00 Jenerik 18.Indd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi Sayý 18 • 2007 Sahibi TDV Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi Baþkan Prof. Dr. M. Âkif Aydýn Genel Sekreter Dr. M. Kâmil Yaþaroðlu Yayýn Kurulu Baþkaný Prof. Dr. Ýsmail E. Erünsal Yayýn Kurulu Prof. Dr. M. Âkif Aydýn, Prof. Dr. Ýbrahim Kâfi Dönmez, Prof. Dr. Feridun Emecen, Prof. Dr. Tahsin Görgün, Prof. Dr. Ömer Faruk Harman, Prof. Dr. Hayreddin Karaman, Doç. Dr. Talip Küçükcan, Doç. Dr. Þükrü Özen, Doç. Dr. M. Sait Özervarlý, Doç. Dr. Mustafa Sinanoðlu, Doç. Dr. Recep Þentürk, Doç. Dr. Adnan Aslan, Dr. Seyfi Kenan, Dr. Salime Leyla Gürkan, Dr. M. Suat Mertoğlu Yayýn Danýþma Kurulu Prof. Dr. Anke von Kügelgen (Universität Bern) Prof. Dr. Oliver Leaman (University of Kentucky) Prof. Dr. Jorgen S. Nielsen (The University of Birmingham) Prof. Dr. Ilyas Ba-Yunus (State University of New York) Prof. Dr. Mustafa Kara (Uludað Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet Yaþar Ocak (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Akyýldýz (Marmara Üniversitesi) Yayýna Hazýrlayanlar Dr. Ömer Türker, Cengiz Şeker, Dr. M. Suat Mertoğlu Kitâbiyat Dr. Enes Kabakcı Tashih Mehmet Günyüzlü Dizgi Ender Boztürk Baský TDV Yayýn Matbaacýlýk ve Ticaret Ýþletmesi Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi yýlda iki sayý yayýmlanan hakemli bir dergidir. Dergide yer alan yazýlarýn ilmî ve fikrî sorumluluðu yazarlarýna aittir. Ýcadiye Baðlarbaþý caddesi 40, Baðlarbaþý 34662 Üsküdar-Ýstanbul Tel. (0216) 474 08 50 Fax. (0216) 474 08 74 www.isam.org.tr © Ýslâm Araþtýrmalarý Merkezi (ÝSAM), 2007 ISSN 1301-3289 Ýslâm Araþtýrmalarý Dergisi Sayý 18 • 2007 Ýçindekiler Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî'nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler 1 ÖMER TÜRKER “Varlık Olmak Bakımından Varlık” İfadesinin Sûfîlerce Yeniden Yorumlanması ve Bu Yorumun Metafizik Sonuçları 27 EKREM DEMiRLi İbn Rüşd Öncesinde Hanefîlerin Umûmü'l-Belvâ Telakkisini Benimseyen Bir Mâlikî: İbn Huveyz Mendâd 49 AHMET AYDIN Molla Fenârî'nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili 73 M. TAHA BOYALIK The Life and Political Ideas of Grand Vezir Said Halim Pasha 101 MICHALENGELO GUIDA Ebû Hayyân et-Tevhîdî'de Bilgi - Fiil İlişkisi ve İlâhî İnâyet 119 İBRAHiM HALiL ÜÇER Kitâbiyat Olivier Roy, Globalized Islam: The Search for a New Ummah HALiL AYDINALP 131 Ekrem Demirli, Nazarî Tasavvufun Kurucusu: Sadreddin Konevî HACI BAYRAM BAŞER 135 Camron Michael Amin, Benjamin C. Fortna, Elizabeth Frierson (eds.) The Modern Middle East: A Source Book for History SALiH BIÇAKCI 139 Berna Turam, Between Islam and the State: The Politics of Engagement BURHANETTiN DURAN 145 David Kenneth Fieldhouse, Western Imperialism in the Middle East: 1914-1958 İLKiM GiRiTLiOĞLU 149 Suha Taji-Farouki (ed.), Modern Muslim Intellectuals and the Qur'an BiLAL GÖKKIR 153 Marie Larochelle, Nadine Bednarz, Jim Garrison (eds.), Constructivism and Education SEYFi KENAN 156 Gideon Libson, Jewish and Islamic Law: A Comparative Study of Custom During the Geonic Period MAHMUT SALiHOĞLU 159 Katherine Pratt Ewing, Stolen Honor: Stigmatizing Muslim Men in Berlin BRIAN SILVERSTEIN 161 Robert J. Allison, The Crescent Obscured: The United States and