Bacciarelli ok.qxd 30-09-2011 22:46 Pagina 6

Pubblicato da ACCADEMIA POLACCA DELLE SCIENZE BIBLIOTECA E CENTRO DI STUDI A ROMA vicolo Doria, 2 (Palazzo Doria) 00187 Roma tel. +39 066792170 fax +39 066794087 e-mail: [email protected] www.accademiapolacca.it

Progetto grafico ANNA WAWRZYNIAK MAOLONI Pubblicazione finanziata dai fondi dell’Accademia Polacca delle Scienze PublikacjaImpaginazione wydana ze środków Polskiej Akademii Nauk DANILO SOSSI ANNA WAWRZYNIAK MAOLONI Progetto grafico/Projekt graficzny: Anna Wawrzyniak Maoloni

Impaginazione e stampa/Skład i druk: EDO – Jakub Łoś

ISSN 0208-5623 © Accademia Polacca delle Scienze Biblioteca e Centro di Studi a Roma

Bacciarelli ok.qxd30-09-201122:46Pagina7 P ACU UDRIRRIDE ROI DERNIER DU COUR LA À OF EL DEL EL EOD EÀDEL METÀ SECONDA NELLA T A L I M L A L M K R P DI N DI ASLSRSDNE OAE DE ROYALES RESIDENCES LES DANS DI EL I ARTISTIQUE VIE LA DE IRTODI RITRATTO L Kardinal A Kardynał A Il CardinaleA R Kard. A dopoguerra. Lefacoltà specialssme papali delPrmatePolon peria (8 la Il cardinaleA Stanisła Stano nazista e sov ietco L Stanisła Prymas PolskiKardynał A Il Primate diPolonia, CardnaleA Witold Pius XII i Prymas A per ulter ior rcerche Pio XIIe il PrimateA Cosimo Wstęp Introduzione Leszek świato nazisto ITED L DE EINTRE SPLAFONDS ES ADDEO UTR IUAIADI FIGURATIVA CULTURA A A REMESSA GGIUNTE O PTIDLARTATSIAA RITRATTISTICA DELLA SPETTI ING OIDT EL EELGADLPIOPITTORE PRIMO DEL GENEALOGIA DELLA DATI UOVI a posizonedelPrmate A ARCELLO AR Grulich udolf ’ F P S YAL A SCAL NETROPSUODISO EIDEL BENI SUOI DEI POSTUMO INVENTARIO UA RASCATI IO C CELL RTISTS S ASTELL P VI TANISLAUS M wisko Prymasa A AT A jne upra wej. Nadzycza ugust Hlond jako organizator życia kościelnego P O RNG N THE AND TRONAGE wskiego so AESTÀ DELLA OIL DI SOCIALE A OLACCO Kuk A : R B B Z Semeraro Wilk w w E ugust Hlond aus deutscher Sict ’ M O ahorski ugust Hlond ACCIARELLI AC RSORTEPOLONAISE ARISTOCRATIE MRSO THE ON EMARKS UN R P Zimniak ARCELL S IRLIORGANISATEUR CIARELLI ugust Hlond visto prospettAlla d i va tedesca ugust Hlond l’organizzatore di v ita Polon ecclesia del iale nella R IT DE EINTS AEDI EALE TANISLAO F ’ E , A INEDIT ONDAZIONE ADCRZOEDELL DECORAZIONE LA ugust JózefHlond. stan badańi postulaty bada DI GSU AND UGUSTUS ugust JózefHlond dati acquist e orentamenti SDB O P wieckiego B OLONIA B V AC ugusta Hlonda AC indice SDB M AC ARSAVIA SDB A ‘700 M CIARELLI OMMITENZA i Niemców widziany oczam GSOCNI BUSTO IL CON UGUSTO ARCELLO E CIARELLI ugust Hlond ugust Hlond neiconfront i de totalitarism ARCELLO M R “C P ANCIPATION R LTO BETWEEN ELATION OLOGNE IECHANOWIECKI OMA B V wniena pap ACCIARELLI ARSOVIE . B ugust Hlond, inFranca(1940–1944) B ACCIARELLI C ACCIARELLI ’E w OLONNA we Francji(1940–1944) PISCOPIO obec systemów totalitarnych: 1818 e dla Prymasaieske dla Polski(8.VII.1945) ” w PolscepoII A D L A A J H P F A A A ERZY ABRIZIO ESZEK RZEMYS DRIANO NTONELL NTONELLA NGEL NITA NDRZEJ OROTA ANNA G C A w K M UTKOWSKI HIRON S J ¸ UK cze R A L USZCZAK O A AW O OTTERMUND EMME MENDOL ¸ ¸ P C T A YS CHOWICZ M AMPALONE w ESAREO -M ojnie R VII 1945) OZOWSKI ROZOWSKA A 104 170 128 143 158 183 66 32 52 81 12 15 139 107 158 9 175 101 119 68 50 33 13 9 7 CONFERNZE 127 8 CONFERNZE 127 Kurzbiograp Nota biografczna Nota biografca APP Uw C Stanisła Prymas A studi p Il Primate A Pietrzak Jerzy onclusion agi końco ENDICE/ANEKS iù recent ugust Hlond w ugust Hlond nella Polonugust Hlondia comun nella ista luce (1945–1948)alla degl i Zimniak hie we w Polscekomunistycznej (1945–1948).nano SDB wszy stan badań 228 207 222 250 239 196 217 I Polonia nelXXsec.,oltrecheunostimatoe celebresalesiano. uno deipiùillustripersonaggidellastoriaChiesaCattolicaRomanain fondamentali conosciuti e applicati fino a quel momento nellastoriadella indirizzidisviluppo modo radicalecontutte leprincipalitendenzee gli che rompevain impostodall’esterno, un nuovoordinepolitico e sociale, inPolonia, tornò Dopo laguerra doveassistetteda vicino all’instaurarsidi percrollare. finìnelReich,quandoquestostavaormai durante laguerra, inFrancia. Verso piùa lungo lafinedellasuavitaraminga,ancora e uno nelconflitto:trascorseunbreveperiodoinPolonia, inItalia o coinvolti Repubblica Polacca. Durantegliscontribellicisitrovò inpaesiguerra Polonia libera.Fu testimonedellanascitae della dellaSeconda distruzione durato quattro anni, “grande”. Hlond vissee operò per vent’anni in una quanto sifosseinizialmentepronosticatoe detta, diunconflitto altermine rivelatasi col tempo assai più difficile di mondiale, guerra la prima guerra esperienzaquandoiniziò diunacerta era giàuomomaturoe sacerdote diPoloniaai tempidelCongressodiVienna.Ilfuturocardinalee primate e nei polacchi, continuava a vigere territori alReich.InEuropa, ormai apparteneva delregnoprussiano, faceva parte esisteva piùdaoltrecentoannie quasi tuttalaSlesia,chedamoltotempo e complesso, e numerose e ardue furono le sfide che egli dovette affrontare. nel 1948, coincidonoconunperiodostoricoassaitormentato e morto Gli anniincuivissee si trovòa operare ilprimateHlond,natonel1881 Nacque nell’Alta Slesia, non inun momento in cui lo stato polacco ormai dedicato allafiguradelcardinaleprimateAugust Hlond,considerato tenutosinellasededell’Accademiail14dicembre2009, internazionale daoltrecinquant’anni,raccogliegliattidelconvegno di Romaormai l 127° volu me

de ll a

s e ri e “C onf e r e nz e ” , pubblicata dall’Accademia Polacca

l’ordine geopolitico fissato ancora 9 CONFERNZE 127 10 CONFERNZE 127 contrastanti. La lettura degli articoli di R. Grulich ediS.Wilk Grulich rendebene diR. contrastanti. Laletturadegli articoli e differenti aspettidella suaattivitàsonorisultatediversee,inqualche caso, Leloroopinioni relativeallafiguradiHlondo a singoli Germania. e la ecclesiastici provenienti daquattropaesi:laPolonia, utilizzando lefacoltàspecialissimecheilPapa gliavevaconcesso. delle circostanze, infine, in cui egli avviò le varie azioni e prese le decisioni con leideologiee i regimi totalitari,dellesuerelazioniconilpapaPio XII, del primate Hlond ci sembra, in modo convincente il quadro dei rapporti ricostruiscono, interventi tempidalprimateHlond.I singoli prese a quei descrivere e per stato organizzatocon discussioni delnostroconvegno.Sipotrebbe anzi direche tedesca. opposizione e moltecritichedaparte suscitano,unaforte all’est dellalineaOder-Neisse, suscitarono,e ancora conseguenza, spesso anche la ricatolicizzazione tedeschi situati dei territori laripolonizzazionee,di che oggettivamentefacilitaronoe sostennero fu legatodaprofondaaffinitàspirituale.LeazioniintrapresedalPrimate, quale 1945 da Pio XII, che conosceva molto bene, incontrò spesso e al Il Primateoperòneilimitidellefacoltàspecialissimeconferitegli sarebbero passati polacchi di confessionequasiesclusivamente cattolica. decisero in Polonia. Operazionecherisultònecessaria nelmomento incuigli Alleati dell’amministrazioneecclesiale sindall’inizio,dellestrutture ricostruzione, polacchidevonolaveloce infatti,chei cattolici solo: èsoprattuttoa lui, Bretagna).Ma non Usae Gran (USSR, sioni presedagliAlleatia Potsdam extedeschiannessiallaPoloniaecclesiale deiterritori inforzadelledeci- lofuronoquelleriguardanti conseguenze. Certamente di e gravide della storia. Ledecisioni che egli prese furono importanti èunodeitantiparadossi lo avevanoriempitodiansiae preoccupazione, grazieallasuaaudaciae allocorrisposto, slancio,allenuovesfide,chepure con da quelloincuieglieracresciuto.CheleoperazioniintrapreseHlond completamentediverso vita delPrimate.Quandomorì,ilmondoeraormai il dominiosovietico. piùbrevee menofu, fortunamente, violentacheinaltripaesitrovatisisotto Morì primachegiungessealsuoculmine Polonia. Ilcardinalenonapprovòquell’ordinee non nascoseilsuodissenso. I relatori che hanno partecipato alconvegnosonoricercatorilaicied chehannopartecipato I relatori Proprio le facoltà specialissime sono state al centro di gran parte delle Proprio lefacoltàspecialissimesonostatealcentrodigranparte furonoanchegliultimitreannidi I primi treannisuccessiviallaguerra l’intento difarfunzionarelaChiesapolaccadopoil1945abbiano l’espulsione forzata della popolazione tedesca dai territori incui l’espulsione forzatadellapopolazionetedescadaiterritori l’ampio contestostoricoincuisiinserisconole decisioni l’obiettivo dipresentarelevarieposizioniinmerito Leszek K UK l’epoca staliniana,cheinPolonia l’amministrazione l’Italia, laFrancia l’evento sia l’8 luglio e l’Associazione deiCultoridellaStoriaSalesiana. collaborazione condueistituzionisalesiane: pubblicare itestiancheinversionetedesca. S. ela nota biografica redatta da Grulich in due casi – il contributo di R. personaggio. importante ravvivare al contributo in materiadi degli che esperti vipermetta hanno preso parte, nutrire la speranza che la pubblicazione degli atti del nostro convegno, grazie La situazioneèiniziataa cambiare solonegliultimivent’anni.Sipuòforse approfonditiinmerito. ricerchee studi avviare subitodopolasuamorte da anninonmenocomplicati.Ciòhafattosìchesiastatopossibile Polonia alT nel1945eprimaappartenenti orientaliassegnatialla dell’amministrazione ecclesialepolaccasuiterritori del primate Hlond, e soprattutto delle sue azioni a favore dell’organizzazione l’idea delledivergenzenell’interpretazioneenellavalutazionedell’attività Ambasciatore HannaSuchockainpersona. dall’Ambasciata dellaRepubblicadiPolonia pressolaSantaSedee dalla S. versione inlinguaitalianaèseguitadaquellapolacca.Soltanto imniak – i redattori del presente volume hanno ritenuto opportuno di Zimniak –iredattoridelpresentevolumehannoritenutoopportuno Il convegno è stato organizzato dall’Accademia Polacca di Roma in stretta La vitadelprimateHlondcoinciseconunperiodostoricodifficile,seguito Un cordiale sostegno all’organizzazione dell’evento è stato fornito anche anche Un cordialesostegnoall’organizzazionedell’eventoèstatofornito T utti itestidiquestovolumesonopubblicatiinduelingue,laprima l’interesse e approfondire lericerchesulla vita e Introduzione dell erzo Reich. ’A ccademia l’Istituto StoricoSalesiano D irettore P L olacca

eszek del C l’attività di questo l’attività diquesto K entro

dell UK

S di cienze S tudi

a

R oma E. E.

11 CONFERNZE 127 12 CONFERNZE 127 K Była ona poświęcona prymasowi kardynałowiAugustowi Była onapoświęconaprymasowi Hlondowi,który tendencjami i kierunkami w dotychczasowym rozwojuPolski. Ładutegonie ze wszystkimipodstawowymi radykalnie zrywał ustroju politycznego,który narzuconego z zewnątrz, ładuspołeczno-gospodarczegoi zupełnie nowego narodzinyzupełnienowego, z bliska wrócił dokraju,gdzieobserwował tułaczki zdążyłjeszczetrafićdowalącejsięjużw gruzy IIIRzeszy. Po wojnie w Polsce, dłużejweWłoszechi najdłużej we Francji. Nakoniec swejwojennej Polskiej. Wojnę przeżyłw krajach wojującychi nią objętych,bardzokrótko II Rzeczypospolitej Polsce. Byłświadkiemnarodzini zagłady w wolnej miast pojejzakończeniu nazwaną„wielką”. Dwadzieścialatżyłi działał latawojna,którąnatych - ponadcztery ciężka dlawspółczesnych,trwająca kapłanem, gdywybuchłaniewyobrażalnie człowiekiem i doświadczonym był jużdojrzałym na kongresie wiedeńskim.Przyszłykardynał i prymas porządekgeopolitycznyustalony jeszcze zarysach się w podstawowych niemieckiej. W Europie, w tym zwłaszcza na ziemiach polskich, utrzymywał tym samymodniedawnanależałdoRzeszy królestwapruskiego, w skład nie istniałojużodlatblisko stu,a cały bezmałaŚląsk,wchodzącoddawna przed jegopokoleniem i przednimsamym wyzwanianajtrudniejsze. stawiające 1948,przypadłanaczasy wyjątkowo i burzliwe, trudne w roku w Polsce w XX wieku. Hlondrównieżwybitnymsalezjaninem. Jestprymas należy donajwybitniejszychpostaciw dziejach K Życie i działalność urodziłsięw roku Hlonda,który prymasa 1881 a zmarł Przyszedł na świat na Górnym Śląsku w czasach, gdypaństwopolskie ŚląskuPrzyszedł naświatGórnym w czasach, naukowej, która odbyła się w siedzibie Stacji 14 grudnia 2009 Stacji14grudnia naukowej, któraodbyłasięw siedzibie „Conferenze” zawieraaktajednodniowejmiędzynarodowejsesji seriiwydawniczej Naukową Polskiej AkademiiNaukw Rzymie olejny , już 127, tom wydawanejodponadpółwieczaprzezStację ościoła rzymskokatolickiego r. niemieckiej, naktórejmiejscaszybko napływała ludnośćpolskaniemal czasie zadecydowalio przymusowym wysiedleniu z tych obszarówludności gdy, samym to konieczne w sytuacji, jakwiadomo,ci sami alianciw tym polskiejadministracjikościelnej.stworzenie tamodpodstawstruktur Było wszystkim jemu właśnie K zwycięskich aliantóww Poczdamie USA,Wielka T (ZSRR, Brytania). poniemieckich włączonychdoPolski namocydecyzjipodjętychprzez rzecz K na Uwaga ta dotyczy przede wszystkim działalności prymasa w skutki. go napawały. Podejmował wówczasdecyzjebardzodoniosłei brzemienne nowych czasów, mimo że przecież takim niepokojem i troską te nowe czasy rozmachemkorespondowały z wyzwaniami 1945, swąśmiałościąi swym Hlond podjął w zakresieprymas funkcjonowania K się wychował. Jest paradoksem historii, że działania, jakie świata, w jakim latami jegożycia.W chwili, gdyodchodził,światw niczym nieprzypominał znalazły sięw podobnympołożeniu. trochękróceji przebiegłatrwała niecołagodniejniżw innych krajach,które się na dobre ponura epoka stalinowska, która, na szczęście, w dziejach Polski tego brakuakceptował. Nie ukrywał akceptacji. Odszedł, zanim rozpoczęła lektura artykułów R. Grulicha zjednejorazS.Wilka stronydaje Grulicha zdrugiej lektura artykułów R. kwestiach.Już niekiedyodmiennew pewnych zróżnicowane i stanowiska z czterech krajów, z Polski, Włoch,Francji i Niemiec, reprezentującypoglądy uczestników wywodzący się konferencji bylibadacześwieccyi duchowni, muprzezpapieżauprawnień. Wśród korzystając z przyznanych i decyzje Piusem XII,wreszcieuwarunkowań, w jakich podejmowałkolejne działania sunku Hlondadoideologiii reżimów jegorelacjiz papieżem totalitarnych, Hlonda. Poszczególne obraz sto- wystąpieniadają,jaksięwydaje, dobry szerokiego kontekstu ówczesnych działańi decyzji historycznego prymasa mierzejakrównieżukazania prezentacjistanowiskw tej została w celu debaty podjętejnanaszejsesji.Możnapowiedzieć, żezorganizowanaona duży sprzeciwi wielekrytyk. dodzisiajpostronieniemieckiej Łużyckiejwzbudzałyi wzbudzają i Nysy rekatolicyzację, obszarówniemieckichpołożonychnawschódodOdry przytym repolonizację,a często obiektywnie ułatwiającei wspierające go szczególnepowinowactwoduchowe.Energicznedziałaniaprymasa łączyło znałsiędobrze, częstostosunkowo spotykałi z którym z którym pełnomocnictw udzielonychmu8lipca1945 prowadziłw ramachwyłącznie katolicka.Działaniaswojeprymas specjalnych T T rzy pierwsze lata powojenne Prymasa były jednocześnie trzema ostatnimi byłyjednocześnietrzemaostatnimi latapowojennePrymasa rzy pierwsze o właśnie te nadzwyczajne pełnomocnictwa znalazły się w centrum o właśnietenadzwyczajnepełnomocnictwaznalazły sięw centrum ościoła polskiego,tymsamymzresztąpowszechnego,naobszarach ościół polski i polscy katolicy zawdzięczają szybkie Wprowadzenie r. przezpapieżaPius XII, ościoła polskiego poroku o przede o przede 13 CONFERNZE 127 14 CONFERNZE 127 czele. Polskiej AmbasadorHannąSuchockąna przyStolicyApostolskiejz Panią Salesiano i AssociazionedeiCultoridellaStoriaSalesiana. mie w ścisłej współpracyz dwiema instytucjamisalezjańskimi,IstitutoStorico HlondaautorstwaS.Zimniaka. biograficznej prymasa oraznoty tekstu Grulicha R. niemieckim. Uczynionotakw przypadku dwóch tekstów redakcji wydało się celowe dołączenie jeszcze wersji w języku wersjach językowych, włoskiej,a następnie najpierw polskiej.W przypadku Hlonda i nadjegodziełem. do podtrzymaniazainteresowaniai pogłębienia badańnadlosamiprymasa najwybitniejsi specjaliściw zakresie omawianej problematyki,przyczynisię wzięliudział Hlondowisesji,w której akt naszejpoświęconejprymasowi dwudziestu latach.Możnachybamiećzasadnąnadzieję,żeukazaniesię niekorzystny stanrzeczyzacząłsięzmieniaćzasadniczodopierow ostatnich podjęcia nadnimipoważnychi szeroko zakrojonychbadańnaukowych. T również nastąpiłyczasyniełatwe.Sprawiłoto,żedługoniebyłomożliwości przyznanych w1945r. Polsce. skiej administracjikościelnej nabyłychwschodnichobszarachIIIRzeszy Hlonda,zwłaszczajegodziałańnarzeczbudowypol- działalności prymasa dobre wyobrażenieorozmiarachrozbieżnościwinterpretacjiiocenie Życzliwą pomoc w jej organizacjiokazałaAmbasadaRzeczpospolitej Życzliwą pomocw jej Wszystkie tomiezamieszczonezostaływ dwóch teksty w niniejszym Życie i działalność poktórych Hlondawypadłonaczasytrudne, prymasa Organizatorem sesjibyła Stacja Naukowa Polskiej Akademii Naukw Rzy Leszek K UK P olskiej D yrektor A k L ademii eszek S t acji K N UK N auk aukowej

