondervon- veertig en vijftig vanuit de wetenschap een den bij de VVD-volksvertegenwoordigers

7 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 op economisch en financiële onderwerpen wetenschappelijk. Een minder academisch weinig weerstand. Dat gold voor H.F. van tintje gaf de toevoeging “dat de stichting om Leeuwen, die van 1952 tot 1963 lid was van haar doelen te bereiken verder alle rechtens de Tweede Kamer en voor J. de Wilde, die geoorloofde middelen wil gebruiken” (Tel- van 1956 tot 1974 in de Eerste Kamer zat. dersStichting 1954). De stichting was een Zij citeerden regelmatig in de Staten-Ge- vehikel waarmee wetenschappers zoals Wit- neraal Witteveens wetenschappelijke pu- teveen ideeën konden overdragen aan de blicaties. Zowel Van Leeuwen als De Wilde liberale politici. Dit soort “transmissie van waren van huis uit bankiers, geen weten- ideeën van wetenschap naar beleid” was be- schappers. Dat gold niet voor S. Korteweg, langrijk voor de effectiviteit van dat beleid. die van 1959 tot 1963 voor de VVD in de Tweede Kamer zat. Deze voormalig hoog- In de jaren vijftig brachten de liberale au- leraar uit Groningen had een zeer veelge- teurs bij de TeldersStichting, opvallend gebruikt leerboek voor economen op zijn noeg, hun wetenschappelijke inzichten als naam staan. Daarin verwees hij naar de slui- collectief naar buiten. Het is daardoor niet tende begroting en gouden standaard. Wit- altijd precies vast te stellen welke stukken teveen had in een recensie van Korteweg’s Witteveen schreef. Het curatorium redi- boek eind jaren veertig al aangegeven dat geerde en becommentarieerde, wederom dit vooroorlogs economisch denken voor opvallend voor liberalen, alle publicaties. Witteveen niet terug hoefde te komen. Key- Witteveen was zo als auteur of medeauteur nes had immers een nieuwe weg gewezen. bij veel van de publicaties van de stichting betrokken. Van het vierde geschrift Con - In 1954 was Witteveen een van de oprichters junctuurpolitiek, het strategische punt voor van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting, het een liberaal beleid (1959), was Witteveen wetenschappelijk bureau ten behoeve van de hoofdauteur. 20 jaar wetenschappelijke het liberalisme. Na de oprichting maakte hij vooruitgang, zo stelde Witteveen daarin, 36 jaar deel uit van het curatorium en was had de weg gewezen naar een nieuwe eco- hij lid van de redactie en redactieraad van nomische politiek. Een politiek waarmee Liberaal Reveil, het blad van de TeldersStich- een evenwichtige economische ontwikkeling ting. In de oprichtingsaankondiging schreef bewerkstelligd kon worden. Om het doel H.A. Korthals dat de TeldersStichting tot van een vrije economie te bereiken moesten doel had “vraagstukken van maatschappelijk liberalen ook, van oudsher, en op het eer- belang, in het bijzonder die van staatkun- ste gezicht niet-liberale middelen inzetten. dige, economisch of juridische aard te on- Onder die niet-liberale middelen viel voor derzoeken”. Zij wilde haar doelen bereiken Witteveen nadrukkelijk het ingrijpen in het “door de desbetreffende studiën, de vastleg- economisch leven met de begrotingspolitiek. ging der uitkomsten ervan in de geschriften Met deze, vanuit de vooroorlogse economie- en de bekendmaking hiervan”. Dat klinkt beoefening bezien, radicale ideeën zette hij

8 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 via de TeldersStichting de toon in zijn partij ven voelde boven de partijpolitiek. Witteveen op het gebied van de economische politiek. verzorgde de sessies over liberale economische politiek tijdens de 'algemene oriënte- Partijpoliticus ringscursus politiek' die Van Riel organiseer- In 1961 stemde de VVD-fractievoorzitter in de voor jonge VVD-leden. Hij stak veel tijd de Eerste Kamer Harm van Riel als enige in in de VVD, een partij die weinig macht had zijn fractie voor de Prijzenwet. Hij ging daarin die tijd. Immers na het ministerschap van mee in tegen het advies van de VVD-woord- D. Stikker had de VVD geen minister gele- voerder Witteveen. In zijn stemverklaring verd voor de naoorlogse rooms-rode kabi- benadrukte Van Riel dat hij op theoretische netten. Hij viel in die tijd op in de top van de gronden tegen de wet was (Verheijen 2016, partij en al in 1948 citeerde partijoprichter 88). Omdat Van Riel niet bekend stond als P. Oud, Witteveen bij de algemene politieke een theoretisch econoom had dit waar- beschouwingen in een betoog over de Neder- schijnlijk echter vooral politieke redenen. landse woningmarkt (Handelingen Tweede Kamer 1948, 177). Bij de formatie van het Witteveen was een wetenschapper in de po- kabinet-De Quay in 1959 stond Witteveen litiek maar zeker ook partijman. Gaandeweg op het lijstje van VVD-kandidaten voor de naoorlogse jaren werd hij een belangrijk een mogelijke ministerschap. De Katholie- en gewaardeerd figuur in de VVD. Ten eerste ke Volkspartij (KVP) wilde echter J. Zijlstra door de rol die hij als wetenschapper speelde van de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) als bij het ontwikkelen van de liberale economi- minister van Financiën (Van den Berg 1999, sche politiek. Ten tweede omdat hij zich als 121). In aanloop naar de verkiezingen vier jonge talentvolle wetenschapper niet verhe- jaar later wilden de VVD-kamercentrales,

9 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 aangevoerd door Amsterdam, Den Haag en en het CPB ging deze doorrekenen. Zo kreeg Rotterdam, de partij vernieuwen. Partijvoor- dit instituut haar unieke rol als economi- zitter en lijstrekker Oud besloot in dat proces sche scheidsrechter bij onze verkiezingen. plaats te maken. Witteveen was de beoogde nieuwe partijvoorzitter (Korthals Altes 2017, Ministerschappen en het IMF 46). Omdat hij na de verkiezingen minis- Tijdens zijn ministerschappen op Financi- ter van Financiën werd ging dat niet door. ën kwam Witteveen soms hard in aanraking met de realiteit van de politiek en vooral met Op partijbijeenkomsten was Witteveen zeer de verschillen in logica, taal en afwegingska- aanwezig. Eind jaren zestig pleitten enkele der tussen economen en politici. Als Witte- VVD-afdelingen voor een inflatiecorrectie veen in 1960 in een strategisch beraad rond- op de inkomstenbelasting. Witteveen ver- om de formatie voorstelt de ministerspost zette zich hiertegen. Hij zag de inkomsten- van Financiën te claimen in een tijd waarin belasting als een rem op inflatie in tijden van de belastingen verlaagd kunnen worden, ant- opgaande conjunctuur. Door een inflatie- woordt fractievoorzitter Oud: “Ik merk nu, correctie zou deze worden weggenomen en dat mijn jonge vriend Witteveen nog weinig daardoor de facto bij voorbaat de strijd te- politieke ervaring heeft. Een minister die de gen inflatie opgegeven worden. Nadat hij het belastingen verhoogt wordt eerder populair partijcongres had toegesproken haalde het dan een die ze verlaagt. Daarvan vindt men idee het verkiezingsprogramma van de VVD toch dat het te weinig is en dat een ander er niet. Het werd een pyrrusoverwinning want veel meer profijt van heeft dan de klager” hoewel Witteveen op basis van theoretische (Vonhoff 1998, 203). Witteveen zal vaker overwegingen zijn zaak in de partij succesvol met dit soort politieke zienswijze gecon- wist te bepleiten, had de VVD politiek gezien fronteerd zijn tijdens zijn ministerschappen. het nakijken. De KVP was minder strikt in Zijn tijd als minister van Financiën in het de leer en nam het idee op in haar verkie- kabinet-Marijnen (1963 – 1965) duurde zingsprogramma. Niet lang daarna werd het kort. Net lang genoeg om in 1964 een aan- in het kabinet-De Jong, door Witteveen zelf tal belastingwetten tot stand te brengen. als minister van Financiën, ingevoerd. Een Toen het kabinet net een jaar op weg was tweede voorbeeld is de tegenbegroting die sprak hij zijn zorgen uit over de toestand de VVD in 1965 indiende. Deze werd door van de economie. Hij slaagde er echter niet Th.H. Joekes ingediend maar was groten- in de vele financiële wensen van zijn colle- deels van de hand van Witteveen (Vonhoff gaministers in te tomen waardoor de be- 1998). Die kon daarbij voortbouwen op de groting snel verslechterde. Door de val van analyses die hij eerder als wetenschapper van het kabinet in 1965 heeft hij daarna ook de begroting maakte. Politiek gezien was de geen tijd gehad om zich te revancheren tegenbegroting een flinke stunt. Andere par- en de zaken financieel op orde te brengen. tijen begonnen ook tegenbegrotingen maken Het kabinet-De Jong (1967– 1971), waarin

10 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 hij weer optrad als minister van Financiën, over de achtergronden van zijn omstreden was succesvoller. Dat zat zijn termijn wel voorjaarsnota aan de commissie-Vondeling, uit. Witteveen bracht de Wet op de omzet- Tweede Kamer en journalisten (De Telegraaf belasting waaronder de invoering van de 1971). De commissie-Vondeling concludeer- BTW tot stand en introduceerde in 1971 de in juni 1972 dat Witteveen geen blaam de wiebeltax. De laatste is een neerslag van trof. Zo was G.H. Veringa, de KVP-minister zijn wetenschappelijk werk omdat het, in lijn van Onderwijs en Wetenschappen, vroegtij- met de keynesiaanse theorie, beleidsmakers dig gewezen op mogelijke begrotingsover- een krachtig conjunctuurinstrument gaf. In schrijdingen door de minister van Financiën. het kabinet-De Jong probeerde Witteveen Deze had daar niet op gereageerd. Veringa ook een verschuiving in gebruik van auto had het, aldus het rapport, te druk gehad naar fiets en openbaar vervoer, via tolhef- met de verkiezingsstrijd (NRC Handelsblad fing, te bewerkstelligen. Het werd hem door 1971). Een episode die illustreert hoe een ambtenaren sterk afgeraden (Drees 2000, collega-minister van Witteveen had geko- 134). Ook hier baseerde Witteveen zich op zen voor politieke campagne in plaats van, een Teldersgeschrift waaraan hij tussen zijn zoals Witteveen zelf, tot het einde te werken ministerschappen had meegewerkt: Ruim aan het financieel beleid van het kabinet. baan, meer wegen en doelmatiger weggebruik door prijsmechanisch rijden en par- Snel na zijn tweede ministerschap werd Wit- keren (1967). Hierin werd de essentie van teveen in 1973 directeur van het Internatio- rekeningrijden besproken. Dat is dus niet naal Monetair Fonds (IMF). Tot op de dag alleen een recente discussie onder liberalen. van vandaag is hij de enige Nederlander die deze functie bekleedde. Als wetenschapper, Tijdens de kabinetsformatie van het kabi- Eerste Kamerlid en minister van Financiën, net-Biesheuvel I bleek het begrotingstekort had hij altijd op basis van analyse en theo- veel groter dan de laatste voorjaarsnota van rie voorstellen gedaan voor concrete actie. Witteveen, die vlak voor de verkiezingen Deze aanpak, waarmee hij bij problemen van 1971 naar de Tweede Kamer was ge- oplossingen zocht en vaak met inbegrip van stuurd. De Tweede Kamer wilde onderzoe- de financiering ervan, paste bij het IMF. De ken of Witteveen, de zaken bewust te gun- relatie tussen theorie en praktijk was bij het stig had voorgesteld. Dat werd een majeur Fonds directer dan in de Nederlandse po- politiek punt en natuurlijk zeer van belang litiek zo constateerde hij later. “Bij het IMF voor Witteveen. Er werd op verzoek van de was de weg van economische analyse naar Tweede Kamer een commissie ingesteld on- de praktijk eigenlijk veel korter en effectie- der leiding van A. Vondeling en Witteveen ver. Als landen bij tekorten problemen gin- besteedde zelfs veel tijd aan het zuiveren gen geven kon met economische analyse van zijn naam. Hij organiseerde wat door worden gezegd, hoe je dat kon corrigeren” de kranten omschreven werd als colleges zei hij terugkijkend op die periode (Inter-

11 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 view Witteveen 2015). Witteveen speelde bij in ESB en in de Financial Times over wat in het Fonds een bepalende rol bij de financië- zijn ogen de oplossing moest zijn en ging hij le crisis in het Verenigd Koninkrijk in 1977 op bezoek bij het IMF om deze toe te lichten. en de oliefaciliteit en Witteveen-faciliteit in 1974 en 1975. Met de olie- en Witteveen-fa- Zijn ideeën over de relatie tussen wetenschap ciliteit probeerde het IMF de wereldeco- en beleid zijn zeer actueel in een tijd waarin nomie weer op gang te brengen. Deze was wetenschap en feiten vaak vermengd worden begin jaren zeventig gestokt door een aan- met de emotie van de politiek. De stabiliteit en bodschok vanuit de oliemarkt die monetai- betrouwbaarheid van de kanalen waarlangs re onevenwichtigheden veroorzaakte en de ideeën uit de wetenschap naar beleid reisden inflatie versnelde. De twee oliefaciliteiten waren cruciaal voor de werking van de de- waren Witteveens economische theorie in mocratie. Over het samenspel van analyse en actie. Zij werden grotendeels bedacht en aan normatieve overwegingen in de samenleving IMF-landen verkocht door Witteveen zelf. schreef hij: “Wetenschap en religie zijn dus in veel opzichten tegengesteld aan elkaar. Beide Slotopmerkingen vervullen een bijzonder belangrijke rol. Als Witteveen was geen typische partijpoliticus ze in conflict raken, wordt dat heel pijnlijk en en ook in zijn politiek handelen werd hij gevaarlijk voor onze cultuur en ons geweten” steeds door inhoudelijke overwegingen ge- (Witteveen 2001, 25). Hij heeft vanuit zijn dreven. De partijpolitiek was geen doel op zoektocht naar een zo goed mogelijke analyse zich maar een middel om zijn ideeën in de van het economisch leven altijd gewerkt om praktijk te brengen. Op basis van zijn weten- dat laatste te voorkomen en bleef zijn energie schappelijke werk wilde hij een maatschap- en kennis tot op hoge leeftijd geven om waar pelijke orde gebaseerd op de vrije onderne- conflicten dreigden harmonie te brengen. mingsgewijze productie, maar dat betekende geen laissez-faire. De overheid moest het economisch leven op strategische punten in- J. Middendorp (e-mail: jan@janmiddendorp. kaderen, bijvoorbeeld met een activistische nl) is lid van de Tweede Kamer voor de VVD conjunctuurpolitiek. Zijn op Keynes en Tin- (zie www.janmiddendorp.nl). bergen geïnspireerde aanpak was praktisch en gericht op ‘aanpakken en aanpassen’. Tot het Literatuurlijst eind van zijn leven bleef hij met de ideeën die • Van den Berg, J.J., Deining: Koers en karakter hij als wetenschapper ontwikkelde betrok- van de ARP ter discussie, 1956-1970, Kampen, 1999. ken bij lands- en internationale politiek. In 2010 zou hij het gloednieuwe kabinet-Rutte • Boudrez, J.A., Oort, C.J., Witteveen, H.J., Ruim I, hoewel geleid door de VVD’er, bekritiseren baan. Meer wegen en doelmatiger weggebruik en een expansievere budgettaire politiek ad- door prijsmechanisch rijden en parkeren, Telders- viseren. Ook tijdens de eurocrisis schreef hij geschrift 17, Den Haag, 1967.

12 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 • Drees, W.B., Gespiegeld in de tijd; de nagelaten • Zuidema, J.R., ‘C.A. Verrijn Stuart: Vertegen- autobiografie, Amsterdam, 2000. woordiger van de Oostenrijkse School in Neder- land’ in: Klant, J.J., Vermaat, J., Zuidema, J.R., • ‘Handelingen Tweede Kamer 1947-1948’, Den Van liberalisten tot instrumentalisten: anderhalve Haag, 1948. eeuw economisch denken in Nederland, Leiden, 1987, pp. 117-140. • Interview met H.J. Witteveen, Wassenaar, gehouden op 29 september 2015. ______1. De auteur dankt F. Korthals Altes en A. • Korthals, H.A., ‘De Prof. Mr B.M. Telders- Szász† voor het delen van enkele inzichten over Stichting in het leven geroepen’, in: Vrijheid en Witteveen in de VVD in de jaren vijftig en zestig Democratie, 1954, nr. 299. van de vorige eeuw.

• Korthals Altes, F., Zeven politieke levens. Her- inneringen in dossiers, Amsterdam, 2017.

• Middendorp, J., ‘Opening namens de Pieter Hennipman Stichting’, in: Het gesproken woord, 2011, pp. 6-8.

• Nationaal Archief, Doos 59: Brief M. Wi- baut-Berdenis van Berlekom aan Witteveen, nr. 2.21.370, Den Haag, 1946.

• ‘Tekorten nauwelijks schuld van Witteveen’, NRC Handelsblad, 30 december 1971.

• Verheijen, M., Harm van Riel: Een rechtse provo, Amsterdam, 2016.

• Vonhoff, H.J.L., Liberalen onder één dak, Den Haag, 1998.

• Witteveen, H.J., Conjunctuurpolitiek. Het strategische punt voor een liberaal beleid, Telders- geschrift 4, Den Haag, 1959.

• Witteveen, H.J., Soefisme en Economie, Deven- ter, 2001.

• ‘Witteveen treft geen blaam: commissie over supergroot “gat”’, De Telegraaf, 30 december 1971.

13 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Klaas Dijkhof Voorwoord

door Wilbert Jan Derksen Fractievoorzitter Klaas Dijkhoff publiceerde voelen om ook deel te nemen aan deze dis- in april dit jaar zijn discussiestuk Liberalisme cussie. Geïnteresseerden kunnen hiervoor dat werkt voor mensen. In dit stuk bespiegelt contact opnemen met de redactie. Dijkhoff zijn visie op het liberalisme waarbij een aantal belangrijke principes en the- De volledige tekst van Liberalisme dat werkt ma’s aan de kaak wordt gesteld. Hij beoogt voor mensen is te vinden via de website van hiermee een serieuze discussie te starten. de VVD.

Liberale Reflecties draagt graag bij aan deze oproep tot debat en biedt enkele auteurs een podium om hun reactie te geven. Wij hopen dat lezers zich geïnspireerd

14 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Over doelen en middelen

door Marcel Wissenburg Discussie binnen een partij is riskant in Ne- maar juist wijst op eensgezinde, oprechte en derland, en wordt daarom vaak strak geregis- diepe betrokkenheid bij de publieke zaak. seerd of liever nog in het verborgene gehouden. We hebben een pers die (immers goed Tegen die achtergrond is het opmerkelijk dat nieuws is geen nieuws) elke discussie bin- Klaas Dijkhoffs Liberalisme dat werkt voor nen elke partij volautomatisch met termen mensen zorgt voor een discussie die nu eens als stammenstrijd, onenigheid, twist, ruzie, niet in de pers als stammenstrijd of schandaal split, etc. karakteriseert. En dat gebeurt drie- wordt afgeschilderd. En het gaat ook nog eens maal zo hard als het om een regeringspartij ergens over: de grote lijn en de fundamen- gaat. En we leven in een land waar het op de ten. Zo hoop ik dat mijn commentaar op een een of andere manier na 100 jaar massade- deel van deze tekst ook gelezen wordt: als een mocratie en 450 jaar res publica nog steeds bijdrage aan de gezamenlijke projecten libe- niet lukt burgers, die in hun private sfeer ralisme en Nederlandse liberale democratie. uitstekend kunnen debatteren en reflecteren zonder gelijk messen te trekken, aan het ver- Een van de lastigst leesbare delen van Libe- stand te brengen dat dit ook in de publieke ralisme dat werkt voor mensen is het korte, sfeer kan, dat flink debatteren niet een te- heel staccato geschreven tweede hoofdstuk, ken van zwakte, onmacht en onvermogen is, ‘Middel vs. Doel’ genoemd, waar Klaas

15 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Dijkhoff ‘logisch liberalisme’ als beter alter- eeuw in eindeloos veel colleges gedaan) en hij natief voor ‘procesliberalisme’ presenteert. zal ook niet de laatste zijn – maar het is wel Het is niet zo makkelijk te achterhalen wat volstrekt onjuist. Het is een fout die voortleeft hij daar nu precies mee bedoelt. Maar hoe omdat we allemaal onze leermeesters napra- beter je de tekst leest, hoe helderder het ten, die op hun beurt hun leermeesters na- wordt dat dit ‘logisch liberalisme’ een val- praatten – en die dat doen omdat niemand se noot in een overigens fraaie compositie de brontekst nog goed leest: Max Webers is, een idee dat (voorzichtig gezegd) op ge- lezing van 28 januari 1919, Politik als Beruf, spannen voet staat met de rest van het stuk. uitgesproken midden in de totale chaos van de Duitse Revolutie van 1918/19. We lezen Een eerste manier waarop Dijkhoff logisch die brontekst niet of nauwelijks omdat hij en procesliberalisme probeert te verdui- min of meer onleesbaar is: ongeorganiseerd, delijken is door ze te vergelijken met twee veel te zwaar, veel te theoretisch, en vol toen begrippen van Max Weber: ‘Verantwor- wel, maar nu nauwelijks herkenbare, dub- tungsethik’ en ‘Gesinnungsethik’, ofwel een belzinnige verwijzingen naar actualiteiten. houding van verantwoordelijkheid nemen en bereid zijn vuile handen te maken versus Het is gemakkelijk Webers onleesbare maar (met een goed Nederlands woord) ‘Prinzi- o zo belangrijke tekst uit te leggen met be- pienreiterei’ zodat de handen in onschuld hulp van de veel toegankelijkere begrippen worden gewassen. Een prima illustratie – al consequentialisme en deontologie – maar als vraag je je wel af waarom we twee neolo- gezegd, het is ook fake news, zoals ik merk- gismen nodig hebben als we Webers breed te toen ik de tekst eindelijk eens nauwkeu- ingeburgerde begrippenpaar al hebben. rig las. Verantwortungs- en Gesinnungs- ethik duiden namelijk niet op filosofische Maar Dijkhoff raakt van de rails op het fundamenten van morele oordelen maar moment dat hij Verantwortungsethik met voor grondhoudingen in het handelen. Het ‘consequentialisme’ en Gesinnungsethik is absoluut mogelijk een passieve, conse- met ‘deontologie’ gaat vergelijken. Voor quentialistische Prinzipienreiter te zijn – de de niet-ethicus: consequentialisme is het SP in de tijd dat niets deugde, en niets on- type ethiek waarin goed is wat tot het bes- dersteund werd, wat de wereldrevolutie niet te resultaat leidt (het meeste geluk, genot objectief dichterbij bracht is misschien een of welvaart, minder pijn, etc.) terwijl in de mooie illustratie. En, belangrijker, deontolo- deontologie goed is wat een intrinsiek en gie en Verantwortungsethiek zijn ook prima universeel goede handeling is (of een uni- te verzoenen (zoals Weber in zijn tekst zelf verseel recht respecteert), zoals de waarheid suggereert): je kunt per definitie geen vuile spreken, de wet respecteren, niet moorden. handen maken als het begrip ‘vuil’ niet een intrinsiek negatieve betekenis heeft. Nou is Dijkhoff niet de eerste die deze verge- lijkingen maakt (ik heb het zelf ook een kwart

16 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Max Weber

Waarom is het belangrijk dat een deonto- volgt: ‘‘…maar het is van tweede orde’’. Of- loog de verantwoordelijkheidsethiek kan wel politieke middelen worden getoetst op omarmen? Omdat de deontologische ethiek hun verenigbaarheid met liberale idealen, een hoeksteen van het liberalisme is; om- en dan zijn doelen per definitie onderge- dat liberalisme ondenkbaar is zonder den- schikt aan middelen, of het liberale gehalte kers als Immanuel Kant, John Rawls, Robert van middelen is ‘van tweede orde’, komt op Nozick. Omdat zelfs de grote consequen- de tweede plaats – en dan heiligt het doel tialist John Stuart Mill er niet omheen kon. de middelen. Dat is logica. Voor beginners. Omdat Dijkhoff er zelf in gelooft: vrijheid, verantwoordelijkheid, wederkerigheid, ge- Het is de ultieme uiting van Verantwortung- lijkwaardigheid en verdraagzaamheid zijn sethik, van het tonen van verantwoordelijk- geen middelen tot een doel (welk doel dan?) heid, wanneer je je afvraagt of je beleid – je maar doelen op zich, intrinsiek waardevol. middelen – (pakweg) de vrijheid en integriteit van burgers nog wel respecteert. Als de morele Logisch liberalisme, stelt Dijkhoff, maakt de kwaliteit van je middelen van de ‘tweede orde’ keus voor de juiste middelen ondergeschikt is, ondergeschikt aan de vraag of het werkt, aan het realiseren van liberale doelen. Dat ondergeschikt aan effectiviteit en efficiëntie, kan maar één ding betekenen: Machiavel- dan gooi je de baby met het badwater weg. li’s ‘het doel heiligt de middelen’. En dat zegt Dijkhoff nu juist ook weer niet te willen: Een illustratie van het illiberale karakter dat ‘‘Dat betekent niet dat we alle middelen ac- het logisch liberalisme kenmerkt is Dijk- cepteren of dat we daar geen liberale toets hoffs poging het idee ‘Cruyffiaans’ te illus- op loslaten’’. Waarop een raadselachtige frase treren (terzijde: het is natuurlijk een gotspe

17 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 om iets dat logisch moet heten, Cruyffiaans aanzetten mee te doen met een open, rede- te illustreren): ‘‘Als je mensen vrij laat om te lijk maatschappelijk debat (immers mensen kiezen voor het salafisme, worden het geen verdienen respect, ideeën niet) – maar gees- vrijheidsminnende, gelijkwaardigheidrespec- telijke dwang, indoctrinatie, is uit den boze. terende, democratiekoesterende liberale Ne- derlanders. Da’s logisch’’. Nee, dat is het dus De identificatie van logisch liberalisme met niet. Geen zichzelf respecterend liberaal zal deontologie creëert alleen maar verwarring zich hierin herkennen – John Rawls niet, Ro- – en verwarde, hermetische taal: ‘‘Omdat de bert Nozick niet, Immanuel Kant niet, maar uitkomst van de keuzes die mensen maken ook consequentialisten als onze eigen Baruch niet altijd vrijheid en gelijkwaardigheid be- Spinoza, Hans-Hermann Hoppe of John Stu- vorderen, is procesliberalisme inmiddels ge- art Mill niet. Voor al deze denkers, represen- trouwd met cultuurrelativisme en zelfverwijt tatief voor de volle breedte van het liberalis- (‘weg met ons!’)’’. Bronnen geeft Dijkhoff niet me (van sociaalliberaal tot libertarisch) staat – eigenlijk zelfs geen uitleg. ‘‘Omdat’’ - dit of valt de vrije samenleving met de vrijheid moet waarschijnlijk ‘doordat’ zijn, tenzij pro- van meningsuiting, vrijheid van pers, woord cesliberalisme een persoonlijkheid heeft die en gedachte, en vrijheid van geloofsovertui- vrije en autonome keuzes kan maken. Maar ging. Die vrijheden zijn noodzakelijke voor- zelfs als er ‘doordat’ stond: een liberalisme dat waarden (‘conditio sine qua non’, voor wie principes voorrang geeft boven doelmatig- indruk wil maken op zijn gezelschap) om heid kan per definitie niet relativistisch zijn. burgers in staat te stellen zichzelf te regeren – ten goede of ten kwade. Dat is het verschil Het opofferen van morele principes aan doel- tussen liberalisme en vermoedelijk alle ande- matigheid, het Rotterdams-arbeideristische re politieke stromingen: het maakt mensen ‘geen woorden maar daden’, is misschien zelf verantwoordelijk voor hun individuele precies wat er in de VVD en bij VVD-poli- keuzen, en geeft ze de vrijheid daartoe – geen tici steeds fout gaat: bij alle beschuldigingen kwezel of betweter schrijft voor wat ze wel en van corruptie en machtsmisbruik gaat het vooral niet mogen lezen, denken of voelen. zelden om egoïstische zakkenvullers en veel vaker om oprechte, gedreven politici die het Om het in de woorden van John Stuart Mill, foute middel voor het goede doel inzetten. en de hierin zeker liberale Karl Popper, te Politici in een liberale democratie (liberaal zeggen (zij sluiten kennelijk beter bij Dijk- én niet liberaal) hebben meer nodig dan hoffs consequentialisme aan): alleen wan- efficiëntie en effectiviteit als leidraad voor neer je burgers vrij laat alle mogelijke idee- hun gedrag en voor de keuze van politieke ën te denken, te proeven, te toetsen, alleen middelen. Reflectie op de intrinsieke more- wanneer je ze trial and error toestaat, zullen le kwaliteit van het handelen maakt het ver- ze vrije en autonome burgers worden. Je schil tussen niet alleen de zakkenvuller en mag salafisten verbieden hun praktijken en de politicus, maar ook, en misschien nog ideeën aan anderen op te leggen, je mag ze wel meer, tussen de liberaal en de populist,

18 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 tussen liberale democratie en tirannie van kosten en baten, en geldt de keus voor ‘het de meerderheid, tussen VVD en FvD, tussen minste kwaad’ als een voldoende excuus. de Open Society en een bananenrepubliek. De Amerikaanse politiek filosoof Michael Dat gezegd hebbende… logisch libera- Walzer stelde ooit (in aansluiting op Max lisme mag een valse noot zijn, ze wordt Weber) dat politiek zonder morele dilem- niet voor niets gespeeld. Als we alle ver- ma’s niet bestaat. Voor hem is de kunst van warring en onduidelijkheid wegstre- de politiek niet de kunst van het mogelijke pen houden we wel degelijk een aantal of het haalbare of ‘wat werkt’, maar de be- waardevolle gedachten over ‘die werken’: reidheid een keuze te maken waar je de rest van je leven slecht van blijft slapen. Politiek, (1) Verantwortungsethik, om te beginnen: de net als ethiek (want het is ethiek), vraagt het bereidheid verantwoordelijkheid te nemen uiterste – en dus niet een liberalisme dat voor de samenleving en daartoe vuile handen alleen maar ‘werkt’, maar een liberalisme te maken is een logische implicatie van de li- waarin bloed, zweet en tranen worden ge- berale grondwaarde verantwoordelijkheid. ïnvesteerd, waarin plaats is voor integriteit.