the Muslim World, 1776-1815 CENGiZ ŞEKER 166 Turan Koç, İslâm Estetiği HABiB TÜRKER 170 İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 18, 2007, 1- 25 Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler Ömer Türker* The Method of istidlâl bi al-shâhid ‘alâ al-ghâib as a Deduction Method and Juwayni’s Criticism. The Ash‘ari theologists before Juwayni aimed to use the method of istidlâl bi al- shâhid ‘alâ al-ghâib (deductive of the unseen through observation) as a general contextual basis for the deductive method. This practice is different in essence when compared to fiqh, which consists only of the transfer of the verdict from the original event to the consequence, or a transition from a particular event to a particular event; in the method of istidlâl bi al-şâhid ‘alâ al-gâib that which is accepted as being genuine is not a partial situation, but a complete concept derived from the abstraction of the parts. But Juwayni, working from doubts and determinations on the limits of reason, refutes all articles of deduction with istidlâl bi al-şâhid ‘alâ al-gâib. His criticisms are based on the idea that there is no union of reality and cause between God and the universe. Juwayni, who refutes the deductive method of istidlâl bi al-şâhid ‘alâ al-gâib, arrives at the conclusion that we can attain information about the basic categories of God and existence through al-qiyâs al-khulfî and the method of sabr and taqsîm. Key words: deduction, method, analogy, cause, reality. Mu‘tezile kelâmcılarınca geliştirilen ve kelâm ilminin temel yöntemi hâline getirilen şâhitle gâibe istidlâl veya gâibin şâhide kıyası yöntemi hem kelâmcı- lar hem de filozoflar tarafından incelenmiş ve bu yöntemin fıkhî kıyastan fark- lılığı üzerinde durulmuştur. Yöntemle ilgili temel sorun, tikelden tikele geçişin (temsil, analoji) meşru kabul edildiği fıkhî kıyastan hangi bakımlardan farklı olduğu ve kesin bir bilgi verip vermediğidir. Özellikle Fârâbî ve Gazzâlî şâhitle gâibe istidlâli genişçe tahlil ederek yöntemin hangi durumlarda bir temsil oldu- ğunu ve hangi durumlarda temsilden arınarak bir tümdengelime dönüştüğü- nü irdelemişler ve yöntemin bir kısım uygulamalarını eleştirmişlerdir.1 Fakat * Dr., TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM). 1 bk. Fârâbî, Kitâbü’l-Kıyâs, nşr. Refîk el-Acem (Beyrut: Dârü’l-meşrik, 1986), s. 45-54; Gazzâlî, Mi‘ yâ rü’l-ilm fi’l-mantık, nşr. Ahmed Şemseddin (Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiy- ye, 1990), s. 154-9. Gazzâlî, Fârâbî’nin değerlendirmelerinin daha duru ve anlaşılır bir ifadesini sunmaktadır. Fârâbî, bu yöntemi “nakle” (taşıma) başlığı altında incelerken Gaz- zâlî “temsil” başlığı altında inceler. Her ikisi de tikelden tikele geçiş anlamına gelir. Fârâbî © İSAM, İstanbul 2007 1 İslâm Araştırmaları Dergisi yöntemin ilk bakışta analojiyi andıran görünümü ve kimi uygulamalarının gerçekten de temsili aşamaması, yöntemle ilgili değerlendirmelerin özellikle temsil başlığı altında fıkhî kıyasla birlikte incelenmesine neden olmuştur. Ge- rek bu durum gerek başta Fârâbî olmak üzere filozofların genel olarak kelâm yöntemine eleştirel yaklaşması gerekse de, Gazzâlî’nin önceki kelâmcıların yöntemine yönelttiği eleştiriler, çağdaş dönemde bir yöntem olarak