w R zymie

en en - I XII e ilcardinaleHlond. cognizione (lanatura,la profonditàe il valore)deipuntidicontattofraPio adatti ad una più precisa fonti, dati e coordinate e utilizzare a segnalare che, prescindendovolutamentedalperiodopreso oggiinesame,mirasse due personaggi;lasecondaprevedevauncampo diindaginepiùampio, dicircoscrivere o evidenziaredi studio,e che leposizionidei permettesse esame limitato alle vicende previste dal programma dalla suddetta giornata la prima era quella di un entrambe, mi pare, consentite e ammissibili: accennato. fronte a problemi emblematicidigrandeentitàcomequellicuisièappena della personalitàdeglistessiprotagonisti,sia della vitaChiesadi valutazionesia perunamiglioree ulteriore di fondamentaleimportanza Pacelli e August JózefHlond–l’unopapae l’altro cardinale–ècertamente studio dedicataalcardinaleHlondecelebratainquestocontesto). di mondiale”(comerecitailsottotitolodellagiornata della Secondaguerra La ricercasuquestoargomentoavrebbepotuto seguireduestrade, Il rapporto, tanto confronto rilevante fra quanto Eugenio specifico, e il Il rapporto, si colloca nell’ambito di una ricostruzione e un approfondimentodi e un si collocanell’ambitodiunaricostruzione Seconda guerra mondialee laSeconda guerra fredda–a settant’anni guerra dall’inizio un periodostoricochefusegnatoda“grandiconflittidell’epoca,la l

tema

dei

rapporti

fra

P io XII Premessa e

il

cardinale H lond

che

qui

vien

proposto

15 CONFERNZE 127 16 CONFERNZE 127 avanzare lostatodellericerchesuirispettivipersonaggi,nonallontanadal 1] quantoa durata benché noncontemporaneae diversa e Hlond. LacomuneesperienzapressolaPontificia UniversitàGregoriana, giàdiinstaurareunparallelofrale vite diPacellisacerdotale, permette e leprimeassunzionidiresponsabilitàpubblica. formazione indagareinvecela converrà d’origine,l’infanziae l’adolescenza, i luoghi inerentilefamiglie, biografichee agiografiche), ricostruzioni ricorrenti relativi allefasisuccessivedell’attivitàdeiduepersonaggipresiinesame. come sigiàaccennato,utilea stabilire o a meglio comprenderei dati storici o estranea rispettoalnucleocentraledellanostraricerca,puòinvecerivelarsi, È lafasechepotremmochiamare“preparatoria”.Apparentementedistante e P I. del pontificatodiEugenioPacelli delcardinale. allamorte 1939; infine,ilterzovadal2marzo1939al22ottobre1948,ovverodall’inizio comune alcollegiocardinaliziodel20giugno1927eConclave2 marzo di August JózefHlond;ilsecondoèrelativo alperiododell’appartenenza di riferimento:ilprimoprecedepontificatoEugenioPacelli e il cardinalato approfondiretaleargomento. ricerche perchivorrà riferirendo altresìlesuggestionie suggerendo gli orientamentiperulteriori sione inperiodicheèstataadottatanell’elaborazionediquestocontributo, definire (o tentaredifarlo)unprofilovicinanzao didistanzafrai due. documentalediscorso di cernita parallela Pacelli-Hlond, allo scopo di meglio logici e contenutistici indicati(Hlonde i conflitti dell’epoca)peravviareun persino rilevante. Mi sono riproposto quindi di prescindere dai limiti crono uncontributo,forse anzidiapportarvi tema inquestione,mapermette

i Seminario RomanoSant’Apollinare. Per lapersonadiPio XII:cfr. Philippe sacerdozio, studiòsiaalCollegioCapranica,pressolaGregoriana (almenonel 1894), siaal 1900, conseguendovilalaureainfilosofia;EugenioPacelli, invece,durantelapreparazioneal Il giovane salesiano Hlond frequentò la prestigiosa università dall’ottobre del 1897 al luglio del rimanda a:Saggiodibibliografiaragionata , a cura diStanisław riguardantiilcard.Hlondsi 4.11.2008–6.01.2009). Per tutto ilquadrobibliografico,fontie studi, delPontificiodella mostraa cura ComitatodiScienzeStoriche,Vaticano, BracciodiCarloMagno, in: l Il periodo dell’iter formativo, immediatamente precedente l’ordinazione immediatamenteprecedentel’ordinazione Il periododell’iterformativo, T Nel concreto,ilpresentelavoroprevedetregrandilassiditempoo tappe T Assodata questasceltadifondo,èpossibileprocedereseguendoladivi-

er ralasciando lenotiziebiografiche(peraltrogiàbennotee definite nelle ale ultimaimpostazionemièparsapreferibile:oltrealvantaggiodifar card Pio XII.L’uomo pontificato(1876–1958), e il i odo i nalato

p recedente

d i

A ugust

i l

p ont J ózef COSIMO SEMERARO SDB i f i cato H lond

Città del Vaticano 2008, pp. 184–196 (catalogo d i

E ugen i Z o imniak P acell , in:CongregatiodeCausis 1 , offremolteplici L i evill

ain , Cronologia, - 2] grafica dell’Austria, e la buona conoscenza acquisita della lingua tedesca, che, convergenze, comelaprovvidenziale“obbedienza”diHlond,nell’areageo- religiose perilsacerdotesalesianoHlond.Nonmancanotuttaviainteressanti per ilsacerdotediocesanodonPacelli sicontrappongonoletipiche mansioni in contatto. Ci sono aspetti di indubbia diversità: agli incarichi presso la Curia personeconcuientrarono aree geograficheincuioperarono,gliufficie le attività; da prendere in considerazione: i conseguenti impegni e incarichi, le delcontestouniversitario. emergono all’interno relazioni diamicizia,consonanzavedutesociali,politiche,pastorali quali a frequentare, accademici furono scelti o obbligati corsi e seminari sullaloropersonalità,verificarequali forseinciseromaggiormente e che piùinfluenti,soprattuttoperleareedidattichecomuni, furono i docenti stati i manuali e le dispense adoperate dai due giovani studenti, sapere chi culturale unisce o separa i due protagonistinelladelicatafasedellaloroformazione dimettereinluceleradicicomuniciòche della ricerca,permettendo invece, potrebbe offrire aifuturistudiosimoltidatiperunavanzamento sufficientemente analizzatainrelazionealnostrotema.Questoperiodo, nonsembraesserestataancora spunti intalsensoanchese,purtroppo, personaggi, nomine prestigiose connesse alla vita e all’attività della Santa personaggi, nomineprestigioseconnesseallavita e all’attività anno “diciannove”finoallafine degli anniVenti siregistrano,peri due vanno ascrittiallapuracasualità?Nelperiodochevadaprimadelfatidico onorificenze ricevutedaentrambi?O gli elementicomuniintalecontesto lelo, anche l’insieme di incontri e attività con le “stesse” autorità locali e le come ènoto,contraddistingueràanchelafiguradelgiovaneprelatoPacelli. Sappiamo peresempio,quantoriguardaHlond,che,almeno fino al1909,dopol’ordinazione L’uomo ...,op.cit.,pp.213–237. Giovanni bibliograficodi note pubblicazionibiografiche,potràrisultareutileilcontributodi aggiornamento etfamasanctitatis,vol.1,cap.8,pp.683–738;mentreperPiosuper virtutibus XII,oltrelegiàben Salesianiae ProfessietFundatoris Societas[sic!]ChristiproEmigrantibus(1881–1948).Positio Hlond S.R.E.Card., Arch.MetropolitaeGnesnensisetVarsaviensis PrimatisPoloniae Societatis (prot.n.1808),Varsavien.Sanctorum DeiAugustiJosephi BeatificationisetCanonizationis Servi 1911 e,dopotreanni,Segretario dellastessa. dellastessa Congregazionenel Ecclesiastici Straordinari;prima minutante finoa sottosegretario 1902 ildottoratoinDiritto,quando giàdaunannolavoravapressolaCongregazionedegliAffari l’iter delgiovanepretePacelli, che,dopoil1899,annodell’ordinazionesacerdotale, conseguìnel a questo e definitivi momento, dati certi per quanto riguarda su tali esperienze. Siamo più informati fino seguito,dal1907,pressoquelladiLeopoli.Invece mancano,purtroppo, di Cracovia,e in sacerdotale avvenutaa Cracovia nel1905,proseguìglistudiaccademicipressol’UniversitàJagellonica La comune ordinazione sacerdotale fu seguita da un periodo di densa La comuneordinazionesacerdotalefuseguitadaunperiododidensa Vanno considerate, per questa fase cronologica mai esaminata in paral- Pio 2 XII e . Utile sarebbe, a tale scopo, chiarire, per esempio, quali siano . Utile sarebbe, a tale C a st

aldo il Prima , Alfredo te A ugust Józef T uzi , Bibliografia delleoperesuPio XIIdal1958al2008,in:Pio XII. Hlond : da ti acquisiti e orient amenti per ul teriori ricerche 17 CONFERNZE 127 18 CONFERNZE 127 in avanti i fondi documentari utilizzabili cambiano comprensibilmente di documentariutilizzabilicambianocomprensibilmentedi in avantii fondi 5] 4] 3] del pontificato di Pio XI (1922–1939) allaconsultazionenel2006–perilperiodo aperti (1914–1922) –e i fondi Segreto Vaticano accessibili, vannoora“preferiti”e anteposti quelliesistentipressol’Archivio collocazione primaria: a quelli locali, personali, periferici, più normalmente mente a Vienna nel1918inoccasionedelsuoviaggioPolonia promettentesalesiano,daluiconosciutopersonal- giovane e altrettanto prelatodellaSegreteriadiStato,siacol sia colgiovanee promettente il futuro pontefice Papadue personaggi: Achille Ratti, Pio XI,fuin contatto perHlond. stesso annoProtonotarioApostolicoadinstarparticipantium di AmministratoreApostolicodell’AltaSlesiainPolonia nel1922 religioso dellaprovinciasalesianatedesco-ungaricanel1919prima,e poi inBavieranel1917perPacelli;Sede: diarcivescovoe nunzio disuperiore 7] 6] Commissario, inviatodiBenedettoXV

di Ottavio prelato di Polonia, nella pubblicazione il bel lavoro di regesto di tutto ilmateriale archivistico conservato D dans laPologne papautècontemparaine(XIX–XXsiècles),a cura renaissante,in:La diJean-Pierre Cfr. ilrecentecontributodiStanisław Salvator Medaillen) perl’impegno a favoreconferendogli una medaglia (Eiserne del mondo giovanile. 3 ottobre2004.Infineil13marzo1919leautoritàcittadinedellacapitale austriacaonoranoHlond unpersonaggio,tral’altro,beatificatorecentemente daGiovanniPaolo IIloscorso I (1887-1922), (das KriegskreuzfürZiwilverdiensteweiterlasse)dall’Imperatored’Austria eRediUngheriaKarl egliriceveil5maggio1918laprestigiosaCroce al Merito mese dimaggioincuiospitòmons.Ratti Ehrenzeichen 2ter dall’Arciduca d’Austria Franz Salvator di una medaglia per l’impegno a favore dei giovani disagiati (“das Hlond basteràricordareche(dopolavisitadiEugenioPacelli a Vienna) il10 gennaio 1916èinsignito dell’edizione tedescadelBollettinoSalesiano.A sottolineare labuonafamachecircondavaildirettore è, svolgendonellostessotempol’ufficiodeldirettoredellaoperasalesiana,èancheilcaporedattore il23maggioseguente.Invece,giovaneHlond dell’Italia.Lamissionefallìel’Italia entròinguerra guerra Pacelli erastatoinviatonelgennaiodel1915a Vienna inunadelicatamissioneperimpedirel’entrata in utilisulpaeseincuisirecava”:Yves “alVisitatoreapostolicoinformazioni – a fornire quale eradirettoredonHlond.Fu anchequesti–comesileggeinuna recente biografia certamente “per discrezione” fu ospitato presso la Comunità Salesiana, della infatti, mons. Achille Ratti A Vienna, n. 1808),op.cit.pp.102–103. Polacca (prot. 1922alNovembre1923,in:CongregatioDeCausisSanctorum dal17 Dicembre Si vedaperlaquestionel’interessanteRelazione sull’AmministrazioneApostolicadell’AltaSlesia La sollecitudine ecclesialedi nellapubblicazionedelvolumedamecurato:La Storiche e confluito proposito ilrecentelavorodistudiocompiutodalPontificioSi segnalaa tal Comitato diScienze Cinisello Balsamo (Milano) 2006, p. 97. Non è fuori posto ricordare che già il giovane prelato Eugenio Cinisello Balsamo(Milano)2006,p.97.NonèfuoripostoricordarechegiàilgiovaneprelatoEugenio Il papadeiPatti edell’opposizioneaitotalitarismi(=T Lateranensi Si tengautilmentepresente,perl’argomentospecificodelprimo incarico diplomaticodelgiovane , a cura di Germano (1918–1921). Inventario,a curadiGermano C’è un fatto di grande rilievo che emerge da questa fase della vita dei unfattodigranderilievocheemergedaquestafasedellavita dei C’è elville e Marko C a v alleri J ac Klasse vom Roten 6 , ov – soprattutto per gli ultimi anni del pontificato benedettino –soprattuttopergliultimiannidelpontificatobenedettino L’Archivio a Varsavia dimons.AchilleRatti,visitatoreapostolicoe nunzio , Leuven-Louvain-la-Neuve-CittàdelVaticano 2009,pp.345–357. Kreuz mit der COSIMO SEMERARO SDB W ilk , Achille Ratti,visiteurapostoliqueetpremiernonce G u 7 aldo 5 . È nell’importante coincidenza del coincidenza del . È nell’importante Kriegsdekoration”); e, poi, proprio in quello stesso . Naturalmente da questo momento . Naturalmentedaquestomomento , CittàdelVaticano 1990. empi e figure 47) San Paolo ed., 4 C come Alto comeAlto h 3 iron e nello e nello , Pio XI.

9] 8] 10] Polacca l’11febbraio1939perPio dello XI,nonchéilsuccessivosermone di Pio dalHlonde il suodiscorsoufficialea nome XIirradiato dellaChiesa scopo èutilerileggere il testodella commemorazione radiofonica dellamorte di marzodel1939)chevideelettoEugenioPacelli, colnome di“Pio” (a tale card.Hlond successivamentefraPio XIIe il venutoa stabilirsi rapporto archivistici ai fini di un più giudizio cauto ed sull’entità informato del Hlond e cheoraloprecedevaneipiùaltiincarichipressolaSantaSede aveva giàavutocontattidiretticolgiovane(quarantaseienne)neocardinale dopo, il16dicembre1929,anchequellaperPacelli, ilqualecertamente anni Il 20giugnodel1927giunselanominacardinaliziaperHlonde due 20 II. consonanza e diunpiùstrettoparallelismosulpianospirituale rizzare i meriti e le dotideiduenostripersonaggi,lachiavediun’ulteriore legame e del rimandoa questo Papa, dichiaratamentebendispostoa valo- la preparazione, la celebrazione, l’esito del conclave (nei primi due giorni la preparazione,celebrazione,l’esitodelconclave(neiprimiduegiorni inerente indicazione chesiriusciràa trovare, relativaalpreziosocarteggio ognipossibile In talefase,saràinteressantecercare,leggeree analizzare  Non saranno inutili, ma anzi di estrema importanza, accurati sondaggi Non sarannoinutili,ma anzi diestremaimportanza, di Pio XI,pp.61–77. Giorgio Vaticano 2010,p.484ss.Per ilcontributodi ilnostroargomentospecificosivedainparticolare Città delVaticano 26–28febbraio2009) distudio, delConvegnoInternazionale Allalucedellenuovefontiarchivistiche.Atti Pio XI. convinti del contrario, consapevolidella raffinata entratura del Pacelli nei meccanismi della Curia Siamo Ammesso chegiàprimanoncifosserostatielementidiintimaconoscenza e vicinanza... 72 (2010),pp.131–142. pastorale“DelSantoPadre”Sede ApostolicanellaLettera (18gennaio1924),in:Salesianum, suerelazioniconla generale dellaFamiglia Salesiana,nelsuocontributo AugustoHlonde le Di talerelazionePio XI-HlondsièinteressatorecentementeEnricodalCovolo,come Postulatore Pastorelli: mesela attaccalaPolonia “Il 1° settembre–cosìegliscrivelaGermania […]a fine storico Si vedaperes.ilgiudizionegativosiapureenpassantdelpurbenpreparatoe affidabile in almenocinquelinguediverse. diCristoRea Lubianaal CongressoInternazionale (Slovenia,alloraJugoslavia)dovec’eradaparlare proprio Pio XIIa inviarlo, all’indomanidellasuaelezione,il29luglio1939,comeLegatoPontificio diverselinguestraniere,e infatti –convienericordarlosarà card. Hlondparlavacorrentemente sia attraversoquellatedesca.I due dotati sottoquestoaspetto:il personaggirisultanofortemente Romana e data anchelafacilitàlinguisticadicomunicazionefrai due, siaattraversolalinguaitaliana pp. 45–46. di papa Pacelli”, i “mondi in: e l’Orbis: cardinale Llond[sic!]intesta.Equesto addoloraancorpiùil Pontefice”: Pietro Polonia dell’altoclero,conilPrimate lasciailpaeseedèseguitodaunaparte crolla,ilsuogoverno L g i a ugno

comune Pio F XII e eliciani 1927 1927

il Prima

, a Tra diplomaziae pastoralità: nunzipontificiedepiscopatolocale neglianni pp te e artenenza

A la ugust Józef

p artec Hlond ip

al az

: da colleg i Pio XII. L’uomo pontificato (1876–1958) e il one , ti Libreria EditriceVaticana (inseguito: acquisiti

al i o

conclave e

card orient i amenti nal

del i per z i o ul 2 2

teriori dal marzo

ricerche P a 8 storelli . L 1939 e v ), Cittàdel , op. cit., , op. cit., , Pio XII 9 10 . . 19 CONFERNZE 127 20 CONFERNZE 127 13] 12] 11] “questione polacca”. Questa riguarderà l’azione della Santa Sede nei confronti dei È il periodo in cui viene alla luce la complessa situazioneindicata come che verrà f III. fra ilgiàSegretariodiStatoe regnantePontefice e ilPrimatediPolonia. o indirettamente, cheesistevano hannopotutointeressare laretedirapporti Uffici della SegreteriadiStato a)gliarchividellerappresentanzepontificie;b) grandi gruppi: a tre cheappartengono disponibili allaconsultazione.Sitrattadicarte dell’Archivio SegretoVaticano riguardanti Pio XII,quandosarannoresi del neoelettoponteficePio XII) Vaticanastesso HlondallaRadio l’11marzo,alla vigiliadell’insediamento di grandissimo valore e utilità risulteranno certamente anchei documenti di grandissimovaloree utilità risulterannocertamente aspetto); ma forse non ancora esaminate sotto questo particolare (carte inPolonia sulla Wartasi trovanonell’archiviohlondianoconservato a Ląd i no

Ci ripromettiamo qualche ulteriore contributo sulle “carte Hlond”che Ci ripromettiamoqualcheulteriorecontributosulle“carte Va subito doverosamente segnalato, a tal proposito, il recentissimo primo volume a cura di Sergio e di affidabilicalcolidiprevisione–vediper es.ilsuocontributo:Sergio e di dell’Archivio Vaticano, mons.SergioPagano, loribadisce sullabasediun’assodataesperienza Stampa, p.Federico Lombardi, nellaconferenzastampadel31ottobre2008).LostessoPrefetto spetteràalSantoPadre dalPortavocesull’apertura stesso”(vediladichiarazioneriportata della Sala ordinamento siacompletato,datochel’ArchivioSegretoèArchivio delPapa, ladecisionefinale aglistudiosi.Naturalmente,poi,unavoltacheillavorodi pensareadun’apertura è irrealistico più. T fascicoli, se non addirittura di risulta che la loro sistemazione richiederà 15.430 buste e 2.500 il card.Hlond(note161,188,220,325e 354). di Stato, vol.1:1930, LEV, Città del Vaticano 2010, nel quale risultano cinque riferimenti riguardanti P (Lettera diWesoły a Semeraro,Roma16marzo2010;raccoltaprivatadell’autore). diPioconclave dopolamorte XII.Padre Langmanerasicurochesarebbeelettoilcard.Roncalli” Pio XI. Con Padre Langman – conclude mons.Wesoły – parlavamo di questi argomenti prima del Ma ha detto al sig. Longman, che il nuovo Papa non sarà così favorevole per la Polonia quanto era Papa saràsicuramenteilSegretariodiStato, cioè ilcard.Pacelli. Card.Hlondnonavevadubbi. Hlond. Parlavano anchedeipossibilicandidati nelconclave.IlCard.Hlonddicevacheilprossimo primadell’iniziodelconclaveavevaunaconversazioneconilcard. cheilgiorno […]. Raccontava dr. malavoravacomedirettoredellaRadio dellastoriadell’arte, JerzyLangman.Luieraesperto Polacca ildirettoredellaRadio sezionediKatowice,il eraa Roma conclave frai corrispondenti del Wesoły diPio privata.Eglicosìscrive:“Dopolamorte XIe prima inunacorrispondenza È unfondodocumentariocheassommaintotalea circa e dalle 16milionidicarte stimepreliminari archivistiche sulpontificatodiPio sollecitudine..., op. cit.,p.37. XI,in:La Penso possaessereutilecitareintalecontestounatestimonianzadell’arcivescovomons.Szczepan aga U

alla 13 lt no –tuttouncomplessodiorganismiistituzionaliche,direttamente utto questorichiederàalmenoaltri5/6annidicomprensibilepreparazione; “primadiallora , Marcel i ma

morte

fase C ha

: : ppin del dall , Giovanni

card ’ i 12 n ; c)gliarchividelleCongregazioniromanee di altri i z i C nale i o o c

o del COSIMO SEMERARO SDB , I “fogli diudienza”delcardinale EugenioPacelli segretario H 11