(2) Compromisloos vasthouden aan de intrinsieke waarde van de liberale idealen, ook prof.dr. M.L.J. Wissenburg is hoofdredacteur waar ze niet gerealiseerd kunnen worden. Dat van Liberale Reflecties en hoogleraar vrijzinnige partijen als de VVD al een decen- Politieke Theorie aan de Radboud Universi- nium lang worden gegijzeld door een ortho- teit te Nijmegen. dox-christelijke minderheid is geen excuus om niet zelf pal te blijven staan voor een Ver- lichte ethische agenda die bescherming biedt aan zelfbeschikking over het eigen lichaam, gelijkberechtiging voor alternatieve relatie- vormen, vrij wetenschappelijk onderzoek.

(3) Erkennen dat vuile handen ook echt vuil zijn: in morele dilemma’s het ene kwaad durven te verkiezen boven het andere, zonder het kwaad te bagatelliseren – ook dat is verantwoordelijkheid nemen. De con- sequentialist kan dat niet; in een conse- quentialistische moraal is geen ruimte voor intrinsieke motivatie of schuldbesef – in die moraal bestaat alleen een balans van

19 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Discussiëren met Klaas

door Edwin van de Haar Gemankeerd verhaal VVD-fractievoorzitters in de Tweede Kamer De titel van het stuk is op zijn minst curieus: op zoek naar politiek profiel gebruiken regel- ‘Liberalisme dat werkt voor mensen’. Dat matig het middel van een discussie over de doet vermoeden dat Dijkhoff vindt dat het uitgangspunten. In 2005 zag onder leiding liberalisme nu niet werkt voor mensen. Maar van Jozias van Aartsen een nieuw Liberaal niets is minder waar. Dankzij liberalisme en Manifest het levenslicht, waarvan al snel kapitalisme (de twee zijn onlosmakelijk met niets meer werd vernomen, vooral wegens elkaar verbonden) leven mensen, zeker Ne- een gebrek aan originaliteit en kwaliteit (Van derlanders, in de grootste vrijheid, gezond- de Haar, 2005). Klaas Dijkhoff waagt een heid en voorspoed die ooit in de wereldge- nieuwe poging, met zijn discussiestuk Libe- schiedenis heeft bestaan en is er geen enkele ralisme dat werkt voor mensen. In deze korte reden om te verwachten dat dit de komende bespreking worden kritische kanttekeningen decennia niet verder zal blijven verbeteren geplaatst bij het liberale gehalte en de inter- (Norberg 2017, Rosling 2019). Dat weet Dijk- ne consistentie van zijn verhaal. De vraag hoff best, want hij schrijft ook:‘‘ Nederland is is of Dijkhoff pleit voor een liberaal wal- een van de meest vrije en welvarende landen halla, of dat hij dictatoriale neigingen heeft. ter wereld. De mogelijkheden om het eigen levenspad te kiezen en een leven in welzijn te

20 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 delen met familie en vrienden zijn enorm’’(- grip en focus in de discussie aan te brengen. Dijkhoff 2019, 7). Wat er dus precies niet werkt aan het liberalisme blijft onduidelijk. Het stuk staat vol met dergelijke tegenstellin- gen, soms zelfs op dezelfde pagina. Enerzijds In de tweede alinea wordt de vanuit het oog- stelt Dijkhoff in hetzelfde hoofdstuk 4 dat punt van een politicus terechte vraag gesteld ‘‘Materieel gezien zijn we [de VVD, EvdH] hoe de vrijheid en het welzijn van alle Ne- er niet voor een deelgroep’’ om zonder om- derlanders kunnen worden bevorderd. Maar wegen een paar zinnen later te zeggen dat in de vierde alinea wordt er alvast vooruit ‘‘Bij materiële keuzes past het dan ook eerst gelopen op het antwoord. De middenklasse en vooral oog te hebben voor de midden- verdient volgens Dijkhoff ‘‘als eerste onze klasse’’ (Dijkhoff 2019, 9). Hij omschrijft aandacht, wat we besluiten moet vooral het liberalisme eerst als ‘‘ideaal gericht op hun vrijheid en welzijn vergroten’’ (Dijkhoff de vrijheid en het welzijn van elk mens, 2019, 2). Er zijn dus twee soorten vrijheid zonder vastomlijnde blauwdruk van het leen welzijn in zijn denken: voor de midden- ven of de maatschappij’’. Daar is weinig mis klasse en voor de rest van de samenleving. mee. Maar wat dan te denken van zijn volgende eis: dat wat er ook gebeurt, de VVD Het belang van deze ‘middenklasse’ komt een niet verder naar rechts of links verschuift in paar keer terug in het discussiestuk. Wie be- het politieke spectrum (Dijkhoff 2019, 2)? hoort dan tot de middenklasse, is de belangrijke vraag. Voor wie gaat Klaas Dijkhoff aan Kortom, Dijkhoff doet alsof hij een dis- de slag? Het antwoord blijft opvallend genoeg cussie wil over het liberalisme, maar dan echter uit. Een mogelijke definitie had het wel alleen als de uitkomsten in zijn straatje onderscheid kunnen zijn tussen de schijven passen. Geen vrije, maar een aan alle kan- van de inkomstenbelasting waarin mensen ten beperkte discussie, waarbij zijn voorzet zitten, of een inkomensgrens met een boven- ook nog eens inconsistent en incoherent is. en onderkant, of een bepaald scholingsni- veau. Maar dat blijft achterwege. Wel wordt Welk liberalisme? duidelijk dat de middenklasse en MKB'ers Dat is jammer, want het stuk bevat ook pun- verschillende groepen zijn (Dijkhoff 2019, ten die zich uitstekend lenen voor een dis- 9), maar ook hier ontbreekt de argumenta- cussie over het liberalisme. Zo roept Dijkhoff tie. Belangrijker: waarom die middenklasse, op tot een discussie over de herwaardering wie dat ook is, extra aandacht verdient blijft van de overheid als beschermer tegen pri- ook onvermeld. Nota bene begint hoofdstuk vacyschendingen, uitsluiting van de markt 4 ‘Voor wie zijn wij er?’ met de zin: ‘‘We zijn en discriminatie (Dijkhoff 2019, 4). Nu zijn er voor alle Nederlanders die een positieve dat juist traditionele liberale overheidstaken, bijdrage leveren aan ons land’’. Zo wordt waarvoor we onder andere de Autoriteit Per- het wel heel moeilijk om gezamenlijk be- soonsgegevens, de Autoriteit Consument en

21 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Markt, de Grondwet en diverse aanvullende begrip wederkerigheid centraal, dat door wetten en regelingen hebben. Het zou inte- Dijkhoff wordt gedefinieerd als ‘‘een sterk ressant zijn geweest als Dijkhoff aan had ge- relationeel principe waarmee het ongeschre- geven waar deze tekort schieten vanuit zijn, ven sociaal contract, de voorwaarden voor of liberaal perspectief, maar dat laat hij ach- lidmaatschap van onze samenleving, vorm terwege. Verder dan een naar eigen zeggen krijgt’’ (Dijkhoff 2019, 4). Nu gaan we de an- onvolledige lijst met voorbeelden (Dijkhoff dere kant op van het liberale spectrum, want 2019, 11-13) komt hij niet, waarbij vooral het sociaal contract denken wordt gelieerd het grote bedrijfsleven het moet ontgelden. aan heel andere liberale denkers, zoals John Rawls (Kelly 2005, 34-49). De vraag wat er Ook pleit hij voor een herwaardering van precies gedaan moet worden om dit ideaal te de kernwaarde verantwoordelijkheid. Het stimuleren wordt overigens niet beantwoord. nemen van verantwoordelijkheid voor het welbevinden van het eigen leven en de naas- Teleurstellend is dat Dijkhoff volledig voor- te omgeving vergroot de persoonlijke vrij- bijgaat aan de bestaande intraliberale dis- heid, net als die van de samenleving in zijn cussie over dit soort punten. Deze wordt geheel en dat maakt een samenleving van veelal vanuit drie liberale hoofdstromingen vrije mensen mogelijk (Dijkhoff 2019, 4). gevoerd, die intern wel consistent zijn en Daarmee schaart hij zich in een rijke libera- ruim voldoende aanknopingspunten bieden le traditie – van onder meer Adam Smith en voor een debat binnen en over het liberalis- andere denkers uit de Schotse Verlichting; me (Van de Haar 2015, Van de Haar 2011). en tevens Friedrich Hayek, Ludwig von Mi- ses en anderen uit de Oostenrijkse school Onzinnig liberalisme – van tegenstanders van ongebreidelde per- Dat gemis laat zich ook voelen in het hoofd- soonlijke vrijheid. Zij wijzen op het fragiele stuk ‘Middel versus doel’. Volgens Dijkhoff raamwerk van de beschaving, dat voor zijn is het niet genoeg om waarden vast te stel- behoud afhankelijk is van enige persoonlij- len, deze dienen ook te worden gefocust om ke terughoudendheid (Dekker 2016, Berry ‘vastlopen’ te voorkomen. Bij de keuze van 2015), bijvoorbeeld door een beroep te doen de inrichting van het land moet er prioriteit op de moraal (Groenveld e.a. 1995) en tra- worden gegeven aan liberale doelen boven dities te waarderen als vormen van spon- liberale middelen. Dat meent Dijkhoff te tane maatschappelijke orde (Hayek 1982). moeten verduidelijken door zijn eigen soort Een andere intrigerende zin stelt dat ‘we’ liberalisme te introduceren, namelijk het ‘lo- het ideaal moeten stimuleren dat iedereen gisch liberalisme’. Dit is het ‘‘gelukkig huwe- de vraag moet stellen wat hij of zij voor de lijk tussen liberale waarden en gezond ver- samenleving kan doen, in plaats van wat de stand. Het combineert de doelen (waarden) samenleving voor hem of haar kan doen. In van het liberalisme (vrijheid, verantwoorde- deze uitspraak van John F. Kennedy staat het lijkheid, wederkerigheid, gelijkwaardigheid,

22 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 verdraagzaamheid) met de middelen van het hij: ‘‘Omdat de uitkomst van de keuzes die gezond boerenverstand’’ (Dijkhoff 2019, 6). mensen maken niet altijd vrijheid en gelijkwaardigheid bevorderen [blijkbaar zijn Geen woord verder over wat dat gezond dat de hoofdwaarden van het liberalisme verstand dan is, wie dat bepaalt, om welke geworden, EvdH] is procesliberalisme in- middelen het precies gaat, en of Dijkhoffs middels getrouwd met cultuurrelativisme en interpretatie hiervan goed is voor de vrij- zelfverwijt (‘weg met ons!)’’. Om vervolgens heid en het welzijn van iedereen (of zelfs toe te voegen: ‘‘Voor wie het aan de filosofie maar de middenklasse), etc. Ook geen uit- wil koppelen: Procesliberalisme is Gesin- leg over hoe dat ‘gelukkig huwelijk’ tot stand nungsethik, logisch liberalisme is Verant- komt en wanneer het tijd wordt voor een wortungsethik’’. Verder geen uitleg, niets. scheiding, om in zijn terminologie te blijven. Net zo gemakkelijk bepleit Dijkhof een pagi- Dijkhoff doet alsof zijn idee vanzelfspre- na verder het vergroten van de persoonlijke kend is, maar het roept juist veel vragen op. vrijheid (Dijkhoff 2019, 7). Dat is natuurlijk bij uitstek procesliberalisme, omdat je hier- Zijn omschrijving van de tegenhanger, het van niet weet wat de uitkomsten zijn. Im- ‘procesliberalisme’, maakt niet veel duide- mers, eenieder zal zijn of haar persoonlijke lijker. Dat is namelijk de keuze voor ‘het vrijheid anders invullen en dat resulteert in meest liberale middel, en de gevolgen zijn een onvoorspelbare maatschappelijke dyna- dan wat ze zijn’. Ter verduidelijking schrijft miek. De positieve waardering hiervan is een

23 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 onderscheidend kenmerk van het liberalisme ondergeschikt. Deze vorm van ethiek kan in vergelijking met bijvoorbeeld socialisme. dus al snel niet-liberale gevolgen hebben voor individuen (Smith 2013, 152-166; Bar- Het hoofdstuk is slechts een half A4’tje, maar ry 2000, 117-126). Het logisch liberalisme werpt genoeg vragen op om drie nummers van Dijkhoff heeft in het verlengde hiervan van Liberale Reflecties mee te vullen. Daarom dan ook al snel niets met het liberalisme hier slechts een korte reactie. Een welwillen- te maken. Pragmatisme en opportunisme de interpretatie van zijn woorden kan zijn: liggen op de loer. Overigens bepleitte We- Dijkhoff staat een liberalisme voor dat zich ber dat politici een voortdurende afweging sterk maakt voor vrijheid en gelijkwaardig- tussen de twee soorten ethiek maken, niet heid in de maatschappij, eventueel aangevuld dat zij er eentje uitkiezen (De Valk 2003). met zijn andere liberale waarden, maar ‘het gezonde boerenverstand’, waarover iedereen Conclusie wel hetzelfde denkt, bepaalt uiteindelijk wat Met een stuk dat zoveel basisvragen op- er gebeurt. Maar een negatieve, net zo goed roept, consistentie ontbeert en onvoldra- mogelijke, interpretatie is: Dijkhoff heeft gen ideeën bevat is het moeilijk, zo niet dictatoriale neigingen, omdat alleen zijn onmogelijk, om een zinvolle discussie te gezond verstand bepaalt wat liberalisme is, voeren. Los nog van de eisen die van tevo- wat goed is voor mensen, hoeveel vrijheid zij ren aan die discussie worden gesteld. Het mogen genieten, en hoe zij die invullen. Het is moeilijk te begrijpen hoe het in deze valt hem als auteur te verwijten dat hij zo- vorm het levenslicht heeft kunnen zien. veel ruimte voor interpretatie laat, waardoor een zinvolle discussie bijna onmogelijk is. dr. E.R. van de Haar is lid van de redactie- De verwijzing naar de ethiek maakt niet raad van Liberale Reflecties. Hij is auteur veel duidelijker. Het door de socioloog Max van diverse artikelen en boeken over het Weber geïntroduceerde begrippenpaar ‘Ver- liberalisme, zie: www.edwinvandehaar.com antwortungsethik’ versus ‘Gesinnungsethik’ stoelt op een aloude politiek-filosofische Literatuurlijst kwestie, namelijk de ethiek van het ‘conse- • Barry, N., An Introduction to Modern Political quentialisme’ (gevolgenethiek) versus ‘deon- Theory, New York, 2000. tologie’ (plichtethiek). Verantwortungsethik • Berry, C.J., The Idea of Commercial Society in hangt samen onder andere met het utilita- the Scottish Enlightenment, Edinburgh, 2015. risme van Jeremy Bentham. Uitgangspunt voor de beoordeling van de rechtvaardigheid • Cliteur, P.B., Groenveld, K., Kinneging, van beleid is daarbij ‘the greatest happiness A.A.M., Van der List, G.A., Tussen vrijblij- for the greatest number’. Hieraan zijn de na- vendheid en paternalisme. Bespiegelingen over tuurrechten (tegenwoordig: mensenrechten) communitarisme, liberalisme en individualisering, Geschrift 82 van de Prof.mr. B.M. TeldersStich-

24 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ting, Den Haag, 1995.

• Dekker, E., The Viennese Students of Civili- zation. The Meaning and Context of Austrian Economics Reconsidered, Cambridge, 2016.

• Dijkhoff, K., Liberalisme dat werkt voor mensen, Den Haag, 2019.

• Van de Haar, E., ‘Het manifest van de gemiste kansen’, De Volkskrant, 2 maart 2005.

• Van de Haar, E., Bemind, maar onbekend. De politieke filosofie van het liberalisme, Soesterberg, 2011.

• Van de Haar, E., Degrees of Freedom. Liberal Political Philosophy and Ideology, London, 2015.

• Hayek, F.A., Law, Legislation, Liberty. A new statement of the liberal principles of justice and political economy, London, 1982.

• Kelly, P., Liberalism, Cambridge, 2005.

• Norberg, J., Progress: Ten Reasons to Look Forward to the Future, London, 2017.

• Rosling, H., Rosling O., Rosling Rönnlund, A., Factfulness. Ten reasons we’re wrong about the world – and why things are better than you think, London, 2019.

• Smith, G.H., The System of Liberty. Themes in the history of classical liberalism, Cambridge, 2013.

• De Valk, K., ‘Max Weber en het ethisch dilemma’, in: Christen Democratische Verkenningen, zomer 2003, pp. 157-161.

25 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Wederkerigheid

door Niek Kok en Reinout Woittiez Introductie In zijn recente discussiestuk Liberalisme Wederkerigheid speelt een rol in het samen- dat werkt voor mensen heeft Klaas Dijk- leven van mensen en speelt dus zowel in het hoff het begrip wederkerigheid geïntrodu- publieke domein als in het private domein. ceerd in het waardenvocabulaire van de De politiek gaat over de inrichting van het VVD. Dijkhoff ruilt daarmee de traditione- publieke domein en laat het private domein le waarde sociale rechtvaardigheid in voor – wat liberalen betreft – zoveel mogelijk wederkerigheid als partijbeginsel. In wat ongemoeid (thuis mag je een niqab dragen volgt doen we eerst een poging om weder- als je dat graag wilt). Wederkerigheid in het kerigheid van sociale rechtvaardigheid te publieke domein raakt in de kern de relatie onderscheiden en geven we weer hoe beide tussen overheid en burgers en kent altijd begrippen worden gehanteerd: wederkerig- een mate van verticaliteit. Wederkerigheid heid door Dijkhoff en sociale rechtvaardig- in het private domein raakt de wijze waarop heid in eerdere VVD-beginselverklaringen. leden van samenlevingsverbanden (gezin, Vervolgens zullen we onderdelen van vereniging, dorpsgemeenschap, etc.) onder- het begrip wederkerigheid onder de loep ling zich tot elkaar verhouden en samenle- nemen. ven, en kent een hogere mate van horizon-

26 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 taliteit. Het zou welkom zijn als Dijkhoff is offers te brengen ten behoeve van hen die in zijn notitie onderstreept dat hij inzoomt deze vrijheid nog niet deelachtig zijn… Uit op de betekenis van wederkerigheid in het een oogpunt van sociale rechtvaardigheid publieke domein en daarmee in de meer behoort te worden bevorderd dat eenieder verticale relatie tussen overheid en burgers, die kan werken, de gelegenheid krijgt mensen dat hij wegblijft van het private domein, waardige en zinvolle arbeid te verrichten, die zonder het belang van wederkerigheid in zo dicht mogelijk aansluit bij zijn wensen het private domein tekort te doen. Het is alsmede zijn verworven kennis en vaardig- overigens aannemelijk dat wederkerigheids- heden” (VVD Beginselverklaring 1980, Arti- opvattingen van burgers over hun relatie tot kel 5 en 8). De verklaring van 2008 voegt hier hun overheid en hun maatschappij in het aan toe: “Belangrijk lijkt hier de focus op het verlengde zullen liggen van hun opvattin- brengen van offers voor wie niet mee kan gen over hun onderlinge wederkerigheid. komen” (VVD Beginselverklaring 2008).

De Van Dale uit 1999 definieert wederkerig Dijkhoff legt iets andere accenten in zijn als “heen en weer gaand tussen twee per- discussiestuk dan die in de voornoemde sonen, van weerskanten uitgaand” en een beginselverklaringen. Zo schrijft Dijkhoff wederkerige overeenkomst als een “twee- onder meer dat wederkerigheid geen trans- zijdige overeenkomst, welke voor beide actioneel principe is waaruit voortvloeit partijen verbintenissen schept” (Den Boon dat je altijd direct iets moet doen, om iets en Geerts 1999). Voor zover samenleven te krijgen. Het is juist een sterk relationeel ook betekent dat je met elkaar samenle- principe waarin het ongeschreven sociaal vingsafspraken overeenkomt schept dat contract, de voorwaarden van lidmaatschap onderlinge verbintenissen, zo valt af te lei- van onze samenleving, vorm krijgt. Het is den uit deze definitie. Wederkerigheid is de notie te beseffen dat niets zomaar vanzelf een modus operandi in het samenleven van gaat. Dijkhoff slaat hier de spijker op zijn mensen en regelt de wijze waarop men- kop. Wederkerigheid ligt als het ware aan sen met elkaar interacteren: deze interac- de basis van iedere vorm van duurzame sa- tie heeft voor beide partijen consequenties. menleving. Dat geldt overigens zowel voor de relationele component als voor de (in de In de VVD-beginselverklaringen van zowel tijd gezette) transactionele component van 1980 als die van 2008 wordt sociale rechtvaar- wederkerigheid (zoals het op termijn terug- digheid genoemd, waar Dijkhoff inmiddels betalen van de studiebeurs aan de overheid). wederkerigheid gebruikt. In de verklaring Wederkerigheid is zo bezien een moreel van 1980 staat: “Voor verwezenlijking van principe dat zeker door de tijd een bezien de vrijheid in materieel opzicht is een maat- ook een transactionele materialisatie kent. schappij vereist waarin een ieder uit overwe- Dijkhoff geeft ook voorbeelden hoe wegingen van sociale rechtvaardigheid bereid derkerigheid wat hem betreft dan haar uit-

27 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 werking heeft: “Wie wel kan werken, maar Wederkerigheid telt ook op immaterieel vlak door tegenslag of eigen toedoen afhankelijk zwaar, aldus Dijkhoff. Hij schrijft: “Iemand is van de betaling van het levensonderhoud die onze gekoesterde vrijheden zelf benut, door anderen kan dit niet alleen zien als een maar deze anderen niet gunt of diezelfde recht te doen gelden op de overheid. Dat vrijheden zelfs ondermijnt, kan niet meer recht bestaat bij de bereidheid van anderen ten volle een beroep doen op die vrijheden”. om een deel van hun tijd te werken voor Hiermee stelt Dijkhoff min of meer dat we- de bekostiging van een dergelijk arrange- derkerigheid een oplossing biedt in de ‘tole- ment. Het is dan ook gepast dat, naast het rantieparadox’: wie niet op zijn beurt tole- ontvangen van hulp en bijstand, men zich rant kan zijn, hoeft vanuit wederkerigheid inspant deze periode zo kort mogelijk te la- niet getolereerd te worden. Dijkhoff staat ten duren en ondertussen energie steekt in met deze uitspraak op de schouders van scholing en maatschappelijk nuttige acti- John Rawls die expliciet beschrijft dat vrij- viteiten. Naarmate iemands inspanningen heid van intolerante sectes ingeperkt moet naar vermogen hiertoe groter zijn, kan de worden wanneer het tolerante deel van de hulp en bijstand ook groter zijn, op grond samenleving overtuigende redenen heeft van het principe van wederkerigheid”. Ro- om aan te nemen dat de veiligheid van de nald Reagan schijnt ooit de uitspraak gedaan maatschappij en haar democratische insti- te hebben: “Een overheid die iedereen al- tuties in het geding zijn (Rawls 1971, 220). les geeft wat ze willen hebben, is een overheid die eerst iedereen alles afneemt wat Dijkhoff gaat ook in opmultinational corpo- ze hadden”. Om rechten (voor zichzelf en rations (MNCs). Hij stelt heel helder aan de voor anderen) te doen materialiseren via de kaak dat MNCs hun fair share aan belastin- overheid rust de plicht op burgers om veel gen moeten betalen. Er is in principe niets af te staan aan de overheid. Robert Nozick, kwalijks aan het behalen van grote winsten een anarcho-liberaal, beschrijft deze op de- door MNCs zoals Starbucks of Microsoft. mocratische wijze bindend opgelegde plicht Die winsten worden echter wel gemaakt met om medeburgers te ondersteunen als een gebruikmaking van de door ons allen met nieuwe vorm van slavernij (Nozick 1974, belastingcenten bekostigde en onderhouden 290), en geeft daarmee kleur aan het gege- Nederlandse infrastructuur. Als MNCs wel ven dat het allerminst vanzelfsprekend is dat de lusten van de Nederlandse infrastruc- medeburgers steeds maar weer andere bur- tuur genieten, laat ze dan ook bijdragen aan gers willen ondersteunen, en dat nogal eens de lasten van die infrastructuur, dus hun voelen als inperking van hun eigen (econo- fair share betalen. Bij wederkerigheid past mische) vrijheid. Met andere woorden, in net zo min oneigenlijk gebruik van belas- afwezigheid van voldoende wederkeer kent tingwetgeving als van sociale wetgeving. de offerbereidheid, waarop in de Beginsel- verklaring van 2008 wordt gedoeld, grenzen. Wederkerigheid treft als liberale waarde