şâhitle gâ- ibe istidlâlin bir tür analoji olduğu yanılgısına yol açmıştır. Bu görüşün en katı ifadesi, Câbirî’nin şu sözlerinde görülebilir: “Kelâmdaki kıyas bir şeyi başka bir örnek ile karşılaştırıp ölçmek demektir. Kelâmcı da fakih ve nahivci gibi yeni bir hüküm icat etmez; aksine şâhit diye isimlendirdiği aslın hükmünü gâip diye isimlendirdiği fer‘e nakleder… Kelâmcılar illetlerinin zannî olmayıp aklî olduklarını kabul etmelerine rağmen, bu akıl yürütme tarzları için ‘yakîn’ iddiasında bulunmamışlar, sadece ‘İlim gerektirir’ demekle yetinmişlerdir. On- lara göre ‘ilim’, ‘zan’dan daha üstün bir mertebede olsa da, bu ilim mantıkî anlamıyla yakîn ifade etmez.”2 Kuşkusuz bu hüküm hem kelâmcıların metin- lerinin hem de şâhitle gâibe istidlâl yöntemine ilişkin kelâmcı ve filozofların değerlendirmelerinin üstünkörü okunmasından kaynaklanmaktadır. Şâhitle gâibe kıyası, doktora tezinin temel meselesi olarak inceleyen Hilmi Demir ise konuyla ilgili görüş ve eleştirileri tartıştıktan sonra, bu yöntemin “analojik en- düksiyon” olduğu sonucuna varır. Analoji (temsil) demesinin sebebi, iki ayrı şeydeki ortak özellikten hareketle o iki şeyden birinde bulunan bir özelliğin ikincisine de yüklenmesidir. Endüksiyon (tümevarım) demesinin nedeni ise tekil örneklerden hareketle yapılan bir akıl yürütme olması nedeniyle tüme- varıma benzemesidir.3 Ancak böyle bir hüküm, gerçekte bu yöntemin kendi sınırlarının dışına taşan bir analoji olduğunu söylemektir. Oysa Fârâbî’nin be- lirttiği gibi,4 şâhitle gâibe istidlâlin kimi uygulamalarının gerçekte bir analoji ve kimi uygulamalarının ise tümevarıma dönüşmesi mümkün olmakla birlikte bu yöntemin doğru uygulamaları, tümdengelim formundadır. Bu makalede Cüveynî öncesi Eş‘arî kelâmcılarının şâhitle gâibe istidlâl yöntemini bir analoji olarak değil, tümdengelim olarak tasarladıkları ve Eş‘arî ve Gazzâlî’nin eleştiri ve görüşlerinin geniş bir tasviri için bk. Hilmi Demir, “Delil ve İstid- lalin Mantıki Yapısı -İlk Dönem Sünni Kelâm Örneği-” (doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001), s. 199-219. 2 Muhammed Âbid el-Câbirî, Arap-İslâm Kültürünün Akılyapısı, trc. Burhan Köroğlu–Ha- san Hacak–Ekrem Demirli vd. (İstanbul: Kitabevi, 1999), s. 190. Câbirî’nin genel olarak kıyasın anlamıyla ilgili açıklamaları için bk. s. 183-8. Daha dikkatli bir analoji değer- lendirmesi için bk. Josef van Ess, “The Logical Structure of Islamic Theology”, Logic in Classical Islamic Culture, ed. Gustave Edmund von Grunebaum (Wiesbaden: Otto Har- rassowitz, 1970), s. 21-50. 3 Demir, “Delil ve İstidlalin Mantıki Yapısı”, s. 220-1. 4 Fârâbî, Kitâbü’l-Kıyâs, s. 45-47. 2 Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi gelenekte bu yöntemin formlarının önemli bir kısmının metafizik meselelerde tümdengelimsel bilgi vermesinin imkânına ilişkin ciddi ve kapsamlı eleştirile- rin Cüveynî tarafından başlatıldığı iddiası temellendirilecektir. Makalede önce Eş‘arî, Bâkıllânî ve İbn Fûrek’in “nazar” tanımından başlanarak yöntemle il- gili görüşleri özetlenecek, ardından Eş‘arî’nin şâhitle gâibe istidlâli bir tüm- dengelim olarak kurma niteliği açıklanacak; sonra da Cüveynî’nin görüş ve eleştirileri tahlil edilecektir. Cüveynî Öncesi Eş‘arîlik’te İstidlâlin Tanımı ve Yolları Mütekaddimîn