. p lond ont i (22 (22 f i cato ottobre

d i P acell 1948) i (2 (2 P agano marzo , Le nuove fonti Le gli archivi 1939) 1939) del 20ottobre1939: dellaPoloniaalla libertà nellaprimaenciclicadiPio XII,Summipontificatus , cattolico. mondialee comeguerra perilmondo realtàreligiosadiprimariaimportanza elemento nuovodellerelazionicentro-europeedopolafinedellaprima lanazionalitàe lareligiosità da Berlinoe daMoscaperpiegarne «nel mezzodell’Europaprotestantee scismatica», l’azionedevastantecondotta daattribuirea unapolacchi duranteilconflitto,1’importanza nazione«cattolica» 15] 14]

della giustiziae dellaverapace. aiprincìpi corrispondente Maria «Soccorsodeicristiani»l’oradiunarisurrezione fiduciosa nella potente intercessione di del mondo, e attende, umana e fraterna civiltà cristiana,scrittia caratteri indelebilineifastidellastoria,hadirittoallasimpatia meritinelladifesadella Polonia, cheperlasuafedeltàversochiesa,i suoi eleva unostraziantelamentospecialmentesopraunadilettanazione,qualeèla lamento e miseria. Ilsanguediinnumerevoliesseriumani,anchenoncombattenti, e desolazione, dei dolori»(Mt24,8),magiàinmigliaiadifamiglieregnanomorte I popoli, sonoforse ancorasoltantoagli«inizi dellaguerra, travoltineltragicovortice amore a tutti i suoi figli,e in modospecialeaitribolati,aglioppressi,perseguitati? È forse è vicinoincompassionevole cheilNostrocuorepaterno necessarioassicurarvi discordiaversasull’umanitàunasanguinosacoppa di dolorisenzanome. e della più aspettiunaveraoradelletenebre(cf. Lc22,53),incuilospiritodellaviolenza Venerabili fratelli,ilmomentoincuivigiungequestaNostraprimaenciclicaèsotto Dall’esame dellefontiaffiorachetale«questionepolacca»emergecome Basterebbe accennare qui all’esplicito riferimento al martirio e alBasterebbe accennarequiall’esplicitoriferimentoalmartirio diritto Pius PP. XII,Litt.enc.Summipontificatus desummipontificatusmunere,[Venerabilibus Fratribus Patriarchis, Primatibus, Archiepiscopis, Episcopis aliisque locorum Ordinariis pacem et communionem Patriarchis, Ordinariispacemetcommunionem Primatibus, Archiepiscopis,Episcopisaliisquelocorum en Pologne etdanslesPays Baltes1939–1945,CittàdelVaticano 1967,pp.418–422. Saint Siègeetlasituationreligieuse mondiale,vol.3:Le du SaintSiègerelatifsàlaseconde guerre i Polacchi, maintuttoilmondo. Per umilissimovoto”,in:Actesetdocumentes mianeformulo parte legittime speranze,aumenterebbemirabilmenteilprestigiodeltribolato Pontificato nonsolopresso sialaFede conforti ancheidirittie ne chele primato dellasofferenza,messaggiocheneaffermi e della schiavitù.Sonosicuro,cheunnuovomessaggiopontificioallanazione, laqualehailtriste tutto ilpaese,sostennerolungamenteglianimie la Fede traledurissimeprovedell’esterminazione perchécircolandonascostamentein 24 dicembre1939,furonoperlanazionesupremoconforto, paroledelSantoPadrepaterne perlaPolonia, inseritenellaprimaEnciclicae nell’allocuzione del omaggi. Le umiliarli anche a nome mio a Sua Santità, a cui protesto i miei figliali e riconoscenti all’Eminenza Vostra. Voglia prenderliinbenignaconsiderazione,Eminenza,anziabbialabontàdi nuovidolorialSantoPadre diarrecare ed allaSedeApostolicae temendo quasi difareuntorto conclusione deldocumento:“Nonèsenzagravepena,chestesi questipensieri,sembrandomi 2 agosto del1941alcard.MaglioneperchèneriferiscaaPio ladrammatica XII.Milimito ariportare Emblematico rimane il lungo rapporto diplomatico inviato dal card. Hlond, esule a Lourdes, il diplomaticoinviatodalcard.Hlond,esuleaLourdes,il Emblematico rimaneillungorapporto Pio XII e

il Prima te A ugust Józef Hlond 15 : da ti acquisiti e orient amenti per ul teriori ricerche 14 . 21 CONFERNZE 127 22 CONFERNZE 127 di unpontificato),perilqualeèdifficileimmaginarechesiastatopensato pubblicazione dellastessaenciclica: prima della redazione finale e della XII pochi giorni a Pio scritta e inviata dalla seguenteletteradelPrimateHlond(datata:Roma,7ottobre1939), indelebilineifastidellastoria”).Eilfattoèconfermato scritti a caratteri meritinelladifesadellaciviltàcristiana, fedeltà versolachiesa,peri suoi colpisce ilpassosulla“dilettanazione,qualeèlaPolonia”, cheper“lasua dalcard.Hlond(inparticolare fornite senzaleinformazioni e redatto da persecutori della fede, forse i più feroci e più potentidellastoria. L’Auxilium feroci e più da persecutoridellafede,forse i più entrati nell’epoca intravista dal santo veggente, trovandosi la cristianità minacciata sarebbero poifiniteconuntrionfostraordinariodellafede. Può esserechesiamo spaventose persecuzionidellaChiesanelsecoloXX,lequali conl’aiutodiMariaSS. alla Beatissima Vergine sotto il titolo «Auxilium nella previsione di Christianorum» l’ultimo deifiglidiS.GiovanniBosco.Eglipropagavacon ognimezzoladivozione di Primate diPolonia di aggiungere sommessamente unpensiero come mipermetto e più gravedell’Augusto Pontificato diVostra Santità!A questa umilissimapreghiera polacco e del l’avvenimentoreligiosofinorapiùdoloroso mondocristiano,formino Polonia cattolica,conletremendeconseguenzechederivanoperlafededelpopolo civiltà. Sono dell’umile parere che la scomparsa della ai compiti di religione e di rammaricoperlacadutadellaPolonia,di paterno conunvotoperlasuarinascita la degnazione,Padre Beatissimo,d’inserirenellatantoattesaenciclicaunaparola anchenell’attaccamento allaSantaSede,abbia fede questopopoloe confortarlo nella secoli sidissanguavapressochéognigenerazionepolacca.Ondeconfermare ladebellatanazioneanchediquell’avita fede perlaqualelunghi a depredare già cominciano civiltà latina è ora in mano dei nemici della Croce, i quali e della bolsceviche, chemarciavanoversol’Occidente!Questobaluardodellacristianità sotto gliocchidichifupoiPio XI,disfacevanelmiracolodellaVistolaleturme nostritempi, lapotenza dellamezzalunasottoVienna,e ai a schiantare XI correva latremendadisfattadiVarna,Eugenio IVandavaa subire all’appellodiInnocenzo del calpestatopopolopolacco,ilquale,intempipiùprosperi,allachiamatadi Santità Vostra. Conqualeansialeggerannolostoricodocumentoi lacrimanti occhi sincerità versoilSommoPontefice. ilmondoattendelaprimaenciclicadella Ormai di tutti,avendomirai sacri interessidellafedeedobbedendoall’imperativo che con filiale confidenza depongo nelle mani di Vostra Santità. La scrivo all’insaputa Prostrandomi albaciodelS.Piede, chiedoumilmenteperdonoperquestalettera, (un’enciclicae perSi trattadiundocumentoimportante dipiùlaprima AAS cum ApostolicaSedehabentibus], 20octobris1939:AAS 31(1939),pp.454–480. COSIMO SEMERARO SDB 31(1939),pp.413–453.Versione italiana: il Papa abbiaesauditoinpienolerichiestefattedalPrimate di Polonia. che avrebbesegnatol’iniziodelsuoesilioduratoseianni ancora più dolorosa, l’aggressione della Polonia dell’Unione Sovietica, da parte invocare uninsperatosalvataggio,venneinveceraggiuntodaunanotizia dopo l’invasionedellaPolonia delT daparte primadellapubblicazione,fraPiopochi giorni XIIe il card.Hlond.Questi, ancora piùesplicitosesitienepoicontodelladrammaticaudienza,intercorsa a metà ottobre,magiàingestazionedalprecedente mesedimarzo–risulta 17] in Originale 16] polacca: loroimpegnoperlacausa deiduepersonaggie il particolare il rapporto Hlond a Pio XIIsubitodopolapubblicazionedell’enciclica,sottolineabene L’evidente diHlonde questa legamefragliinterventi enciclica–pubblicata come Leggendo attentamentel’enciclicasipuòchiaramenteosservare al popolopolacconellasuadisgrazia. tutto cuorelaSantitàVostra tenerezzeaddimostrate e amorose dituttelepaterne filiale lettera,nonadempiendoalgraditissimodoverediringraziarenuovamentee di a questacol vittoriosotitolodi«Ausiliatrice termine deiCristiani».Nonpotreiporre implori specialeprotezioneedaiutodallaReginadellevittoriedellafede,invocandola una raccomandazione inserita nella prima enciclica della Santità Vostra, che la Chiesa accolta religiosamentecompresae fervidamente In talicircostanzecomeverrebbe di Lepanto e ViennaChristianorum prende oggi un nuovo e gravissimo significato. come loebberopocheenunciazioniPapali. Accolta con sollievo e riconoscenza dagli salvare l’umanoconsorzio,dannoall’Enciclicaunagravità ed unsignificatodiattualità, nonché quell’indicazionesommamenteautoritativadei rimedifondamentalionde e rivelataopprimono l’umanità,quelrichiamosupremoallaeterna delbene, norma documento, cheèl’Enciclica«SummiPontificatus». Laesplicitaanalisideimaliche ringraziamenti, anchea nome dellaPolonia cattolica,perquelpreziosoe provvido Prostrato al bacio del S. Piede diumiliare alla Santità Vostra mi permetto i più devoti La lettera successiva (datata: Roma 30 ottobre 1939) inviata dal card. Ecclesiastici Straordinar, 660/39,telegramman.44). Roma”(ArchivioSegreto Vaticano,gravemente, decisoCardinaleArcivescovo partire fondoAffari Ordinario militareCastrenseferito molto inferioresenzavisibilesperanza ottenererifornimenti. difesa Varsavia LeopolideiRuteni,Luceoriarespintiripetutiassalticon(?) materialebellico quivio...credopresaLublino esercito continuastrenua incursione aerea.Dubitosepotrà fermarsi (?)segueinteroCorpoDiplomaticoultimatappapenosoitinerariosempreminacciato quartiere data 17settembre1939,talenotizia:“Frontiera trasferito Romania.IeriimprovvisamenteGoverno Si vedailconcitatodispacciodelNunziodiVarsavia checomunicaalcard.Maglione,in Cortesi Saint Siège...,op.cit.,vol.3,dopop.88. Pio XII e

A.S.S. in: Actes etdocumentesdu 1939Card.100;lafotodiquestaletteraèriportata il Prima te A ugust Józef Hlond : da ti 16 acquisiti e orient erzo Reich,venutoa Roma per amenti per ul teriori 17 . ricerche 23 CONFERNZE 127 24 CONFERNZE 127 ActesetdocumentesduSaintSiège ...,op.cit.,vol.3,pp.111–112. 19] 18] mentre l’UnioneSovietica puntavaallasuasovietizzazione; lapolitica di popolo polacco a una mera entità etnica e alla sua lenta germanizzazione, attraverso lacompletacancellazionedellostato polacco,lariduzionedel mirava inoltre alla definitiva dominazione della Polonia1939); la Germania erano contrarie al ripristino dei confini polacchi precedenti al settembre del similea quella precedenteal1939(soprattutto stato polaccoinunaforma lepotenzesiopponevanoconveemenzaallarinascitadello tutte e due neiconfrontidellaPolonia, e dell’URSS dalmomentoche della Germania specifico: sipuòparlaredialcunielementiincomunenell’atteggiamento perquelleconfinanticonlaPoloniaconflitto e soprattutto –uninteresse almondopolacco,cheriveste–perlepotenzecoinvoltenel particolare boratori sicollocanelcontestodelconflittomondiale,maconun’attenzione

Nei seiannidal1939al1945l’azionediPio XIIe dei suoipiùstretticolla- devotissimo obbedientissimofiglio. sensi diassolutasudditanzaedossequioreligiosoVostra Beatitudineumilissimo la Polonia e per dichiararecon me,mistimoquantomaifeliceedonoratodipotermi Santità Vostra del30settembre.ImplorandoumilmentelaBenedizioneapostolicaper allocuzionedella dell’Enciclica. Altrettantostofacendooracollatantoconfortante largamente inpatria,neicampid’isolamentoe tra l’emigrazionepolaccalaversione malattie.Midaròognipremuraperdiffondere attraverso lamiseria,famee le per salvareilpopolopolacco,condannatoanchesulpatriosuoloall’esterminio di beneficenza, che laSantità Vostra con Papale munificenza ha iniziato ed esercita attaccamento allaS.Sede,speciesevistelucedellemolteplicie grandiose opere del 30settembre[1939] allocuzione insieme coll’indimenticabile paterna enunciazione ufficiale e solenne, Polonia, colmeranno l’animo dell’infelice popolo di vera e soave consolazione. Questa della risurrezione e sull’auspicata di pronunciareespressamentesullatristesorte quelle parolesovranamentebenevoleedamiche,chelaSantitàVostra sidegnò del magistraledocumentolacausadellaPolonia apparenellasua veraluce,mentre gratitudinedallasofferentenazionepolacca.Infattisullosfondo e particolarissima della tranquilla convivenza dei popoli, essa viene salutata con speciale entusiasmo uomini dibuonavolontà,destinataa far pensaree cambiar dimentei perturbatori anche per la futura generazione di grande conforto nella Fede e nel tradizionale nellaFedeanche perlafuturagenerazionedigrandeconforto e nel come purein:Discorsie Radiomessaggi , vol.1,pp.325–329. Si veda il testo pubblicato il giorno dopo in: “Osservatore Romano”;cfr., dopoin:“Osservatore Si vedailtestopubblicatogiorno A.A.S. 18 , verranno primamenteapprezzatedaiPolacchi, verranno e saranno COSIMO SEMERARO SDB 19 31(1939),pp. 393–396; 22] 21] à la Seconde Guerre Mondiale Saint-Siège relatifsàlaSecondeGuerre 1981,negliundicivolumideibennotiActesetDocumentsdu il 1967e il mondiale–èstatoprovvidenzialmenteselezionatoe pubblicato,guerra tra dibattitosullaseconda perilperiodooggettodell’odierno – inparticolare il Papa e il Primatepolacco;nerisultatuttounmaterialedocumentario,che (enonmiriferiscosoltantoa quellerimandi, corrispondenze epistolari)fra diplomatiche e pubbliche, conlediversecapitali l’evoluzionedeirapporti chiesa locale,lasualottacontroviolenzadeglioccupanti,ledenunce dalla SantaSede,lasuaazioneindifesadeidirittidelpopolopolaccoe della che allorastavadevastandol’Europa. che assicurassero l’esclusione di altro grande conflitto paragonabile a quello consigliavano ladifesadelloStatopolaccoe la ricercadisoluzionipolitiche tedesca e sovietica inPolonia: precedentistorici, fattorireligiosie nazionali Segreteria diStato.Quest’ultimatemevaleconseguenzeunapresenza nel lavorodelcleroe dell’episcopato locale,dellenunziaturee della stessa e l’autonomia della suaChiesa: sono questi duepunti diriferimento costanti violenti entrambe lepotenzevenivacondottautilizzandomezziestremamente 20]

Per queste ragioni la Santa Sede difese l’indipendenza della Polonia È questo il periodo che più degli altri è comprensibilmente carico di nessi, È questoilperiodochepiùdeglialtriècomprensibilmentecaricodinessi, Alla luce di queste considerazioni appare più chiara la posizione assunta Su talequestionesivedanoleconsiderazionidelpadregesuita,incaricatodell’archiviodella tazione teatrale Der Vikar sagace e sorprendente disposizionepresadaPaolo VIdopola(anche questabennota)rappresen- e BurkardGraham, AngeloMartini Schneider:unabellaimpresadicuisiamovivamentegratialla Opera pubblicatapressolaLEV, CittàdelVaticano dal1967,e curata daigesuiti Pierre Blet,Robert (gennaio 1943-luglio1945),pp.539s, 582s-589,520–522,736. 1942), pp.83s,127–131,236–238,713;vol.9(gennaio-dicembre 1943),pp.235,411;vol.10 492–496; vol.7(novembre1942-dicembre1943),pp.287–289; vol. 8(gennaio1941-dicembre 6 (marzo1939-dicembre1940),pp.152,169–170,227–229,239–240, 260–266,271–275,373s, 1941), pp.72–73,77,389–398;vol.5(luglio1941-ottobre1942), 250–251,264–267,557;vol. 859–863, 866s,874,877–879,884–886,895s,900,910–913,917–921; vol.4(giugno1940-giugno 457–460, 496–498, 515–517, 568, 574–584, 589, 594–596, 671–673, 742–752, 777s, 818, 851–854, 148, 178–182,194–198,203–204,235–236,315–316,413,418–422, 429,432–435,450–452,453s, 1942–1945),pp.71–72,76–81,82–83,88–89,90,92–94,101–102, 1939–1941;secondaparte parte vol.1(marzo-agosto1939),pp.193s.,204–206,274,293,308s.;3(1939–1945:prima particolare: questirimandiallepaginedeivolumigiàcitati,e indei periodipiùdolorosidellastoria,forniamo intercorsofraquestiduegrandipersonalitàdellaChiesainuno approfondiretalerapporto vorranno nei vari volumi dell’opera, già citata, quello cheriguardalanostraquestione,sinergiafraPio XIIe il card.Hlond,ègiàrintracciabile L’iter per situazionedellastoriaChiesae,inparticolare, documentariodiquestaparticolare pp. 237–249. per laPolonia mondiale,in:“LaCiviltàCattolica”,n.113/2(1962), durantelasecondaguerra diPio XII Congregazione degliAffari Silenzie parole EcclesiasticiStraordinari,AngeloMartini, Pio 20 . XII e

il Prima te A ugust Józef del giovane autore teatrale (non storico!) Rolf Hochhuth, socio appunto Hlond Actes et documentes du Saint Siège ... : da ti acquisiti e orient amenti 22 per . ul teriori A vantaggio di quanti ricerche 21 . 25 CONFERNZE 127 26 CONFERNZE 127 25] 24] 23] contraddittoria e biasimevole essa presentata nel complesso come esperienza eroica e ammirevole oppure e meglio conosciuta,benchèleinterpretazioni sianoassaidiverse,essendo meglio edapprofondire diWitoldl’intervento Zahorskipresenteinquestovolumeaiutaa conoscere che si prolungano fino al 20 luglio del 1945 liazioni e arresti interpretato “esilio” dalla Polonia, pieno di affanni, peregrinazioni, umi Polonia (1settembre1939)finoaldolorososconvolgentee variamente dell’invasionedella almeno induefasi:laprimavadaidrammaticigiorni 26] anni diintensiscambipuntivistatraPio XIIe Hlond (unperiodoche fino alla morte diHlond,avvenutatreannidopo,il22ottobredel1948 fino allamorte appenaassegnatiallaPolonia, quelledinuoveneiterritori polacche e di delleantichediocesi non facilerisistemazioneamministrativae pastorale