28 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 meer doel dan de voorheen gebezigde waar- Daarmee lijkt wederkerigheid de grondslag de sociale rechtvaardigheid, om twee rede- te vormen voor wat de Gulden Regel is genen: i) Wederkerigheid volgt als waarde uit noemd: een oude en wijdverbreide ethische de liberale kernwaarde gelijkwaardigheid stelregel die negatief verwoord luidt: ‘Wat gij van ieder individu en ziet vandaaruit op geniet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de an- lijkwaardige behandeling over en weer als der niet’, of in positieve zin uitgedrukt: ‘Be- voorwaarde om samen te leven . ii) Weder- handel anderen zoals je door hen behandeld kerigheid doet een sterker beroep op ieders wilt worden’. De kracht van die Gulden Re- actieve inzet: maatschappij en overheid (alle gel zit hem erin dat deze regel verwachtin- andere burgers) vangen jou op wanneer dat gen schept tussen morele actoren, namelijk nodig is, maar draag dan ook van jouw kant dat zij elkaars handelingen zullen echoën, er actief jouw steentje bij aan jouw maatschap- ontstaat een zich repeterende vorm van sa- pij en overheid. En die actieve inzet van ieder menleven tussen de actoren. Een kritische individu raakt de kern van het liberalisme. noot past hierbij: wederkerigheid tussen de actoren kan ook verkeren in elkaar opvol- De Gulden Regel gende negatieve bejegeningen (eerwraak; De Van Dale wijdt nog verder uit over we- genoegdoening en straf in het strafrecht). derkerigheid als “het behandelen van een ander op dezelfde voet als men door hem be- De Gulden Regel beheerst de structuur van handeld wordt” (Den Boon en Geerts 1999). allerlei denksystemen. Hammurabi’s regel

29 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 “oog om oog, tand om tand” is een eerste het vrije spel der maatschappelijke krachten. vastlegging ervan. Ook het Oude Testament incorporeert de Gulden Regel. “Heb je naaste Wederkerigheid in tijden van het lief als jezelf,” zo staat in Leviticus 19:18. In ontstaan van hedendaagse het Nieuwe Testament vinden we de Gulden democratieën Regel onder andere terug in Mattheus 7:12; ”We whose names are underwritten …do “Alle [dingen] dan, die gij wilt, dat u de men- enact, constitute and frame such just and sen zouden doen, doet gij hun ook alzo” en in equal laws … as shall be thought most meet Lukas 6:31; “En gelijk gij wilt, dat u de men- and convenient for the general good of the sen doen zullen, doet gij hun ook desgelijks.” colony” zegt de Nathaniel Morton Act uit 1620, als eerste daad van zelforganisatie van Het is geen toeval dat we de Gulden Regel de net gelande immigranten in New England en de wederkerigheidsgedachte al in zulke (Tocqueville 1969, 38-39). Alexis de Tocque- oude geschriften aantreffen. Sociologen als ville beschrijft niet alleen het maatschappe- Talcott Parsons (Parsons 1991, 179) en Al- lijk en politiek functioneren in het Amerika vin Gouldner (Gouldner 1960, 167-168) zien van de eerste decennia van de 19e eeuw, hij wederkerigheid als een welhaast noodzake- geeft uiterst heldere verklaringen voor hoe lijke procesvoorwaarde voor samenlevin- hij ziet dat het functioneert. Kort en bondig gen als stabiele sociale systemen, waarbin- beschrijft hij al in het begin van zijn boek nen een verscheidenheid aan mensen kan “Vanuit welbegrepen eigen belang hech- samenleven. Vanuit de politicologie en de ten burgers aan volle ondersteuning van de speltheorie toonde Robert Axelrod aan dat maatschappij omdat dat hen voordelen biedt” wederkerigheid interacties tussen actoren (Tocqueville 1969, 14). De immigranten zijn als van nature vormgeeft. Hij noemde dit het in de eerste decennia van de 19e eeuw nog ‘echo-principe’, want volgens hem is het ver- volop bezig Amerika op te bouwen en een oorzaken van ongemak bij een ander slechts land opbouwen doe je samen. Wederkerig- een omweg naar het veroorzaken van onge- heid is dan kennelijk vanzelfsprekend, dat mak bij jezelf (Axelrod 1984, p 84). Axelrod kennen we ook wel van Nederland in de we- verbindt hier de inhoud van het oeroude deropbouwtijd na de Tweede Wereldoorlog. ‘geen schade beginsel’, in liberale context De Amerikanen kenden volgens Tocqueville vooral naar voren gebracht via John Stuart de betekenis en gevaren van wetteloosheid en Mill (Mill 1998, 14), aan het procesverloop gebrek aan autoriteit en nemen daarom vol- volgens het wederkerigheidsbeginsel. In een uit deel aan hun maatschappij en de daaraan samenleving die stoelt op wederkerigheid ontleende overheid omdat “een set afspraken ligt al met al de potentie voor vrijwillige en met zijn medeburgers hem gewoonweg ten constructieve samenwerking tussen burgers, goede komt en alleen een overheid kan een of in meer liberale termen uitgedrukt, ligt in dergelijke set afspraken duurzaam borgen” een dergelijke samenleving ‘de potentie voor (Tocqueville 1969, 66). Bovendien kenden

30 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 de immigranten, aldus Tocqueville, in hun heidstheorie is gebaseerd op het wederke- barre voorgeschiedenis hun kwetsbaarheid righeidsprincipe, een principe dat uitgaat en vatbaarheid voor gevaren die altijd om de van de morele gelijkwaardigheid van de per- hoek lagen en dat nodigde niet alleen uit tot sonen op wie het principe van toepassing wederzijdse sympathie, steun en verbinding is: “…het inzicht dat wederkerigheid de ge- maar ook tot codes van onderlinge hulp- zichtspunten van jezelf en van de ander ver- vaardigheid wanneer daar noodzaak toe was bindt en verzoent want je erkent elkaar als (Tocqueville 1969, 572). De wederkerigheid moreel gelijkwaardige individuen. En met tussen de Amerikanen onderling en tussen die erkenning krijgen beider perspectieven, de Amerikanen en hun overheid valt Toc- morele opvattingen en gedachten ruwweg queville in positieve zin op, de Amerikanen een gelijk gewicht” (Rawls 1999, 424). Rawls zijn zich – in Tocqueville’s tijd – zeer bewust benadrukt dus – net als de Van Dale in zijn van de noodzaak de schouders onder hun definitie - dat het gevolg van wederkerigheid overheid te zetten, zodat diezelfde overheid is dat personen in de wederkerigheidsrela- hun vrijheid en veiligheid kan waarborgen. tie elkaar ruwweg een gelijkwaardig belang Misschien speelt ook wel mee dat in de USA (roughly even measure) toedichten, wat ertoe toen en nu nog de stapeling van collectieve leidt dat men elkaar op dezelfde voet behan- lasten aanzienlijk lager ligt dan in Nederland. delt. Het liberale beginsel gelijkwaardigheid Tax Freedom Day (de dag in het jaar waarop vormt daarmee de basis voor wederkerigheid. je alle collectieve lasten afgedragen hebt en voor jezelf gaat verdienen) ligt voor te veel Rawls beschrijft in A Theory of Justice dat we- Nederlanders te ver in de tweede helft van het derkerigheid en gelijkwaardigheid de basis jaar, terwijl deze dag voor Amerikanen ook vormen voor een duurzaam samenlevingsar- nu nog voor de zomer ligt. Toen al, in 1835, rangement en hij koppelt daaraan ook het be- merkte Tocqueville op dat de grootindustri- grip fairness. Wederkerigheid definieert hij in ëlen “veel meer bezig zijn met de vraag hoe de kern als “billijke wederdienst (fair return ze de beroepsbevolking kunnen gebruiken to the other)” (Rawls 1999, 290). En meer so- dan met hun wel en wee” (Tocqueville 1969, ciologisch kleurt hij wederkerigheid als volgt 557). Het is dit gevoel van misbruik en afwe- in: “actieve gevoelens van liefde, vriendschap zigheid van iedere wederkerigheid die ook en rechtvaardigheid …We herkennen dat anno 2019 grote weerstand oproept tegen mensen om ons heen zich om ons bekom- het belastingontwijkend gedrag van MNCs. meren en dat maakt dat wij ons ook om hun belang gaan bekommeren. We hebben de Wederkerigheid in de ogen van neiging op gelijke wijze te antwoorden, er moderne denkers is in de kern altijd het idee van wederkerig- Het principe van wederkerigheid komt uit- heid (to answer in kind)” (Rawls 1999, 494). voerig terug in Rawls’ A Theory of Justice. Rawls meent dat het wederkerigheidsprin- Rawls stelt expliciet dat zijn rechtvaardig- cipe een diep in mensen geworteld, psycho-

31 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 logisch imperatief is. Hij fundeert zijn theo- zin en daarmee het goed functioneren van rie van rechtvaardigheid op het idee dat uit een maatschappij in de weg staat en hij pleit dankbaarheid een plicht tot wederkeer vloeit. daarom sterk voor het gebruik van generie- De socioloog Gouldner steunt Rawls in de ke rechten. Immers, generieke rechten gel- benadering dat dankbaarheid en rechtvaar- den voor alle burgers in gelijke mate en van digheid via wederkerigheid aan elkaar ge- daaruit versterken dergelijke generieke rech- koppeld zijn: “Als anderen hun plichten naar ten de burgerlijke en politieke verbanden. jou vervuld hebben voel jij de – tweede orde – Vertaald naar vandaag de dag is het duide- verplichting om jouw plichten naar de ander lijk dat er minder ruimte voor algemeen bete vervullen. Gevoelens van dankbaarheid en lang overblijft naar mate dat meer specifieke rechtschapenheid vormen hier samen in de rechten de opdeling van de maatschappij in kern het stevige cement van maatschappelij- allerlei groeps- en deelbelangen en bubbels ke conformiteit” (Gouldner 1960, 161-178). verder versterkt. De VVD is mede om die reden ook een voorstander van generieke wet- De hedendaagse liberale filosoof Richard geving, wij zien meer in individuen en hun Dagger benadrukt het belang van wederke- vrijheden dan in groeps- en deelbelangen. righeid voor het goed functioneren van een maatschappij en kwalificeert daarom in zijn Volgens Dagger maken schaalgrootte, tech- gelijknamige boek wederkerigheid als een nologie en complexiteit van de moderne publieke deugd (civic virtue) (Dagger 1997). staat het voor de burger moeilijk om de ver- Richard Dagger geeft bovendien aan dat een plichtingen voor elkaar nog doorleefd waar overmaat aan specifieke rechten afbreuk te nemen (een en ander is anoniem weg ge- doet aan wederkerigheid en samenlevings- ïnstitutionaliseerd) en daarmee staan deze

32 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ontwikkelingen wederkerigheid en samen- eengekomen manier van samenleven tussen levingszin in de weg (Dagger 1997, 5-6). rijk en arm, jong en oud, sterk en kwetsbaar We zeggen als liberalen om die reden dat de (Putters 2016). Putters snijdt in dat verband overheid maar het best zo dicht mogelijk bij het punt aan dat vooral de werkende en beta- de burger georganiseerd kan worden. Ten- lende middengroepen (een term die wij pre- slotte maakt Dagger duidelijk dat samenle- fereren boven Dijkhoffs middenklasse) ieder ven in een staat ook politieke deelname ver- gevoel van wederkerigheid bij de collectieve eist, om met elkaar de rechten en de plichten voorzieningen kwijtraakt. Zij betalen er ruim af te spreken, zodat binnen dat arrangement voor en profiteren er nauwelijks van, zo stelt ieder zijn persoonlijke vrijheid kan genieten. Putters, en zonder die wederkerigheid in col- Dagger heeft dat ‘Republikeins Liberalisme’ lectieve arrangementen vervalt op den duur genoemd, wellicht dat in Nederland de verta- het draagvlak voor een verzorgingsstaat of ling in de richting gaat van ‘Statelijk Liberalis- participatiesamenleving. Dit punt is door me’: “Statelijk Liberalisme bindt individuele Dijkhoff goed geadresseerd in zijn notitie, hij rechten aan burgerplichten door middel van spreekt expliciet over de noodzaak om meer wederkerigheid en fair play. Degenen voor aandacht aan de middengroepen te geven! wie de staat … voordelen biedt zoals rechten waarop gerekend kan worden moeten ook Maar Putters noemt in zijn Dreeslezing ex- hun aandeel in de lasten van de staat dragen” pliciet een tweede punt dat onlosmakelijk (Dagger 1997, 98). Dagger komt op voor een bij wederkerigheid hoort en onlangs ook sterke en een sterk gedragen staat. Eerder door Herman Tjeenk Willink in zijn boek pleitte een van ons in Liberaal Reveil al voor benoemd is (Tjeenk Willink 2019). “De pri- een sterkere staat (Woittiez 2008, 128–131). vatisering van publieke diensten heeft van Waar Dagger en Rawls dergelijke wederke- burgers klanten gemaakt, die hun individu- righeid verbinden aan sociale rechtvaardig- ele rechten opeisen... Weinig mensen voelen heid spreekt Friedrich Hayek aan de andere daartegenover nog een plicht naar de ge- kant van het spectrum erover dat de oproep meenschap. ... De beleidstheorie was gericht tot sociale rechtvaardigheid een vernietigend op het runnen van de BV-Nederland. Daar- effect heeft op ons moreel kompas want we- mee houd je de samenleving niet bij elkaar, derkerigheid zet volgens Hayek de deur wa- het heeft de wederkerigheid tussen burgers genwijd open naar socialisme en vergaande ontmanteld” (Putters 2016). Public-value herverdeling van inkomen (Hayek 1976, hoogleraar Mark Moore van Harvard zegt 97-98). Kim Putters roept in zijn ‘Dreesle- het nog wat stelliger: “Het gaat er niet om zing’ als directeur van het Sociaal Cultureel dat burgers blij zijn met wat de overheid hen Planbureau juist heel expliciet op tot sociale als individu biedt, maar dat ze eerlijk en bil- herijking en het beter delen van de welvaart lijk behandeld worden en dat ze krijgen wat Onze samenleving heeft volgens hem een rechtmatig is. Het doel van de overheid is vernieuwd sociaal contract nodig, als over- niet om een individu blij te maken maar om

33 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 via een democratisch proces toegevoegde Opvallend in dat licht is het initiatief van waarde voor de maatschappij te creëren: aan de Amerikaanse superrijken, die meer be- welke sociaal gewenste uitkomsten hebben lasting willen betalen en hun fair share we allemaal wat?” (Moore 2019, 8-9). Libera- aldus willen bijdragen, in lijn met de ‘va- len mogen in het verlengde van het opvoeren derlandsliefde’ die Tocqueville 200 jaar eer- van het begrip wederkerigheid weer explicie- der al zag in de USA. De superrijken zelf ter de positie gaan innemen dat de staat er zeggen erover: “We'll be fine - taking on niet is om het je naar de zin te maken, dat this tax is the least we can do to strengthen de burger geen klant is, dat Nederland geen the country we love” (Wouda 2019). bedrijf is en dat de staat er wel is voor strikte maatschappelijke spelregels, waarbinnen En het idee van de passende tegenprestatie jou vrijheid gegeven wordt en je zelf invul- als kern van wederkerigheid is door de VVD ling kunt geven aan je leven op de wijze die in de gemeente Utrechtse Heuvelrug in een je blij maakt. Putters, Moore, Tjeenk Willink motie geïntroduceerd als vast onderdeel voor en vele anderen geven aan dat in het verleng- een ieder die een beroep doet op de participa- de van wederkerigheid tussen burger (die tiewet. VVD-raadslid Tim Rooijakkers ver- geen klant is) en overheid eigenlijk het punt woordde het aldus: “Bovendien vinden we van goed burgerschap aan de orde komt. het eerlijk dat als mensen een beroep doen op de samenleving, de samenleving ook een be- Wederkerigheid, de slotsom roep mag doen op hen” (Rooijakkers 2019). Er is in de media en politiek volop aandacht voor fair share en wederkerigheid. In het geschrift Bezielend verband van de Marieke Stellinga merkt op 5 juli in de NRC TeldersStichting wordt wederkerigheid tus- op: “Kamerleden van links tot rechts waren sen burger en overheid als basis beschreven verontwaardigd dat Shell en Philips in Ne- voor goed burgerschap voor alle Nederlan- derland geen winstbelasting betalen vanwege ders, ongeacht hun afkomst. De Nederlan- aftrekposten”. En ook op het vlak van privacy der kiest er dagelijks actief (en min of meer merkt Stellinga op dat we als overheid grote bewust) voor om gebruik te maken van zijn bedrijven tot de orde moeten roepen, waarbij Nederlands burgerschap, en diezelfde Ne- ze Dijkhoff aanhaalt:“ Vroeger had je als li- derlander zal er zich dus ook voor moeten beraal vooral de overheid koest te houden als inzetten om die rechten te doen verwezenlij- het ging om vrijheid van het individu, om de ken en mede te dragen. In Bezielend verband privacy. Nu moet je de techbedrijven bij de wordt dat als volgt verwoord, met referte les houden” (Stellinga 2019). En als de MNC’s aan wat genoemd wordt het ‘Dagelijks Ple- niet eigener beweging hun fair share afdragen, bisciet van Renan’: “Elke dag opnieuw ver- dan zijn er al Europese landen zoals Franrijk richt iedere burger bewust of onbewust een die op zoek gaan naar mogelijkheden om dat handeling waaruit blijkt dat hij die dag weer af te dwingen (Beunderman en Kalse 2019). deel uit wil blijven maken van zijn samen-

34 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 levingsverband…. Elke dag maakt iedere keuze is: aan de rechten zitten voor ieder- burger immers wel gebruik van een recht of een plichten vast, de vele vrijheden bren- veronderstelt hij een recht: het recht om een gen evenzoveel verantwoordelijkheden met mening te uiten, het recht om eigendom te zich mee, ieder heeft zijn fair share aan het bezitten … ” (Ellian e.a. 2018, 54-55). In het overeind houden van de samenleving bij te begin van het geschrift wordt het begrip bur- dragen. Immers, samenleven is een werk- gerschap verder uitgewerkt met duidelijke woord dus daar moet je wel wat voor doen. referte aan het evenwicht rechten-plichten: “Burgerschap-als-rechten impliceert boven- Met de introductie van het begrip wederke- dien ook dat burgers plichten hebben ten righeid schuift de VVD naar ‘Statelijk Libe- opzichte van elkaar – namelijk de plicht om ralisme, waarbij de burger niet langer klant andere burgers in hun rechten te erkennen. is maar aangesproken wordt op zijn burger- Burgerschap-als-rechten impliceert dus te- schap en waarbij de staat niet langer een on- gelijkertijd burgerschap-als-plichten” (Ellian derneming is, maar aangesproken wordt op e.a. 2018, 10-11). Het moge duidelijk zijn dat zijn betekenisgeving voor het algemeen be- het zaak is nieuwe Nederlanders goed mee lang. De burger, de overheid en de politiek te nemen in de betekenis van het aangaan worden een beetje opnieuw uitgevonden van het samenlevingscontract met de Neder- met de eigen actieve publieke rol die ze nu landse maatschappij. Als zij wensen te immi- eenmaal ook te spelen hebben naast hun rol greren en JA zeggen tegen het Nederlander- als klant, onderneming en markt. Het strekt schap, dan zeggen ze JA tegen de rechten en Dijkhoff en de zijnen tot lof dat ze de teke- vrijheden (ook voor andere Nederlanders) nen des tijds aangevoeld hebben en met deze en JA tegen de plichten en verantwoorde- nuancering in het klant-, onderneming-, en lijkheden die hier gelden. Misschien is het marktdenken teruggaan naar de basis waarvoor een deel van de reeds ingezeten Ne- voor het liberalisme bedoeld was: zoveel derlanders ook wel een goed idee om nog- mogelijk vrijheid voor de individuele mens. maals hun burgerschap bewust te laten be- vestigen, zoals ook de herbevestiging van de huwelijksbelofte inmiddels opgang maakt. H.N. Kok MSc is promovendus medische ethiek bij het Radboudumc in Nijmegen. De introductie van het begrip wederkerigheid als vervanging van het begrip sociale dr. ir. Reinout D. Woittiez is Senior Adviseur rechtvaardigheid is liberaal betekenisvol en en Procesbegeleider voor overheden. verdedigbaar. Wederkerigheid gaat uit van de gelijkwaardigheid van individuen. We- Literatuurlijst derkerigheid onderstreept dat onze keuze • Axelrod, R., The Evolution of Cooperation, New als burger (en bedrijf) voor het Nederland- York, 1984. se samenlevingsverband geen vrijblijvende • Beunderman, N., Kalse, E., ‘Franse techtaks

35 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 zet debat over bedrijfsbelasting op scherp’, NRC • Tjeenk Willink, H., Groter denken, kleiner Handelsblad, 16 juli 2019. doen, Amsterdam, 2019.

• Den Boon, C.A., Geerts, G., Grote Van Dale, • De Tocqueville, A., Democracy in America, Utrecht, 1999. New York, 1969.

• Dagger, R., Civic Virtues, Oxford, 1997. • Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, Be- ginselverklaring van de Volkspartij voor Vrijheid • Ellian, A., Kok, N., e.a., Bezielend verband. Ba- en Democratie, 1980. sisgrammatica van het Nederlands burgerschap, P.S.4 van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting, Den • Volkspartij voor Vrijheid en Democratie, Haag, 2018. Beginselverklaring, Rotterdam, 2008.

• Gouldner, A.W., ‘The Norm of Reciprocity. A • Woittiez, R., ‘Sterk individu in een sterke staat’, Preliminary Statement’, in: American Sociological in: Liberaal Reveil, oktober 2008, pp. 22-25. Review, 1960, vol. 25, nr. 2, 1960, pp. 161-178. • Wouda, T., ‘Amerikaanse superrijken willen • Hayek, F.A., The Road to Serfdom, Abingdon, meer belasting betalen’, NRC Handelsblad, 24 1976. juni 2019.

• Mill, J.S., On Liberty, Oxford, 1998.

• Moore, M., ‘Publieke waarde creëren, de burger is je klant niet’, in: ABD Blad, 2019, nr. 2, pp. 8-9.

• Nozick, R., Anarchy, the State and Utopia, New York, 1974.

• Parsons, T., The Social System, Londen, 1991.

• Putters, L. ‘Dreeslezing’, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2016.

• Rawls J., A Theory of Justice, Oxford, 1999.

• Rooijakkers, T., ‘Een passende tegenprestatie voor iedereen!’, VVD Utrechtse Heuvelrug, 25 juni 2019, URL: https://utrechtseheuvelrug.vvd. nl/nieuws/36152/een-passende-tegenprestatie-voor-iedereen.

• Stellinga, M., ‘Het kapitalisme is kapot, leve het kapitalisme’, NRC Handelsblad, 5 juli 2019.