Normalmente la prima parte di questo la primaperiodoNormalmente parte risulta la più studiata Anche questoperiodotrail1939e il 1948risultastoricamentearticolato A tal proposito,sivedalarelazionedelrettoredell’UniversitàCattolicadiLublino,Stanisław Storiche Salesiane”,n.36(2000),pp.63–73. pubblicato nelpresentevolumeinitalianoap.128(inpolacco 143),inoltremeritadiessere al mondodelleatrocitàcompiutedainazisti,in: Missione delcardinale AugustHlonda Roma, a Poznań praticheperilritorno nel1939e denuncia Saint-Siège …,op. cit.,vol.3,p.101. in:ActesetDocumentsdu im InteressederBefriedungdespolnischenGebietsnichtopportun” missbraucht, fahrendinderantideutschenPolitik zuwirken. SeineEinreisenachPolen ist daher letzte ZeitseinesAufenthalts inPolen imantideutschenSinnebetätigtundseinKirchenamtdazu nota consegnatadall’ambasciatoretedescoalcard.Maglione:“KardinalHlondhatsichbisindie pesanti e il rifiutoesplicitodelvistodirientroinPolonia. Cosìsiespresse,il17ottobre1939,inuna (1963), pp.313–325e IlVicario.dal padreAngeloMartini, Unatragediacristiana?,in:“LaCiviltàCattolica”,n.114/2 scritti propositogliarticoli diBerlino;sitengapresentea tal Piscator” del “teatropoliticoErwin Un periodocherisulta,peraltrogiàbenstudiato:cfr. ancheAndrzej vaticani, CiniselloBalsamo1999). les archivesduVatican, Paris 1997(trad.it.Pio mondialenegliarchivi XIIe la secondaguerra sullostessoargomentoconil volumePieritornava mondialed’après XIIetlaSecondeGuerre loscorso30novembre2009) a Roma diuntrentenniolostessoPierre Blet(morto A distanza Scholz, era,a sua volta,una reazionee una puntualizzazione alviolentoattaccodiFranzQuesto articolo del23maggio1997. delle CausedeiSanti)sulsettimanale “ecumenico”“RheinischerMerkur” pubblicatodaAmbroseEssera favoreall’articoletto diHlond (RelatoregeneraledellaCongregazione i territori occidentalie settentrionali assegnatiallaPolonia mondiale(2007). dopolaIIGuerra delle Diocesipromossadalcard. AugustHlondallabasedelle“specialissimaefacultates”per segnalata larecentetesidilaureaM. a cura diStanisław (1881–1948). Notesulsuooperatoapostolico. Basti pensare alle lettere di altissimi prelati tedeschi a Giovanni PaoloBasti pensarealleletteredialtissimi prelatitedeschia Giovanni IIcomereazionenegativa Il governo tedesco assunse da subito una posizione fortemente contraria al card. Hlond con giudizi contrariaalcard.Hlondcongiudizi tedesco assunse da subitounaposizione fortemente Il governo Anhang zurSeligsprechungKardinal Hlonds,in:KollektivschuldundVertreibung. Kritische Z imniak La vera storia e ilLa Vicario di Rolf Hochhuth, , LAS. Roma 1999, pp.63–73,e ancora lostessocontributoin“Ricerche , LAS. 24 ); lasecondafasevadalrientroinpatria,con COSIMO SEMERARO SDB R. R. 26 . Comunquevengaconsiderata,rimane G il ew ski Atti dellaseratadistudio:RomaAtti 20 maggio 1999, , Il fondamento giuridico della riorganizzazione Il fondamentogiuridicodellariorganizzazione Il cardinale August J.Hlond,PrimatediPolonia id., n.115/2(1964),pp. 437–454. D uczkowski , Stanisław 23 – sono sei Z imniak W 25 ilk . - , , 29] 28] lo stessoPontefice dichiaraneiconfrontidelcardinale ilpesodell’affidabilitàche e sottolinea prima udienzafrailPapa e Hlond, dellaPolonialibertà allaletteragiàcitata rimandanocertamente e del dirittoalla 20 ottobre1939,dovesiparlaespressamentedelmartirio che sitrovanellaprimissimaenciclicadiPio XII,Summi pontificatus, del giudizi allora espressi.L’espressione contenuto diquegliincontrie dei del unaparte indirettamente, ciautorizzanoperilmomentoa ipotizzare come regolarsi del fondoPioche avrannolapossibilitàdiconsultarelecarte XII,sapranno studiosi, l’udienza,cipiacerebbesaperedipiù...I futuri che determinò prima delrientroinPolonia), dellequali,però,oltrealladatae all’occasione dall’ItaliaperlaFrancia;prima dellapartenza quelladell’8lugliodel1945, 21 settembredel1939;successivo30settembre;7giugno1940, per esempioallequattroudienzeprivatefrailponteficee il cardinale(del consultabili: mi riferisco che risultano anzi abbondanti e, almeno in parte, lefontiperl’esame di questo periodo, Cristianità. Nonmancanocertamente in Polonia, standoquindisempreinstrettocontattocolcapostessodella delle responsabilità ecclesiali primaziali destinato ad occupare il vertice diuncardinaleHlond ciata conl’operascrittoria,diplomaticae pastorale un’esperienzadolorosae drammatica, profondamenteintrec- certamente 27] attenzione) da una seconda, di appena un mese (e la data merita una certa 1945. Cifuinnanzituttoun’udienzail23novembre del1946,seguita,dopo Polonia senzatenerecontodegliincontriavvenutiil30aprileel’8luglio periodo, bentreudienzeprivateconcessedalPapa alcardinale Primatedi fra Piotema dei rapporti XII e Hlond. Sono invece da segnalare, in questo lunga listadiurgenzein sede, potrebbeapparireprivadilegamicolnostro umana delcardinaleHlond:datal’esiguitàtempo,solotreanni,e la

Appartiene naturalmentea questoAppartiene dell’esperienza periodol’ultimaparte Non mancano già adesso alcuneevidenti testimonianze che, almeno Si consigliadirileggereilframmento citatoconfrontandoloconlaprecedentenota15. Vedi precedente nota16. materiale documentalecheerariuscito a trovaree recuperare). Stanisław don Stanisław Rokita, don Leopold dei salesiani del salesiano Antoni Baraniak, poi arcivescovo di Poznań,alle carte come a quelle fra i documenti deifedelisegretarispeciali,accompagnatorie primi biografidelCardinale(penso Pontefice “ (penso alle carte del Pio XII,anchealtre fonticontemporanee,strettamenteconnesseconlapersonae l’opera (prot.n.1808),op. cit. De CausisSanctorum presentinellepagineintroduttivein:Congregatio maggiorapprofondimentoi riferimenti e per Bemerkungen einesZeitzeugen,Frankfurt a.M.1995, pp.221–251.Sivedanoopportunamente Ritengo utile suggerire di aver ben presenti, oltre le carte inerentidirettamente la persona di Ritengo utile suggerire diaverbenpresenti,oltre lecarte Pio XII e K osiński, che dal 1967 ha raccolto in più volumi dattilografati,

il Prima 27 . te A ugust Józef T ardini”, “Maglione”, “Orsenigo”), come quelle probabilmente presenti Hlond asperlik e, in particolare, del salesiano docente di storia, don Kasperlik e, in particolare, : da ti acquisiti e orient amenti per ul 29 . teriori Acta Hlondiana, tutto il ricerche 28 e alla e alla 27 CONFERNZE 127 28 CONFERNZE 127 30] Roncalli del 28 gennaio del 1941 al cardinale Maglione, Segretario di Stato: area diricerca.Rimanecomunqueemblematicalasimpaticalettera Hlond-Roncalli,chesperopossacostituireinfuturoun’ulteriore carteggio al momento, non si conosce nédel l’entità, né l’effettiva conservazione a Poznań nel1929e che tradilorocifuunoscambioepistolare;purtroppo, Pacelli – è noto che il futuro Giovanni XXIII fu cordialmente ospitato da Hlond con l’arcivescovoAngeloRoncalli,chenel1958succederàproprioa Eugenio con Pio diHlond XII,novemesiprimadellamorte modalitàdiquestoincontro,destinatoadesserel’ultimo e le i contenuti utilee interessante quella del9gennaio1948;saràparticolarmente conoscere Laterzaudienzafu gli augurinataliziaisuoifedeliinPolonia e all’estero. Vaticanacapiterà ancoraunavoltanellasuavita–dipronunciareallaRadio anche cheallavigiliadiNatale,ilcardinaleavevaavutoprivilegio–gli diNataledellostessoanno.Siricordi sapore “familiare”,proprioilgiorno per oraa due esempi:l’amiciziadilungadatae la diHlond corrispondenza che hannosegnatoilfuturocorsodituttalastoriadellaChiesa.Milimito successore diPietro, ulteriorielementirelativi a personaggi e avvenimenti cheleganoilPrimatediPolonia rapporti e il dettagli dellasintoniae dei È attraverso lo scavo documentario che potremo forse conoscere ulteriori

al riunirsi per cerimonie religiose: mantengo ottimi rapporti coll’Ambasciatore, al riunirsipercerimoniereligiose: mantengoottimirapporti vado piùin lá... Li seguo nei loro movimenti: concedo le richieste facoltà quanto anche materialmente come hofatto in qualchecaso: ma non aiutarli, se occorre moltoinclinatoinnomedellaSantaSedead miamostrarmi daparte opportuno essere, a loro modo,l’avveniredellaPolonia, e sono tuttiunpo’abbottonati,reputo chi meno, ciascuno reca con sé un suo secreto che si riconnette con ciò che dovrebbe numerosi, attesa la dispersione violenta a cui si vedono sottoposti. Siccome, chi più, mia lontanaletteramiscrivedaLourdescheoraquestipolacchi sarannoanchepiù e aiutare. L’E.mo Altripreferìpassareinosservato. Card.Hlondrispondendoaduna ora qua, ora là. Mi misi sulle loro tracce. Alcuno si lasciò prendere ora a gruppi, l’impressione dianimesantedelPurgatorio cheapparisconoe spariscono, orasoli potei avere altre notizie. A dir vero questi bravi sacerdoti polacchi mi hanno lasciata Circa glialtrisacerdotipolacchichegiàsitrovavanoinRomanianonebbie non dell’Università CattolicadiLublino. (siamo sempre nel 1948) del dottorato Un’udienza privata, nella quale probabilmente gli avrà accennato anche dell’imminente conferimento Linee conclusive COSIMO SEMERARO SDB e da parte della Facoltàhonoris causa da parte di Diritto Canonico

ive prospett di 30 . ricerca disponibile materiale inciso della Radio Vaticana)disponibile materiale inciso della Radio fa poi riscontro una ricca Acta ApostolicaeSedis, inedito, siaquellopubblicatoneigiàcitatiActesetdocumentse negli bondanza delmaterialedocumentario(siainquelloancoragranparte resiaccessibili.All’ab- ne emergerannomanmanochegliarchiviverranno diPiol’opera e lafiguraaltrettantocomplessee articolate XII. suoipossibililegamicon poliedrica comequelladiAugust J.Hlond e sui siano ampiee numerose leulterioriprospettive diricercasuunafiguracosì Vaticano II del1946,diStefanWyszyński:12 maggio protagonistadelfuturoConcilio dall’esemplare letteratura critica,comeèegregiamenteattestato,almenofinoal2002, 34] 33] 32] In: 31] i quali lapresenzae l’attività diEugenioPacelli progredisceconincidenza pubblicazioni riguardantiilpontificatodiBenedettoXVe di Pio XI,durante di indagine.Oltreaicitatiinquestocontributo,ritengoutililariletturadelle potrannocontribuireadallargareilcampo direttamente o indirettamente a talpermettiamo propositodiribadireo segnalare nuovepubblicazioniche e di convergenzadivedutetraHlonde Pio XII? comeèfacileipotizzare,diun’intesa di Hlond?Oppurefuancheilfrutto, valorizzazionediunsacerdotecomeStefanWyszyńskie la fuforseopera minante nelconclavedel1978perl’elezionediGiovanniPaolo II.Lascelta

Per qui; ma tanto basta a rendersi fermarsi adesso occorre conto di come il a vescovo, L’altro dallasceltae consacrazione esempioèofferto circostanze, parecheciòbastialdoveredellacarità. personaledell’Ambasciata:ma,salvomigliorconsiglioe nuove col Consolee col Le fonti documentali di riferimento non mancano, e altre certamente certamente Le fontidocumentalidiriferimentononmancano,e altre XI etl’opinion1922–1939,Rome1991;ilgiàcitatoOttavio Come giàsegnalatoall’iniziodiquestolavoro,nelvol.I,dellacitata Positio tuttoilcap.8(dap. 683 Pie XI.Actes duColloquedeRome (15–18mars1989),Rome1996;Marc utili in vista di unaindirettamaggioreconoscenzadi dati suPio XII, peres.: Achille Ratti.Pape riletturadipubblicazioniprecedenti perrecuperaredati Pie XI(1857–1939) , Paris 2004, e una Città delVaticano 2009;inoltre,siconsigliaun’altrapubblicazionedelgiàcitatoautore:Yves solitudine diunpapa,T braio 2006), 2000), diapparatobibliografico. a p. 738)costituiscegiàunpreziosoe validissimosupporto di Stato,AmletoCicognani. Segretariato conciliare“De Concilii Negotiis extra ordinem ”, presiedutodallostessoSegretario Partecipò, insieme al card. Siri e al card.Montini,almenoallaprimasessionedelnevralgico Partecipò, insieme alcard.Sirie al Segnalo lepiùrecentiacquisizioni:Pio XIe il delConvegno(Desio,10–12 febbraio suotempo.Atti Actes etdocumentesduSaintSiège…,op.cit.,vol.8,pp.83–84. Pio

a cura diFranco XII e 32 , e, come è ormai ampiamentericonosciuto,presenzadeter , e,comeèormai

il a cura di Franco a cura Prima Saggio dibibliografiaragionataredattadaS.Zimniak te A C ugust Józef aja orino 2007;1929–2009.OttantaannidelloStatodellaCittàdelVaticano , ni , Desio2000;Pio XIe il delConvegno(Desio,10–11 feb suotempo.Atti - come pure ne “L’Osservatore Romano” e nel già come purene“L’Osservatore Romano”e nel C ajani Hlond , Desio 2006; Emma : da ti acquisiti e orient F a ttorini C amenti 31 a v alleri , per Pio XI, Hitler e Mussolini. La La Pio XI,Hitlere Mussolini. , L’Archivio dimons.Achille ul teriori A gostino ricerche , Le pape PieLe C 33 h iron . Ci 34 ; - , 29 CONFERNZE 127 30 CONFERNZE 127 35] o avvenimenti connessialsuopontificato riferimento diretto(almenoneltitolo)conPio XII,riguardanopersonaggi anche unadelle speciale pubblicazioni cernita che, pur non avendo un riguardanti Pio XII tamente o indirettamente attenzionemeritalaletturae l’analisi dellepubblicazionidiret- particolare 36] tra Sofiae Roma, 1925–1934,Genova1989;Roberto Mi riferisco alle pubblicazioni tipo: Jan Les carnets ducardinalop. cit.,e infine, carnets AlfredBaudrillart Les EcclesiasticiStraordinaridegli Affari duranteilpontificatodiPio sollecitudine…, XI,in:La Lucia (1917–1989), Paris 2009;Andrea et pasteur,Paris 2003e,dellostessoChenaux, L’Eglise catholiqueetlecommunismeenEurope Oltre alleultimepubblicazionidiPierre Blet,giàcitateinquestocontributo,sivedano:Emma 2002–2003 cheabbraccianoilperiododal13aprile1925al19novembre1935. Alfredo controversie e verità storica,Milano2002;ilgiàcitatovolume Pio XII.L’uomocontroversie e verità pontificato e il Il silenziodiPio XII.Papa Pacelli difrontealNazismoe alla persecuzionedegliebrei:accuse, C 1929, Milano 2007; Hubert Matteo L. mondialee Shoahguerra , Milano2000;Michael F Angelo Ratti…, op. cit.; Carlo , a cura di Alberto di Alberto vaticana (1902–1972),a cura Chiesa, uniti allafiguradiPio XII: Città del Vaticano 2006); sempre utili possono essere anche le biografie di personaggi intimamente 2006; Giuseppe Rappresentanze e rappresentanti pontificinellasecondametàdelXXsecolo,CittàVaticano 1998; GiovanniBattista 1944–1958 [SantaSedeneiconfrontidellaPolonia e dei polacchineglianni1944–1958], K Vicario diRolf Hochhuth,“LaCiviltàCattolica”,n.115/2(1964),pp.437–454.Inoltre:Ilse-Lore Una tragediacristiana?,“LaCiviltàCattolica”,n.114/2(1963),pp.313–325e mondiale,“LaCiviltàCattolica”,n.113/2(1962),pp. 237–249;durante lasecondaguerra IlVicario. gesuitaAngelo delbeninformato articoli Würzburg 1983;utilii vari Roma 1988) e i ricordi di Pascalina C T sotto più aspetti: per es. la classica biografia del più fidato collaboratore del papa, Domenico (1876–1958). Inoltre,sempreutilerisulteràlariletturadipubblicazioni,giàdatate,masignificative C di Weimar, Bologna1992;Giovanni pp. 493–507;Diego Venini, diFranco collaboratore di Pio il grande. Diari1923–1939,a cura Orsenigo: nunzio apostolico in Germania, 1930–1946,Milano1997;Luigi Orsenigo: nunzioapostolicoinGermania, XII, “LaCiviltàCattolica”,n.109/4(1958),pp.233–246;Silenzie parole diPio XII perlaPolonia a ardini onop ajani a ornwell ttorini sul a , Besana Brianza 2004; Francesca a C Paderborn 2006;Michael , tzki , eci Domenico Tardini (1888–1961).L’azione, dellaSantaSedenellacrisifra le dueguerre M Pio XII,CittàdelVaticano 1960(datenerpresente inparalleloallapubblicazionediCarlo Roma 2002;AngeloDell’Acqua:prete,diplomatico, e cardinale alcuoredellapolitica O , , Germania e SantaGermania Sede:lenunziaturediPacelli e la tralagrandeguerra Repubblica artini , , N tt The Hitler’s Pope. ofPiusThe Hitler’s ThesecretHistory XII,London2000;Margherita Eugenio Pacelli. Pius XII.KindheitundJugendinDokumenten,Salzburg-München1974. Il papanondeveparlare.Chiesa,Fascismo e guerra d’Etiopia,Roma-Bari2010;John apolit a viani , Gli ultimi giorni diPioGli ultimigiorni XI,“LaCiviltàCattolica”,n.110/4(1959),pp.236–250; D , ano Pio XI e i suoi SegretaridiStato,in:Pio, XIneltrentesimodellasuamorte Pio XIe i suoi e M , W Pio e pace XIItraguerra , Roma2002;Philippe archi C olf N onf a s , a , Klaus lli alonieri Francesco Le nunziature Apostoliche dal1800 al 1956,Roma1957(rist.anast, Le

R o cca U H T nt a , ornielli L D semann Pio XIvistodavicino, Cinisello Balsamo 1993 ( T ehn e COSIMO SEMERARO SDB M rbur i C Ż L iccoli e D on rt e a oni ryn ge ell , , , M eg Pio XII,EugenioPacelli, unuomosultrono di Pietro, Ich durfte ihm dienen. Erinnerung amPapst ihmdienen.Erinnerung Ich durfte Pius XII, , Milano2009; Pio XII.Ilpapachesiopposea Hitler r a , , elloni , EugenioPacelli. derKircheinDeutschland DieLage , li

Stolica Apostolska wobec Polski i Polaków w latach Il cardinale AlfredoOttaviani,carabinieredella S I dilemmi e i silenzi diPio XII.Vaticano, e i silenzi I dilemmi seconda a no alda F e , l , Bologna2004;MonicaM. Accanto aiPapi, Roma1972;AntonioG. dcam , Obbedienza e pace. Il Vescovo A. 36 R p . egoli , Pio XIIundDeutschland,Göttingen2000; 35 , – a tal propositoconsiglio –a tal a cura diPaul Il ruolo dellaSacraCongregazione Il ruolo M C artini hena C ux B , hristophe ogliolo Il pontificatodiPio , B Pie XII.Diplomate La vera storia e il verastoriae il La iffi , Mons. Cesare , orino 1957 , vol.3,Paris Il cardinale G. Roncalli M Warszawa archione F ilip a zzi 1 ); , , con Pio XII. che interessinoanchelavitadelcardinaleHlonde,quindi,ilsuorapporto “questioni” e le agevolmenteinprimopianoi “nodi” grafico, porterebbe futuro ulterioreavanzamentodellericerchesutalequestione. inquesto contributoperun orientamentiofferti poco, lesuggestionie gli coppia Pio XII-Hlond.T studioso non polacco), rimane poco o quasi nulla in riferimento alla nostra segnalate (tra le quali quelle mancano non purtroppo accessibili a uno Come èfacilenotare,standoalmenoaititolidellepubblicazioniappena Un tentativodiindicetematicotalericcoe articolato materialebiblio- Roncalli, unavitanellastoria,Milano2006. V Memorie, Milano1965;GiovanniBattista Cento, 1883–1973. Dal focolare domestico alla porpora, Roma1983;Giuseppe i a n , Brescia1986(soprattuttoilvol.2), e infine Marco Pio XII e

il Prima te A ugust Józef utto questo,dunque,miparegiustifichi,e forse non Hlond : da M ti ontini acquisiti , Lettere aifamiliari(1919–1943),a curaLettere diNello e orient R on ca lli amenti , Giovanni XXIII. Angelo Giuseppe GiovanniXXIII.AngeloGiuseppe per ul teriori ricerche D a ll a

T orr e , 31 CONFERNZE 127 32 CONFERNZE 127 R cji, czylisłużącalepszemu zdefiniowaniulubsilniejszemuzaakcentowaniu się doprezentacjiaspektów najściślejzwiązanychz problematyką konferen - ograniczająca użytecznych dlajejprzebiegu ustaleńbadawczych:pierwsza, prezentacji możliwe dwie do zasadnicze przyjęcia formy i zaakceptowania w której obydwómprzyszłodziałać. K nie tylko osobowościtychdwóchwielkichpostaci,alerównieżstanowiska być uznane,zaniezwykleważnedlalepszegoi pełniejszego zdefiniowania więcej,winno porównaniemożeokazaćsię,a nawet osobowości, których złączeni wzajemnym,bardzospecyficznymstosunkiem, stanowiądwie towej”, jaktozostałozaznaczonew podtytulekonferencji. wojny świa- rocznicę wybuchu drugiej wojny – w siedemdziesiątą i zimnej „wielkichw obliczu konfliktów wojny światowej minionej epoki – drugiej i pogłębienia refleksji tłemdziałalnościpolskiegokardynała nadhistorycznym Hlonda. Przedstawienietychrelacjiwydajesiękonieczne dla PAN w grudniu 2009 ościoła wobec najważniejszych, wspomnianych powyżej, zagadnień epoki, ościoła wobecnajważniejszych,wspomnianychpowyżej, zagadnieńepoki, W kontekście tej, poświęconej kard. Hlondowi, konferencjiW kontekście wydają się Józef Hlond, odpowiedniopapieżi kardynał, Eugenio Pacelli i August zatorów konferencji, któraodbyłasięw rzymskiej StacjiNaukowej można bynawetrzec–z konieczności, zasugerowaneprzezorgani- zdają sięstanowićzagadnienie,któregopodjęciezostałosłusznie, e l acje

m ię d zy r., a która poświęconabyłaosobiei działalności kardynała

p a pi e ż em

Uwagi

P ius em X wstępne II

a

k a r d yn ałem A u g ust em J óz rekonstrukcji rekonstrukcji e f em H lon dem , kusić się o dokonanie syntezyposzczególnych kroków prowadzącychdo kusić sięo dokonanie pełniejszego obrazurelacjiłączących,a niekiedydzielących,obiepostaci. Pacellego i Hlonda w celu uzyskania,a przynajmniej podjęciatakiejpróby, dyskusji związków nadredefinicjąnatury łączących epoki”) i wznowienie wielkichkonfliktów trzymania siętematukonferencji („Hlond w obliczu zaproponowałemodstąpienieodograniczeńchronologiii ścisłego z tym osobistychdecyzjitandemuPacelli-Hlond. W związku ustaleń w zakresie przyczyniasię,możenawetznacząco,dopotwierdzenia pewnych a wręcz ogólnienakreślonegotematu, wego), mieścisięonojeszczew ramach wydarzenianauko - pogłębieniezawszeprzecieżstanowio wartości (a to pogłębienia stanu badań nad obydwiema wielkimi postaciami K się do blematyki uznając, że oprócz korzyści płynących z przyczynienia XII i kard.Hlonda. i zakresu orazocenęznaczeniatego,cołączyłostanowiskai poglądy Piusa ścisłej problematykidanychumożliwiającychdokładniejszepoznanienatury kontekstu tej pochodzącychz rozległego i wszelkich źródeł, informacji konferencji, a zwracająca uwagęnapotrzebęwykorzystania i uwzględnienia domie wykraczająca poza chronologiczne ramyzakreślone przez temat badawczego,świa- i druga, którastanowiłabypróbęposzerzeniaspektrum kwestii, stanowisk obydwóchwielkichprotagonistówwobecporuszanych podstawowy przedmiot badań; jego przybliżenie może jednak, jak już okresunastępnego–stanowiącego powiązanyz wydarzeniami i słabo Czas tenmożnanazwać „przygotowawczym”.Pozornie jestonoddalony do I. 1948r.Hlonda, 22października Pacellego, 2 marca1939 r., wraz ze śmierciąkard.Augusta i kończy Józefa Wreszcie trzeci,ostatniokres,rozciągasię od inauguracjipontyfikatuEugenio 1927r.skiego z20czerwca orazuczestnikami konklawe marca1939r. z 2 sąjużczłonkamikolegium jeden i drugi kardynal- jest okresem,w którym przez Pacellego orazwyniesienieHlondadogodnościkardynalskiej.Drugi szych okresówchronologicznych.Pierwszy poprzedza objęciepontyfikatu dalszych badańz tymi,którzyzechcątęproblematykę pogłębiać. szym artykule orazo podzielenie siępewnymisugestiamicodokierunków opracowania w porządku w poniż chronologicznym problematyki zawartej - O

Poniższe studiumprezentujei rozwija tematw obrębie trzechnajważniej- Utwierdzenie się w tym podstawowymwyborzesprawia,żemożnapo- Utwierdzenie sięw tym pro- podejściedoporuszanej swychwybrałemdrugie W rozważaniach godnośc kres

p o p i

rzedza kardynalsk PIUS XII i PRYMAS A j ący

p ugust Józef i ontyf e j

A ugusta i Hlond kat

E . st J ugen aN badaŃ i ózefa i o H P Postula londa acellego ty badawcze

i

wyn i es i ościoła en i e

33 CONFERNZE 127 34 CONFERNZE 127 2] 1] macji kulturowej delikatnych okresów ich for z najbardziej dwiema postaciami w jednym pomiędzy lepszej analizy źródeł zbieżności i rozbieżności badań w celu przyszłym badaczomszerokie poledopopisui otworzyć możliwościnowych badaniach.Okresten mógłbynatomiastprzynieść w dotychczasowych wydają sięniewystarczającodokładnieprzeanalizowanei wykorzystane natesamezajęcia i nie pieskiego UniwersytetuGregoriańskiego,chociażniew tym samymczasie postaci. Wspólne nazajęciaPa - doświadczeniazwiązanez uczęszczaniem uzasadniające próbyzasugerowania„biograficznejrównoległości”obydwu przed przyjęciem święceń kapłańskich, można wysnuć pewne przypuszczenia dzialności publicznejprzezobydwietewielkiepostacieK zadańi przyjęcia pierwszych charakteru, odpowie- zagadnień: formowania przeprowadzićdodatkowewarto badaniaw zakresie trzechnastępujących ficznych) dotyczące rodziny, pochodzenia,dzieciństwai okresu dorastania, - sięopracowaniachbiograficznychi hagiogra w powtarzających i opisane życia i działalnościobupostaci. sytuacji i kontekstów pojawiających się przy analizowaniu kolejnych etapów z punktu widzeniadokonywania pewnychustaleńi należytego rozumienia wcześniej wspomniano,okazaćsięprzydatne,wręcznawetniezbędne,

cych tedoświadczenia.Więcej posiadamynatomiastnatematwykształcenia informacji młodego a później od1907 a później otrzymał w Wiemy naprzykład, żeHlond,przynajmniejdo1909 2008, [w:]Pio XII.L’uomo …,op.cit.,s.213–237. na wydzialeprawaw 1902 1899,obroniłdoktorat duchownego Pacellego, poprzyjęciuświęceń kapłańskichw roku który Hlonda odsyłamdo:Saggiodibibliografiaragionata,[red.]S. badańdotyczącychpostacikard. bibliografii,źródeł i stanu 4.11.2008–6.01.2009). W zakresie pod patronatemPapieskiego K pontificato (1876–1958),CittàdelVaticano 2008,s.184–196(katalog wystawyzorganizowanej dopostaciPiusa XIIpor.:W odniesieniu Philippe Seminarium św. 1894)i Rzymskiego Apolinarego. studentem Gregoriany(przynajmniejw roku swojegoprzygotowaniadoposługikapłańskiej byłkolejnow trakcie uczniemCollegioCapranica, 1897 dolipca1900 biograficzne praca:Giovanni XII, oprócz znanych już publikacji biograficznych, może okazać się przydatna uzupełniająca dane etfamasanctitatis,T super virtutibus Salesianiae ProfessietFundatoris Societas[sic!]ChristiproEmigrantibus(1881–1948).Positio Hlond S.R.E.Card., Arch.MetropolitaeGnesnensisetVarsaviensis PrimatisPoloniae Societatis (prot.n.1808),Varsavien.Sanctorum DeiAugustiJosephi BeatificationisetCanonizationis Servi Jako młody salezjanin Hlond uczęszczał na zajęcia tego prestiżowego uniwersytetu od października Jako młodysalezjaninHlonduczęszczałnazajęciategoprestiżowegouniwersytetuod października Już na podstawie analizy informacji z okresuJuż napodstawieanalizy informacji studiówuniwersyteckich,tuż Pomijając wiadomości i dane biograficzne(skądinądjużdobrzeznane Pomijając wiadomościi dane Krakowie w 1905 r. weLwowie.Niestetydotychczas brakuje sprawdzonych danychrelacjonują- r. i obronił tam pracę magisterską z filozofii, natomiastmłodyEugenioPacellir. tampracęmagisterską z filozofii, i obronił 2 . I tak, bardzoprzydatnebyłobywyjaśnieniekwestiinp. . I tak, r., pracującjużodroku w C 1 r., kontynuował studianaUniwersytecieJagiellońskim w a , dostarczalicznychwskazówek,które,niestety, st omitetu Nauk Historycznych, Vaticano,omitetu NaukHistorycznych, BracciodiCarloMagno, aldo , Alfredo COSIMO SEMERARO sdb . 1, rozdz. 8, s. 683–738; natomiast w odniesieniu doPiusa . 1,rozdz.8,s.683–738;natomiastw odniesieniu T uzi L , evill Bibliografia delleoperesuPio XIIdal1958al r., jużpoprzyjęciuświęceńkapłańskich,które K ongregacji NadzwyczajnychSpraw K ain , Chronologia, [w:]Pio XII.L’uomo e il Z i m ni a k Congregatio de Causis , [w:]CongregatiodeCausis ościoła. Krakowie, ościoła - 3] cechami i umiejętnościami. niemieckiego. MłodyprałatPacelli równieżbędzieodznaczał się podobnymi kowane przez Hlonda na obszarze Austrii, czy jego dobra znajomość języka wskażmy w skrócie, naprzykład,opatrznościowe„posłuszeństwo”prakty zakonne; niebrakuje jednakciekawychzbiegówokoliczności, są, którymi ksiądz salezjanin August Józef Hlond wykonuje zwykłe, typowe czynności ksiądz diecezjalnyEugenioPacelli otrzymujezadaniaz i ludzi z którymi przyszłoimsięspotykać.Istniejątuwyraźneróżnice:młody gażowanie i zajmowane działania,urzędy stanowiska,geograficzne obszary poledodokonaniaobszerne dalszychporównań:zwróćmy uwagęnazaan- politycznych orazduszpasterskich. zywania znajomościi przyjaźni, sięichpoglądówspołecznych, formowania środowisko uczelniane,w jakim sięznaleźli,dostarczałow zakresie nawią- lub naktóremieliobowiązekuczęszczania,czywreszcie,jakichimpulsów ustalenie, którewykładyi seminaria akademickiezostałyprzeznichwybrane wpłynęli nakształtowanie sięichosobowości.Bardzoprzydatnebyłobytu zwłaszcza z dydaktycznego punktu widzenia, i którzy w największym stopniu wywieralinanichnajwiększy wpływ,wyjaśnienie, którzyz wykładowców podręczników i skryptów, korzystali dwajmłodzistudenci,oraz z których swoim wyboremnapapieżaustaliłonwspółrzędne współpracyzarówno jest nim Jego Świątobliwość Papież Pius Jeszcze przed XI, Achille Ratti. znaczeniu dlaobydwóch: należypodkreślićfakto kluczowym i Hlonda r. Śląska w 1922 -węgierskiej w 1919 r., a następnie Administratorem Apostolskim Górnego w Bawarii, a Hlond, przełożonymsalezjańskiej prowincjiniemiecko najpierw - r. Stolicy Apostolskiej:Pacelli w 1917 zostajearcybiskupem i nuncjuszem i działalnością otrzymują prestiżowenominacjeściślełącząceichz życiem obydwaj sięciolecia XXwieku doschyłku lat20-tych,tookresw którym te „same”lokalnewładze:byłbytoczystyprzypadek? porównawczej analizie,działania,kontakty i wyróżnienia przyznawaneprzez . instar participantium (prot. n.1808),op.cit.,s.103. Slesia Polacca dal17Dicembre1922alNovembre1923,[w:]CongregatioDeCausisSanctorum Por. w tej kwestii interesującesprawozdanieRelazione sull’AmministrazioneApostolicadell’Alta latach objąćstanowisko sekretarza. jakonajpierw referent( minutante), a następnie, odroku 1911,jako jejpodsekretarz,abypotrzech W tym szczególnym zestawieniu biograficznym dotyczącym Pacellego W tym dzie- Okres rozciągającysięodostatnichzłowróżbnychlatdrugiego Na tenokresprzypadająrównież,nigdywcześniejniepoddawanegłębszej Okres tuż po otrzymaniu przez obydwu święceń kapłańskich otwiera PIUS XII i 3 i w tym samym roku Protonotariuszem Apostolskim i w tym PRYMAS A ugust Józef Hlond . st aN badaŃ i Postula ty K badawcze urii, natomiast młody urii, natomiastmłody ad - 35 CONFERNZE 127 36 CONFERNZE 127 7] 6] 5] 4] pontyfikatuPiusa XI(1922–1939) większym stopniu,z okresu lat pontyfikatuBenedyktaXV(1914–1922)oraz,i w jeszcze z ostatnich się w dokumentomdostępne, „ustępująpierwszeństwa” i materiałom znajdującym zwyklełatwiej konsultowania: materiałylokalne,osobowei peryferyjne, kolokacjęzmieniają swojąpierwotną źródłai dokumenty przeznaczonedo Benedykta XV swojej podróżydoPolski Józefem Hlondem, którego osobiście poznał w Wiedniu w 1918 obiecującymsalezjaninemks. Augustem i równie Pacellim, jaki młodym prałatemSekretariatuStanu,biskupem Eugenio i obiecującym z młodym wprost i jasno podkreślałi oceniał ichzasługii zdolności, odnaleźćmożna T stosunkowo niedawno,bow roku 2006,udostępnionezostałybadaczom. o przedewszystkim w zbieżności zależnościi odniesień dopapieża,który

Do prześledzeniadziałańpodjętychdlawywiązaniasięz tego zadaniadyplomatycznego, pierwszego Por. ostatniebadaniaprzeprowadzoneprzezPapieski K Rzeczywiście w Wiedniu „z racji prałatAchilleRatti, niezbędnejdyskrecji”,byłgościemsalezjańskiej nas tematem zaleca się szczególnie zawarty w tymnas tematemzalecasięszczególnie zawarty tomie artykuł: Giorgio Libreria EditriceVaticana (dalej:LEV),CittàdelVaticano 2010,s.484.W związku z poruszanym przez distudio,CittàdelVaticano delConvegnoInternazionale archivistiche. Atti 26–28febbraio2009, w opracowanym sollecitudine ecclesiale przeze mnietomie:La di Pio XI. Alla luce delle nuove fonti (1918–1921). Inventario,[red.]Germano Ottavio dokonująca streszczenia całegowykorzystanego materiałuarchiwalnego,zebranegow publikacji: możeokazaćsiępraca młodemuprałatowi,szczególniewartościowa które powierzonow Polsce Louvain-la-Neuve-Città delVaticano 2009,[red.]Jean-Pierre nonce danslaPologne papautècontemparaine(XIX–XXsiècles),Leuven- renaissante,[w:]La Hlondowi na ołtarzeprzezJanaPawła II.I w końcu 13marca1919r. władzecywilnemiastaWiedeń przyznały Ziwilverdienste weiterKlasse).T cesarza Austrii i króla Węgier KarolaI (1887–1922) Wojennym Krzyżem 2-Klasy(dasKriegskreuzfür A 5 maja 1918r., zostałwyróżnionyprzez gościłkard.Rattiego, tj.wtymsamymmiesiącu,którym vom Roten KreuzmitderKriegsdekorationw dowód uznaniazasługo charakterze humanitarnym. został odznaczonyprzezarcyksięcia Franciszka Salvatoraorderemdas Ehrenzeichen 2ter Klasse salezjańskiej, wystarczyprzypomniećże(w rok powizyciePacellego w Wiedniu) 10stycznia1916 r. zjańskiego”. Napotwierdzenie wielkiego uznania, jakim się cieszył Hlond jako przełożony placówki zakładu salezjańskiego,byłtakżeredaktoremnaczelnymniemieckiegowydania„BiuletynuSale- i Włochy 23majadowojnyjednakprzystąpiły. NatomiastmłodyHlond,sprawującurząddyrektora misją zapobieżenia przystąpieniu Włoch do wojny. Nie przyniosła ona oczekiwanego rezultatu przypomnieć, żejużjako młodyprałatPacelli zostałwysłanyw styczniu 1915r. doWiednia z delikatną aitotalitarismi, Cinisello Balsamo (Milano)2006, s. 97. Warto miejscu e dell’opposizione w tym na temat kraju, do którego ten się udawał”: Yves przeczytać w jednej z ostatnich biografii, dostarczył „wizytatorowi apostolskiemu użyteczne informacje toonrównież,jakmożna wspólnoty zakonnej, którejprzełożonymbyłks. Hlond.Z pewnością Por. ostatnioopublikowana praca:Stanisław e pastoralità: nunzipontificied episcopatolocalenegliannidiPio XI,s.61–77. T ajnym Archiwum Watykańskim C a (Eiserne SalvatorMedaillen)zapomocudzielanąw czasieŻelazny MedalSalvator(Eiserne wojny. v a ll e ri 5 . Z , L’Archivio a Varsavia dimons.AchilleRatti,visitatoreapostolicoe nunzio rozumiałe jest, że począwszy od tego momentu zasadniczo 4 w charakterze Wysokiego K en ostatni,przypomnijmy, 3 października 2004 r. zostałwyniesiony COSIMO SEMERARO sdb G u aldo W ilk , CittàdelVaticano 1990. 6 , pochodzącym przede wszystkim Achille Ratti,visiteurapostoliqueetpremier C h iron , omitet Nauk Historycznych, zebrane omitet NaukHistorycznych, Pio XI. Il papa dei Patti Lateranensi D elville , Marko omisarza wysłannika F eliciani J ac ov , s.345–357. , r. przy okazji Tra diplomazia 7 ; te drugie ; tedrugie wcześniej pozostawał w bezpośrednich kontaktach z młodym (czterdzie- kontaktach z młodym wcześniej pozostawałw bezpośrednich w dwóch dniachmarca1939r., pierwszych i zakończyło wyboremEugenio podjętychnanimdecyzji–któreodbyłosię przebiegu jaki w zakresie korespondencji dotyczącejkonklawe –zarównoprzygotowańdoniego, względziew bezcennej możliwe wskazówki,któreodnaleźćmożnaw tym uwagąnależałoby przeanalizowaćwszelkie do tegookresuz najwyższą z czasem ustaliłysiępomiędzyPiusem XIIi kard. Hlondem relacji,które doprowadziłyby dowłaściwegonaświetleniaistotyi wagi przygotowanychbadańźródłowych,które roko zakrojonychi starannie go w najwyższychgodnościachStolicyApostolskiej teraz poprzedzał stosześcioletnim!) nowo mianowanym kardynałem, który 1929 lata później,16grudnia 1927 20czerwca Hlond otrzymałnominacjękardynalskąw dniu z II. współzależność, któraodtądłączyłanaszedwieosobowości głębsząduchową i coraz klucz pozwalający zrozumieć tę pełną harmonię 10] 9] 8] wygłaszoną w imieniu K dla uczczeniaśmierciPiusa XI,kolejne stanowiłojegooficjalnąprzemowę rozpowszechnianenastępnieprzezsamegoHlondanadanezostało pierwsze Watykańskiego,wystąpień radiowych,któreHlondwygłosiłnaantenieRadia Pacellego, przyjąłimię„Piusa”. który Warto w tym celuponowniewysłuchać 20 20