36 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Close reading van het VVD-discussiestuk van Klaas Dijkhoff

door Sid Lukkassen Het liberalisme is voortgekomen uit de bur- tot persoon verschillen. In de praktijk hoeft gerij die economisch en geestelijk niet gehin- dat geen probleem te zijn omdat in rustige derd wilde worden door monarchen en ker- tijden een democratie ‘stationair’ kan func- kelijke autoriteiten. De emancipatie van de tioneren. Dat verandert als er maatschappe- burgerij heeft geresulteerd in de parlementaire lijke onvrede ontstaat door in elkaar grijpen- constitutionele democratie: de middenklasse de en elkaar versterkende ontwikkelingen. wordt gezien als de ruggengraat daarvan. Het lijkt er sterk op dat dit tijdsgewricht ver- Achter deze algemene begrippen gaan wel schillende dreigingen kent: verschillende visies, interpretaties en er- varingen van zowel kiezers als gekozenen “... Steeds grotere groepen mensen schuil. De woorden ‘middenklasse’ en ‘de- geven, ondanks ons hoge welzijn mocratie’ zijn containerbegrippen die in zo- en grote welvaart, via de stembus wel hun definitie als beleving van persoon aan dat zij het gevoel hebben dat

37 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ‘het systeem’ niet meer voor hen Indien het doel ”vertrouwen” winnen is, dan werkt. In landen om ons heen heb- is het achterliggende doel ‘een grote VVD’. ben we kunnen zien waartoe dit Men kan deze twee doelen in elkaar schui- leidt, van de Brexit tot de politie- ven: ‘vooruitgang door een grote VVD’. Maar ke chaos in Italië ...” (Dijkhoff 2019, 8) juist omdat er binnen de VVD uiteenlopen- de ideeën zijn over het pad naar 2050, is het Bovenstaande waarschuwing komt uit wenselijk om concepten, aannames en analy- het discussiestuk Liberalisme dat werkt ses in dit discussiestuk duidelijker te definië- voor mensen van Klaas Dijkhoff (ofte- ren. Dat biedt de VVD-leden de mogelijkheid wel het ‘Klaasverhaal’ van ‘Klaas’). Het om hun wensen op weg naar 2050 helderder is een doordacht stuk dat VVD-leden de voor ogen te krijgen. Anders vrees ik dat in mogelijkheid biedt om praktische libera- deze vorm dit vertrouwen ook binnen de le antwoorden te formuleren op dit maat- VVD onvoldoende zal worden gewonnen. schappelijk onbehagen en om vooruit te denken naar een liberaal Nederland in 2050: Wat is de middenklasse Het discussiestuk wijst op het belang van de “... Het doel van dit discussiestuk is middenklasse als basis van een functioneren- een basis leggen waarop we later met de democratie: concrete standpunten ons verkiezingsprogramma bouwen. Als genoeg “... Daarbij is het vooral van be- Nederlanders ons hun vertrouwen lang om oog te hebben voor de schenken, dan bewegen we ons mooie brede middenklasse. Hun dro- land de goede kant op. Dan bereiken men en zorgen moeten het uit- we vooruitgang ...” (Dijkhoff 2019, 8) gangspunt zijn voor onze politieke antwoorden ...” (Dijkhoff 2019, 8) Bij dit punt wil ik direct een kanttekening maken. Deze formulering refereert namelijk niet Maar wat is de middenklasse? En wie behoort aan een doel maar is een procesbeschrijving. daartoe? Er is geen sluitende definitie van wat Wat is het doel? Indien het doel “vooruitgang” de middenklasse is, met het risico dat er langs is, veronderstelt dat een gewenst ‘punt aan elkaar heen gesproken wordt in de komende de horizon’: welke maatschappij-inrichting discussies. Of iemand zichzelf tot de mid- verkies je? En slaag je erin de maatschappij denklasse rekent, heeft te maken met bezit en dichter naar de gewenste toestand te bewe- inkomen, maar ook met zelfbeeld en identi- gen? Wat dat gewenste maatschappijbeeld is, teit (De Waard 2015, RTL Nieuws 2019). Er is zou dan de uitkomst van een discussie moe- een aanzienlijk verschil in opleidingsniveau, ten zijn, met liberale waarden en uitgangs- inkomen, bezit en vermogen tussen een chi- punten die vooraf worden onderschreven. rurg (hoge middenklasse) en een postbode (lage middenklasse): maar beiden zien zich-

38 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 zelf als middenklasse. Als zelfs een chirurg klasse’ staan twee zinnen die eerder die- nog tot de middenklasse behoort, moet de ho- zelfde inwaartse gerichtheid uitdragen: gere klasse in Nederland bijzonder klein zijn. “... Een samenleving zonder sterke en De term ‘brede middenklasse’ lijkt op een stabiele middenklasse zal nooit sta- compromis om hogere en lagere midden- biel zijn. En het is diezelfde middenklasse onder één noemer te brengen, maar klasse, die, wanneer we niet de juiste kan ook de potentiële groep VVD-kiezers dingen doen, vooral onder druk komt dusdanig oprekken dat praktisch de ge- te staan door de trends van globali- hele Nederlandse bevolking eronder valt. sering, migratie, flexibilisering en technologisering ...” (Dijkhoff 2019, 8) Indien dit daadwerkelijk wenselijk is, kan ‘een grote VVD’ de uitkomst zijn. Maar tegen De frase “trends van globalisering, migratie, welke prijs? Als het inderdaad de bedoeling flexibilisering en technologisering” sugge- is dat de VVD een ‘catch-all party’ wordt, reert dat het hier om vier recente fenomenen moet men overdenken waarom het CDA gaat. Deze “trends” zijn echter voldongen fei- van de grootste partij van Nederland in de ten. De migratie naar Nederland kwam in de periode 1980-1994 en in mindere mate in jaren zeventig goed op stoom. De globalise- 2002-2010, nu een middelgrote partij is gering en technologisering maakten de eerste worden. De belangrijkste reden hiervoor is stappen in de jaren tachtig, en kregen vleugels – in mijn analyse – een praktijk waarin het in de jaren negentig. Flexibilisering volgde in dagelijkse bestuur belangrijker wordt dan de voetsporen. Hierdoor neemt de inkomens- de ideologische basis van een partij. In dat en bezitsongelijkheid al sinds de jaren ne- proces is het voor ambitieuze leden steeds gentig toe, vooral binnen de middenklasse.1 minder de moeite waard om nieuwe ideeën te ontwikkelen of bestaande ideeën te herij- In samenloop hiermee heeft sinds 9/11 een ken, en in toenemende mate belangrijk om anti-elitair en anti-politiek-correct geluid vooral geen foutjes te maken: het moet wel zich gevestigd binnen de Nederlandse po- gezellig blijven! De hofcultuur die ontstaat litiek, vaak aangeduid als ‘populisme’. De rond een bestuurderspartij overwoekert stemmers daarop worden weggezet als “oude dan de levensbeschouwelijke grondtonen. boze blanke mannen” (NRC Handelsblad 2019). Het zijn echter dikwijls mensen uit Zogenaamde “trends” van buitenaf de lagere middenklasse die al sinds de jaren De hierboven genoemde naar binnen ge- tachtig “de trends van globalisering, migratie, richtheid is vanuit partij-oogpunt on- flexibilisering en technologisering” niet als wenselijk. Daarom is het een goede zaak uitdagingen zien maar als feitelijke ontwik- dat het ‘Klaasverhaal’ aan de partijleden kelingen waarop ze geen vat hebben en waar wordt voorgelegd. Maar direct onder de alleen als kans over mag worden gesproken. zin over ‘de dromen van de brede midden-

39 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Klaas Dijkhoff onderkent dat de middenklasse-samenleving drijft en gedijt. Door de klasse, hoog en laag, niet de indruk heeft snel stijgende huizenprijzen is het ideaal van dat zij meeprofiteert van de baten van deze een eigen huis voor de lagere middenklasse trends. Later in het discussiestuk wordt de nauwelijks nog bereikbaar. Op 7 juli 2019 financiële druk op de middenklasse aange- bedroeg de gemiddelde prijs van een koop- stipt: de geldelijke kosten van beleidskeuzes woning volgens het Centraal Bureau voor de belanden hoofdzakelijk bij de middenklasse: Statistiek (CBS) een recordstand van 309.689 “Zij komt in toenemende mate in de knel” euro (TPO 2019a). De Hypotheker bereken- (Dijkhoff 2019, 9). Deze beleidskeuzes zijn de dat van het totale woningaanbod slechts echter opgedrongen door diezelfde “globali- zes procent betaalbaar is met een modaal in- sering, migratie, flexibilisering en technolo- komen van 36.000 euro bruto (TPO 2019b). gisering”. Migratie en flexibilisering draaien in de praktijk uit op hogere collectieve las- Zwarte wijken (pardon: ‘prachtwijken’) ten. Migranten en flexwerkers komen maar worden als onwenselijk gezien: toch zul- beperkt aan het werk – het opbouwen van len veel middenklassers er moeten wonen. vermogen lukt zelden (DNB 2016). Het Waar blanke arbeiders er alles aan doen om ontbrekende of lage inkomen wordt aan- hun sociale cohesie en identiteit te behou- gevuld met subsidies op de woning, huur den, wordt er op hen neergekeken door de en zorg en met vrijstellingen van lokale progressief-‘verlichte’ instituties (Kleijwegt belastingen, terwijl er niet tot nauwelijks 2017). Toen Femke Halsema (GroenLinks) wordt meebetaald aan de sociale zekerheid. haar kroost van een zwarte school haalde omdat die omgeving te dogmatisch isla- Voor de Nederlandse lagere middenklas- mitisch werd, was er sprake van een ware se is ook het beleid van de Europese Cen- ‘glitch in the Matrix’. De harde realiteit die trale Bank (ECB) ongunstig. Door de lage de stemmers op realistische partijen dage- rente blijven economische hervormingen lijks meemaken, drong per ongeluk door tot in Frankrijk en Italië uit. Het gevolg is een de deftige burelen van de progressieve elite. welvaartstransfer van Noord- naar Zuid-Eu- ropa, die betaald wordt door een midden- Samenvattend, de term middenklasse wordt klasse die geen rente op het spaargeld krijgt niet gedefinieerd. De immateriële kosten van en waarvan de pensioenen gekort worden. globalisering, migratie, flexibilisering en technologisering worden in zijn geheel niet ge- Dat is extra zuur omdat voor de lagere mid- noemd in het discussiestuk. Succesvol libera- denklasse werken al nauwelijks loont in verge- lisme is niet alleen een economische optelsom: lijking met de toeslagen die beschikbaar zijn het is ook immateriële zekerheid die geworteld voor het inkomenssegment daaronder. Niet is in sociale cohesie en identiteit. Liberalen sparen maar risicovol lenen wordt aangemoe- hebben de afgelopen 40 jaar veel bereikt en in digd! Risicovol omgaan met geld ondermijnt die tijd was de VVD, uitgezonderd twee ge- de stabiele patronen waarop een midden- vallen CDA-kabinetten en het kabinet-Lub-

40 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 bers III, altijd een regeringspartij. Liberalen van ‘de kernwaarden verantwoor- kijken graag positief naar de toekomst. De delijkheid, wederkerigheid en ver- problemen waarmee de middenklasse kampt draagzaamheid ...” (Dijkhoff 2019, 1) zouden voor de VVD niet nieuw mogen zijn. Dit is een referentie aan het ‘schadebeginsel’ Vrijheid: het schadebeginsel en zoals uitgelegd door de liberale filosoof John gelijkwaardigheidversus onverant- Stuart Mill in On Liberty (1859). Zowel de woordelijkheid woorden van Klaas Dijkhoff als die van Mill Het discussiestuk opent met een verwijzing getuigen van inspirerende positiviteit. Maar naar het schadebeginsel: wat te doen met groepen in de samenleving die niet willen meedoen omdat zij geen “... De vrijheid van elk mens staat boodschap hebben aan “de kernwaarden voor ons voorop. Meteen merken verantwoordelijkheid, wederkerigheid en we daarbij op dat deze vrijheid niet verdraagzaamheid”? Of anders gezegd: wat onbegrensd is. Ze houdt op waar te doen met mensen die geloven dat regels de vrijheid van anderen wordt geniet voor hen gelden, en daarmee moedwillig raakt. Een botsing van vrijheden onverantwoordelijk zijn? Dat geldt voor niet levert nog geen oplossing op. Daar- alleen voor criminelen en voor mensen die om hebben wij liberalen ook ande- hun geloof of ideologie boven de wet plaat- re normen en waarden om een vrij- sen en daar naar handelen, maar ook voor heidsconflict te beslechten. Veelal mensen die illegaal naar Nederland komen. ligt de oplossing in het toepassen

41 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Het klinkt logisch dat “liberale vrijheden vrije Nederlandse samenleving. Men niet gelden voor individuen die niet naar mag een religieuze opvatting hebben deze vrijheden handelen” (Dijkhoff 2019, 5). over een ongelijkwaardige positie van Maar in de praktijk heeft een onwillig indivi- man en vrouw, maar die opvatting du nog altijd zoveel rechten dat wie zijn ver- zelf acht een liberaal minder goed antwoordelijkheid wél neemt, dikwijls aan dan uitgaan van de gelijkwaardigheid het kortste eind trekt, omdat de bijkomende van man en vrouw ...” (Dijkhoff 2019, 5) plichten geen gelijke tred hebben gehouden met de toenemende rechten (Lukkassen Het is een goede zaak dat Klaas Dijkhoff zich 2014). Criminelen worden beter beschermd uitspreekt tegen het cultuurrelativisme – de dan slachtoffers dankzij privacywetgeving islam expliciet noemen is kennelijk nog een (NPO Radio 1, 2019). ‘Social justice warriors’ brug te ver. Het Liberaal Manifest van 15 jaar komen weg met activiteiten waarvoor een terug was daar wel duidelijk over, net zoals gewone burger in aanraking zou komen met overigens de Burgermanifesten van medeli- justitie. Illegalen worden als ‘klimaatslachtof- beraal Guy Verhofstadt uit de jaren negentig. fers’ dan wel als ‘migranten’ omgelabeld door politiek-correcten. Illegale immigratie heet Onlangs beriep de Partij van de Eenheid voortaan ‘irreguliere immigratie’ - in EU-ver- zich op de bevolkingsverandering om te band hebben zelfs liberale partijen dit woord- pleiten voor halalstranden: “De demo- gebruik overgenomen (Lukkassen 2015a). grafische samenstelling van de gemeente Den Haag is de afgelopen decennia struc- Het ondertekenen van het pact van Marra- tureel veranderd. Inmiddels is 57 procent kesh was alleen daarom al een slechte zaak, van de inwoners van een niet-Wester- omdat het wederom voeding geeft aan de se allochtone afkomst waarvan ruim 70 misvatting dat migratie een individueel recht procent islamitisch is” (GeenStijl 2019). is. Als VVD-gemeenteraadslid is mij acht jaar lang op het hart gedrukt: steun geen Dit geeft aanleiding om een oude discussie symboolpolitiek want dat verzwakt de status te heropenen (Lukkassen 2015b). Aan wie of van de wetgevende macht. De VVD kan dan wat behoort de publieke ruimte toe? Mensen wel stellen dat het pact geen consequenties dragen de opvattingen in zich van de culturen zal hebben, maar kiezers voelen heel goed en regimes waarin zij in opgroeien. Het komt aan dat er een moment komt dat een rech- veelvuldig voor dat zij die leefwijze op Neder- ter zijn oordeel er (mede) op zal baseren. lands grondgebied doorgeven aan volgende generaties. Betogen over individuele vrijhe- “... [Gelijkwaardigheid] is geen vrij- den hebben in deze enclaves maar zeer be- brief voor cultuurrelativisme of ac- perkte doordringingskracht: de ‘haatimams’ ceptatie van onvrijheid en ongelijk- zul je daarom buiten de Schengenzone moe- waardigheid in eigen kring binnen de ten zetten en hun volgelingen het liefst ook.

42 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Let wel: dit is géén nationaal-conservatis- daar slaapt de duivel tussen) grotendeels me waarin de natiestaat het doel op zich plaatsgemaakt voor een horizontale verzui- is. Het is een erkenning dat afgeschermde ling gebaseerd op opleidingsniveau (dating buitengrenzen veiligheid, orde en overzicht voor hoger opgeleiden) (De Hond 2018, scheppen. Als een beschermend membraam Lukkassen 2019). Het gevolg hiervan is li- omsluiten ze het geheel van samenwer- festyle politics. Bovendien kun je wel roepen: kingsverbanden die burgers zélf vormgeven. ‘Geen verzuiling!’, maar in de meeste instituties is de dominante zuil een kosmopo- “... In een minder liberale samen- litisch-postmodern utopisme dat wegkijkt leving hebben mensen geen ken- van een andere zuil in de parallelle niet-li- nis van onze gedeelde taal. Zij berale samenleving (Van den Noort 2016). hebben een groter dan wenselij- ke afstand tot deelnemen in de Dit krachtenveld heeft tot gevolg dat als er maatschappij ...” (Dijkhoff 2019, 11) burgers met klassiek- c.q. ‘rechts’-liberale of realistische overtuigingen actief zijn in Nee. Deze mensen participeren wel degelijk belangrijke maatschappelijke instituties, zal maar in een parallelle ‘wat minder liberale’ worden verondersteld dat zij hun ware denk- samenleving. Dit is geen toekomstbeeld en beelden verborgen houden. Ook dit raakt de ook geen theoretische trend – dit is reeds immateriële zekerheden van de middenklas- het geval. Ondertussen stond DENK in een se in die zin dat het ethos van de civil society peiling onder jongeren in Schiedam op 20,77 sterk is verbonden met de vrijheid om eigen procent van de stemmen en werd er binnen ideeën politiek te kunnen vertegenwoordi- een paar uur 100.400 euro ingezameld voor gen. Het is ernstig dat mensen zich geremd een haatimam (Lukassen 2018, 212, Geen- voelen om te participeren in onze democra- Stijl 2018). Die “brede middenklasse” wiens tie uit angst voor represailles op het werk. “dromen en zorgen” volgens Klaas Dijkhoff “het uitgangspunt [moeten] zijn voor onze Zie daarom het artikel The Scruton tapes: an politieke antwoorden” zie ik alles in het werk anatomy of a modern hit job door de Britse stellen om deze prachtscholen en prach- publicist Douglas Murray. Deze studie be- tige mengculturen vooral te ontvluchten. wijst onomstotelijk dat vrije denkers niet kunnen overleven zonder steun van een “... Maar uiteindelijk wil een liberaal nieuwe, realistische zuil. Daarmee bedoel af van de verzuiling, zodat mensen uit ik een sociaal en financieel ecosysteem dat elke voormalige zuil hun eigen pad beschermt tegen relationele uitsluiting en kunnen kiezen ...” (Dijkhoff 2019, 11) sabotage in de loopbaan. Voor een overzicht van dit vraagstuk verwijs ik naar mijn boek In de praktijk heeft de klassieke vertica- Kerkgangers en Zuilenbouwers (2018). Het le verzuiling (twee geloven op een kussen, bevat naast wetenschappelijke studies ook

43 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 inzendingen uit alle lagen van de samen- zijn. Stellen dat liberale vrijheden niet gel- leving. Ze zijn afkomstig van hardwer- den voor individuen die niet naar deze vrij- kende mensen die in het dagelijkse le- heden handelen is één, maar dan moet ook ven te maken krijgen met beknotting en benoemd worden wat de consequenties beperking van hun meningsvorming. zijn voor hen. Anders blijft het op dit punt slechts bij stoere slogans in verkiezingstijd. Tot slot benoemt Klaas Dijkhoff precies dit punt: de waarde die liberalen hechten aan brede politieke participatie: dr. Sid Lukkassen (1987) is onafhankelijk publicist en was acht jaar VVD-gemeente- “... Als de polder, lobbygroep en be- raadslid in Duiven (zie https://sidlukkassen. langhebbenden meer invloed dan backme.org/). draagvlak hebben, dan is het goed om een directere invloed van Neder- Literatuurlijst landers in het proces van besluitvor- • ‘Aanhangers van populisten verdienen ons ming in te brengen ...” (Dijkhoff 2019, 13) begrip’, NRC Handelsblad, 1 februari 2019, URL: https://www.nrc.nl/nieuws/2019/02/01/ aanhangers-van-populisten-verdienen-ons-be- Vroeger wilden progressieve mensen de grip-a3652656, geraadpleegd op 4 augustus burger mondig maken. Nu zijn ze mon- 2019. dig en heet het ‘populisme’. Zodoende kun je niet tegen dit voorstel zijn. Immers, als • ‘Haagse islampartij wil halalstrand’, Geen- groepen zich langdurig buiten de politieke Stijl, 19 april 2019, URL: https://www.geenstijl. invloed gesteld voelen dan duurt het niet nl/5147270/the-summer-of-stof/, geraadpleegd op 4 augustus 2019. lang of een democratie destabiliseert. Maar het raadplegend referendum is recent nog • ‘Huizenprijzen stijgen weer: 7% duurder dan afgeschaft omdat er steeds ‘populistische’ jaar eerder’, ThePostOnline, 21 augustus 2019a, resultaten uitkwamen. Heeft Klaas Dijkhoff URL: https://tpo.nl/2019/08/21/huizenprij- enig idee hoe die ‘directere invloed’ dan wél zen-stijgen-weer-7-duurder-dan-jaar-eerder/, vorm te geven? Of ontbreken hier de strikte geraadpleegd op 2 september 2019. kaders waarbinnen de discussie mag plaats- • ‘Inspirerend. Moslimsgemeenschap haalt vinden? In dat geval lijkt dit onderwerp in paar uur 100K+ op voor haatimam Tarik te vallen in ‘de vrije ruimte’ van het debat. Ibn Ali’, GeenStijl, 5 juni 2018, URL: https:// www.geenstijl.nl/cookie-consent/?target_ur- Wij concluderen dat vrijheid enerzijds bete- l=%2F5142339%2Fkoop-er-iets-moois-van- kent dat de mensen die hun vrijheid misbrui- vent%2F%253F, geraadpleegd op 7 augustus ken daarvoor moeten worden aangepakt, 2019. en dat anderzijds de vrijheid om politiek te • ‘Ook Nederlanders met modaal inkomen participeren tastbaar en gewaarborgd moet worstelen om rond te komen’, RTL Nieuws,

44 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 12 juni 2019, URL: https://www.rtlnieuws.nl/ • Lukkassen, S., ‘De filosofische fundamenten nieuws/nederland/artikel/4740341/modale-in- van de participatiesamenleving’, in: Liberaal komsten-worstelen-om-rondkomen-armoede, Reveil, maart 2014, pp. 61-63. geraadpleegd op 4 augustus 2019. • Lukkassen, S., ‘Nederland zal in 2019 nóg • ‘Volkert van der Graaf doet aangifte na uit- verder uiteendrijven’, ThePostOnline, 6 januari spraken Ten Broeke en Van Toorenburg’, NPO 2019, URL: https://tpo.nl/2019/01/06/sid-luk- Radio 1, 28 mei 2019, URL: https://www.npora- kassen-nederland-zal-in-2019-nog-verder-uit- dio1.nl/politiek/16737-volkert-van-der-graaf- eendrijven/, geraadpleegd op 4 augustus 2019. doet-aangifte-na-uitspraken-ten-broeke-en-van- toorenburg, geraadpleegd op 2 september 2019. • Lukkassen, S., ‘VVD-stemmers zitten niet op boerka-straatbeeld te wachten’, ThePostOn- • ‘Woning vinden vrijwel onmogelijk voor koper line, 19 augustus 2015a, URL: https://politiek. met modaal’, ThePostOnline, 23 augustus 2019b, tpo.nl/2015/08/19/aan-de-liberale-stemmer/, URL: https://tpo.nl/2019/08/23/woning-vin- geraadpleegd op 2 september 2019. den-vrijwel-onmogelijk-voor-koper-met-modaal-inkomen/, geraadpleegd op 2 september • Lukkassen, S., ‘Waarover men niet spreekt’, 2019. Doorbraak.be, 11 november 2015b, URL: https:// doorbraak.be/waarover-men-niet-spreekt/, • De Nederlandsche Bank, ‘Alternatieve ar- geraadpleegd op 4 augustus 2019. beidsinkomensquote is momenteel relatief laag’, DNBulletin, 28 april 2016, URL: https://www. • Lukkassen, S., Kerkgangers en Zuilenbouwers, dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-archief/dn- 2018. bulletin-2016/dnb340720.jsp#, geraadpleegd op 2 september 2019. • Van den Noort, R., ‘PVV-stemmende ambtenaren, het grote taboe’, OpinieZ, 25 november • Dekker, F., Van der Veen, R., Het midden weg? 2016, URL: https://opiniez.com/2016/11/25/ Technologische ontwikkelingen, globalisering, be- pvv-stemmende-ambtenaren-het-grote-taboe/, drijfsbeleid en kansen op de arbeidsmarkt, Delft, geraadpleegd op 7 augustus 2019. 2017. • De Waard, P., ‘Middenklasse dreigt te verdwij- • Dijkhoff, K., Liberalisme dat werkt voor men- nen’, De Volkskrant, 20 juni 2015. sen, Den Haag, 2019. ______• De Hond, M., ‘Den Haag is niet in staat tot 1. “Vooral voor het middensegment van de ar- een aanpak te komen die in het belang is van beidsmarkt dreigt als gevolg van nieuwe uitingen ons allen’, ThePostOnline, 30 december 2018, van technologische ontwikkeling ‘het spook van URL: https://tpo.nl/2018/12/30/maurice-de- de overbodigheid’. Ook wordt er soms al gespro- hond-den-haag-is-niet-in-staat-tot-een-aanpakken van een zogenaamde ‘zandloper-economie’. te-komen-die-in-het-belang-is-van-ons-allen/, Daarbij raken middelbaaropgeleiden hun werk geraadpleegd op 4 augustus 2019. kwijt: ‘the squeezed middle’” (Dekker en Van der Veen 2017, 11). • Kleijwegt, M., , 'Alsof wij er slonzig uitzien', De Groene Amsterdammer, 5 juli 2017.

45 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Reacties op Dijkhoff

Marktmacht en het gemis bij de middenklasse

door Roelof Salomons

Een nieuw verhaal Verfrissing. Ruimte voor herijken. Een zoeken naar het geluid als antwoord op nieuw verhaal. Met deze woorden trapte de veranderende wereld. Goed dat het de- Klaas Dijkhoff vorig jaar af. Er was behoef- bat er nu is. De wereld verandert. Snel. te aan. Het liberalisme was sleets gewor- Met het discussiestuk laat Dijkhoff zien waar den. De VVD was weliswaar nog steeds de hij vindt dat de VVD staat, welke kant hij grootste partij en verkiezingen werden ge- op wil en waar hij discussie over wil (Dijk- wonnen. Maar als je goed luisterde hoorde hoff 2019). Dat laatste lijkt mij een oproep. je gemor. Er broeide iets. Een veenbrandje. En die handschoen pak ik met liefde op. Als econoom blijf ik dicht bij huis. The Econo- Is het tegengeluid onlogisch? Voor de bui- mist had vorig jaar een heel epistel over wat tenwacht heb je nu eenmaal minder kleur er mis is met het liberalisme, een essay ge- op de wangen als je als verantwoordelijke titeld Reinventing liberalism for the 21st cen- partij compromissen sluit om het land te tury (The Economist 2018). Daarin werden regeren. En laten we er niet omheen draai- suggesties gedaan om het liberalisme up-toen. Ook binnen liberale kringen was het date te brengen. En om het nog dichter bij

46 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 huis te houden ga ik schaamteloos plagië- Nee, er speelt meer (OECD 2019). Toen de ren uit eigen werk (Salomons). Laat ik po- babyboomers tussen de 20 en 30 jaar oud sitief beginnen. De keuze voor de midden- waren, behoorde een grote meerderheid klasse is uitmuntend! Maar ook uitdagend. meteen tot de middenklasse. Bij millennials is dat geen gegeven. Niet alleen is de onge- Jeuk van de middenklasse lijkheid tussen generaties toegenomen: ook Nederlanders hebben nog nooit zoveel wel- de frustraties zijn opgelopen. Huizen zijn te vaart gekend. Nog nooit was er sprake van duur, banen te onzeker en financiën fragiel. zo weinig armoede. Toch is er onvrede. En Nederland heeft meer middenklasse dan de ook bij mij jeukt er iets. Globalisering en rest van de wereld, maar ook in ons land stokt technologische ontwikkeling hebben de ge- de doorstroom. Het werpt de vraag op of ka- middelde welvaart fors verhoogd. Ik zie ech- pitalisme nog werkt voor de middenklasse. ter ook de keerzijde van globalisering. En ik ken ook de nadelige herverdelingseffecten Macht van de marktmeester van technologische ontwikkelingen. Stel je Het steekt als ongelijkheid in uitkomsten een normale verdeling voor. Het gemiddel- binnen een land het gevolg is van onge- de schuift naar rechts, ofwel als land word je lijkheid in kansen. In ongelijke kansen tot er beter van. Maar bij het verschuiven wordt ontplooiing. Als ongelijkheid in kansen het de verdeling schever en worden de staarten gevolg is van ongelijkheid in inkomen en dikker. Zo werkt een economie. Deze herver- vermogen dan werkt liberalisme niet zoals delingseffecten zijn vaak minder zichtbaar. het zou moeten werken. Dat is in Nederland nog niet het geval. Maar dit is wel het punt Branko Milanovic laat dit helder zien. In waar het bij alle liberalen moet gaan jeuken. zijn ‘olifantengrafiek’ hebben de afgelopen Meer en betere kansen omdat je meer ver- twee decennia vooral de middenklasse in mogen of inkomen hebt? Alsjeblieft niet! ontwikkelingslanden en de global elite de inkomensgroei voor rekening genomen en Het is lastig om te zien wanneer de verdeling niet de middenklasse in de Westerse we- tussen arbeid en kapitaal ongezond scheef is. reld (Lakner en Milanovic 2013). Het ligt In een goed functionerende markt is dat ook met toenemende ongelijkheid genuanceerd. meestal geen zorg. Ik denk echter dat de ver- Binnen landen neemt die toe, maar we- deling nu wel scheef is en dat we moeten er- reldwijd neemt die af. Vervelend voor onze kennen dat winstmaximalisatie geen race to middenklasse, maar goed voor de wereld. the bottom moet zijn, met als inzet lage lonen en zo min mogelijk belasting betalen. Is dat De keuze voor de missende middenklasse een links geluid? Nee, dat is de typisch libe- is helder, maar dus ook uitdagend. Het is te rale reactie op het wantrouwen van macht. makkelijk om alleen te wijzen naar globalise- Dat is de geschiedenis van het liberalisme. ring en technologische ontwikkelingen. Die En dat is tevens zijn toekomst. We moeten zijn niet simpel en pijnvrij terug te draaien.