zakładając, żenieistniałyjużwcześniejelementybliskiejznajomościi zbieżności... Przekonani jednak Było nietylko użyteczne,alewręcznadzwyczajnie ważne,podjęciesze- Por. (nawet, jeśli wyrażony mimochodem) komentarz np. krytyczny Pastorellego, skądinąd się w przynajmniejpięciujęzykach. (Słowenia,ówczesnaJugosławia),podczasktóregoporozumiewano Królaw Lublanie Chrystusa 1939 29 lipca kardynała w dniu językami. Warto zaprosił swojegowyboru tuprzypomnieć,żetowłaśniePius XIIw przeddzień i po niemiecku pomiędzynimi.Obydwajbylidoskonałymi mówcami;kard.Hlond władałkilkoma rzymskiej, jakąmiałPacelli, a także zważywszynałatwośćkomunikacji językowej takpowłosku jak jesteśmy, żebyłodokładnie odwrotnie,biorącpoduwagędoskonałą znajomośćmechanizmówkurii „Salesianum”, 72(2010),s.131–142. pastorale“DelSantoPadre”relazioni conlaSedeApostolicanellaLettera (18gennaio1924), sue pracy:AugustoHlonde le funkcję GłównegoPostulatora RodzinySalezjańskiej,w swojej więcej zasmucaPapieża”, Pietro wysokich hierarchówkościelnych, kardynałemLlondem[sic!].A to jeszcze naczelez prymasem Polskę, […]podkoniec miesiącaPolska nimpodążaczęść załamujesię,rządopuszcza kraj,a za „1° września –piszeNiemcyatakują przygotowanegohistoryka: godnego zaufaniai dobrze Stosunkami między Piusem XI i Hlondem interesował sięostatnioEnricodalCovolo,pełniący Stosunkami międzyPiusem XIi Hlondem XII. L’uomo e ilpontificato,op. cit.,s.45–46. O czerwca kres

rozc 1927 1927 PIUS XII i i ąga PRYMAS A j r ący . . do ościoła polskiegow dniu 11lutego1939r. zarazpo

s ugust Józef i

r. legatapapieskiegonaMiędzynarodowyK w charakterze konklawe ę P

a od storelli r., już otrzymałjąPacelli, z pewnością który

koleg Hlond , Pio XII e l’Orbis: i “mondi di papa Pacelli”Pio i “mondi XII e l’Orbis: , [w:]Pio 2 . st i um aN badaŃ i marca

kardynalsk 1939 1939 Postula 9 ty . r badawcze . i ego 10 . W odniesieniu , 8

. r. Dwa ongres 37 CONFERNZE 127 38 CONFERNZE 127 13] 12] 11] wicielstw papieskich b) archiwa Sekretariatu Stanu trzech wielkichzespołówo następującej problematyce: a) archiwa przedsta- tylko zostanąudostępnionedlahistoryków. Sątodokumenty należącedo z źródłami podstawowej wagi i największej przydatności okażą się dokumenty nas tutaj punktu widzenia), to z pewnością przebadane z interesującego w Lądzie nadWartą (materiałyte,jaksięzdaje,niezostałyjeszczecałkowicie cji hlondowskiej dostępnej w archiwum przechowywanym Prymasa w Polsce wybranego papieżaPiusa XII Watykańskim 11marcaw przeddzień objęciatronupapieskiegoprzeznowo śmierci papieża,i wreszcie, niedługopóźniej,kazaniewygłoszonew Radiu Stanu, urzędującymPapieżem Polski. orazPrymasem lub pośredniozaangażowanychw relacje międzyówczesnymSekretarzem kongregacji i innych urzędów kościelnych kongregacji i innych T

Nawet jeśli możemy obiecywać sobie pewne nowe odkrycia w dokumentaNawet jeślimożemyobiecywaćsobiepewnenoweodkrycia - ajnego Archiwum Watykańskiego z okresu pontyfikatuPiusaajnego ArchiwumWatykańskiego XII,gdy z okresu Sądzę, że pożyteczne może okazać się w tym kontekście podzieliłsięze świadectwo,którym Sądzę, żepożytecznemożeokazaćsięw tym del cardinale Eugenio Pacelli segretariodiStato,T kard. Pagano. Por. Sergio obliczeń, sam PrefektArchiwum Watykańskiego, potwierdzonych doświadczeńi wiarygodnych 2008 r.).Lombardiego podczas konferencji 31października w dniu Dane te podał,napodstawie świętego” (por. deklaracjaprzytoczona przezrzecznikaprasowegoStolicyApostolskiej,o.Federico własność ArchiwumPapieskiego, ostatecznadecyzjao jego udostępnieniunależydosamegoOjca po zakończeniu prac i uporządkowaniu dokumentów, biorącpoduwagę,żeT najmniej 5–6 lat; „nierealna jest myśl o wcześniejszym otwarciu archiwum dla badaczy. Naturalnie, [fascicoli] (jeśli nie więcej). Oznacza to, że praca nad uporządkowaniem tejdokumentacji zajmieco można wywnioskować, że wymagają one przygotowania ponad 15.430 dossier [buste] 2.500 tek znajduje siępięćodnośników dokard.Hlonda(w przypisach161,188,220,325i 354). tomu ostatniowydanejpracy:Sergio przeznas kwestii pierwszego doporuszanej Obowiązkiem staje sięprzywołaniew odniesieniu zostanie kard.Roncalli”(listabp.Wesołego doautora,Rzym16.03.2010;w zbiorachautora). jeszcze przedkonklawe zwołanympośmierciPiusa XII.OjciecLangmanpewienbył,żewybrany poprzednik Pius XI.Z o. Langmanem–kończy arcybiskup Wesoły –rozmawialiśmynatetematyraz również Langmanowi,żenowypapieżniebędziejużtakprzychylnienastawionydoPolski jakjego zostanie sekretarzstanu,tzn.kard.Pacelli, i nie miałcodotegożadnychwątpliwości.Powiedział o możliwych kandydaturach na konklawe. Hlondemtakże rozpoczęciakonklawe rozmawiałz kard. […]. Opowiadałon,żew przeddzień dr Jerzy Langman.Byłonspecjalistąw dziedzinie historiisztuki,alepracowałjako dyrektorw Radio byłdyrektorkatowickiejsekcjiPolskiego Radia, konklawe wśródkorespondentów w Rzymie „Po listów prywatnych: śmierci Piusamną abp Szczepan WesołyXI i przed z swych w jednym sollecitudine…, op.cit.s.37. Jest tozbiór, gromadziw całości który około 16milionówdokumentów; z szacunkowych obliczeń P agano , Le nuove fontiarchivistichesulpontificatodiPioLe XI,[w:]La 11 COSIMO SEMERARO sdb . P agano Kard. Hlond mówił, że przyszłym Papieżem na pewno , Marcel . 1:1930,LEV, CittàdelVaticano 2010,w którym C 13 happin , czyli instytucji bezpośrednio i Giovanni 12 c) archiwa rzymskich C oc ajne Archiwum stanowi ajne Archiwumstanowi , I “fogli diudienza” , z 20 października 1939 r.: encyklice,Summipontificatus,z 20października pierwszej odnoszącej siędomęczeństwaiprawaPolski wjego dowolnościzawartej narodowej i religijnej przez Berlini Moskwę w celu złamaniaw Polakach poczuciaprzynależności wreszcieniszczycielskiedziałaniaprowadzone Europy”, i schizmatyckiej dla Watykanu przedstawiałten„katolicki” naród„w środku protestanckiej Apostolskiej wobecPolaków podczas II wojny światowej, ważność, jaką “sprawa polska”. Na określenie „sprawa polska” składały się działania Stolicy ujrzałaświatłodziennewcałejswejzłożonościtzw.Jest tookres,wktórym (22 (2 III. dyplomatycznyzredagowanyprzezkard.Hlondanawygnaniu, znamienny pozostajedługiraport 14] świata katolickiego zagadnieniem o pierwszorzędnym znaczeniu. świata katolickiegozagadnieniemo pierwszorzędnym kowej pozakończeniu I wojny światowejstającsiętymsamymrównieżdla polska” wyłoniłasięjako nowyczynnikw sytuacji politycznejEuropyśrod - w odmętach wojny są może dopiero u «początków boleści» (Mt 24,8), a oto już boleści»(Mt24,8),a oto wojnysąmożedopierou «początków w odmętach dzieci, a zwłaszcza te,którespotkałakrzywdai prześladowania? Narodypogrążone że Nasze ojcowskie serce obejmuje miłością pełną współczucia wszystkie Nasze cierpienia.Czyżpotrzebujemywaszatemzapewniać, klęski i niewypowiedziane niezliczone pełnejkrwi, wylewanaludzkość, z czary duch przemocyi niezgody powodówprawdziwiegodzinąciemności(por. Łk22,53).W niej się Namz wielu Czcigodni Bracia!Godzina,w której Nasząencyklikę, dajemywampierwszą przedstawia Wystarczy wtejmierzeodwołaćsiędowypowiedziPiusa XIIwprost Odwołanie siędoźródełdostarczatujasnychwskazówek:owa„kwestia marca religieuse enPologne etdanslesPays Baltes1939–1945,CittàdelVaticano 1967,s.418–422. mondiale , T documentes duSaintSiègerelatifs àlasecondeguerre strony wyrażamnajpokorniejsze oddanie”,[w:] Actes et Polaków alenacałymświecie.Z mojej nadzieje,zwiększyłby wspanialeprestiż udręczonegopontyfikatunietylkoi uzasadnione wśród cierpienia:przesłanie,którepotwierdzitakżeprawai wzmocni takjegowiaręjak smutny prymat prób zagłady i zniewolenia. dzierży Jestem pewien, że nowe papieskie przesłanie do narodu, który w całymponieważ krążącskrycie ducha i wiarę kraju,wsparłyniezmiernie wśródnajtrudniejszych 1939r., 24 grudnia z dnia stałysiędlanarodu najwyższąpociechą, encyklice, i w przemówieniu wdzięczności hołdzie.OjcowskiesłowaOjcaŚwiętegowobecPolski, umieszczonew pierwszej przedstawić w moim imieniuJegoŚwiątobliwości,któregozapewniamo moim synowskimi pełnym je Eminencja,cowięcejniechbędzietakuprzejmyi raczy niech jeprzyjmiez wyrozumieniem, Apostolskiej, lękającsięspowodowanianowegobóluOjcuŚwiętemu i Waszej Eminencji.T tego dokumentu: „Niebezlęku wyłożyłemtemyśli,obawiającsięprzysporzeniaprzykrościStolicy Piusowi XII. T noszący datę2sierpnia1941 O p aźdz statn 1939 1939 i ern i

utaj ograniczamsiędoprzedstawieniadramatycznejw swej wymowiekońcowej partii okres PIUS XII i i ka r .), .), 1948 1948 : : PRYMAS A do od 14 .

śm p r oczątku ugust Józef r., adresowany do kard. Maglione z prośbą o przedstawienie go o przedstawienie r., adresowanydokard.Maglionez prośbą .) i erc i

kard Hlond

p ontyf . . . st A aN badaŃ i ugusta i katu Postula

J E ózefa ugen Le Saint Siège et la situation Saint Siègeetlasituation . 3: Le ty badawcze i H o P londa acellego ,

o jednak o jednak ,

39 CONFERNZE 127 40 CONFERNZE 127 15] 1939 r.): wspomnianiejencykliki(datowanego:Rzym,7października i publikacją i wysłanego doPiusa XIIprzezHlondanakilkadniprzedostatecznąredakcją historii”. nakartach cywilizacji chrześcijańskiej,zapisanetrwale jest Polska” z tytułu K „swejwierności co wyraźnie wskazuje przytoczony powyżej passus: „ukochany naród, jakim dziennego bez zasięgnięcia opinii i porozumienia się z kard. Hlondem, na sza encyklika Piusa XII –, nie mogła zostać zredagowana, ani ujrzeć światła

Utwierdza nas w tym przekonaniu treśćponiższegolistu,napisanego Utwierdza nasw tym T Aby utwierdzićw wierze tennaród a także wzmocnićgow przywiązaniu doStolicy przodków, siękażdekolejne zaktórąprzezwiekiwykrwawiało pokolenie polaków. wrogówKrzyża,którzyjużzaczynająłupićpokonanyw rękach naród takżez wiary na Zachód!T Piusa XI rozbijał podczas cudu nad Wisłą bolszewickie wojska, które maszerowały naszych czasów pod okiem późniejszegopotęgę turecką pod Wiedniem, a za klęskipod Warną,spotkanie okrutnej naapelInnocentegoXIpodążał,abyrozbić pomyślnychnawezwanieEugeniuszaIVszedł w czasach ludu polskiego,który pokojem dokument przeczytająhistoryczny wypełnionełzamioczyznieważonego nie- Cały światoczekuje encyklikiWaszej terazpierwszej Świątobliwości.Z jakim posłusznymimperatywowiszczerościwobecOjcaświętego. i będąc interesy wiary ręce Waszej sekrecie,mającnauwadześwięte Świątobliwość.Piszę w całkowitym z synowskimże pozwalamsobieprzesłaćniniejszylist,który zaufaniemskładamna Upadając doświętychstópWaszej Świątobliwość,proszępokornie o wybaczenie, gdyby potopu, który sięnaniązwalił. gdyby potopu,który jak pokoju, trwałego wyłoni się wreszcie z owego zmartwychwstała i prawdziwie jak tego domagają się zasady sprawiedliwości ona upragnionego dnia, w którym, Położywszy Dziewicy, swąufnośćw Bogarodzicy Wspomożycielce Wiernych, czeka współczucia całej ludzkości. nie zapomni – ma prawo do ludzkiego i braterskiego historia nigdy – o czym jakie zdobyła, broniąc chrześcijańskiej kultury i cywilizacji Polsce, dla która przez swą niezłomną wierność narodzietakNamdrogim,tej zabici, zanosibolesnąskargę,zwłaszczaw Polsce, zostali wojskowej, a jednak ludzi, nawettych,którzyniebraliudziałuw służbie tysiące rodzinzostałydotknięteprzezśmierć,zniszczenie,łzyi nędzę. Krewtysięcy Pius PP. XII, Litt. enc. Summi pontificatus de summi pontificatus munere wersja włoska:AAS et communionemcumApostolica Sedehabentibus],20octobris1939: Fratribus Patriarchis, Ordinariis Primatibus,Archiepiscopis,Episcopis aliisquelocorum pacem ak ważnydokument,- jakimjestencyklika– tymbardziej,żebyłatopierw en bastion chrześcijaństwa i cywilizacji łacińskiejznajdujesięteraz en bastionchrześcijaństwai cywilizacji 31(1939),s.454–480. COSIMO SEMERARO sdb 15 ościołowi, za swoje zasługi dla obrony ościołowi, zaswojezasługidlaobrony K ościoła i przez wielkie zasługi, ościoła i przez AAS 31(1939),s.413–453; , [Venerabilibus 17] 16] sześćlat którepotrwa wygnania ioddaleniaodwiernych, Związku naPolskę, Radzieckiego codlaKardynałaoznaczaćmiałopoczątek spadła naniegotutajjeszczebardziejprzytłaczająca wiadomośćoagresji Polskę tymczasem kard.HlondprzyjechałdoRzymu,bybłagaćo ratunek; miało miejsce kilka dni przed jej ogłoszeniem. Po inwazji T uwagę dramatycznespotkaniepomiędzyPiusem XIIa kard. Hlondem,które się jużodmarca,stajejeszczebardziejoczywisty, gdyweźmiesiępod da a wspomnianą encykliką,ogłoszonąw połowie alerodzącą października, zostały w pełniwysłuchaneprzezPapieża.

Ponadto, Hlon- wyraźny związek pomiędzy bezpośrednimi interwencjami PolskiCzytając uważnieencyklikę zauważyć,żeprośby Prymasa nietrudno narodowi polskiemuw jegoniedoli. miłościoznakiczułościokazywane Świątobliwości zawszystkieojcowskiei pełne listu, niewypełniającmiłegoobowiązku i ponownie dziękując z całego sercaWaszej tytułem «Wspomożycielki chrześcijan». Nie mógłbym zakończyć tego synowskiego o specjalną ochronęi pomoc Królowązwycięstwwiary, przywołując Jątymzwycięskim encykliceWaszejpolecenie zapisanew pierwszej Świątobliwości,żeK okolicznościach,W takich przyjętezostałoby religijnieuzasadnione,z uniesieniem chrześcijan z Lepanto i Wiednia nabiera dzisiaj nowego i niepowtarzalnego znaczenia. Wspomożycielkawiary, w historii. i gwałtownych byćmożenajbardziejokrutnych jasnowidza, zważywszy, że chrześcijaństwo jest zagrożone przez prześladowców triumfem wiary. Byćmożeweszliśmywłaśniew okres przeczuwanyprzezświętego które dziękiorędownictwuNajświętszejMariiPanny zakończą sięnadzwyczajnym chrześcijan» w obliczu nadchodzącychstrasznychprześladowańK Pannykami nabożeństwodoNajświętszejMaryi podwezwaniem«Wspomożycielka uniżenie pozwalamsobiedołączyćjednąmyśl.Ontopropagowałwszelkimśrod- św. Polski, ostatniz synów tej najpokorniejszej prośbyPrymasa i jako JanaBosco, wydarzeniereligijnedostojnegopontyfikatuWaszej Świątobliwości!Do i trudne światachrześcijańskiego,stanowiąjakdotądnajbardziej bolesne polskiego i dla katolickiej wrazz strasznymi narodu następstwami,którez tego wynikajądlawiary i cywilizacji.nia dladobrawiary Według mego skromnegozdania,zniknięciePolski encyklice słowaojcowskiegoubolewaniadlaupadku Polski, z życzeniem jejodrodze- Apostolskiej, miejłaskawośćOjczeNajłaskawszywłączeniaw tej jakżeoczekiwanej droga przybezustannymzagrożeniu, nalotylotnicze.Wątpię, czybędzie możnasiętu wczoraj Rządprzeniósłmiejscepobytu, podążazanimcałykorpus dyplomatyczny, ostatnietap, 1939 documentes duSaintSiège...,op.cit., T Por. pełną wzburzenia depeszę z Warszawy nuncjusza Cortesiego, w której w dniu 17 września Por. w dniu w której pełną wzburzenia depeszę z Warszawy nuncjusza Cortesiego, Autograf w A.S.S. 1939 Card. 100; reprodukcja fotograficzna tego listu znajduje się w Autograf w A.S.S. r. przekazuje kard. Maglione następującewiadomości: „Granica, Rumunia. Niespodziewanie PIUS XII i PRYMAS A ugust Józef . 3,pos.88. Hlond 16 . st aN badaŃ i Postula ty badawcze 17 rzeciej Rzeszy na ościoła w XX wieku, . ościół błaga Actes et 41 CONFERNZE 127 42 CONFERNZE 127 19]  18] więzy łącząceobiepostacii ichgłębokiezaangażowaniew sprawyPolski: (datowany: Rzym,1939 30 października

cześć Waszej Świątobliwości, oddanyi pokorny w posłuszeństwiesyn. jak nigdyszczęśliwyi zaszczycony, żemogęzdeklarować pełneoddaniei religijną z 30 września. Błagając pokornie o błogosławieństwo apostolskie dla Polski i dla mnie, samo czynięterazz wielce podnoszącąnaduchuprzemowąWaszej Świątobliwości skalę w kraju, w obozach odosobnieniai wśród polskiejemigracjitreśćEncykliki.T Podejmę wszelkiestarania,abyrozpowszechnićnaszeroką głodem i chorobami. narodu polskiego,skazanegonaziemiojczystejzagładęspowodowanąubóstwem, które Wasza Świątobliwośćz papieską hojnościąrozpocząłi kontynuuje dlaocalenia działańdobroczynnych, licznychi wspaniałych zwłaszcza jeśliwidzianew świetle pokolenia wielkiepocieszeniew Wierze i w tradycyjnym oddaniuStolicyApostolskiej, będądla przyszłego stopniudocenioneprzezPolaków i stanowić w najwyższym czyste wystąpieniewrazz niezapomnianą przemowąz 30 września [1939] pocieszeniem.T nieszczęśliwego naroduprawdziwymi kojącym odrodzenia Polski, dosmutnego losu i pożądanego w odniesieniu wypełnią duszę i życzliwe słowa,któreWasza Świątobliwośćzechciałabezpośredniowypowiedzieć tego dokumentu sprawaPolski pojawiasięw pełnym świetle,podczasgdyprzyjazne entuzjazmem i wdzięcznością przez cierpiący naród polski. Rzeczywiście w tle nauki ich dozastanowieniai zmienić ichsposóbmyślenia,zostajeprzyjętazeszczególnym skierowana do wichrzycieli zakłócających spokojne współżycie narodów, aby skłonić przezludzidobrejwoli, i wdzięcznością wystąpienia papieskie.Przyjętaz ulgą ludzkiej, nadająEncyklicepowagęi znaczenie, któreposiadałydotychczasnieliczne dotyczącapodstawowychśrodków stopniu autorytatywna dlaocaleniaspołeczności odwołanie siędowieczneji głoszonej zasadydobra,a także wskazówkaw najwyższym Pontificatus». Bezpośrednia analiza zła, któreprzytłacza ludzkość, toostateczne katolickiej Polski, zatencennyi przewidujący dokument, jakimjestEncyklika«Summi podziękowaniach,przed Waszą takżew imieniu Świątobliwościąw najgorętszych Upadając siędoświętych stóp Waszej Świątobliwości, pozwalam sobieukorzyć się W następnym liście, przesłanymdo Piusa XIIzarazpo ogłoszeniu encykliki Por. tekst opublikowany następnegodniaw „Osservatore Romano”;por. A.A.S., 31(1939),s. 393–396, także [w:]Discorsie Radiomessaggi , T Ecclesiastici Straordinarizespół Affari , 660/39,telegramnr44). kardynała arcybiskupa do Rzymu.” ( zapadła decyzja o wyjeździe zaopatrzenia. Biskupotrzymanie posiłków ordynariusz polowy i dodatkowego ciężko ranny, [?] Rusinów, bezrealnychszansna liczneatakimimobraków Łuck,odparto w zaopatrzeniu, broniWarszawy, ciąglewytrwale zatrzymać lub…,zdajesię,żezajętoLublin,armia Lwóww rękach Actes etdocumentesduSaintSiège ...,op.cit.,T COSIMO SEMERARO sdb . 1,s.325–329. . 3,s.111–112.

r.) Hlond podkreśla szczególne T ajne Archiwum Watykańskie, - o oficjalnei uro 19 18 zostaną o o rozwiązań politycznych, które w sposób trwały wykluczałyby możliwość rozwiązań politycznych,którewsposóbtrwały poszukiwania skłaniałydoobronypaństwapolskiegoi do i narodowe precedensy, historyczne wieckiej obecnościw Polsce: czynnikireligijne Sekretariatu Stanu.T nuncjaturi samego działalność polskiegoduchowieństwai episkopatu, była przyużyciuśrodków skrajniebrutalnych ZSRR z kolei dążyło do jej sowietyzacji. Polityka obu mocarstw prowadzona polskiej dopoziomusubstratuetnicznego,a nawet jejpowolnejgermanizacji. przez całkowitą likwidacjępaństwa polskiego oraz zepchnięcia ludności granic sprzedwrześnia1939 zwłaszczaprzywróceniu zbliżonejdotejsprzedroku 1939,a już w formie mocarstwa gwałtownie przeciwstawiały się przywróceniu państwa polskiego sprawy polskiejwystępowałyelementywspólnewtymsensie,żeobydwa szczególnego znaczenia:wstanowisku NiemieciZSRRwobecrozwiązania dla mocarstwwojujących,azwłaszczatychsąsiadującychzPolską, nabierała światową skalę,alezeszczególnymuwzględnieniemsytuacjiPolski, która najbliższych współpracowników mieszcząsięwkontekście konfliktu na 21] 20] stosunków łączącychStolicęApostolskąze stolicamiróżnychpaństw dyplomatyczne i publiczne oskarżeniaprzeciwko nimkierowane, ewolucja K polskiego i lokalnego okresie,jejdziałalnośćnarzeczobronyprawnarodu Apostolskiej w tym właśnie dewastowałEuropę. wybuchu kolejnego wielkiegokonfliktu porównywalnegodotego,jaki leżności K

W świetle tychrozważaństająsiębardziejczytelnedziałaniaStolicy W świetle W całym tym sześcioletnim okresie (1939-1945) działania Piusa XII i jego Z tego powoduStolicaApostolskabroniłaniepodległościPolski i nieza- Udokumentowaną procedurędotyczącątejniezwykłejsytuacjiw historii K patrz s.250–251,264–267,557;T T 742–752, 777n., 818, 851–854, 859–863, 866n., 874, 877–879, 884–886, 895n., 900, 910–913, 917–921; 429, 432–435,450–452,453n.,457–460, 496–498,515–517,568,574–584,589,594–596,671–673, 88–89, 90, 92–94, 101–102, 148, 178–182, 194–198, 203–204, 235–236, 315–316, 413, 418–422, 274, 293,308n.;T strony przywoływanych wcześniej tomów, i tak: K T można odnaleźćjuż w różnych tomach powyżejcytowanychActesetdocumentsduSaintSiège… Hlondem, tego, coodnosisiędonaszejkwestii,współdziałaniapomiędzy Piusem XIIi kard. la seconda guerra mondiale,„LaCiviltàCattolica”,nr113/2(1962),s.237–249. la secondaguerra K W tej kwestiipor. księdza odpowiedzialnegozaarchiwum obserwacje jezuityAngeloMartiniego, ym, którzyzechcąpogłębiaćtematwzajemnychrelacjimiędzytymi dwiemawielkimipostaciami czerwiec 1940–czerwiec 1941, patrz s. 72–73, 77,389–398;T 1940–czerwiec . 4:czerwiec ongregacji SprawNadzwyczajnychK ościoła w jednym z najbardziej bolesnychokresówhistorii polecamy dlaułatwieniaimpracy z najbardziej ościoła w jednym ościoła polskiego: są to dwa punkty w sposób stałyokreślające ościoła polskiego:sątodwapunktyw sposób PIUS XII i . 3:1939–1945,cz.1:1939–1941część2:1942–1945patrzs.71–72,76–81,82–83, PRYMAS A - en ostatniobawiałsięnastępstwniemieckieji so ościoła, walkaprzeciwko przemocyokupantów, ugust Józef marzec 1939–grudzień 1940,patrzs.152,169–170,227–229, 1939–grudzień . 6:marzec r. ujarzmieniaPolski Niemcydążyłydotrwałego Silenzi e parole diPioościoła, Silenzie parole XIIperlaPolonia durante Hlond T . st , patrz s. 193n., 204–206, 1939, patrz s.193n.,204–206, . 1:marzec–sierpień aN badaŃ i 20 Postula . lipiec 1941–październik 1942, . 5:lipiec 1941–październik ty badawcze ościoła, a w szczególności 21 . 43 CONFERNZE 127 44 CONFERNZE 127 - czas od powrotu kard. Hlonda do kraju, okres pracy pasterskiej i reorga sześć latintensywnejwymianypoglądówpomiędzyPiusem XIIiHlondem 23] opublikowany wniniejszymtomie) (okres tenpozwalalepiejigłębiejpoznaćartykuł Witolda Zahorskiego, upokorzeń ażdo20lipca 1945 r. orazaresztowań,któretrwało wanego „wychodźstwa” ciągłychprzemieszczeń, pełnegotrudu, z Polski, interpreto- sięepokibolesnego,burzliwegoi różnie wraz z zamknięciem tycznych dniachagresjinaPolskę (począwszyod1września1939r.), a kończy rozpoczynasięw dramarozbity naprzynajmniejdwapodokresy:pierwszy - Actes etDocumentsduSaint-Siègerelatifs i opublikowana między 1967 i 1981 wojny światowej–zostałajuższczęśliwymzrządzeniemlosuopracowana koncentrują sięwspółczesnedebatydotyczącedrugiej okresu, naktórym całość materiałudokumentacyjnego, odnoszącegosięwszczególnoścido na myśliwyłączniewymianylistów!)międzypapieżemipolskimprymasem: liczne powiązania,odsyłaniaczywymianakorespondencyjna (iniemamtu 24] 22]

Również tenokres,między1939r. a1948r., okazujesięhistorycznie T Praca publikowana przez LEV, Città del Vaticano już od 1967 r. iopracowana przez jezuitów (Pierre w “Ricerche StoricheSalesiane”, 36 (2000),s.63–73. 239–240, 260–266,271–275,373n.,492–496;T T Roma 20maggio1999,[red.]Stanisław Primate diPolonia (1881–1948).Notesulsuooperatoapostolico. almondo delleatrocitàcompiutedainazisti, [w:] e denuncia Z W odniesieniu wydajesięjuż dobrzezbadany, dookresu,który por. Andrzej Documents duSaint-Siège...,op.cit.,T Jego powrótdoPolski jestniewskazanyzewzględunauspokojenie (Acteset polskichobszarów” antyniemieckim inadużyłdotegoswegourzędukościelnego, prowadzącantyniemieckąpolitykę. Maglione: „KardynałHlondażdoostatniegomomentuswegopobytuwPolsce działałwduchu 1939 17 października ambasadora niemieckiego z dnia wyraz w nocie odmawiającwizypowrotnejdoPolski. Znajdujeto wysuwając poważnezarzutyi zdecydowanie mondialenegliarchivivaticani,CiniselloBalsamo1999). seconda guerra mondialed’aprèslesarchivesduVaticanSeconde Guerre , Paris 1997 (tłum. włoskie:Pio XIIe la Blet (zmarływRzymie30listopada2009)powracałdotegosamego tematuwtomiePie XIIetla Vicario di Rolf Hochhuth, tamże,nr115/2(1964),s.437–454.Po trzydziestulatachsamPierre verastoriae il tragedia cristiana?,„LaCiviltàCattolica”,nr114/2(1963),s.313–325orazLa w Berlinie;tymkontekście IlVicario. należy pamiętaćoartykułach o.AngelaMartiniego: Una Piscatora politycznego” Erwina Rolfa Hochhuta, skądinąd współpracownika „teatru historyka!) zaczęły wystawiać„Namiestnika”młodegodramaturga(nie jest dobrzeznane!)potym,jakteatry powstanie zawdzięczamyzaskakującemu wswejprzenikliwościpoleceniuPawła VIpo(takżeiono iBurkardSchneider).Wspaniałe Graham,AngeloMartini Blet, Robert przedsięwzięcie,którego patrz s.235,411;T Rząd niemieckinatychmiastprzyjąłpozycjęzdecydowanieprzeciwną kardynałowiHlondowi o właśnietenokres,bardziejniżjakikolwiek inny, charakteryzowały . 8: 1942 , patrzs.83n.,127–131,236–238,713;T styczeń 1941–grudzień i m ni a k , Missione delcardinale AugustHlonda Roma, a Poznań pratiche perilritorno nel1939 . 10:styczeń1943–lipiec1945,patrzs.539n.,582–589,520–522,736. COSIMO SEMERARO sdb . 3,s.101). Z imniak 24 r. w jedenastu tomach dobrze znanych . Drugi podokresobejmujenatomiast . Drugi listopad 1942–grudzień 1943,patrzs.287–289; . 7:listopad1942–grudzień , LAS, Roma1999,s.63–73,a także, LAS, tensamartykuł à la Seconde Guerre Mondiale à laSecondeGuerre Il cardinale AugustJ.Hlond, Atti della seratadistudio, Atti styczeń–grudzień 1943, . 9:styczeń–grudzień r. przesłanej do kardynała D uczkowski 23 : byłoto , Stanisław 22 . nawet, jeśliprzypadającanańdziałalnośćHlondapozostajedodzisiajsilnie 26] dowiedzieć sięwielewięcej…Przyszlibadacze,którzybędąmielimoż- jednak, opróczdatyi okoliczności, w jakich donichdoszło,pragnęlibyśmy Francji, wreszcie8lipca1945 1940 następnie 7czerwca (mające kolejno miejsce 21 września 1939 audiencje-spotkaniapapieżaz kardynałem prywatne myśli chociażbycztery brakuje tuźródeł,obfitychi przynajmniej częściowodostępnych:mamtuna K bezpośrednia łącznośćz głową odpowiedzialnośćzaPolskębyła najwyższaprymasowska i,cozatymidzie, ską, dyplomatyczną i duszpasterską kardynała Hlonda, którego powołaniem bolesnym i dramatycznym. Doświadczenie to przepełniało działalność pisar razemkrytykowana podziwiana, a innym razem jako aktywność pełna sprzeczności, raz czenie heroiczne, a innym dyskutowana i różnie interpretowana,będącpostrzeganarazjako doświad- 1948r.kardynała, któranastąpiłatrzylatapóźniej,22października na terenachzaledwieprzyznanychPolsce, polskichdiecezji,ażpośmierć nizacji administracyjnejwdawnychpolskichdiecezjachinowopowstałych 27] 25] spożytkować będąwiedzieli,jakje liwość wglądudoarchiwumPiusa XIIz pewnością ona na tym historycznym odcinkuona natymhistorycznym oceniana,pozostaniedoświadczeniem Generalnie, lepiej znany i przebadany jest pierwszy z tych podokresów z tych Generalnie, lepiej znany i przebadany jest pierwszy o. Leopolda Kasperlika,a w szczególności wykładającegohistorię o. StanisławaK arcybiskupa Poznania, a także o dokumentach będącychw posiadaniu salezjano.Stanisława Rokity, salezjanina Antoniego Baraniaka,późniejszego się cennerzeczy(myślę tunp.o dokumentach (prot.n.1808),op.cit. nastronachwprowadzającychCongregatioDeCausisSanctorum zawartych należyzajrzećdoodnośników Dlalepszegozapoznaniasięz tematem n/M. 1995,ss. 221–251). Hlonds, [w:]KollektivschuldundVertreibung. KritischeBemerkungeneinesZeitzeugen, Frankfurt occidentalie settentrionali assegnatiallaPoloniaper i territori mondiale). dopolaIIGuerra zione delleDiocesipromossadalcard. AugustHlondallabasedelle“specialissimae facultates” w Rzymie w 2007 strony jedyniereakcjąnagwałtownyatakFranza Scholza(AnhangzurseligsprechungKardinal główny sprawozdawcaK w „ekumenicznym”artykuł, który tygodniku (nrz 23.05.1997) „RheinischerMerkur” opublikował do Jana Pawła II, stanowiące przykład negatywnej reakcji na przemawiający na korzyść Hlonda Wystarczy przywołaćlisty wysokich dostojników kościelnych, prałatówniemieckichskierowane ardynała, w której prawdopodobnie znajdują biografówKardynała,w której specjalnych, opiekunów i pierwszych Zwrócić wreszcienależałobyuwagę równieżna dokumentację sekretarzy zebraną przez wiernych (mam tutajnamyślizespołydokumentów opatrzonetytułami„ postaci Piusa XII, ale takżenainneźródłaimwspółczesnesilniepowiązanez jego osobąi dziełem Uważam za wskazane zwrócenie uwagi nie tylko na dokumenty bezpośrednio odnoszące się do zasygnalizowaćobronioną tomienas.143(wersjawłoska128);pozatymwarto w niniejszym Por. referatrektoraKatolickiegoUniwersytetuLubelskiegoprof. StanisławaWilka, opublikowany 27 . PIUS XII i r. pracę magisterską (M. PRYMAS A ongregacji ds.KanonizacyjnychAmbroseEsser. Artykuł tenbyłze swej ugust Józef r., czyli przed wyjazdem Hlonda z Włoch do r., czyliprzedwyjazdemHlondaz Włoch r. przedjegopowrotemdoPolski), –o których Hlond R. R. ościoła powszechnego.Oczywiście,nie G il . st ew ski aN badaŃ i , 26 - Il fondamentogiuridicodellariorganizza . A przecież, jakkolwiek byłaby . A przecież,

r.; krótko potem 30 września, Postula T ardini”, „Maglione”,„Orsenigo”). ty badawcze osińskiego, który osińskiego, który 25 . - 45 CONFERNZE 127 46 CONFERNZE 127 30] 29] 28] więcej natematwspółdziałaniai zrozumienia panującegomiędzyPrymasem Być może,zgłębiającmateriałźródłowy, uda się nam jeszcze dowiedzieć przed śmierciątegopierwszego XIInadziewięćmiesięcy z Piusem okazać ostatnimspotkaniemPrymasa tegotrzeciego spotkania,któremiałosię i przebiegiem z okolicznościami 9 stycznia 1948.Szczególnieużytecznei interesujące będziezapoznaniesię T i zagranicą. w Polsce życzeń dowiernych Watykańskiena takaokazja–wystosowaniapoprzezRadio świątecznych Bożego Narodzenia,skorzystał zprzywileju –będziemudanajeszczejed- Narodzenia tegoż roku. Nie należy zapominać, że sam kardynał, w wigilię Bożego „rodzinnym”udzielonawłaśnie w dniu o charakterze prywatna (cozasługujenaspecjalnąuwagę!),audiencja niespełna miesięcznejprzerwie szczególną uwagęzasługujeaudiencjaz 23 listopada1946 lipca1945r. Na nie liczącspotkań,któremiałymiejsce30kwietniai 8 papież udzielił kardynałowi których audiencjachprywatnych, o kolejnych dzy papieżemPiusem XII-kardynałemHlondem. Należytuwspomnieć rozważaniaminatematrelacjimię- się wydaćmałopowiązanyz naszymi insede–podokrestenmógłby jakie Kardynałpodejmowałi załatwiał niezwykledługąlistęsprawniecierpiącychzwłoki, jedynie trzylata,i na żywota kard.Hlonda.Zważywszynakrótkość tegopodokresu,obejmującego które samPapież w stosunku deklaruje dokardynała wagęuznania, udzielonejprzezPapieżaaudiencji prywatnej i podkreśla wolności odwołujesięz pewnością wcześniejcytowanegolistu 1939wyraźniemówiącyo męczeństwie20 października Polski i jej prawiedo w pierwszej encyklicePiusaZwrot zawarty XII,Summipontificatus,z dnia rozmów iopiniiwyrażanychpodczasspotkańHlondazOjcemświętym. pośrednio pozwlająprzynajmniejczęściowosnućprzypuszczeniacodotreści Należy również do tego trzeciego etapu ostatni podokres ziemskiego Na szczęścieniebrakjużdostępnychświadectw, któreprzynajmniej Kanonicznego atolickiegoUniwersytetuLubelskiego. niebawem (jesteśmyciąglew roku 1948)przyznaniudoktoratuhonoriscausaprzezWydział Prawa zdołałodnaleźći odzyskać. który od 1967zebrałw kilku tomachspisanychnamaszynieActaHlondiana , całymateriałdokumentalny, Prywatna audiencja, podczas której prawdopodobnie wspomniał mu także o mającym nastąpić audiencja,podczasktórejprawdopodobniewspomniałmutakże o mającym Prywatna Proszę ponownieprzeczytaćcytowany fragmentw zestawieniuz poprzedzającymprzypisem15. Por. przyp.16. Zarysy wniosków i COSIMO SEMERARO sdb

poszerenie 30 . rzecia audiencjamiałamiejsce zakresu 29 . r. i następna, po badań 28 i pierwszej sekretarza stanu: delegata apostolskiegow Stambule, z 28 stycznia1941 listemRoncallego,wówczas się zadowolićsymbolicznymi sympatycznym znajomość tejrzeczywistości,w której obracałsięHlond.Naraziemusimy stanowić będzie kolejne pole badawcze, dzięki któremu rozszerzymy naszą korespondencji ani o rozmiarach dowali onizesobą.Niestetynarazienicminiewiadomoanio istnieniu, w 1929 serdecznie goszczonyprzezHlondaw Poznaniu Eugenio Pacellego. Powszechnie wiadomo,żeprzyszłypapieżJanXXIIIbył zostałnastępcąpapieża w 1958 AngeloRoncallim,który z arcybiskupem przykładów. listów Pierwszym jestdługaprzyjaźńkard.Hlondai wymiana śladwhistoriiK pozostawiły trwały które św.Polski na temat wydarzeń i postaci, i Następcą Piotra a także 32] W 31] w 1978r. miaładecydujący wpływprzywyborzepapieżaJanaPawła II. kańskiego II 1946