47 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ervoor zorgen dat kapitalisme weer werkt Belastinghervorming is hoognodig voor de middenklasse. Er zijn namelijk sig- Ik ben blij om te lezen dat Dijkhoff logisch nalen dat de markt niet goed functioneert. liberalisme voorstaat. Belastinghervorming is een goed instrument om in te zetten. Maar Als belegger vind ik het fijn dat het bedrijfs- we moeten wel realistisch blijven. In een glo- leven macht heeft. Als econoom niet: in die baliserende wereld wordt het steeds lastiger rol wil ik meer balans en meer aandacht voor nationale overheden om belastingen te voor de middenklasse. Maakt u zich geen heffen. Je kan meer gebruiksbelasting heffen, zorgen: ik roep niet op tot socialisme. Dat maar BTW werkt vaak denivellerend. Het werkt niet. Ons belang ligt bij een overheid artikel in The Economist deed enkele ande- die vertrouwen in de markt uitstraalt. Een re suggesties waar de middenklasse zeker overheid die voor concurrentie is. Dat is iets iets aan heeft. Hervorming van erfbelasting anders dan een overheid die pro-business is. en vermogensbelasting zal reuring geven, Het wordt vaak te eng en verkeerd uitgelegd. maar stel je eens een belasting voor die geen onderscheid maakt tussen de herkomst van Wilt u bewijs? Kijk dan naar de concentratie inkomsten? Inkomsten uit loon, (gereali- in sectoren en de winstgevendheid. Ofwel de seerd) rendement op kapitaal of een erfe- relatie tussen concurrentie en economische nis? Alles tegen hetzelfde tarief. Extreem? macht (Gutiérrez en Philippon 2018). Meer Wellicht. Maar wel simpel. En liberaal. concurrentie is goed voor de consument, dus goed voor de middenklasse! Maar wat als Een van de belastingen die erg controversieel bedrijven een monopolie (enige producent) is en ook liberalen verdeelt, maar waarover of monopsonie (enige werkgever) worden en economen (deze incluis) het over eens zijn zo controle hebben over prijzen? Liberalen is de CO2-heffing. Die is uitermate geschikt hebben een groot geloof in de markt, maar in om aan de ene kant goed gedrag te stimule- deze gevallen werkt de markt niet en heb je ren en externaliteiten te beprijzen. En ja, ik een marktmeester nodig. Een kartelpolitie en weet ook dat we als Nederland niet te ver een strenge toezichthouder om misbruik van voorop moeten lopen omdat we anders onze een dominante marktpositie door bedrijven industrie op achterstand zetten. Maar meer tegen te houden. Let hierbij ook eens op de kleur bekennen mag wat mij betreft wel. uitgaven aan lobbyisten. De explosieve toe- De vervuiler en de gebruiker laten betalen. name daarvan houdt gelijke tred met de ge- ringere concurrentie. De gevolgen zijn zorg- De immigratie uitdaging wekkend, want het gebrek aan concurrentie Naast de uitdaging op het gebied van klimaat houdt loonkosten laag en zorgt ervoor dat de is immigratie het andere zwaar beladen on- investeringen achterblijven. Daar is op lange derwerp. Ook hier zijn scherpe keuzes nodig. Liberale voorgangers agendeerden dit al eer- termijn niemand bij gebaat (Tepper 2018). der. Het is overduidelijk tijd voor een nieuwe politiek. Dijkhoff doet een goede aanzet. Laat

48 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ik ook meteen mijn kaarten op tafel leggen. landen gehanteerd wordt, kan wellicht wer- Ik ben voor open grenzen. Maar ik zie de ken. The Economist doet hier opnieuw veel uitdagingen die een opengrenzenbeleid in prikkelende suggesties voor, zoals het maken Nederland met zich meebrengt. Het is dus van onderscheid in rechten, het veilen van tijd voor een herwaardering. Maar een ander visa of zelfs het sponsoren van migranten. type beleid doet idealiter niet de voordelen van immigratie teniet. Groei van de beroeps- Het grote gemis bevolking is een van de drijvende krachten Op drie voorname thema’s mis ik een visie. achter economische groei. Daarnaast corre- Europa en gezondheidszorg staan ook op dit leert een hoog percentage van immigratie lijstje, maar die laat ik voor nu even rusten. met een grote mate van ondernemerschap, Het grootste gemis is een visie op de sociale wat de andere factor achter groei, producti- voorzieningen. Voor liberalen is het helder. viteit, aanjaagt. Ook moeten we groothartig Het stelsel is een vangnet voor wie echt niet ruimte blijven bieden aan vluchtelingen. Dat in zijn eigen inkomsten kan voorzien. Het brengt ons meteen bij de echte uitdaging: is een trampoline voor wie tijdelijk buiten hoe kunnen we migranten en vluchtelin- de boot valt. De betaalbaarheid is altijd een gen écht goed van elkaar onderscheiden? uitdaging en eentje die almaar groter wordt. Dit is broodnodig omdat er de komende jaren waarschijnlijk meer druk zal komen op Met het pensioenakkoord lijkt in ieder ge- onze grenzen. We ontberen een goed systeem val een horde te zijn genomen. Eindelijk. om migratie te managen. De oplossing kan Het punt blijft staan dat we ouder wor- alleen binnen Europa gevonden worden. Een den dan we voor mogelijk hebben gehou- Europees systeem met visa, zoals in andere den. Dat is goed nieuws, maar het betekent

49 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ook dat het duur is om gedane beloften pen, dan doe ik er een bij. Naast marktmees- gestand te doen. Het verder verhogen ter kan de overheid ook een rol spelen bij deze van de AOW-leeftijd is onontkoombaar. groei. Ook hier is het doel belangrijker dan de middelen. Wanneer mag de overheid een Over verdere hervormingen blijft het stil. grotere rol spelen? Als zij de markt niet in de Terwijl er voldoende suggesties zijn die zo- weg zit. Dus als de private sector op de rem wel sociaal rechtvaardig als financieel solide staat, of als een marktoplossing (nog) niet zijn. Typisch liberale beginselen. Het uni- voorhanden is. Dan kan de overheid tijdelijk verseel basisinkomen is daarvan een van de een extra duwtje geven. Alleen al om de grote meest veelbelovende. En een waar traditio- maatschappelijke problemen te adresseren. neel links en rechts elkaar kunnen vinden. Kom maar door met dat investeringsfonds! De incentive om te werken blijft. Je wordt immers niet gekort. Het reduceert bureau- Een vergelijking met de periode 1930 – 1960, cratie, vermindert het rondpompen van toen de neergang in groei en ongelijkheid van geld en het verstoort minder. Daarnaast is de Depressie bestreden werden, is goed mo- het wenselijk om te blijven investeren in de gelijk. Toen gaf de overheid aanzet tot grote weerbaarheid van mensen en onbenut ar- infrastructuurprojecten, innovatie, educatie beidspotentieel. Andere landen experimen- en de sociale verzorgingsstaat. Net als toen, teren met een lifelong credit om de kosten zit de markt – de financiële markt – met de van onderwijs betaalbaar te houden. Al met huidige kapitaalmarktrente in ieder geval al mooie suggesties om iets mee te doen. niet in de weg. We sparen ons suf en geld is gratis. De parallel naar uitdagingen heden Een grote taart bakken ten dage rondom de energietransitie, vergrij- We hebben uitdagingen. We hebben een zing, permanente educatie en infrastructuur nieuw verhaal. En we hebben discussie. Dat is dus niet moeilijk te trekken. Daarin inves- is goed. Daarbij worden heilige huisjes niet teren levert een grotere taart op om geza- geschuwd. Dat is nog beter. En zeker niet menlijk te verdelen. Nu en in de toekomst. sleets. Ik heb echter nog een uitsmijter tot En dat is pas echt goed voor de middenklasse. slot. Nog even terug naar die normale verdeling. Een van de redenen waarom er zo’n focus is op de herverdelingseffecten is om- prof.dr. R.M. Salomons is hoogleraar dat we de laatste decennia slechts beperkte Beleggingstheorie en Vermogensbeheer aan de groei realiseren. De grootste uitdaging en Rijksuniversiteit Groningen en hoofdstrateeg noodzaak is om de economie harder te laten bij Van Lanschot Kempen. groeien. Als economen hebben we het ook vaak over het verdelen van de taart. Terwijl Literatuurlijst het groeien van de taart veel belangrijker is. • Dijkhoff, K., Liberalisme dat werkt voor mensen, Den Haag, 2019. En als we dan toch heilige huisjes omschop-

50 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 • Gutiérrez, G., Phillipon, T., How EU Markets Become More Competitive Than US Markets: A Study of Institutional Drift, 2018, URL: https:// www.nber.org/papers/w24700.

• Lakner, C., Milanovic, B., Global Income Distribution: From the Fall of the Berlin Wall to the Great Recession, rapport van The World Bank Group, 2013, URL: http://documents.world- bank.org/curated/en/914431468162277879/pdf/ WPS6719.pdf.

• Organisation for Economic Co-oporation and Development, Governments must act to help struggling middle class, 2019, URL: http://www. oecd.org/social/governments-must-act-to-help- struggling-middle-class.htm

• ‘Reinventing liberalism for the 21st century’, in: The Economist, 2018, URL: https://www. economist.com/essay/2018/09/13/the-economist-at-175.

• Salomons, R., Selectie verschillende columns, URL: https://www.linkedin.com/in/roelof-salomons/detail/recent-activity/posts/.

• Tepper, J., The Myth of Capitalism: Monopolies and the Death of Competition, New York, 2018.

51 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Staatscommissie parlementair stelsel

Voer geen kinderkiesrecht in

door Patrick van Schie Staatscommissies die zich buigen over staat- voorstel om een bindend correctief referen- kundige hervormingen wacht vaak een droe- dum in te voeren. Het kabinet neemt deze vig lot. Als het erop aankomt verwelkomen aanbeveling in zijn voor de zomervakantie politici hun voorstellen allerminst; er komt gepubliceerde reactie op de staatscommis- dan ook nogal eens weinig tot niets van te- sie-Remkes niet over, maar schaart haar in recht. Eind vorig jaar bracht de recentste een rubriek waarover het kabinet later een staatscommissie, onder leiding van Johan standpunt zal innemen. “In de wetenschap Remkes, haar rapport uit. Zij was zich van dat hierover zeer verschillend wordt ge- het lot van haar voorgangers bewust maar dacht, wil het kabinet hier uiterst zorgvul- is toch grondig te werk gegaan, met me- dig opereren”, schrijft minister van BZK dewerking van tal van deskundigen. Haar Ollongren (Kabinetsstandpunt 2019, 20). rapport sluit af met een lange lijst aanbevelingen. Sommige aanbevelingen betreffen Tegen zorgvuldigheid kan natuurlijk geen kleine wijzigingen, andere zijn ingrijpender. bezwaar worden gemaakt, maar heel politiek geïnteresseerd Nederland verwacht dat de De meeste aandacht is uitgegaan naar het uitkomst allang vaststaat: een kabinet dat het

52 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 bestaande raadplegend referendum zojuist worden toegelaten het aspect aan de orde heeft afgeschaft zal niet een verdergaande komt of in die categorie voldoende politieke variant invoeren. Drie van de coalitiepartijen belangstelling bestaat. Dit was bijvoorbeeld hebben zich meer dan eens openlijk en tame- te zien bij de discussies in het begin van de lijk gedecideerd tegen het referendum uitge- twintigste eeuw over de vraag of vrouwen sproken, en bij de vierde (D66) is het enthou- tot de stembus konden worden toegelaten. siasme danig gedaald sinds in de eerste twee Voorstanders van vrouwenkiesrecht beweer- 21e-eeuwse referenda1 – die van 2005 (Eu- den indertijd dat de (vermeende) geringe in- ropese grondwet) en 2016 (associatieverdrag teresse van vrouwen voor de politiek vanzelf met Oekraïne) – bleek dat de kiezers er heel zou stijgen indien zij eenmaal het kiesrecht andere ideeën op nahouden dan deze partij. zouden verwerven. Die bewering diende ter weerlegging van een argument van tegen- De instrumentele benadering van standers: vrouwen hebben geen belangstel- het kabinet ling voor de politiek, dus moeten zij geen Verrassender is dat in dezelfde rubriek van kiesrecht krijgen. De bewering van de voor- nadere studie door het kabinet een voorstanders destijds vormde geen zelfstandig stel is gestopt dat door de staatscommissie argument voor vrouwenkiesrecht; daarvoor wordt ontraden: verlaging van de kiesge- werden tal van andere motieven aangedragen rechtigde leeftijd. De staatscommissie-Rem- (De Beaufort en Van Schie 2019, 194-196).2 kes stelt: “Twijfels blijven. Het is uiteindelijk Het kabinet hanteert nu ten aanzien van vooral een normatieve, politieke vraag. In 16- en 17-jarigen een fundamenteel ander het licht van die twijfels ziet de staatscom- betoog. Kennelijk ziet het kabinet kiesrecht missie ervan af om te adviseren tot het ver- als een instrument niet om te komen tot lagen van de kiesgerechtigde leeftijd van 18 een zo goed mogelijke volksvertegenwoor- naar 16 jaar” (Staatscommissie 2018, 131). diging, maar tot meer politieke bewustwor- Indien de rubriek ‘kabinetsstandpunt komt ding onder jongeren. Die bewustwording later’ een eufemisme zou zijn voor van uit- is in de groei naar volwaardig burgerschap stel komt afstel, konden we het thema laten zeker belangrijk, maar indien het kabinet rusten. Maar het opmerkelijke is dat het ka- haar echt wil bevorderen had het beter de binet juist nu reeds enthousiasme voor ver- aanbeveling van de staatscommissie-Remkes laging laat doorschemeren, met name van- kunnen overnemen om de vakken geschie- wege “het mogelijke positieve effect op de denis/staatsinrichting en maatschappijleer politieke betrokkenheid en kennis bij jongere voor het hele voortgezet onderwijs verplicht burgers”. Bovendien meent het kabinet dat te stellen en het aantal lesuren voor die vak- jongeren aldus beter vertegenwoordigd zou- ken uit te breiden (Staatscommissie 2018, den worden (Kabinetsstandpunt 2019, 21). 249-254).3 Het kabinet legt die aanbeve- Het is niet nieuw dat bij de vraag of een nieu- ling echter zonder enige motivering naast we categorie burgers tot de stembus moet zich neer (Kabinetsstandpunt 2019, 12-13).

53 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 In plaats daarvan moet dus het jongerenkies- en aan iedereen die deze leeftijd haalt au- recht volgens het kabinet worden ingezet om tomatisch het kiesrecht toekomt. Iedere politieke bewustwording te kweken. Dat is burger is volkomen gelijk voor wat betreft een verkeerd instrument met mogelijk kwade periode dat hij of zij nog geen kiesrecht lijke gevolgen. Het idee kan wellicht worden geniet. Tegelijkertijd is het de laatste band gezien als het – doorgeschoten – voorlopige die is overgebleven tussen hetgeen iemand eindpunt van een ontwikkeling om de over- (mede) kenmerkt – in dit geval leeftijd – en wegingen bij toelating tot de stembus te verde vraag of de persoon in kwestie in staat is schuiven van geschiktheid naar (grond)rech- het kiesrecht enigszins doordacht uit te oefe- ten. Tot en met de invoering het algemeen nen. Bij eerdere discussies in het parlement kiesrecht, voor mannen in 1917 en voor over een verlaging van de leeftijdsgrens – in vrouwen twee jaar later, werd door voor- de 20e eeuw is de leeftijd in 1946 verlaagd standers van uitbreiding altijd benadrukt dat van 25 naar 23 jaar, in 1965 naar 21 jaar en nieuw toegelaten kiezers zouden zorgen voor in 1972 naar 18 jaar – werd steevast opge- een beter parlement. Daarom wensten alle merkt dat elke grens in zekere zin willekeurig politieke stromingen óók nog bij de overgang is. Er wordt een generieke grens vastgesteld naar het algemeen kiesrecht, enkele niet-ge- zonder acht te slaan op verschillen tussen schikt geachte groepen burgers uit te sluiten: de ene en de andere burger. Er zijn jongeren zoals burgers die onder curatele waren gesteld die misschien op hun 14e al in staat zijn met en personen die tot een gevangenisstraf wa- kennis van zaken een weloverwogen stem uit ren veroordeeld. Dat tot uitgangspunt werd te brengen, terwijl anderen nooit een leef- genomen dat iedere burger boven een be- tijd bereiken waarop zij verder komen dan paalde leeftijdsgrens geschikt was, nam der- louter te doen wat hun gemoed hen ingeeft. halve niet weg dat tevens werd gevonden dat er op die algemene regel evidente uitzonde- Ten tijde van de parlementaire debatten over ringsgevallen waren (De Beaufort e.a. 2018, de vorige verlaging van de kiesgerechtigde 228-230). Pas in 1983 en in 2008 werden zul- leeftijd, begin jaren zeventig van 21 naar 18 ke uitzonderingsgevallen geschrapt, waar- jaar, was GPV’er Piet Jongeling een van de mee de gedachte dat sommige burgers aan- Tweede Kamerleden die opmerkten dat de toonbaar ongeschikt zijn grotendeels werd leeftijdsgrens “altijd een arbitraire zaak” is losgelaten (De Beaufort e.a. 2018, 235-239).⁴ maar hij voegde er terecht aan toe dat niemand elk verband met het onderscheidend Een arbitraire grens, en toch ook vermogen zou willen loslaten. “Niemand zal niet zeggen dat bijvoorbeeld een kind van één jaar De leeftijdsgrens verschilt van andere vooral stemrecht moet hebben” (Handelingen heen uitgesloten categorieën alleen al door Tweede Kamer (HTK) 1971, 2307).⁵ Het stel- het feit dat iedere burger voor het bereiken len van een leeftijdsgrens is dus weliswaar wil- van de gekozen leeftijd geen kiesrecht heeft lekeurig maar tevens onvermijdelijk, indien

54 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 men de uitoefening van het kiesrecht als een Een merkwaardige schaar serieuze zaak wenst te blijven beschouwen. Is de tijd die Wiegel bijna een halve eeuw geleden voorzag nu dan aangebroken? Plei- Kamerleden uit verschillende fracties ga- dooien om de leeftijd van wettelijke meer- ven in 1971 aan een koppeling aan de leef- derjarigheid te verlagen (naar 16 jaar) zijn tijd dat iemand meerderjarig wordt logisch echter tegenwoordig niet te horen. Voor het te vinden. Een van de Kamerleden die kopen van een huis, het aanvragen van een deze koppeling voorstond was toenmalig lening of het zelfstandig besturen van een VVD-woordvoerder Hans Wiegel. Destijds auto geldt nog altijd de leeftijd van 18 jaar was ongeveer gelijktijdig een verlaging van als de ondergrens. Voor sommige handelin- de leeftijd voor burgerrechtelijke meerder- gen is de minimale leeftijdsgrens inmiddels jarigheid van 21 naar 18 jaar aan de orde. juist verhoogd van 16 naar 18 jaar. Nog maar Wiegel zag de leeftijd van 18 jaar niet per se enkele decennia geleden konden meisjes al als een eindpunt: “Ik zou mij best kunnen vanaf 16 jaar in het huwelijk treden; tegen- voorstellen, dat over enige tijd – hoelang woordig moeten zij (net als jongens) ten dat duurt is niet te zeggen, – iedereen het minste 18 jaar oud zijn. Ook de leeftijd om erover eens is, dat wij best naar 16 jaar te- zelf alcoholische dranken te kunnen kopen is rug zouden kunnen gaan. Als dat zou gebeu- in 2014 verhoogd naar 18 jaar (voordien gold ren, zitten wij overigens altijd nog een jaar die leeftijd uitsluitend voor sterke drank). Als boven de meerderjarigheidsleeftijd van 15 volledig financieel zelfstandig geldt iemand jaar, die een tijd lang in ons oud-vaderland- pas vanaf 21 jaar; voor iemand onder de 18 se recht heeft gegolden (HTK 1971, 2302)”. jaar hebben ouders recht op kinderbijslag.

55 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Het jeugdstrafrecht geldt tot 16 jaar doch Wiegel noemde in 1971 verschillende argu- voor 16- en 17-jarigen is toepassing van het menten die mede door hem voorgestane ver- jeugdstrafrecht het ‘uitgangspunt’; zelfs in de laging van de kiesgerechtigde leeftijd dienden categorie tussen 18 en 23 jaar kan een rechter te ondersteunen. Een ervan luidde: “Jonge tot toepassing van het jeugdrecht overgaan. mensen zijn nu veel eerder zelfstandig dan vroeger. Dat betreft de relatie tot hun ouders, Geregeld valt te horen dat zelfs ernstige mis- tot degenen die onderwijs geven en dat geldt dadigers van 16 of 17 jaar ‘nog maar kinde- ook voor hun economische positie” (HTK ren’ zijn en dus niet de volle verantwoording 1971, 2302). Destijds was dat waarschijnlijk voor hun misdrijven hoeven te dragen die waar, maar sindsdien is de trend de andere (terecht) wel geldt voor schuldig verklaarde kant opgegaan: jongeren wonen langer bij volwassen misdadigers. De verontwaardi- hun ouders en staan financieel gemiddeld ook ging is groot, of in ieder geval luidruchtig, later geheel op eigen benen. Dat zou eerder indien iemand het eens waagt te opperen tot verhoging dan tot verlaging van de kies- dat wie een ‘volwassen’ misdrijf pleegt de gerechtigde leeftijd aanleiding moeten geven. gevolgen dient te ondergaan die voor een volwassene gelden, oftewel dat de leeftijd Ditzelfde geldt des te meer voor de algeme- voor volwassenenstrafrecht omlaag moet. ne in het Kamerdebat van 1971 door Wie- gel naar voren gebrachte overweging: “Ik De ontwikkelingen overziend valt een merk- vind dat de jeugd veel eerder volwassen is waardige schaarbeweging op: terwijl voor de dan vroeger. Dat geldt in biologisch opzicht, kiesgerechtigde leeftijd een immer voortdu- maar ook uit een psychisch en sociaal oog- rende en verdergaande drang omlaag blijft punt” (HTK 1971, 2302). Wat Wiegel toen bestaan, gaat voor het vol verantwoordelijk nog niet kon weten, is dat uit hersenonder- houden van burgers in andere opzichten zoek inmiddels is gebleken dat het puber- de tendens omhoog. De vraag is dan hoe brein op 16-jarige leeftijd nog allerminst is logisch het is om iemand de verantwoor- uitontwikkeld. Integendeel, in veel opzichten delijkheid te geven mee te bepalen hoe het gaat die ontwikkeling door tot iemands 21e algemeen belang eruit dient te zien, als hij of zelfs 23e jaar. Kortom, eigenlijk zijn jon- of zij nog niet in staat wordt geacht het ei- geren op hun 18e nog niet volwassen, dus gen leven volledig verantwoordelijk vorm eerder dan de kiesgerechtigde leeftijd te ver- te kunnen geven. Die vraag stellen is hem lagen zou een verhoging te overwegen zijn. beantwoorden. Wie niet geacht wordt au- tonoom over zichzelf te kunnen oordelen, De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) kan dat zeker niet over de bredere samenle- merkt naar aanleiding van zulk psycholo- ving en de inrichting en taken van de staat gisch onderzoek op dat het van belang is een . onderscheid te maken “tussen zogenaamde Een koude of een warme geest? koude cognitieve vermogens en hete cogni-

56 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 tieve vermogens. Koude cognitieve vermo- de’ afweging van voor- en nadelen van een gens gebruiken we in situaties waarin we rela- kwestie is. Een van de veelgehoorde klach- tief rustig zijn, tijd hebben om overwegingen ten over het hedendaagse politieke klimaat, te maken, en feiten en standpunten kunnen of de ‘debatcultuur’ in brede zin, is dat veel afwegen. Hete cognitieve vermogens heb- mensen vooral via social media ongeremd ben we nodig in situaties wanneer we emo- uitdrukking geven aan hun eerste impulsen tioneel of uitgeput zijn, of in groepsinterac- in plaats van nauwgezet af te wegen wat de tie. In deze situaties is het voor het nemen voor- en nadelen van een standpunt zijn, en van goede besluiten van belang om de eigen daarbij tegenargumenten serieus in ogen- emoties te kunnen reguleren, en groeps- schouw te nemen. Toelating van een leef- druk en verleidingen te kunnen weerstaan” tijdscategorie die meer dan welke andere ook (Raad voor het Openbaar Bestuur 2019, 29). onderhevig is aan impulsen en beïnvloed- baar door groepsdruk, zal de kwaliteit van de De ROB meent dat stemmen primair een besluitvorming zeker niet ten goede komen. beroep doet op de koude cognitieve vermogens en “dat 16-jarigen gemiddeld goed Het slinkse ROB-advies complexe afwegingen kunnen maken tussen De ROB adviseert niet om direct tot verla- voor- en nadelen in situaties die geen acuut ging van de kiesgerechtigde leeftijd over te beroep doen op de controle van impulsivi- gaan, maar de Raad wil experimenten en teit, zoals een mening over politieke vraag- de kiesgerechtigde leeftijd ‘deconstitutio- stukken vormen en een stem uitbrengen”. naliseren’, oftewel de leeftijdsvereiste van Wel ziet de Raad verschillen tussen 16- en 18 jaar uit de Grondwet halen zodat in het 18-jarigen voor situaties “die acuut sterke parlement slechts een gewone meerderheid emoties oproepen, of groepsdruk kennen”. nodig is om de kiesgerechtigde leeftijd te Hij voegt daaraan nog de opmerking toe wijzigen (Raad voor het Openbaar Bestuur dat jongeren vanaf 16 jaar “graag beteke- 2019, 35). De samenstelling van een volks- nis [willen] hebben voor anderen”(Raad vertegenwoordiging is echter niet iets om voor het Openbaar Bestuur 2019, 30). mee te experimenteren, zoals de Raad wil met gemeenten en provincies die daarvoor Het is een raar pleidooi voor verlaging van voelen. Democratie is geen speeltuin; dat is de kiesgerechtigde leeftijd, want politiek is bij uitstek iets dat jongeren erover zouden een deels emotionele en (of we dat nu waar- moeten leren. De aanbeveling is des te on- deren of juist niet) impulsieve zaak, waarin doordachter omdat op die manier de Eer- groepsdruk wel degelijk een rol speelt. Jon- ste Kamer, die immers door de Provinciale geren laten zich bovengemiddeld leiden door Staten wordt gekozen, een per provincie wat anderen van hen denken – wat je ook verschillende grondslag zou krijgen: in som- kunt omschrijven als graag betekenis heb- mige provincies zouden 16- en 17-jarigen ben voor anderen – wat allerminst een ‘kou- wel de samenstelling van de Eerste Kamer

57 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 mede kunnen bepalen, in andere niet. Dat de kwaliteit van het representatieve orgaan. zou een onmogelijke situatie zijn, en een die flagrant in strijd is met de rechtsgelijkheid. Conclusie Krijgen we met kiesrecht voor 16- en 17-ja- Het advies om de kiesgerechtigde leeftijd te rigen een betere volksvertegenwoordiging? ‘deconstitutionaliseren’ is een slinkse poging Indien deze vraag niet zonder aarzeling be- om verlaging van die leeftijd zo eenvou- vestigend kan worden beantwoord, moeten dig mogelijk door te drukken. In het verle- we er niet toe overgaan. Dat is misschien den werd ‘deconstitutionalisering’ van het jammer voor de enkele jongere die er al kiesrecht – het ‘blanco artikel’ in 1905 – of wel aan toe zou zijn, maar die kan wellicht van de burgemeestersbenoeming – waar- een wijze les ter harte nemen die al in het naar de ROB verwijst – steeds bepleit door Kamerdebat in 1971 werd voorgehouden partijen die niet door de Grondwet wilden door Hette Abma (SGP): “dat het in het worden gehinderd om hun zin te krijgen. leven ook wel eens zijn nut heeft, dat ie- Maar de vraag waar de grens tussen wel- en mands verlangen niet terstond wordt bevre- niet-kiesgerechtigde burgers dient te worden digd”(HTK 1971, 2302). Zelfbeheersing is getrokken, is te fundamenteel om door een een goede voorbereiding op de uitoefening toevallige meerderheid in het parlement te van een uiterst belangrijke taak die men la- laten bepalen, laat staan door afzonderlij- ter als burger krijgt. Dat is verre te verkie- ke Provinciale Staten of gemeenteraden. De zen boven een (verdere) vergroting van kiesgerechtigde leeftijd moet niet afhangen de impulsieve neigingen in het parlement. van politieke impulsen en (Binnenhofse) groepsdruk, maar moet geschieden na zorg- vuldige afweging van voor- en nadelen voor

58 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Patrick van Schie is historicus en directeur minder belangstelling voor de politiek hadden van de TeldersStichting. Hij was co-auteur dan mannen; maar de onderzoeksters dachten van De liberale strijd voor vrouwenkiesrecht dat die belangstelling vanzelf zou toenemen nu vrouwen het kiesrecht hadden verworven. (onlangs verschenen bij Boom) en van Tussen geschiktheid en grondrecht. De ontwikke- 3. Vergelijk de eendere aanbeveling van een ling van het Nederlandse kiesrecht vanaf werkgroep van de TeldersStichting: Afshin Ellian 1795 (in 2018 verschenen bij de Amsterdam e.a., Bezielend verband. Basisgrammatica van University Press). het Nederlandse burgerschap (P.S.4; Den Haag, 2018) pp. 58 en 64. Literatuurlijst 4. Het geldt nog slechts indien de rechter bij de • De Beaufort, F., Van den Berg, P.A.J., De Jong, veroordeling van een misdadiger hem of haar R., Van der Kolk, H., Van Schie, P., Tussen ge- eveneens specifiek het kiesrecht ontneemt, het- schiktheid en grondrecht. De ontwikkeling van het geen zeer uitzonderlijk is. Nederlandse kiesrecht vanaf 1795, Amsterdam, 2018. 5. Het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV) is een van de twee voorlopers van de ChristenUnie, • De Beaufort, F., Van Schie, P., De liberale strijd destijds nog geschaard onder ‘klein rechts’. voor vrouwenkiesrecht, Amsterdam, 2019.

• ‘Handelingen Tweede Kamer 1970-1971’, Den Haag, 1971.

• Kabinet-Rutte III, Kabinetsstandpunt over het advies van de staatscommissie parlementair stelsel, 2019.

• Raad voor het Openbaar Bestuur, Jong geleerd, oud gedaan. Pleidooi voor experimenten met het verlagen van de kiesgerechtigde leeftijd, Den Haag, 2019.

• Staatscommissie parlementair stelsel, Lage drempels, hoge dijken. Democratie en rechtsstaat in balans, Amsterdam, 2018.

______1. Eerder zijn rond 1800 zijn enkele referenda in Nederland (dat wil zeggen de Bataafse Repu- bliek) gehouden.

2. Kort na de wettelijke invoering van vrouwenkiesrecht in Nederland bleek uit een enquête – gehouden in 1920 – dat vrouwen inderdaad veel

59 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Economie

Vervang belasting op arbeid door een belasting op grond

door Jard van Heerde Binnen ons huidige belastingstelsel vormt ar- last, als belasting hier eigenlijk contrapro- beid de grootste inkomstenbron: meer dan de ductief werkt? helft van de totale inkomsten van de overheid komt van belasting op arbeid (CPB 2017). Dit Een reden hiervoor kan zijn dat arbeid sim- lijkt vreemd, meestal ontmoedigt een belas- pelweg het makkelijkst is om te belasten. ting om iets te doen: een accijns op sigaretten Een belasting op kapitaal werkt nauwelijks ontmoedigt roken en een accijns op benzine omdat kapitaal extreem vluchtig is: vermo- ontmoedigt het gebruik van (vervuilende) gende particulieren en bedrijven verplaatsen auto’s. Het lijkt dus alsof de overheid arbeid hun vermogens simpelweg naar het buiten- ook probeert te ontmoedigen, terwijl het land. Hetzelfde geldt deels voor consump- werkelijke doel van de overheid juist is om tie. Ook een belasting op ondernemerschap arbeid te stimuleren: toeslagen op kinderop- lijkt averechts te werken: ondernemerschap vang, subsidies voor omscholing, en coaches en innovatie is juist iets wat wij als liberalen om mensen zonder baan weer aan het werk sterk willen aanmoedigen. Arbeid belasten is te krijgen zijn slechts een greep uit het beleid. simpelweg makkelijk en lucratief: het levert Waarom wordt arbeid dan toch zo zwaar be- veel op en kan moeilijker worden ontweken.

60 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Echter, van de vier productiefactoren die we aan de hoedanigheid van de grond? Is deze kennen binnen de economie wordt er één 18 miljoen keer productiever geworden? Is dikwijls vergeten: grond.1 Het dichtst in de er opeens een drastisch tekort aan grond? buurt van het belasten van grond komt de huidige onroerendezaakbelasting. Echter, Het antwoord ligt in de unieke karakteristiek deze is beperkt in omvang en neemt ook van grond als economische productiefactor de opstal mee in de belasting, hetgeen on- in combinatie met ons systeem van eigen- der kapitaal valt. In dit artikel wordt geke- dom. Net als bij ieder ander goed geeft het ken naar een belasting puur op grond. Dit eigendomsrecht bijzondere rechten aan de onderwerp is voor het eerst geïntroduceerd eigenaar van een goed, waaronder het recht door Thomas Paine, David Ricardo en Adam tot gebruik en het recht tot uitsluiten van an- Smith; 18e-eeuwse liberale denkers die zich deren. Deze rechten en de bijbehorende insti- tegen de monopolies op land keerden (Ri- tuties vormen een belangrijk fundament van cardo 1817). Later heeft Henry George, een onze kapitalistische en liberale samenleving: 19e-eeuwse Amerikaans schrijver, hierop ze zorgen ervoor dat iedereen toekomt wat zijn voorstel voor een grondwaardebelas- hem toebehoort. Daarmee worden oneerlijke ting gebaseerd (George 1882). Deze belas- situaties zoals beschreven in George Orwells ting zou alle andere belastingen, waaronder Animal Farm, en economische dilemma’s zo- op arbeid, vervangen. Zowel economisch als de tragedy of the commons voorkomen. als moreel gezien is zo’n grondwaardebelasting de minst slechte belasting, aldus Smith. Echter, in het geval van grond kunnen deze eigendomsrechten tot problemen leiden Achtergrond doordat ze monopolievorming teweegbren- In december 2018 betaalde ProRail 18 mil- gen. Dat werkt zo: de grondhandelaar is de joen euro aan een grondhandelaar voor enige die recht heeft op die specifieke stuk- een aantal stukken grond gelegen pal naast ken grond langs het spoor. Hij is dus ook bestaande spoorlijnen. Deze grondhande- de enige die deze stukken kan aanbieden laar had de stukken grond een aantal jaren aan ProRail, die ze nodig heeft voor een eerder slim overgenomen van de NS voor (toekomstige) uitbreiding van het spoor. het symbolische bedrag van één euro (na- Daarmee bezit de grondhandelaar mono- dat deze eerder waren aangeboden aan poliemacht. ProRail zou een ander verder- ProRail) (Trouw 2018). Los van de vraag op gelegen stuk grond kunnen kopen maar hoe het mogelijk is dat een overheidsorga- heeft daar niets aan: alleen dat specifieke stuk nisatie zulke dure strategische fouten kan grond kan aan de vraag van ProRail voldoen. maken met belastinggeld, rijst de vraag hoe Grond is in dit geval dus extreem heterogeen. het kan dat grond binnen zo’n korte tijd 18 miljoen keer meer waard kan worden. Is er in de tussentijd iets wezenlijks veranderd

61 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Grond is wezenlijk anders dan kapi- als mens weliswaar nieuwe grond creëren (zie taal bijvoorbeeld de luchthaven van Hongkong), Een omvorming van de huidige onroeren- maar dit is dusdanig marginaal en kostbaar dezaakbelasting naar een belasting op grond dat dit beter als kapitaal gezien kan worden. heeft alleen zin indien kan worden gesteld Omdat de hoeveelheid grond vaststaat leidt dat grond wezenlijk anders is dan kapitaal. toenemende vraag automatisch tot een hoge- Momenteel wordt het als een en hetzelf- re prijs, in plaats van dat het aanbod op ter- de gezien: grond wordt belast als kapitaal. mijn toeneemt en de evenwichtsprijs zich her- Ofwel als onroerend goed (dat ook de ge- stelt, zoals het geval is bij kapitaalgoederen. bouwen op de grond omvat, hetgeen kapitaal is), ofwel als beleggingsobject. Grond Ten derde is grond oneindig in zijn duur- is echter wezenlijk anders dan kapitaal. zaamheid. Waar een machine in de loop der tijd haar functie en daarmee haar waarde Ten eerste is grond voor haar waarde sterk verliest, ofwel door slijtage ofwel door inno- afhankelijk van haar locatie, terwijl kapitaal vatie, blijft grond in principe altijd bestaan sterk afhankelijk is van haar functie. Grond zonder menselijk handelen, uitzonderingen is gebonden aan een geografische ligging zoals polderlandschap niet meegerekend. en kan niet zomaar opgetild en verplaatst Sterker nog, door het vaste aanbod en de toe- worden. De locatie bepaalt veelal de econo- nemende vraag zal een stuk grond in de loop mische waarde van grond, zoals in het geval der tijd alleen maar in waarde toenemen, van ProRail. Dit ten opzichte van een ma- waar het kapitaalgoed haar waarde verliest. chine, waarvan de volledige waarde afhankelijk is van de productie. Grond is echter Kort samengevat, grond is wezenlijk anders niet altijd afhankelijk van zijn locatie: voor dan kapitaal. Echter, het feit dat grond en een boer die aardappelen teelt is een stuk kapitaal gesplitst kunnen worden rechtvaar- grond dat productiever is maar iets verder digt nog niet het heffen van een belasting weg ligt vaak beter dan een stuk dat dich- op zichzelf. terbij ligt maar minder productief is. Desal- niettemin onderscheidt grond zich met het Waardevermeerdering van grond belang van locatie wel degelijk van kapitaal. komt niet toe aan de eigenaar In een kapitalistische samenleving zijn goe- Ten tweede is het totale aanbod van grond ge- deren constant aan waardeverandering on- geven en is het daarmee volledig inelastisch. derhevig. Een fiets verliest waarde als gevolg Waar bij toenemende vraag naar machines van slijtage door gebruik: het verliest pro- simpelweg nieuwe machines gefabriceerd ductiviteit. Een aandeel van een bedrijf daar- kunnen worden, is dit bij grond niet het ge- entegen zal in de loop der tijd in waarde stij- val. De hoeveelheid grond is gegeven door de gen als gevolg van toenemende winst, waar natuur. In uitzonderlijke gevallen kunnen wij het aandeel recht op geeft. In beide gevallen

62 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 is de onderliggende waarde van het eigen- Amsterdam-Noord relatief sneller gestegen dom veranderd: de fiets werkt minder goed dan in de rest van Amsterdam. Zou het ko- en het aandeel geeft recht op meer winst. men doordat de panden kwalitatief meer Op dezelfde manier verandert de grondprijs verbeterd zijn? Of omdat de grond onder ook naarmate de tijd voortduurt. Echter, de panden opeens veel vruchtbaarder is ge- de onderliggende waarde van grond veran- worden? Geen van beide. Door de aanleg dert nauwelijks door de tijd heen. Een stuk van de Noord/Zuidlijn zijn grote delen van braakliggende grond in Amsterdam-Noord Amsterdam-Noord plots ontsloten door de is nog steeds hetzelfde braakliggende stuk stad en is dit deel van Amsterdam als locatie grond als 100 jaar geleden. Desalniettemin opeens meer waard geworden. De panden is de waarde van deze grond flink gestegen. zijn hetzelfde gebleven, maar de locatie, en Niet doordat de grond zelf veel is veranderd: dus de grond eronder, is meer waard gewor- de grond is nog altijd braakliggend en ook den. Leuk als je er een huis of stuk grond de omvang en locatie zijn hetzelfde. Echter bezit, echter rijst de vraag of deze waarde- doordat de vraag naar grond toeneemt en vermeerdering aan jouw inspanningen te het aanbod gelijk blijft, stijgt de prijs. De danken is. Het antwoord is nee: de waarde- toegenomen vraag wordt gedreven door be- stijging is het gevolg van investeringen van volkings- en inkomensgroei. Anders gezegd, de gemeenschap, in de vorm van de Noord/ dezelfde hoeveelheid grond moet gedeeld Zuidlijn. Dit noemt Henry George de ‘onver- worden met meer en welvarendere mensen. diende waardevermeerdering van grond’2, een waardevermeerdering waar jij als in- De afgelopen jaren zijn huizenprijzen in dividu niet direct oorzaak van bent en dus

63 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 ook geen recht op hebt. Toen in de jaren een overheid nooit en te nimmer ontmoe- zeventig voor 7,2 miljard euro de metro in digen, waardoor het dus belangrijk is om Washington D.C. werd aangelegd resulteer- een onderscheid te maken tussen verdiende dit in een grondwaardestijging rond de de en onverdiende waardevermeerdering. metrostations van tussen de 2 en 3,5 miljard dollar, hetgeen volledig toekwam aan de Een belasting op grond is efficiënt grondeigenaren, die niets met deze aanleg te Niet alleen moreel gezien zijn er goede argu- maken hadden (Foldvary 2006). Iets soort- menten te bedenken voor het invoeren van gelijks is nu ook gebeurd in Amsterdam. een belasting op grond te bedenken, ook in economisch opzicht kan zo’n belasting zinvol Wanneer er een snelweg langs een huis zijn. Doordat de totale hoeveelheid grond wordt gebouwd vinden we het niet meer dan gegeven is staat hiermee het totale aanbod logisch dat de grondeigenaar door de ge- van grond ook vast: er kan dus geen aanbod meenschap wordt gecompenseerd voor het teruggetrokken worden noch kan er extra waardeverlies, echter wanneer er een onder- aanbod worden gecreëerd. Dit betekent dat grondse metrohalte voor je deur komt hoef je het heffen van een belasting op het bezit van de gemeenschap niet te compenseren voor de grond geen negatieve gevolgen heeft op de waardevermeerdering. Dit schuurt. De com- aangeboden hoeveelheid van grond: grond pensatie zou twee kanten op moeten werken. blijft bestaan. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld een belasting op arbeid, waarbij de be- Daarom is een belasting op de waardever- lasting zorgt voor een lager aanbod van ar- meerdering van grond moreel goed te verde- beid doordat werken wordt ontmoedigd. Dit digen: zo’n belasting roomt simpelweg het on- effect is ook bevestigd door Milton Friedman, verdiende surplus af. De grondeigenaar staat die George’s grondwaardebelasting zag als iets af waarop hij toch geen recht had. Dit in de minst slechte belasting (YouTube 2014). tegenstelling tot een belasting op inkomsten uit arbeid: daarmee staat een persoon iets af Een ander economisch voordeel is dat een wat rechtstreeks het gevolg is van iemands grondwaardebelasting niet kan worden ont- inzet en energie. Belasting op arbeid is dan doken. Waar arbeid en kapitaal vluchtig en moreel ook veel moeilijker te verdedigen. daardoor kwetsbaar voor belastingontdui- Natuurlijk zijn er ook situaties denkbaar king zijn, kan grond niet verscholen worden. waarbij de waardevermeerdering van de Belasting heffen op grond is dus ook vanuit grond wel (deels) toekomt aan de eigenaar: dit perspectief veel makkelijker en eerlijker. bijvoorbeeld wanneer grond sterk is veront- reinigd en deze wordt hersteld, of wanneer Voorstel: belasting op de waarde van landbouwgrond toeneemt in productiviteit grond doordat er een betere drainage wordt aan- De vraag is hoe zo’n grondbelasting eruit gelegd. Dit soort kapitaalinvesteringen moet dient te zien. Het oorspronkelijke voorstel

64 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 van George omvatte een significante jaar- onderzoeken hebben wel pogingen gedaan lijkse belasting op grond, rond de 10% van de grondwaardes te benaderen. Zo wordt de totale waarde. Stel dat een persoon een de totale waarde van alle grond in Neder- woning bezit ter waarde van 300.000 euro: land geschat op 1250 miljard euro, waarvan 60% hiervan is toe te schrijven aan het huis 1050 miljard euro woongrond (Burgman, zelf (de stenen) en 40% aan de grond eron- Leykovich & Rouwendal 2016). Deze cijfers der. Dat zou betekenen dat de grond 120.000 dateren echter uit 2013, en omdat de prij- euro waard is. Onder het voorstel van George zen van koopwoningen vanaf dat moment resulteert dit dan in een te betalen jaarlijkse tot mei 2019 verder zijn gestegen met 34% belasting van 12.000 euro. Een significant liggen de daadwerkelijke prijzen nu waar- bedrag, maar niet onmogelijk wanneer het schijnlijk hoger (CBS website). Mocht een de huidige belasting op arbeid vervangt. belasting van rond de 10% worden ingevoerd dan zou de totale opbrengst rond de Belangrijk hierbij is dat, in tegenstelling 125 miljard euro liggen. Ter vergelijking: tot de huidige onroerendezaakbelasting, de totale inkomsten van belasting op ar- de waarde van de grond wordt geschei- beid waren in 2019 rond de 60 miljard euro. den van de waarde van de opstal. Hierdoor worden kapitaalinvesteringen in opstallen Aan deze vorm van belasting kleven ech- niet meer ontmoedigd, hetgeen wel het ge- ter aan aantal forse bijeffecten. Ten eerste val is bij een significante onroerendgoed- zal door de belasting de grondprijs flink belasting: het plaatsen van zonnepanelen dalen. Hoeveel precies is sterk afhankelijk op een huis leidt momenteel tot een hogere van de verdisconteringsvoet en de hoog- WOZ-waarde en daarmee een hogere bete van de belasting, maar ter illustratie; de lasting. Wanneer grond van opstal wordt waarde van grond kan tot 70% dalen wan- gescheiden verandert het installeren van neer ervan een belasting van 10% en een zonnepanelen niets meer aan de te betalen verdisconteringsvoet van 4% wordt uitge- belasting, omdat zonnepanelen niets veran- gaan. Hier dient bij opgemerkt te worden deren aan de waarde van de grond. Jaarlijks dat deze waardedaling deels wordt gecom- betaalt men dus een bedrag gebaseerd op de penseerd door inkomenseffecten wanneer waarde van de grond die men in bezit heeft. de opbrengsten van de belasting ten goede komen aan een verlaging van de inkomens- Wat levert het op? belasting. Ook kan deze prijsschok deels De opbrengsten van een eventuele grond- beperkt worden door het zeer langzaam waardebelasting is sterk afhankelijk van invoeren van de belasting. Desalniettemin twee factoren: de waarde van alle grond in kleven er een aantal negatieve gevolgen aan Nederland en het jaarlijks belastingpercen- deze situatie: de belastingopbrengst zal fors tage. Grondprijzen worden niet apart bijge- lager uitvallen en hypotheken zullen (flink) houden in Nederland. Echter, verschillende onderwater komen te staan. Daarentegen

65 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 zijn er ook voordelen: de belasting kan een en dit af te trekken van de waarde van het halt toeroepen aan de forste stijging en het volledig onroerend goed kan de waarde van daarmee onbetaalbaar worden van huizen- de grond bepaald worden. Een andere ma- prijzen: de prijs van een woning is opgelopen nier is om de waarde van de grond los te tot gemiddeld acht tot negen keer het jaar- analyseren gebaseerd op een prijs per vier- inkomen, waar dit in de jaren negentig nog kante meter. Deze kan bijvoorbeeld bepaald vier tot vijf keer was (Eg 2019). Een grond- worden door die te vergelijken met grond waardebelasting kan deze trend stoppen. in de buurt, in combinatie met factoren als de afstand tot faciliteiten. Ondanks dit al- Een ander nadeel aan deze vorm van belas- les blijft het een moeilijk proces dat veel ting is de complexiteit van het taxeren van bureaucratische rompslomp met zich mee de grond. Omdat het een jaarlijkse belasting zal brengen: door het relatief hoge belas- betreft dient ieder perceel elk jaar opnieuw tingpercentage zal ageren tegen een taxatie getaxeerd te worden. Dit is gecompliceerd, nog aantrekkelijker worden dan momenteel omdat de waarde van de opstal van de waar- het geval is bij de onroerendzaakbelasting. de van de grond gescheiden dient te wor- Bovendien wordt er onder dit voorstel ook den. Het is mogelijk dat dit gemakkelijk kan belasting betaald wanneer de grondwaar- met behulp van data, maar reeds bewezen de daalt, zoals dat momenteel ook het geval is dit niet. Dit zou op twee manieren kun- is bij de vermogensbelasting. Beter zou het nen: de waarde van de woning zelf kan vrij zijn om alleen de daadwerkelijke prijsstij- gemakkelijk bepaald worden door te kijken ging van grond te belasten. Daarmee wordt naar de eigenschappen (vervangingswaar- de belasting geen huur maar alleen een afro- de, grootte, leeftijd, staat, wel of geen garage ming van het onverdiend rendement. Geen etc.). Door hier een bedrag aan te koppelen waardestijging? Dan ook geen belasting.

66 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Als laatste vergt dit voorstel ook veel liqui- de waardestijging afgeroomd. Bovendien is diteit van de grondbezitter: de verschuldigde grondwaardestijging niet overal gelijk. de belasting dient ieder jaar naar de belas- Grondprijzen in Amsterdam zijn harder ge- tingdienst te worden overgemaakt. Dit lijkt stegen dan grondprijzen in Groningen. Het krom omdat de waardestijging vastzit in de lijkt daarmee oneerlijk om vervolgens wel grond en de verschuldigde belasting daar alle grond met hetzelfde tarief te belasten. niet direct aan kan worden onttrokken. Alternatief voorstel: belasting op de Morele bezwaren meerwaarde van grond Ook zijn er een aantal bezwaren van more- Al met al lijkt een grondwaardebelasting le aard tegen de invoering van een grond- naar het model van Henry George niet erg waardebelasting. Ten eerste resulteert de aantrekkelijk. Gelukkig zijn er ook alterna- invoering van de belasting, zoals eerder tieven. Zo heeft de Nederlandse liberaal Wil- vermeld, mogelijk in een flinke prijsdaling lem Treub, minister van Financiën tijdens de van grond. Dit lijkt oneerlijk voor men- Eerste Wereldoorlog, eind 19e eeuw als wet- sen die net met hard werken een eerste houder van Amsterdam het erfpachtsysteem huis hebben gekocht en plots een deel van ingevoerd. De redenen hiervoor waren ver- hun kapitaal in rook zien opgaan en kan gelijkbaar met die van George: het tegengaan mogelijk zelfs gezien worden als de fac- van speculatie en het afromen van het onver- to gedeeltelijke onteigening van de grond. diende surplus. De nadelen van dit stelsel zijn echter reeds bekend: niet alleen kost het ont- Ten tweede is er een bezwaar uit voorname- zettend veel geld om alle grond te onteigenen, lijk libertarische hoek waarin wordt gesteld ook leidt het systeem tot veel onzekerheid bij dat de waardestijging van grond wel dege- huizenbezitters wanneer de canon afloopt. lijk verdiend is daar de stijging het gevolg Een landwaarde belasting gebaseerd op het is van vooruitziendheid, hetgeen een on- voorstel van Henry George waar de scherpe dernemerskwaliteit is en daarom beloond randjes vanaf zijn gehaald lijkt daarom beter. dient te worden. De grondspeculant die 18 Een voorbeeld hiervan zou een belasting zijn miljoen euro verdiende aan ProRail heeft die alleen de daadwerkelijke waardestijging het simpelweg slim gespeeld. Daarnaast van grond deels belast, bijvoorbeeld met een is ook grondeigendom niet zonder risico, tarief van 70%. Tevens zou deze belasting daar ook grondprijzen kunnen dalen wan- niet ieder jaar betaald moeten worden, maar neer een gebied minder populair wordt. zo min mogelijk; bijvoorbeeld op het moment dat de grond van eigenaar wisselt. Hier- Ten derde roomt de belasting meer af dan de mee wordt de administratieve last beperkt. daadwerkelijke jaarlijkse grondwaardestijging. Daardoor wordt dus een stuk van het Hoe ziet dit eruit in de praktijk? Stel per- eigendom belast en niet alleen de onverdien- soon A verkoopt zijn huis voor 400.000

67 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 euro: 200.000 euro hiervan is de waarde Wel zijn er nog een aantal onopgeloste van de grond en 200.000 euro de waarde praktische bezwaren. Ten eerste: hoe dient van de stenen. Het huis is tien jaar geleden te worden omgegaan met mensen die geen aangekocht voor 300.000 euro: 120.000 euro grond in eigendom hebben? Betalen huur- grond en 180.000 euro opstal. Na een klei- ders onder dit stelsel geen belasting meer? ne verbouwing is het huis zelf dus 20.000 Waarschijnlijk wel, maar indirect. De ver- euro meer waard geworden. De grond huurder (en grondeigenaar) zal de te betalen daarentegen is 80.000 euro meer waard ge- belasting en het verlies aan grondwaarde- worden: de buurt waarin het huis staat is stijging (deels) doorberekenen aan huur- populairder geworden. Deze 80.000 euro is ders in de vorm van hogere huurprijzen. de onverdiende waardevermeerdering van Ten tweede rijst de vraag hoe omgegaan de grond. Hiervan dient 70% afgedragen te dient te worden met flatgebouwen en ap- worden aan de belastingdienst: 56.000 euro. partementen, welke relatief weinig grond innemen per woning. Mogen zij de grond- Naast het feit dat de grond slechts één keer waardebelasting verdelen over alle eigena- getaxeerd dient te worden, lost dit ook het ren? Dit lijkt oneerlijk. Desalniettemin denk liquiditeitsprobleem op: een deel van de ik dat deze bezwaren niet onoverkomelijk te ontvangen koopsom kan direct door- zijn en een eerlijk en effectief belastingstel- gestort worden naar de belastingdienst. sel gebaseerd op grondeigendom mogelijk is. Bovendien, doordat deze belasting alleen nieuw ontstane grondwaarde belast (vanaf Conclusie het moment dat de belasting wordt inge- Belasting is een lastig onderwerp voor libe- voerd) en geen oude waarde, zal de waar- ralen. Het liefst betalen we zo min mogelijk dedaling van grond mogelijk meevallen. belasting en geven we het individu meer vrijheid. Desalniettemin is het heffen van belas- De vraag is hoeveel belastinggeld hiermee op- ting nou eenmaal noodzakelijk voor het func- gehaald kan worden. Als we uitgaan van een tioneren van onze samenleving. Het beste is jaarlijkse waardestijging van grond van 2%, om dan te kiezen voor een belasting die het ligt het totale jaarlijkse grondsurplus rond de minst slecht is. Dit artikel stelt dat een belas- 25 miljard euro. Dit is vergelijkbaar met wat ting op de waardestijging van grond hieraan eerder is geschat door andere auteurs (De voldoet. Vanuit moreel oogpunt is een belas- Groot e.a. 2010, 60). Wanneer van dit surplus ting op de waardestijging van grond te verde- 70% wordt afgeroomd, resulteert dit in jaar- digen: deze behoort in de meeste gevallen niet lijkse inkomsten van om en nabij 17,5 miljard toe aan de grondeigenaar. Ook economisch euro. Niet voldoende om de volledige belas- gezien lijkt zo’n belasting efficiënt. Bezwaren ting op arbeid te vervangen maar zeker ruim lijken daarmee vooral praktisch van aard: het voldoende om deze significant te verlagen. ministerie van Financiën is nu aan zet om te kijken of een belasting op grond mogelijk is.

68 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Jard van Heerde is masterstudent Philosophy • George, H., Progress and Poverty, New York, and Economics aan de Erasmus Universiteit 1882. Rotterdam. Voordien studeerde hij Economie • ‘Milton Friendman talks about property taxes’, en Rechten aan University College Utrecht. YouTube, 26 januari 2014, URL: https://www. Jard was stagiair bij de TeldersStichting. youtube.com/watch?v=yS7Jb58hcsc.

Bovenstaand artikel is een beknopte versie • ‘ProRail betaalt miljoenen voor grond van zijn masterscriptie. De volledige scriptie die eerder voor weinig was aangeboden’, kan worden opgevraagd via Trouw, 15 december 2018, URL: https:// www.trouw.nl/nieuws/prorail-betaalt-mil- [email protected]. joenen-voor-grond-die-eerder-voor-weinig-was-aangeboden~b8e1b3df/ Literatuurlijst • Burgman, L., Leykovich, O., Rouwendal, J., • Ricardo, D., Principles of political economy and ‘Spatial Planning and Segmentation of the Land taxation, London, 1817. Market’, paper voor het Tinbergen Institute, nr. 16, Amsterdam, 2016. ______1. Economisch soms ook aangeduid als ‘land’. • Centraal Bureau voor de Statistiek, ‘Bestaan- 2. Unearned value increment of land (vrij verde koopwoningen’, URL: https://opendata.cbs. taald) nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83906NED/ta- ble?ts=1563737240873.

• Centraal Plan Bureau, ‘Belastingdruk op arbeid internationaal niet uitzonderlijk’, in: Marco Economische Verkenningen 2017, p. 54, URL: https://www.binnenlandsbestuur.nl/Up- loads/2016/9/mev-2017.pdf.

• Eg, R., ‘Woningdroom spat uiteen voor de middeninkomens’, De Telegraaf, 19 juli 2019, URL: https://www.telegraaf.nl/financieel/531528362/woningdroom-spat-uiteen-voor-de-middeninkomens.

• De Groot, H.L., Marlet, G., Teulings, C.N., Vermeulen, W., Stad en land, Den Haag, 2010.

• Foldvary, F. E., ‘The Ultimate Tax Reform: Pu- blic Revenue from Land Rent’, in: SSRN Electro- nic Journal, 2006, URL: https://papers.ssrn.com/ sol3/papers.cfm?abstract_id=1103586.

69 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Buitenland

Frankrijk en de EU. Een verstandshuwelijk?

door Pieter de Jonge Historisch gezien telt Frankrijk als een uit- Maastricht, ondanks steun van zowel presi- gesproken pro-Europees land. In 1957 was dent François Mitterand als oppositieleider het een van de zes staten die het Verdrag van Jacques Chirac, slechts nipt goedgekeurd. In Rome tekenden, het oprichtingsverdrag van 2005 werd de Europese Grondwet wegge- de Europese Economische Gemeenschap stemd. In beide gevallen liep de grens tussen (EEG).1 Sindsdien zijn veel belangrijke ver- voor- en tegenstanders dwars door de twee anderingen binnen het Europese bondge- grote politieke blokken heen. Partijpromi- nootschap geïnitieerd door Frankrijk en nenten trotseerden hun partijleidingen door Duitsland; de ‘Frans-Duitse as’. In 2017 werd campagne tegen de verdragen te voeren. Emmanuel Macron met een uitgesproken De praktische voordelen van Europa wer- pro-Europees verkiezingsprogramma ver- den erkend, maar om daarvoor de Franse kozen tot president van Frankrijk. Maan- eigenheid en zelfstandigheid op te geven? delijks vergadert het Europees Parlement een week in Straatsburg. Frankrijk lijkt een Dit artikel gaat over de gecompliceerde rela- warm voorstander van de Europese Unie. tie van Frankrijk met de EU. Een relatie waarbij een verschil lijkt te bestaan tussen met de Het land hield twee keer een referendum mond beleden liefde voor de Europese een- over Europa. In 1992 werd het Verdrag van wording en pragmatisme in de praktijk. Voor

70 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Frankrijk lijkt Europa vooral een middel om het verdrag voor een Europese Defensie de eigen belangen veilig te stellen en de eigen Gemeenschap (EDG) stemden. Zij hadden internationale ambities te verwezenlijken. ook moeite met de Europese Economische Gemeenschap. Communisten zijn tegen het Franse bezwaren tegen ‘Europa’ kapitalisme – de Europese Economische Ge- Voor deze tweeslachtigheid bestaan tenmin- meenschap heeft vanaf haar oprichting vrij- ste twee oorzaken. Om te beginnen was het handel hoog in het vaandel staan. Gaullisten voor Frankrijk alles behalve vanzelfspre- hechtten aan een sterke staat en nationale kend om in 1957 het Verdrag van Rome te soevereiniteit. Het overdragen van bevoegd- tekenen. Frankrijk was vanaf de Middel- heden aan Brussel was daar strijdig mee. eeuwen een Europese grootmacht. Ook was het een koloniale mogendheid geweest. In Frankrijk vonden links en rechts elkaar Lid worden van de EEG was net als voor in een gedeelde voorkeur voor een sterke de Britten een stap terug: van wereldspe- staat. In andere Europese landen werd van- ler naar lidstaat van een regionaal verbond af de jaren tachtig de overheid verkleind (Cogan 2003, 196-197). Als Frankrijk niet en werd er bezuinigd op de sociale zeker- langer wereldspeler kon zijn, dan moest het heid. Liever een zo onafhankelijk mogelijk toch in ieder geval soeverein kunnen blij- Frankrijk, dan opgaan in een kapitalistische ven. Regeringsbevoegdheden afstaan aan Europese Unie (Drake 2011, 78, 81 & 100). supranationale instanties voelde verkeerd. De richtlijn van Eurocommissaris Frits Bol- kestein (1999-2004), die neerkwam op een Daarnaast heeft Frankrijk een unieke bin- gemeenschappelijke vrije markt voor de nenlandse politieke situatie. In plaats van dienstensector, viel daarom totaal verkeerd een tweepartijenstelsel zoals in de Engels- in Frankrijk. Het maakte met name de jon- talige landen, of een stelsel met twee volks- geren sceptisch over Europa en droeg bij aan partijen die veel groter zijn dan eventuele het ‘non’ in 2005 (Doornaert 2017, 212-214; andere partijen zoals in Duitsland, was in Sutton 2007, 172). Anders dan in veel andere Frankrijk (tenminste, vanaf de Vijfde Repu- landen vindt in Frankrijk ook rechts socia- bliek) sprake van een meerpartijenstelsel, le zekerheid belangrijk. De Gaulle stelde dat met daarbinnen een duidelijk links blok en door de industriële revolutie de machtsba- rechts blok. Binnen links gaven de commu- lans in het voordeel van de werkgevers was nisten lang de toon aan en binnen rechts de verschoven. Sociale zekerheid was nodig ter gaullisten, aanhangers van Charles de Gaul- compensatie (Doornaert 2017, 137-138). le en diens gedachtegoed (Drake 2011, 79). Indien alle EU-landen het Franse sociale ze- In de Assemblée Nationale (Tweede Kamer) kerheidsmodel zouden overnemen, zou links waren het deze twee - tegengestelde - groe- geen bezwaar hebben tegen de EU. Zolang peringen die in 1953 tegen de ratificatie van binnen de Europese besluitvorming het pri-

71 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 maat bleef liggen bij overleg tussen regerin- Om in de BRD gestationeerde Amerikaanse gen, ging rechts akkoord. Bij de invoering troepen vrij te maken voor inzet in Korea, van het Verdrag van Maastricht leken meer wilde de VS West-Duitsland herbewapenen. bevoegdheden overgeheveld te worden naar Geen prettig vooruitzicht voor andere Euro- de Europese Commissie en het Europees pese landen zo kort na twee door Duitsland Parlement en zette de EU hoofdzakelijk in op begonnen wereldoorlogen. Een defensiege- een gemeenschappelijke vrije markt, zonder meenschap zou deze angst wegnemen, om- gemeenschappelijke sociale wetgeving. Daar- dat het West-Duitse leger dan niet onder door bekoelde de liefde voor Europa bij Fran- Duits bevel zou staan, maar onderdeel zou se kiezers en bij een deel van de gevestigde po- zijn van een groter geheel. Veel Franse politici (Drake 2011, 116-120; Sutton, 171-172). litici, vooral conservatieve, hechtten echter belang aan nationale zeggenschap over het Waarom in de Gemeenschap? leger. In 1953 werden de vijandigheden in Het is bijzonder dat Frankrijk überhaupt Korea beëindigd en overleed Stalin. Nu de een van de zes oprichterslanden van de Eu- wereld veiliger leek, stemde het Franse parle- ropese Economische Gemeenschap was. En ment tegen ratificatie van het EDG-verdrag. dat twee eerdere initiatieven om Europa te verenigen allebei uit Frankrijk kwamen. Het Monnet concludeerde dat een volgend een- Schumanplan, vernoemd naar de toenmalige wordingsinitiatief beter uit een ander land buitenlandminister Robert Schuman, vorm- kon komen. Hiervoor benaderde hij de Bel- de de aanzet tot de oprichting van de Europe- gische en de Nederlandse buitenlandmi- se Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) nisters, de socialist Paul-Henri Spaak en de in 1952. Daarnaast kwam premier René Ple- partijloze Johan Willem Beyen (Coolsaet ven met het plan voor een Europese Defensie 1998, 395-397).2 Monnet en Spaak werk- Gemeenschap. Beide projecten waren be- ten aan een concept voor het uiteindelijke dacht door Jean Monnet, de ‘vader van Eu- Verdrag van Rome. In juni 1955 werd in ropa’, die zijn voorstellen had gepresenteerd het Italiaanse Messina een conferentie ge- als oplossing voor de toenmalige problemen. houden om over hun voorstel te spreken. De toenmalige Franse regering was niet rijp Monnet had invloed achter de schermen, voor dit idee (Dujardin 2009, 1391). Het maar was hij doorslaggevend? Na de Twee- hielp niet dat in Messina vooral de nadruk de Wereldoorlog lag Duitsland in puin. Toch gelegd werd op vrijhandel – heel wat Franse overtrof de Duitse staalproductie al in 1949 politici waren tegen ongecontroleerde libe- de Franse. De EGKS kon voorkomen dat ralisering van de handel (TV5Monde 2019). Frankrijk economisch achter zou lopen op de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) (Sut- De Suezcrisis van 1956 bracht daar veran- ton 2007, 38-40). De EDG leek noodzakelijk dering in. De Egyptische president Nas- vanwege de Koreaanse Oorlog (1950-1953). ser besloot het Suezkanaal, tot dat moment

72 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 gedeeltelijk in bezit van een Frans-Britse belangen boven die van hun bondgenoten maatschappij, te nationaliseren. Frank- plaatsten. In zekere zin trokken Engeland rijk, Engeland en Israël besloten hierop tot en Frankrijk tegengestelde conclusies uit het een militaire interventie over te gaan. Voor Suezdebacle en de constatering dat Amerika Frankrijk speelde ook mee dat Nasser steun het voor het zeggen had binnen het Wester- had verleend aan Algerijnse opstandelin- se bondgenootschap (Young 1998, 108-111). gen. Juridisch gezien was Algerije geen ko- Engeland koos voor een zo hecht mogelijke lonie, maar een overzees gebiedsdeel en band (‘special relationship’) met de VS (Man- daarmee integraal onderdeel van Frankrijk. gold 2006, 82). Frankrijk wilde juist autonomie ten opzichte van de VS. Daarom startte De VS was tegen deze ‘koloniale oorlog’. In de Frankrijk een eigen kernwapenprogramma context van de Koude Oorlog hinderde het (Bozo 2016, 38). En tekende het land het Ver- de Amerikaanse pogingen om de Arabische drag van Rome op 27 maart 1957. Het laat- wereld op hand van het Westen te krijgen. ste moest wel aan de man gebracht worden Het Verenigd Koninkrijk was op dat mo- in het eigen land. Zo lag het accent niet op ment financieel afhankelijk van de VS, wat de vrijhandel, maar op ‘solidariteit tussen lan- Amerikanen een drukmiddel gaf. De Britten den’ (TV5Monde 2019). De ratificatie werd konden niet anders dan de operatie staken. verdedigd met het argument dat de agra- De Franse regering nam het Groot-Brittan- rische sector het productieoverschot kwijt nië kwalijk dat dit zonder overleg gebeurde. kon aan andere lidstaten, met behoud van De afloop van de Suezcrisis bevestigde de het Franse beleid van garantieprijzen en het Franse vrees dat de Amerikanen hun eigen opkopen van overschotten (Judt 2010, 386).

Generaal De Gaulle

73 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 1958: een nieuw begin zers op om op één van die twee te stemmen. De Franse politiek was lange tijd weinig sta- In de praktijk steunden linkse kiezers dan biel. Sinds het uitbreken van de Franse Revo- de overgebleven linkse kandidaat en recht- lutie in 1789 kende Frankrijk twee konink- se kiezers de rechtse kandidaat. Het aantal rijken, twee keizerrijken en vijf republieken. verkozen partijen werd daardoor verkleind Tijdens de Derde Republiek (1870-1940) was en in het parlement vormden die doorgaans de gemiddelde levensduur van kabinetten zes twee overzichtelijke blokken: het ene steunt maanden, tijdens de Vierde Republiek (1944- de regering, het andere voert oppositie. 1958) slechts vijf (Wesseling 2012, 117). Deze hervorming was onderdeel van het De Europese Economische Gemeen- hoofddoel van de bestelwijziging: het ver- schap werd op 1 januari 1958 opgericht sterken van de uitvoerende macht. De pre- met het in werking treden van het Verdrag sident had nu meer kans op een parlemen- van Rome. Het huidige Franse staatsstel- taire meerderheid. Per referendum werd een sel, de Vijfde Republiek, zag het levens- grondwetswijziging aangenomen waarbij de licht in mei 1958. De twee politieke stelsels president voortaan direct verkozen werd, zijn dus vrijwel gelijktijdig begonnen. Is voor een termijn van zeven jaar. De presi- er sprake van wederzijdse beïnvloeding? dent kon nu eigenhandig de premier en de ministers benoemen en ontslaan. In zekere De Vierde Republiek hield op te bestaan zin bepaalt de president het beleid, de mi- als gevolg van de Algerijnse Onafhanke- nisters voeren het uit. De premier is er om lijkheidsoorlog (1954-1962). In mei 1958 in het parlement een meerderheid voor de werd de macht tijdelijk overgedragen aan president te behouden (Drake 2011, 95-98). generaal De Gaulle, die tijdens de Tweede Wereldoorlog als aanvoerder van de Vrije Als het gezicht van Frankrijk in het bui- Fransen vanuit Londen de strijd tegen Duits- tenland heeft de president automatisch een land had voortgezet nadat de regering had grote rol in het buitenlandbeleid. De amb- gecapituleerd. De Gaulle wist de Algerijn- tenaren van Buitenlandse Zaken zal hij niet se kwestie inderdaad af te wikkelen. Daar- negeren, maar sterke presidenten druk- naast hervormde hij het Franse staatsbestel. ken wel hun stempel op het beleid. Fran- se presidenten hebben aanzienlijk meer Om voor duidelijkere meerderheden in het bevoegdheden dan regeringsleiders en parlement te zorgen, veranderde hij het kies- presidenten in andere EU-lidstaten. Em- stelsel. Frankrijk heeft een districtenstelsel. manuel Macron, verkozen in 2017, is pas Tenzij een parlementskandidaat in de eer- de achtste president van de Vijfde Repu- ste ronde een absolute meerderheid behaalt, bliek. Slechts drie voorgangers werden her- gaan de twee sterkste kandidaten door naar kozen: De Gaulle, Mitterand en Chirac.3 de tweede ronde. De afvallers roepen hun kie-

74 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Europese Economische Gemeen- koers van de Europese Economische Ge- schap: op welke grondslag? meenschap verlegd werd richting samen- De Europese Economische Gemeenschap werking met behoud van soevereiniteit kon op twee manieren vorm krijgen. Mon- (Sutton 2007, 1-13)? Of werd hoofdzakelijk net was aanhanger van het ‘supranationalis- het buitenlandbeleid van de jaren veertig me’: bevoegdheden van nationale regerin- en vijftig voortgezet, zoals zijn opvolgers gen overhevelen naar instanties die boven eveneens voortborduurden op zijn beleid, de lidstaten staan, met als mogelijk – voor hooguit met andere accenten (Bozo 2016)? Monnet wenselijk – einddoel een Verenigde Monnet en president De Gaulle waren te- Staten van Europa (Bozo 2016, 19). De an- genpolen: de een internationalist, de ander dere benadering wordt ‘intergouvernemen- overtuigd dat natiestaten de ideale politieke talisme’ genoemd. Hierbij komen regerin- organisatievorm waren (TV5Monde 2019). gen en/of ministers regelmatig bij elkaar om bepaalde beleidsterreinen te coördineren. ‘Een zeker idee van Europa’ Leidend voor De Gaulle was la grandeur, Bij intergouvernementalisme zijn afspra- ‘de grootsheid’, van Frankrijk. Soevereini- ken bindend, maar worden ze gemaakt door teit was niet voldoende, Frankrijk diende nationale regeringen, die samenkomen in mee te spelen op wereldniveau. Dit paarde de Europese Raad. Volgens de supranati- hij aan ‘een zeker idee van Europa’. Euro- onale benadering zou de Europese Com- pa moest een bond van onafhankelijke sta- missie op den duur uitgroeien tot een fe- ten zijn, l’Europe des patries. Dit ‘Europa derale Europese regering en het Europees van vaderlanden’ zou zich uitstrekken van Parlement tot een federale volksvertegen- ‘de Atlantische kust tot aan de Oeral’. Euro- woordiging. Bij Europese hervormingen pa moest groot genoeg zijn om haar eigen komt het er dus op aan of de Commissie belangen te kunnen verdedigen, als derde en het Parlement meer bevoegdheden krij- macht naast de Verenigde Staten en Rus- gen, of dat het primaat bij de Raad blijft. land. Het toeval wilde dat binnen dit con- federale Europa een leidende rol weggelegd In de jaren vijftig waren Franse politi- zou zijn voor Frankrijk (Bange 2000, 22-25). ci sterk verdeeld. Sommige politici, vooral degenen die met Monnet gewerkt had- Frankrijk had altijd moeite gehad met de den of op een andere manier persoonlijk opdeling van Europa in een Westers en een kenden, neigden naar supranationalisme, Oosters blok na ‘Jalta’. Franse diplomaten anderen naar intergouvernementalisme. hebben altijd gestreefd naar een hereniging van Europa (Bozo 2009, 6-10). Europa als Het moment was dus rijp voor een politiek derde blok naast de VS en de Sovjet-Unie leider die de balans naar het een of het an- liet zich alleen lastig combineren met een der door kon slaan. Zo grondig, dat ook de trans-Atlantisch bondgenootschap. De an-

75 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Jimmy Carter en Valérie Giscard d’Estaing

dere EEG/EG-lidstaten waren niet bereid om stoel-crisis’. Begin 1966 ontstond er een com- tijdens de Koude Oorlog het voortbestaan promis: besluiten hoefden niet langer una- van de NAVO op het spel te zetten, of om niem te zijn, maar wanneer vitale belangen Amerika in te ruilen voor Frankrijk, dat eco- van een lidstaat geschaad werden, moest er nomisch en militair minder te bieden had. een oplossing gevonden worden (het ‘com- Vandaar dat zijn pleidooi in 1961-1962 voor promis van Luxemburg’). Ogenschijnlijke een Europees veiligheids- en defensiebeleid blufpoker om de Franse agrarische sector te (het ‘Fouchet-plan’) niet aansloeg (Coolsaet beschermen, maar het ging verder dan dat. 1998, 408-409; Doornaert 2017, 140-142; Vanaf de start van de EEG per 1 januari 1958 Kersten 2010, 256-261, 273-279 & 303-319). zou, in drie etappes van vier jaar, overgestapt worden van unanimiteit naar meerderheids- Op andere terreinen had hij wel invloed. besluitvorming. In Brussel werd daar naar Vanaf 1961 gingen de EEG-regeringen regel- uitgekeken, in Parijs niet. De landbouw- matig in overleg over bepaalde beleidspun- kwestie werd ook hoog opgespeeld om te ten, wat in 1974 – op voorstel van de Franse voorkomen dat per 1 januari 1966 het veto- president Valerie Giscard d’Estaing – gefor- recht volledig zou verdwijnen, wat neer zou maliseerd werd tot de Europese Raad. De komen op een inperking van de nationale facto ontstond daarmee een intergouverne- soevereiniteit (Van Middelaar 2009, 86-88). menteel tegenwicht voor de Europese Com- missie. In 1965, toen sprake was van een af- Continuïteit in het buitenlandbeleid bouw van de Europese landbouwsubsidies, Vanaf 1958 werd Frankrijk hoofdzakelijk ge- besloot Frankrijk alle vergaderingen van de regeerd door rechts: ononderbroken van 1958 Europese ministers te boycotten; de ‘lege tot 1981 en van 1995 tot 2012. Vier van de

76 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 vijf rechtse presidenten waren gaullist. Mede Dit was strijdig met het lidmaatschap van daarom kon deze stroming zo’n grote stem- het EMS. In 1983 liet Mitterand het experi- pel drukken op het buitenlandbeleid. Wel ment varen, nadat enkele ministers, waar- waren er accentverschillen. De Gaulle had onder Jacques Delors, dreigden met opstap- twee maal toetreding van Groot-Brittannië pen (Boogerman 1985, 36-42; Judt 2010, geblokkeerd, George Pompidou (1969-1974) 684-689; Ross 1995, 19; Young 1998, 321). stemde ermee in. Maar op andere hoofdpun- ten veranderde weinig (Bozo 2016, 81-85). In de eerste helft van 1984 werd Frank- rijk voorzitter van de EG (opvolger van de Niet-gaullistische presidenten handhaafden EEG). Hoewel Mitterand daarvoor de EG echter ook het gaullistische buitenlandbe- genegeerd had, ging hij zich er nu actief in leid. Giscard (1974-1981) was premier on- mengen. Zocht hij een nieuw project om der De Gaulle, maar was geen gaullist. Hij naam te maken in de geschiedenis (Van was liberaal, kosmopoliet en voorstander Middelaar 2009, 111-112)? Of meende hij van vrijhandel. Hij initieerde de G7. Sa- dat als de EG invloedrijk genoeg was om men met de Duitse bondskanselier Helmut een land te dwingen het economisch beleid Schmidt voerde hij in 1979 het Europees aan te passen, Frankrijk – als tegenwicht Monetaire Stelsel (EMS) in, waarmee een voor het verlies aan autonomie – meer in- vaste bandbreedte werd ingesteld waar- vloed moest krijgen binnen de Gemeen- binnen de munten van de EG-lidstaten schap (Drake 2011, 30-31; Young 1998, 321)? mochten fluctueren. Toch formaliseerde hij ook in 1974 de overleggen van de Euro- In 1985 zou een nieuwe Europese Commissie pese Raad (Van Middelaar 2009, 248-254). aantreden. Mitterand wilde een Franse commissievoorzitter. Mede doordat hij een al lan- Het is mogelijk dat Giscard zich aan gaullisti- ger bestaand meningsverschil over voor Enge- sche diplomatieke principes hield omdat hij land nadelige landbouwsubsidies (aanleiding in het parlement zonder de gaullisten geen voor de uitspraak “I want my money back!”) meerderheid had. Voor François Mitterand, oploste, ging ook de Britse premier Marga- in 1981 verkozen als eerste socialistische pre- ret Thatcher akkoord met de benoeming van sident van de Vijfde Republiek door een coa- Delors (Ross 1995, 28; Young 1998, 326-327). litie van socialisten en communisten, speelde dat geen rol. Toch zou hij het eerdere bui- Als Commissievoorzitter ging Delors voort- tenlandbeleid voortzetten (Bozo 2016, 115). varend te werk. Hij was vastbesloten om er een succes van te maken. Een ronde In eigen land voerde hij economisch een langs de EG-hoofdsteden leerde dat voor- ‘socialistisch experiment’ uit. De hogere al een uitbouw van de gemeenschappelij- staatsuitgaven wilde hij bekostigen door ke vrije markt op steun kon rekenen. In middel van een devaluatie van de frank. 1986 werd de Europese Akte getekend, een

77 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 juridisch document dat in de praktijk in- sterker was dan de frank, te beteugelen. Er hield dat lidstaten hun wetgeving moesten bestond dus een verschil van mening over harmoniseren, zodat per 1993 sprake zou de volgorde van de Europese eenwording zijn van één Europese markt. Vanaf hal- (Bozo 2016, 135; De Waard 2017, 194-199). verwege de jaren tachtig werd ook gesproken over een gemeenschappelijke munt. Mitterand wilde Frankrijk niet laten opgaan in een federaal Europa. Hij koos ervoor om Een Europese eenheidsmunt zou goed zijn mee te praten en zo bij te kunnen sturen. voor Frankrijk, mede omdat het zou voor- Met succes. Volgens het Verdrag van Maas- komen dat West-Duitsland economisch tricht zouden de Europese Commissie en de overhand kreeg (De Waard 2017, 195- het Europees Parlement meer bevoegdhe- 196). Een gemeenschappelijk Europees den krijgen en werd de Gemeenschap omge- buitenlandbeleid voorkwam dat Duits- vormd tot de Europese Unie, maar ontstond land meer diplomatieke invloed kon krij- er geen federatie. Wel werd besloten tot de gen dan Frankrijk (Bozo 2009, 49-57). invoering van de euro en het opzetten van een gemeenschappelijk Europees defensie- Eind jaren tachtig dreigde Mitterand zijn en veiligheidsbeleid en Europees buiten- zijn grip op de EG te verliezen. Commis- landbeleid. Defensie- en buitenlandbeleid sievoorzitter Delors – die ideologisch meer zouden gestuurd worden door de Europese gemeen had met Europese christendemo- Raad. Europa gebruiken om de eigen eco- craten dan met Franse socialisten – pleit- nomie en Frankrijks invloed in de wereld te te openlijk voor een Europese federatie. versterken en tegelijk vasthouden aan inter- Tegen de zin van Mitterand, die weinig gouvernementeel overleg tussen de Europe- liefde koesterde voor ‘Straatsburg’. Delors se lidstaten waren aloude doelstellingen van werd echter gesteund door de West-Duit- de Franse diplomatie (Bozo 2009, 313-314). se bondskanselier Helmut Kohl (Ross 1995, 17 & 29; Van Middelaar 2009, 263). Chirac Chirac was tot eind jaren tachtig een hart- Vaak wordt gesteld dat Kohl in 1990 ak- grondig hekelaar van Europese eenwording koord ging met de invoering van de euro (Chavannes 2001, 169; Ross 1995, 39). Dat in ruil voor Mitterands instemming met maakte het opmerkelijk dat hij bij het refe- de Duitse hereniging. Zelfs als Kohl per- rendum van 1992 zijn achterban adviseer- soonlijk geen moeite had met een Europe- de om vóór het Verdrag van Maastricht te se eenheidsmunt, bleef het voor Duitsers stemmen. Dit viel niet bij iedereen in goede onvoorstelbaar om de sterke D-mark op te aarde. Voor het eerst kreeg hij binnen zijn geven zonder eerst een politieke unie te vor- eigen partij, Rassemblement pour la Répu- men. De Fransen wilden juist een monetai- blique (RPR), een tegenkandidaat voor de re unie, al was het maar om de D-mark, die presidentsverkiezingen. Bij de Europese

78 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 verkiezingen van 1999 werd een euroscep- de (2012-2017) werd overschaduwd door tische afsplitsing van de RPR de grootste de banken-, euro- en vluchtelingencri- partij – tot teleurstelling van de RPR-lijst- sis. Zij regeerden beiden slechts één ter- trekker, een zekere Nicholas Sarkozy. mijn, terwijl Angela Merkel, bondskanselier sinds 2005, drie keer herkozen is. Dit Chiracs presidentschap (1995-2007) is las- maakt het lastig om te bepalen of zij het tig te beoordelen. Op Europees niveau zette EU-beleid hadden kunnen veranderen. hij zich in voor de invoering van de euro en uitbreiding van de EU richting Oost-Europa. Macron Naast de aloude belangstelling van Frankrijk Momenteel is Macron halverwege zijn eerste voor Oost-Europa speelde mee dat voorko- ambtstermijn. Het is nog te vroeg om zijn be- men moest worden dat na het verdwijnen leid te kunnen beoordelen. In eigen land lijkt van het ‘Warschaupact’ daar conflicten zou- hij, vanwege zijn verlangen om sociale zeker- den ontstaan, zoals in het voormalige Joego- heid te hervormen en enkele staatsbedrijven slavië na de dood van president Tito. In eigen te verzelfstandigen, de steun van de linkse land was hij echter een zwakke president. stemmers te hebben verloren. Van rechts, dat Vanaf 1997 kampte hij met een socialistische historisch gezien verdeeld is tussen centristen meerderheid in het parlement. In 2002 moest (liberalen, christendemocraten) en gaullisten hij het in de tweede ronde van de presidents- (nationaal-conservatieven), krijgt hij voor- verkiezingen opnemen tegen Jean-Marie Le al steun van de centristen (Drake 2011, 74). Pen.4 Na zijn herverkiezing probeerde hij zijn binnenlandse populariteit te versterken Als zijn nieuwe partij, La République En door afstand te nemen van economisch libe- Marche (LREM), in de praktijk vooral uit li- ralisme. Hierbij werd ingezet op het steunen beralen bestaat, lijkt het logisch dat LREM in van ‘nationale kampioenen’ en (soms vijan- het Europees Parlement een fractie vormde dige) overnames van buitenlandse bedrijven met de liberale ALDE. Is Macron ook afge- door Franse (Sutton 2007, 169-172). Was dit stapt van de Franse diplomatieke voorkeur ogenschijnlijke zigzagbeleid een uiting van voor een intergouvernementele Europe- het gegeven dat Chiracs eigen aanvaarding se Raad (lees: nationale regeringen) boven van Europa nog geen einde maakte aan de een supranationale Europese Commissie aloude verdeeldheid binnen Frans rechts en supranationaal Europees Parlement? op dit punt (Startin 2005)? Het was overigens in Chiracs tweede termijn dat de fusie De verdeling van vier Europese topfuncties van KLM met Air France tot stand kwam. in de zomer van 2019 doet vermoeden van niet. Voor Frankrijk is de Europese Centrale Het Europese beleid van de conservatie- Bank (ECB) altijd belangrijk geweest – niet ve president Sarkozy (2007-2012) en de voor niets was de Fransman Jen-Claude socialistische president François Hollan- Trichet daar acht jaar lang directeur na-

79 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 dat Wim Duisenberg in 2003 ‘vrijwillig’ na Kan de voorzitter van de Europese Raad, vier jaar aftrad. De nieuwe directeur van die de vergaderingen van de regeringslei- de ECB, Christine Lagarde, is ook Frans. ders organiseert, werkelijk tegen Duitsland en Frankrijk ingaan of maakt hij slechts Frankrijk pleit al sedert de oprichting bekend wat de regeringsleiders met elkaar van de EG voor een gezamenlijke coör- besloten hebben? Indien het laatste: dit was dinatie van het buitenlandbeleid. De post de enige functie die Macron aan een liberaal van Hoge vertegenwoordiger van de Unie gunde, de Franstalige Belg Charles Michel. voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid ging naar een Spanjaard. Macron De benoeming van een nieuwe directeur staat op goede voet met de huidige Spaan- van het Internationaal Monetair Fonds se premier, de socialist Pedro Sanchez. (IMF) is geen EU-aangelegenheid. Wel is het gangbaar dat Europese landen geza- In 2014 werd het systeem van Europese Spit- menlijk een kandidaat voordragen. Jeroen zenkandidaten mede ingevoerd om de Com- Dijsselbloem zal ongetwijfeld goed gelegen missie en het Parlement meer zichtbaar te hebben bij de liberalen, echter steunde Ma- maken. Macron maakte er nooit geheim van cron een kandidaat uit Roemenië en verza- tegen het Spitzenkandidatensysteem te zijn melde hij steun bij Zuid-Europese landen. en de commissievoorzitter liever door de regeringsleiders te laten kiezen. De komende Vooralsnog lijkt Macron in Europa voor- commissievoorzitter, Ursula von der Ley- al in te zetten op standpunten die traditio- en, is een compromiskandidaat. Door haar neel al door Frankrijk voorgestaan werden voor te dragen, heeft hij de facto de Com- – gezamenlijke coördinatie van economie missie verzwakt ten opzichte van de Raad. en van buitenlandbeleid. Terreinen waar- Macron

80 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 op Frankrijk zelfstandig geen wereldspeler verhouding van Frankrijk tot andere inter- meer kan zijn. Door de EU een mondiale nationale organisaties en individuele landen rol te laten spelen, en door binnen de EU bleef buiten beschouwing. Maar ook bij de de leiding te nemen, kan Frankrijk indirect befaamde Frans-Duitse vriendschap verloor alsnog een wereldmacht zijn (Van Middelaar Frankrijk de machtsverhoudingen nooit uit 2017, 148). Nederlanders willen nogal eens het oog. Sinds de verkiezingen van 2017 neerkijken op Frankrijk, omdat het nooit in is de positie van de bondskanselier van het staat lijkt zich economisch te hervormen. federale Duitsland verzwakt, terwijl Franse Maar Franse diplomaten, zeer hoog opge- presidenten in het gecentraliseerde Frankrijk leid, opereren met een doordachte strate- institutioneel gezien nog veel macht hebben. gie: iedere gelegenheidscoalitie is geoorloofd, zolang Frankrijk haar doel bereikt Een van de weinige Nederlandse bewindsper- (Van Lotringen 2019). Dit geldt niet alleen sonen die in staat bleek de Franse ambities af voor de EU. Alle internationale organisaties te remmen, Joseph Luns, was zelf een franco- waarvan Frankrijk lid is, worden ingezet fiel. Nederlandse politici doen er misschien ten behoeve van de Franse economische en goed aan zich meer te verdiepen in Frankrijk. geopolitieke belangen (Cogan 2003, 179). En daarbij niet te letten op wat Franse politici zeggen in toespraken en opiniestukken, Conclusie maar op hoe bewindspersonen en topambte- In het Franse onderwijs wordt veel waar- naren daadwerkelijk handelen in de praktijk. de gehecht aan filosofie. De botsing tussen these en antithese leidt idealiter tot syn- these, een oplossing tussen de tegenstellin- Pieter de Jonge MA is historicus. Hij schrijft gen. Het Franse verlangen naar eigenheid regelmatig voor Historiek.net. en zelfstandigheid stond haaks op het opgaan in (een federaal) Europa. De uitweg Literatuurlijst bestaat al 60 jaar uit het zoveel mogelijk • Bange, O., The EEC Crisis of 1963. Kennedy, Macmillan, de Gaulle and Adenauer in Conflict, naar eigen hand zetten van Europa, zodat Basingstoke, 2000. het in het voordeel van Frankrijk uitpakt. • Boogerman, E., Frankrijk 1981-1986. De socialis- Als Frankrijk streeft naar France first, wat tische metamorfose en het plotselinge heimwee naar liberalisme, 1985, Den Haag. blijft er dan nog over voor andere lidstaten? Duitsland, Frankrijk en Groot-Brit- • Bozo, F., French Foreign Policy since 1945, New tannië zijn enkele eeuwen de drie grote York, 2016. Europese machten geweest. Na het vertrek • Bozo, F., Mitterrand, the End of the Cold War, and van Groot-Brittannië uit de EU krijgen de German Unification, New York, 2009. andere twee automatisch meer invloed. Dit artikel ging over Frankrijk en de EU. De • Chavannes, M., Frankrijk achter de schermen.

81 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 De stille revolutie van een trotse natie, Amsterdam, The Troubled Evolution of the French Right’, in: 2001. Drake H. (red), French Relations with the European Union, Londen, 2005. • Cogan, C., French Negotiating Behaviour. Dealing with La Grande Nation, Washington D.C., 2003. • Sutton, M., France and the Construction of Eu- rope, 1944-2007. The Geopolitical Imperative, New • Coolsaet, R., België en zijn buitenlandse politiek York, 2007. 1830-1990, Leuven, 1998. • De Waard, M., ‘Van Europa naar europolitiek: • Doornaert, M., Ontredderde republiek. Zoektocht Duitslands sturende kracht in de eurozone’, in: naar de ziel van Frankrijk, Kalmthout, 2017. Jürgens, H., Nijhuis, T. (red), De vleugels van de adelaar. Duitse kwesties in Europees perspectief, • Drake, H., Contemporary France, Basingstoke, Amsterdam, 2017, pp. 193-210. 2011. • Wesseling, H., De man die nee zei. Charles de • Dujardin, V., e.a., Nieuwe geschiedenis van België. Gaulle, 1890-1970, Amsterdam, 2012. Deel III 1950-heden, Leuven, 2009. • Young, H., This blessed plot. Britain and Europe • Judt, T., Na de oorlog. Een geschiedenis van Euro- from Churchill to Blair, Basingstoke, 1998. pa sinds 1945, Amsterdam, 2010. ______• Kersten, A., Luns. Een politieke biografie, Amster- 1. De Europese Economische Gemeenschap (EEG) dam, 2010. ging in 1967 op in de Europese Gemeenschappen (EG). • ‘Le siècle de Jean Monnet’, uitgezonden op TV- 5Monde, 22 mei 2019. 2. Nederland had in 1952-1956 twee buitenlandmi- nisters. De andere was Joseph Luns. • Van Lotringen, C., ‘Onderschat de Franse diplomatie niet langer’, NRC Handelsblad, 8 augustus 3. Bij de parlementsverkiezingen in 1997 kreeg 2019. Frankrijk voor de derde keer in anderhalf decenni- um een oppositionele meerderheid. Het parlement • Mangold, P., The Almost Impossible Ally. Harold hanteert een termijn van vijf jaar. Om presidenten Macmillan and Charles de Gaulle, Londen, 2006. voortaan meer kans op een meerderheid te geven werd eind jaren negentig per referendum ook de • Van Middelaar, L., De passage naar Europa. Ge- presidentiële termijn twee jaar ingekort. Parle- schiedenis van een begin, Groningen, 2009. mentsverkiezingen worden dicht op de presidentsverkiezingen gehouden. Daarom duurde de • Van Middelaar, L., ‘Duitsland – Frankrijk in tweede termijn van Chirac vijf jaar. Europa: een blijvend onbegrip’ in: Jürgens H., Nijhuis, T. (red), De vleugels van de adelaar. Duitse 4. Om Chirac tegenover Le Pen aan een meerder- kwesties in Europees perspectief, Amsterdam, 2017, heid te helpen, fuseerden in 2002 diverse rechtse pp. 141-161. partijen tot de Union pour un Mouvement Populaire (UMP), in 2015 omgevormd tot les Republicaines • Ross, G., Jacques Delors and European Integrati- (LR). on, Cambridge, 1995.

• Startin, N., ‘Maastricht, Amsterdam and Beyond.

82 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Interview met Helena Rosenblatt

Helena Rosenblatt

De verloren geschiedenis van het liberalisme

door Fleur de Beaufort en Patrick van Schie Professor Helena Rosenblatt (1961) sprak In het kader van verschillende onderzoeken op 5 juni jl. in Paushuize te Utrecht de hield Rosenblatt zich al eerder bezig met het TeldersLezing uit. De van oorsprong Zweed- liberalisme. Zo publiceerde zij onder meer se Rosenblatt is als hoogleraar geschiedenis werken over Jean-Jacques Rousseau en Ben- verbonden aan de City University of New jamin Constant. Maar de directe aanleiding York en publiceerde in 2018 The Lost His- voor The Lost History of Liberalism was de tory of Liberalism. From Ancient Rome to vraag van een uitgever of ze niet eens wil- the Twenty-First Century. In dit boek gaat de overwegen een boek over liberalisme te Rosenblatt op zoek naar de historische be- schrijven. “Toen ik dit verzoek in overwe- tekenis van het liberalisme, waarbij voor ging nam, realiseerde ik me na wat onder- haar het devies gold: ‘let those from the zoek dat er eigenlijk nog geen werk was, past speak for themselves’. Het resultaat is waarin dit onderwerp op de diepgravende een uiterst leesbaar boek over de uitgangs- wijze wordt onderzocht die het in mijn ogen punten van de rijke liberale geschiedenis. zou verdienen.” Reden voor Rosenblatt op Voorafgaand aan haar lezing spraken Pa- het verzoek van de uitgever in te gaan. “Ik trick van Schie en Fleur de Beaufort met Ro- bestudeer graag de grote denkers en het leek senblatt over haar boek en het liberalisme. dan aanvankelijk ook voor de hand te liggen

83 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 het onderzoek aan te pakken op wat je zou vanzelfsprekend nog niet. Natuurlijk is het kunnen noemen een klassieke intellectuele zo dat deze denkers elk hun steentje heb- benadering, waarbij een canon van het libe- ben bijdragen aan het ontstaan van het li- ralisme ontstaat. Aanvankelijk dacht ik dan beralisme zoals we dat nu kennen, maar het ook hoofdstukken aan denkers te zullen wij- was destijds geen op zichzelf staand concept den en zo de geschiedenis van het liberalisme wat in z’n totaliteit werd bediscussieerd.” te belichten. Geleidelijk begon ik me echter af te vragen wie bepaalde dat deze denkers li- Rosenblatt keert zich dan ook tegen de mythe beraal waren en anderen juist niet. En waar- dat het liberalisme vooral een Anglo-Ameri- om beginnen sommigen een geschiedenis kaanse traditie zou zijn met John Locke en van het liberalisme met John Locke, terwijl Adam Smith als de belangrijkste grondleg- anderen verder teruggaan in de tijd? Moet ik gers. Er zijn zoveel meer denkers die heb- Madame de Staël behandelen bij Benjamin ben bijgedragen, bijvoorbeeld uit Frankrijk Constant of apart, of helemaal niet? Opeens en Duitsland, maar die minder of helemaal herinnerde ik me de woorden die historicus niet in het collectief geheugen verankerd zijn Melvin Richter iedereen in de oren fluisterde geraakt. “Ik ben vooral geïnteresseerd in het die ze maar wilde horen: “Koselleck, Kosel- ontstaan van de traditie, in het moment waar- leck”. Richter refereerde daarmee aan de gro- op mensen zelf beseften dat ze intellectuele te Duitse historicus Reinhart Koselleck die voorouders hadden. Niet voor niets waren aan de basis stond van de ‘Begriffsgeschichte’. denkers meer dan eens ook bekend met el- Dat was het moment waarop ik definitief be- kaars werk. Constant las bijvoorbeeld Smith, sloot dat ik vooral het woord en het concept dat weten we, maar hij las ook werken die in- liberalisme wilde onderzoeken en niet zozeer middels in de vergetelheid zijn geraakt. Bo- een canon wilde presenteren van de denkers vendien werden werken geïnterpreteerd bin- die hebben bijgedragen aan het liberalisme.” nen de tijdsgeest, zoals ook wij geneigd zijn oude denkers contemporain toe te passen.” De betekenis en het gebruik van het woord liberalisme is zeer divers en heeft zich door Rosenblatt geeft in haar boek aan de goede de tijd heen natuurlijk ook ontwikkeld. Het lezer te verstaan dat er eigenlijk niet zoiets kan ‘genereus’ betekenen, of ‘vrijheidslie- bestaat als klassiek-liberalisme. Het is een vend’, maar ook ‘open-minded’. Enigszins andere mythe die ze met haar werk uit de weg provocerend meent Rosenblatt dat je zou wil ruimen. “Mensen die zich vandaag de dag kunnen stellen dat het liberalisme in de mo- klassiek-liberaal noemen, verheerlijken meer derne politieke betekenis van het woord niet dan eens de 19e eeuw als het klassiek-libera- bestond in de tijd dat de denkers actief wa- le hoogtij. Destijds zou – zo de redenering ren die wij nu als liberaal beschouwen. “Zij – het “ware liberalisme” hebben bestaan. Dit identificeerden zichzelf destijds absoluut berust echter veelal op een zeer selectieve le- niet als liberaal en ook anderen deden dat zing van de denkers en een selectieve inter-

84 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 pretatie van de geschiedenis. Zo wordt door Smith doet voor overheidsingrijpen als ze deze “klassiek-liberalen” gesteld dat destijds het boek echt zouden lezen. Ik wil proberen laissez-faire daadwerkelijk bestond en er van zijn intenties te begrijpen en de problemen de overheidsregulering vrijwel geen sprake waarvoor hij destijds een oplossing zocht.” was. De feiten tonen echter een ander beeld. Laissez-faire betekende nogal eens het lais- Het is voor Rosenblatt geen probleem als sez-nous-faire van een kleine groep. Aller- mensen op een andere manier inspiratie uit lei individuele rechten bestonden nog niet. de geschiedenis halen. Dat moet iedereen Vrouwen hadden geen stemrecht, er was op uiteindelijk zelf weten. Echter, “voor wie de veel plaatsen nog slavernij en, zeker in Ame- geschiedenis van het liberalisme echt wil be- rika, was er wel degelijk allerlei regulering, grijpen, moet weten dat het een zich voort- zij het met name door lokale overheden.” durend ontwikkelend proces is, waarbij ideeën ook steeds weer worden uitgedaagd, “Als ik zeg dat het “klassiek-liberalisme” niet niet alleen door de denkers, maar zeker ook bestaat, dan bedoel ik in feite dat het een door de omstandigheden waar die denkers nieuwe uitvinding is. Ter ondersteuning van zich aan aanpasten. Degenen die zich nu al deze uitvinding worden bepaalde denkers op te makkelijk klassiek-liberaal noemen, met zeer selectieve wijze gebruikt. Adam Smith een welhaast verheerlijkte blik richting de wordt bijvoorbeeld altijd verbonden aan 19e eeuw, passen zich in feite niet aan, aan laissez-faire en de onzichtbare hand, doch de huidige omstandigheden. Ze richten in zijn werk The Wealth of Nations komt zich doorgaans op een enkel element uit dit slechts een heel enkele keer naar voren. de geschiedenis, zoals een kleine overheid, De realiteit in zelfs zo dat de libertariërs in zonder de volledige consequentie van deze de Verenigde Staten waarschijnlijk zouden kleine overheid onder ogen te willen zien.” gruwen van de verschillende voorstellen die

85 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 “The past is a foreign country”, aldus citeert met een (christelijke) geloofsovertuiging.” Rosenblatt een Britse auteur. 18e-eeuwse denkers – die wij nu als liberaal beschou- Over de toekomst van het liberalisme is wen – wilden een kleinere overheid, met Rosenblatt niet onverdeeld optimistisch. name omdat monarchen en aristocraten op “Natuurlijk, zoals ik ook in mijn boek aan- weinig democratische wijze de dienst uit- geef, neigen liberalen steeds naar optimis- maakten. “Als kinderen van hun tijd kon- me daar waar het de toekomst betreft, maar den zij zich natuurlijk nog geen voorstel- vandaag de dag is dat moeilijk. Er zijn en- ling maken van een democratie, waarin alle kele belangrijke uitdagingen en structure- volwassen burgers via stemrecht inspraak le problemen in onze samenleving, zoals zouden hebben en waar overheidsingrij- de polarisatie van rijkdom, het gebrek aan pen gericht zou zijn op het algemeen be- opleiding en de afname van belangstelling lang. Wat dat betreft hadden de mensen voor de politiek. Voorwaar geen makkelij- in de 19e eeuw alweer hele andere ideeën.” ke opgave daar verandering in te brengen.”

De houding van liberalen ten opzichte van Rosenblatt heeft voor haar eigen nabije toe- religie wordt nogal eens als water en vuur komst wel al vergevorderde plannen voor een gekenschetst, als liberalen zouden – vroeger nieuw project. “Mijn volgende boek zal een en nu – welhaast per definitie antireligieus intellectuele biografie over Madame de Staël zijn. Rosenblatt bestrijdt dit. “Natuurlijk wa- zijn. Natuurlijk zijn er al verschillende werken ren er liberalen die zich fundamenteel tegen over haar, maar in mijn ogen zijn deze al te religie keerden, zoals bijvoorbeeld ook meer vaak vooral gericht op haar privéleven. Ik ben orthodoxe gelovigen zich tegen de opkomst voornemens haar vooral te presenteren van- en ontwikkeling van het liberalisme keer- wege haar bijdrage aan het liberalisme, mis- den. Kerkelijke autoriteiten werkten voor schien wel van dezelfde statuur als Constant.” de scheiding van kerk en staat graag samen met de overheid, daar waar het de eigen machtsbasis consolideerde of zelfs versterk- te. Tegelijkertijd waren er ook onder de ge- drs. F.D. de Beaufort en dr. P.G.C. van Schie lovigen voldoende mensen met meer liberale zijn respectievelijk als wetenschappelijk me- inslag, of andersom liberalen met een religi- dewerker en directeur verbonden aan de prof. euze overtuiging, die voor de scheiding van mr. B.M. TeldersStichting. F.D. de Beaufort kerk en staat waren juist ook in het belang is bovendien lid van de redactie van Liberale van religie. Ik citeer in mijn boek bijvoor- Reflecties. beeld Charles de Montalembert, die in zijn redevoeringen van harte beaamde dat ook liberalen goede katholieken kunnen zijn. Li- berale waarden zijn wel degelijk te verenigen

86 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Rectificatie

bij N. Kok, ‘Grote Schoenen’, Liberale Reflecties, 2019, vol. 60, nr. 1, pp. 2-4.

door de Redactie In de vorige editie van Liberale Reflecties (2019, volume 60, nummer 1) droeg auteur en eindredacteur Niek Kok een column bij waarin verwezen werd naar de artikelen- serie die tevens in dit nummer verscheen over liberale vrouwen in de politiek. De heer Kok gaf aan dat in deze column onjuist verwezen is naar Carla van Balen als coauteur van één van deze artikelen. Een rectificatie is daarom op zijn plaats. De daadwerkelijke coauteur van dit artikel was namelijk Carla Hoetink, wie samen met Harm Kaal het artikel ‘Het vrouwelijke element. Liberale vrouwen in de Tweede Kamer vanaf 1968’ (Liberale Reflec- ties, 2019, vol. 60, nr. 1, pp. 63-73) schreef.

87 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Colofon

Optocht van de scholen in 1878 - Jan Verhas (1834-1896)

Liberale Reflecties is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting.

Redactie drs. R. Fransman prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) dr. E.R. Van de Haar drs. F.D. de Beaufort prof.dr. M.V.B.P.M. Van Hees mr.drs. H.W. Mojet mr.dr. R.M.H. Kubben prof.dr. R.M. Salomons drs. F.J.M. De Lange dr. B. Steunenberg dr. mr. F.W. Lantink drs. W.J. Derksen (eindredacteur) dr. A.R. Leen prof.mr. M. Otte Redactieraad mr. M. Pars Voor een professioneel oordeel over kopij Q. Rajkowski MSc doet Liberale Reflecties een beroep op een ir. U.G. Schilthuis redactieraad bestaande uit thematische prof.dr. M.L.L. Segers experts. De redactieraad bestaat uit: mr.dr. J.J.J. Sillen prof.dr. P. Stouthuysen drs. R. Benedictus drs. R. Timmer drs. M. Bolkestein drs. M. Van de Velde mr. S.J.A. Ter Borg R. Willems MSc MA prof.dr. A. Ellian D. Yesilgöz-Zegerius

88 LIBERALE REFLECTIES | september 2019 Redactieadres Advertentietarieven Mauritskade 21 Advertentietarieven zijn op aanvraag 2514 HD Den Haag beschikbaar bij de redactie. telefoon: 070-3631948 email: [email protected] Schilderij omslag TeldersStichting.nl Optocht van de scholen in 1878 - Jan Ver- has (1834-1896). Dit schilderij heeft ooit in Auteursrechten België voor enorme ophef gezorgd omdat De auteursrechten liggen bij de uitgever en de liberale schilder ervan destijds een dis- de auteur(s). ISSN: 2588-8862 cussie wilde ‘ontketenen’ over de nieuwe scholenwet en de daaropvolgende 'scholen- Verantwoordelijkheid strijd', waar België decennia lang te maken Bijdragen in dit blad reflecteren niet nood- kreeg. Uiteindelijk leidde deze strijd tot de zakelijk de opinies van leden van de kern- val van het toenmalige liberale kabinet. redactie, redactieraadsleden of de Prof.mr. B.M. TeldersStichting. De redactie draagt Verhas schilderde het defilé dat bestond uit geen verantwoordelijkheid voor de inhoud kinderen uit het officiële onderwijs. Ze wa- van bijdragen. Die verantwoordelijkheid ren het symbool voor de toekomst van het berust uitsluitend bij de auteurs. jonge België en zij moesten de superioriteit van het officiële onderwijs tegenover het Abonnementenadministratie katholieke onderwijs bewijzen. De school- Mauritskade 21 kinderen werden gezien als goede patri- 2514 HD Den Haag otten van een land dat amper 50 jaar oud telefoon: 070-3631948 was. Vermoedelijk schilderde hij alleen de email: [email protected] schoolmeisjes en liet bewust de jongens die volgden weg. Op die manier wilde hij aan- Abonnementen geven dat de toegang voor meisjes tot het De artikelen uit Liberale Reflecties zijn voor onderwijs verbeterd was, wat gezien werd iedereen beschikbaar in de LR-bibliotheek als een politieke verworvenheid van het pe- op www.teldersstichting.nl. Het tijdschrift dagogische liberalisme van de Verlichting. is op papier beschikbaar voor vrienden van de TeldersStichting die hebben aangegeven Meer info: https://nl.wikipedia.org/wiki/ graag de papieren editie thuis te ontvangen. De_optocht_van_de_scholen_in_1878

U bent al vriend van de TeldersStichting voor € 50,- per jaar. Losse exemplaren zijn Vormgeving: Eye & Image, Leusden. in de TeldersShop verkrijgbaar voor € 9,50. Drukwerk: Woudenbergse Drukkerij

89 LIBERALE REFLECTIES | september 2019