Inny przykład stanowi wybór i udzielenie sakry biskupiejInny przykładstanowiwybóriudzieleniesakry w dniu 12 maja do wypełnieniaobowiązku miłosierdzia. okoliczności, towystarcza tak długo,jakniepojawiąsięlepszemożliwościi nowe z Ambasadorem, K proszą, umożliwiająceimodprawianiereligijnejposługi;zachowuję doskonałe relacje tym jednakpoprzestaję...Śledzęichpoczynania:przyznajęuprawnienia,jeślio nie przypadkach.Na to konieczne takżewspomócmaterialnie,jakuczyniłemw kilku impomoc,a jeśli StolicyApostolskieji okazać pokazać mojąsympatięw imieniu Polski, a wszyscy są trochę zamknięci w sobie, uważam za stosowne ze swej strony rozumieniu,stanowićwinnoprzyszłość cow ich łączysięz tym, swój sekret,który jeszcze liczniejsi. Ponieważ lub większymkażdy w mniejszym stopniu nosi w sobie gwałtownychprzemieszczeń,dojakichzostalizmuszeni,ciPolacyw wyniku będą żeteraz, dawnychlistówpiszemiz Lourdes, odpowiadając najedenz moich pomóc.Inniwoleliprzejśćniezauważeni.JegoEkscelencjai sobie KardynałHlond raz w grupach, totu,tam.Podążyłem ichśladem.Niektórzydalisięzlokalizować raz same, którepojawiająsięi znikają, na mniewrażenieświętychduszw czyśćcu, polscyksiężaznaleźć żadnych wiadomości. Prawdę mówiąc, ci ofiarni pozostawili niemogłem duchownychpolskich,którzyjużznajdująsięw Rumunii O innych stanu AmletoCicognani. ważnego Sekretariatu „ De Concilii Negotiis extra ordinem”, któremuprzewodziłsamsekretarz Wraz z kardynałami Sirim i Montinim był członkiem, przynajmniej w pierwszej sesji,bardzo byłczłonkiem, przynajmniejw pierwszej Wraz Sirimi Montinim z kardynałami r. StefanowiWyszyńskiemu, Waty czołowejpostaciprzyszłegoSoboru Actes etdocumentesduSaintSiège …,op.cit.,T 32 i,jakjużpowszechniewiadomo,jegoobecność na konklawe PIUS XII i onsulem i pracownikami ambasady, alewydajesię,żeprzynajmniej PRYMAS A ugust Józef Hlond ościoła. Ograniczę się jedynie do dwóch ościoła. Ograniczęsięjedyniedodwóch Hlond-Roncalli, która,mamnadzieję, 31 . st aN badaŃ i . 8,s.83–84. Postula ty badawcze r. dokard.Maglioni, r. i że koresponr.- i że - 47 CONFERNZE 127 48 CONFERNZE 127 34] 33] wpływy jego rozwijała się działalność Pacellego XI, podczas których i rosły i Piusa ponownie przeczytać publikacje dotyczące pontyfikatów Benedykta XV artykule prac uważam, że warto tematem. Oprócz cytowanych już w tym mogą przyczynić się do poszerzenia zakresu badań związanych z poruszanym wręcz zaproponowaćnowepozycje,którebezpośredniolubpośrednio Zimniaka roku 2002,Saggiodibibliografiaragionata opracowanaprzezStanisława literaturę naukową, którejświadectwem jest,przynajmniejzaokresdo Watykańskiego,udostępnionych nagraniachRadia dołączyćnależybogatą Actes etdocuments oraz cytowanych w już zawartego mierze jeszczeniepublikowanego, jaki tego a kolejne z pewnościąpojawiąsięwrazz dalszym otwieraniemarchiwów. był papieżPius XII. nad relacjami łączącymi go z dziełem ipostacią, tak złożoną i wyrazistą, jaką tak wszechstronnejpostaci,jakąbyłAugust JózefHlond,orazwbadaniach dostrzec, jak łatwo otwierają się kolejne ścieżki w badaniach nad działalnością i zbieżnościstanowiskpomiędzyHlondemaPiusem XII? przypuszczać,porozumienia Hlonda? Amożebyłoowocem,jaknietrudno Wskazanie iwyniesieniekapłanapokroju StefanaWyszyńskiego byłodziełem

Ponadto, do obfitego materiałudokumentalnego, zarówno tegow dużej Nie brakuje źródeł dokumentalnych odnoszących się do tych spraw, Powstrzymajmy jednak sięnarazieoddalszychrozważań.Nietrudno Marc XII, i tak: lepszej,aczkolwiek niebezpośredniej,znajomościdanychdotyczącychPiusa danych w świetle (1857–1939), Paris 2004,ponownąlekturęwcześniejszychpublikacjiw celu pozyskaniapożytecznych Città delVaticano pracęautorajużcytowanego:Yves 2009;cowięcej,zalecamdrugą solitudine diunpapa,T (od s.683do738)dostarczabardzocennych,wręczpodstawowychdanychbibliograficznych. 2000), [red.]Franco delConvegno(Desio,10–12febbraio Sygnalizuję najnowszenabytki:Pio suotempo.Atti XIe il 1935, [w:] EcclesiasticiStraordinariSacra CongregazionedegliAffari duranteilpontificatodi Pio XI, Vescovo A. 1923–1939, [red.]Franco , s. 493–507;XI neltrentesimodellasuamorte DiegoVenini, collaboratorediPio ilgrande.Diari Cattolica”, nr110/4(1959), s. 236–250; Alfredo Cinisello Balsamo 1993 (wyd. 1, T C febbraio 2006),[red.]Franco Jak już wspominałem na początku tej pracy, w tomie I cytowanego PositioJak jużwspominałemnapoczątku tejpracy, całyrozdziałósmy I cytowanego w tomie a v alleri La sollecitudine …, op. cit., wreszcie, obejmujące okres od 13 kwietnia 1925 do 19 listopada La 34 A Les carnets ducardinal, [red.]Paul carnets AlfredBaudrillart Les gostino . Naszczególnąlekturęi analizę zasługująwszelkiebezpośrednielub , 33 L’Archivio Carlo dimons.AchilleRatti…,op. cit.; Achille Ratti. Pape Pie XI. Actes du Colloque de Rome (15–18 mars 1989), Rome 1996; . Pozwalamy sobie w tym względziepodkreślićznaczenielub . Pozwalamy sobiew tym G. Roncalli traSofiae Roma, 1925–1934,Genova1989;Roberto , Le papePieLe XIet l’opinion1922–1939,Rome1991;wcześniejcytowanyOttavio C ajani orino 2007;1929–2009.OttantaannidelloStatodellaCittàdelVaticano , C aja Pio XI e il suo tempo. Atti del Convegno (Desio, 10–11 suo tempo. Atti , Desio2000;Pio XI e il Acta ApostolicaeSedis,w ni C , BesanaBrianza2004;Francesca ajani orino 1957); Angelo , Desio2006;Emma COSIMO SEMERARO sdb O tt a viani M a , rtini Pio XIe i suoi SegretaridiStato, [w:] Pio F a ttorini , Gli ultimi giorni di PioGli ultimi giorni XI C C Osservatore Romano Osservatore , czy onf hristophe D e alonieri , ll Pio XI, Hitler e Mussolini. La La Pio XI,Hitlere Mussolini. a

S a l da , T , , Pio XIvistodavicino, . 1–3,Paris 2002–2003. Obbedienza e pace. Il R egoli , Il ruolo della Il ruolo C h , „La Civiltà iron , Pie XI 35] a co zatymidzie,jegostosunków z Piusem XII. „węzłowe z zakresu działalności kard. Hlonda, kwestie” życia i problemy średnie (i niesąsygnalizowanew tytułach!) właśniePiusa XII,nawetjeślitepowiązanianiesąbezpo- z pontyfikatem staranną selekcjępublikacjidotyczącychosóblubwydarzeńpowiązanych pośrednie odniesieniadoPiusa XII wanego materiału bibliograficznego wysunęłaby szybko plan na pierwszy 36]

Próba sporządzeniaindeksu tematycznegodlatakbogategoi rozbudo- Michael 1944–1958, Warszawa 1998;GiovanniBattista T U T samego autora,L’Eglise catholiqueetlecommunismeenEurope(1917–1989),Paris 2009 ; e paceguerra , Roma2002;Philippe Michael di Pio XII. Vaticano, mondiale e Shoah seconda guerra e i silenzi I dilemmi di Pacelli Repubblica diWeimar, e la tralagrandeguerra Bologna1992;Giovanni cytowanych w niniejszym artykule, por. Emma cardinale Cento,1883–1973.Dalfocolaredomestico allaporpora,Roma1983;Giuseppe 1930–1946,Milano1997;Luigi Cesare Orsenigo:nunzioapostolico inGermania, politica vaticana (1902–1972), [red.] Alberto alcuoredella della Chiesa,Roma2002;AngeloDell’Acqua:prete,diplomaticoe cardinale blisko związanych z osobą Piusa XII: XX secolo,CittàdelVaticano 2006;Giuseppe 1972; AntonioG. verastoria…,op.cit.;por.op. cit.orazLa ponadto:Ilse-Lore XII perlaPolonia mondiale,nr113/2(1962),s.237–249,IlVicario durantelasecondaguerra , w “La CiviltàCattolica”:IlpontificatodiPio XII,nr109/4(1958),s.233–246,Silenzie parole diPio zamieszczone jezuityAngeloMartiniego artykuły wspominanegojuż,dobrzepoinformowanego amPapstdienen. Erinnerung Pius XII,Würzburg1983;pożytecznemogąokazaćsięrównieżróżne , Roma 1988) oraz wspomnieniami: Pascalinanella crisifraledueguerre równolegle z publikacją: Carlo współpracownika papieża:Domenico podróżnymiwzględami np.klasycznabiografiaautorstwanajbardziejzaufanego zachowują wartość lecz Ponadto, pomocnaokazaćsięmożeponownalekturapublikacji,którewyszłyz użycia, Oprócz ostatnich publikacji, których autorem jest cytowany jużOprócz uprzednio ostatnich Pierre publikacji, Blet, wcześniej których już Nello XII. KindheitundJugendinDokumenten,Salzburg-München1974. Pope. ofPius ThesecretHistory XII,London2000;Margherita Odwołuję siędopublikacjitypu:Jan Roncalli, unavitanellastoria,Milano2006. 1956, Roma 1957 (rist. anast, Città del Vaticano 2006); pomocne mogą być także biografie postaci storica, Milano2002;cytowanyjużwcześniejtomPio XII.L’uomo pontificato(1876–1958) . e il Papa Pacelli difrontealNazismoe alla persecuzionedegliebrei:accuse,controversiee verità deve parlare.Chiesa,Fascismo d’Etiopia,Roma-Bari2010;John e guerra orre ornielli nterburger , V Memorie, Milano1965;GiovanniBattista ian , H F Pio XII, Eugenio Pacelli, un uomosultronodi Pietro , Milano2007;Hubert e , Brescia 1986 (gł. tom 2), a także: Marco , Brescia1986(gł.tom2),a także: a l semann dcam , EugenioPacelli. derKircheinDeutschland1929,Paderborn [in.]2006; DieLage PIUS XII i p , , F Pio XIIundDeutschland, Göttingen 2000; MatteoL. , Milano2009;Lucia Pio XII.Ilpapachesiopposea Hitler ilip azzi PRYMAS A , Rappresentanze e rappresentanti pontifici nella secondametàdel Rappresentanze e rappresentanti ugust Józef C a sul C a Francesco , he Ż Domenico Tardini (1888–1961).L’azione dellaSantaSede T aryn n ardini a Hlond u 35 x , , Stolica ApostolskawobecPolski i Polaków w latach ; w tym celupolecamtakżeszczególnie Pie XII.Diplomateetpasteur,Paris 2003,a także tego , N D Pio XII,CittàdelVaticano 1960(douwzględnienia L . st F a e e salli M a M

oni ttorini M aN badaŃ i ontini e archi lloni ,

R Il cardinale Alfredo Ottaviani,carabiniere R occa oncalli 36 , , , , Bologna 2004; Monica M. Germania e Santa Sede:lenunziature Germania Lettere aifamiliari(1919–1943),[red.] Lettere . Le nunziatureApostolichedal1800al Le D Postula i , Giovanni XXIII. Angelo Giuseppe C onegliano K M onop archione ty badawcze a tzki , L Accanto aiPapi, Roma , N , ehnert C Eugenio Pacelli. Pius Il silenziodiPio XII. a ornwell polit C eci , a , Milano 2000; no Ich durfte ihm Ich durfte , , Il papanon , B The Hitler’s The Hitler’s W B Pio XIItra iffi ogliolo olf M Andrea Andrea , , Klaus Mons. i D cc all oli , Il a ,

49 CONFERNZE 127 50 CONFERNZE 127 wanych publikacji(brakuje wśródnichniestetytych,któresąniedostępne potrzebnych badań nad poruszonym zagadnieniem. potrzebnych badańnadporuszonym ukierunkowanie tak Mają onewszystkiejedencel:przyśpieszeniei lepsze pozwala sobiena wysunięcie tylu sugestiii postulatów.tego studium,który Wszystko stopniu!)autora wcalew niemałym toniechusprawiedliwi(i to odniesienia,dozwiązków łączącychPiusa XIIi Hlonda. nie maw nich wcale dla badaczynieznającychjęzykapolskiego!),żeniewiele,a nawet Nietrudno zauważyć, biorąc pod uwagę chociażby tytuły powyżej cyto- Nietrudno COSIMO SEMERARO sdb taken bythePrimatehada dual purposeduringthewar. Ontheonehand nation inhisencyclicalSummiPontificatus ofOctober20,1939.Actions andconsolationforthePolishXII thatthelatterincludedwordsofsupport the Pope. This is largely owing tothePrimate’sdirectcontactswithPius and country betweentheoccupied andtormented tried tobea mediator forced exile,bothduringhisstayinRomeandFrance, PrimateHlond face ofthepressuretotalitarianregimes.DuringWorld War II,whilein and a willingness todefendthefreedomofecclesiasticalinstitutionsin strong oppositiontototalitarianideologywasaddedonthepoliticalplain, the universal Church and subsequent Popes.serve After World War I, their byanabsolutewillto These twopersonalitieswereunitedinparticular XII andCardinalHlond,whichwerelong,comprehensive,complex. This is a new and rare attempt to look at the relationships linking Pope Pius postulates, ratherthanprovidingreadyanswers. be expectedinthenearfuture.Inthissituation, the authorposesresearch of theVatican isexamined.However, makingthismaterial availablecannot place whenthesourcematerialfromthatperiodcollectedinarchives Its significant and vital supplement for the years 1939–1948 will only take of therelationsbetweentwogreatChurchfiguresisstillincomplete. oppressed regardlessoftheirnationalityorreligion.Theoutlinedpicture the convictioninPolish CatholicsthatPius XIIwasonthesideof and Sovietthe Union German occupations, on the other he sustained theHolySeeaboutsituationofPolishthey informed societyunder Pius PIUS XII i XII and The PRYMAS A current st and Cardinal ugust Józef its new Summary Hlond a A directions . st te ugust Józef aN badaŃ i of research Postula ty badawcze Hlond .

51 CONFERNZE 127 52 CONFERNZE 127 L prima della guerra 35milionidicittadinicuicirca2/3erano polacchi). prima dellaguerra 11 milionidiabitanti,cui9furonopolacchi (laPolonia contava questi territori furonoincorporatial Reichtedesco,e sottopostiquesti territori a completa Poco delleoperazionimilitari,ovverol’8ottobre 1939, dopoiltermine dicirca92milakm occupavanounasuperficie questi territori Slesia conleareelimitrofe),direttamenteannessial Reich;complessivamente (la Pomerania polacca,laMazoviasettentrionale,Grande Polonia e l’Alta Polonia erastatadivisaintreparti: (il 1°settembre1939)e poi dell’UnioneSovietica(il17settembre1939),la 23 agosto1939e all’invasione dellaPolonia, dellaGermania primadaparte storico dell’epoca.InseguitoalledecisionidelPatto Ribbentrop-Molotov del brevemente,inviapreliminare,ilcontesto ricostruire Hlond, saràopportuno conosciuto e ancoradiscussotraglistoricicontemporaneidelperiodo. clero localepolaccofupresto sostituitodaquellotedescoe gli intellettuali pubbliche. Il linguapolaccafubanditadallestrutture di moltidirittie la furono privati specifiche i polacchi Sullabasedinorme germanizzazione. Prima di soffermarci a considerarePrima di soffermarci alcuni aspetti dell’attività del cardinale – la prima era costituita dai territori polacchisettentrionalie occidentali– laprimaeracostituitadaiterritori guidò la Chiesa polacca, svolse un importante ruolo a tutt’oggi ruolo guidò laChiesapolacca,svolseunimportante poco di quegliannicupi.IlcardinaleAugust Hlond, cheinquelperiodo mondialeseconda la rendono guerra uno dei principali protagonisti a

s e ri e

d i

d ur In ricordo dell’Ambasciatored’ItaliainPolonia, LucaBiolato e

r e pr e ssioni

che

l a C h i e s a

ca ttoli

ca

subì

2 e contavano

d ur a nt e

l a

persone, lamaggioranzadellaqualeerapolacca; una superficie di 185 mila km una superficie e grave perlapopolazionelocale; lasituazionesarebbediventatasemprepiùdifficile anni, durantelaguerra, Colpassaredegli HansFrank,dal governatore cherisiedeva a Cracovia. di 136 mila km con una superficie Polenvernement , di44 mila km con unasuperficie tedesche nelcosiddettoReichsgau Wartheland o costituiva laprovinciadellaGrandePolonia, dalleautorità futrasformata centraledelleareeannesse,ovveroquellachestoricamente forzati. Laparte vietata persino l’esecuzione delle musiche di Chopin. Furono istituiti i lavori neicampidiconcentramentoo uccisi sulposto.Vennevennero deportati il 22%perlaPolonia! il4,3% per l’Ungheria, l’1,3% per la Francia,l’8,4% per la Germania, e ben della propriapopolazione, questotassoraggiungeil10,8%perlaJugoslavia, mondiale il12,4% se l’UnioneSovieticapersedurantelaseconda guerra e operare, èsufficienterammentarealcunecifreestremamentesignificative: contestonelqualelaChiesapolacca tentòdisopravvivere abitanti, e il il60%delclero. diocesi nellequaliscomparve Vifurono trareligiosie religiose. la vita1932preti(dicui6vescovi)e 869 da14milapretie 46vescovi. servite parrocchie in Poloniadalla Santa Sede. Prima della guerra si contavano in totale 8 mila IlvescovodellaliberacittàdiDanzicadipendevadirettamente armeno. una provinciaecclesiasticadiritoorientale(Lvov),eddiocesi ecclesiastiche diritolatino(Gniezno,Varsavia, Cracovia,Vilnae Lvov/Leopoli), cui 12 milioni polacchi. Questo territorio era direttamente amministrato cui 12 milioni polacchi. Questo territorio abitatada14milionidipersone, totale dellostatopolaccoanteguerra) cui 3,5 di rito orientale. Divisa in 25 diocesi, era raggruppata in5province cui 3,5diritoorientale.Divisain25diocesi,eraraggruppata aggravata. situazione sisarebbeulteriormente dellaPolonial’occupazione tedescadell’interoterritorio la d’anteguerra, moltiplicati nelcorsodeltempo.Dallasecondametà1941,cioèdopo interetnici,incoraggiatidaglioccupanti, sisarebbero quell’area i conflitti In milabielorussi. cui 6eranopolacchi,3,7ucraini,1milioneebreie 700 Negli anni 1939–1945 le perdite del clero polacco furono molte, persero Negli anni1939–1945leperditedelcleropolacco furonomolte,persero Generale(Generalgou- – lasecondafuilcosiddettoGovernatorato – la terza parte corrispondeva all’area controllata dai sovietici, ricopriva corrispondeva – la terza parte Infine, perpotercapirelatragediavissutadalloStato polaccoe dai suoi Nel 1939laChiesacattolicapolaccacontavacirca30milionidifedeli, Il prima ), nellaPoloniaGeneralne Gubernatorstwo centrale, te di Polonia , cardinale 2 ed era abitata da 12,2 milioni di persone, di 2 e una popolazionedicirca4,3milioni 2 (quindi meno del 40% della superficie (quindimeno del 40% della superficie A ugust Hlond , in Francia Warthegau (1940–1944) ( Kraj Warty ), 53 CONFERNZE 127 54 CONFERNZE 127 1] delpaesesotto Infindeiconti,all’interno durante chedopolaguerra). la Chiesapolaccasprovvistadiunaguida(alcuni glielorimproveraronosia dall’assenzadelprimatedalpropriopaese: lasciòinfatti negativi determinati connazionali. Etuttavia non possono essere negati anche alcuni aspetti di seguiree denunziare gliattibarbaricommessicontroilsuopaesee i suoi diazionedelprimaterisultalimitata.Ciònonostantenonsmisemai libertà autorità nazistepoi(suquellofrancese).Più sivaavantineltempo,piùla italiano) e dalle dalle autorità fasciste prima (sul territorio pre sorvegliato, americane. liberato dalleforzearmate il cardinalefuprigionierodellaGestapo,primadiesseredefinitivamente (giugno 1943–febbraio1944); che sitrovavanellaSabaudiafrancesee rimaneva sottol’occupazioneitaliana papa Pio XIIdellasituazionenellasuapatria polacco,perpoiproseguireversoRomaedinformare insieme algoverno mente dal17settembredel1939al20luglio1945.SirecòinRomania esatta- rimase lontano dal suo paese durante tutto il periododellaguerra, una figurasimbolica.T polacca, perseguitatodagli occupanti, ne sarebbediventato in qualchemodo approfondire lesueconoscenzedell’ideologianazista. gli assicuròun’ottimaconoscenzadellalinguatedesca,indispensabileper dellasuabiografia, originario dell’AltaSlesia;questofattomoltoimportante mate diPolonia, sitrovòa guidare dal1926. Era laChiesapolaccaa partire tragico il cardinale August Hlond, pri- In questo scenario particolarmente quattro periodibenprecisi:

Le Saint-Siège etlasituation ilterzovolumeLe Mondiale.Ciinteressainmodoparticolare Guerre Santa Sedeneglianni1967–1981 intitolata: ActesetDocumentsduSaint-Siège relatifsàlaSeconde Santa Sede rimane tuttora l’opera documentaria raccolta in undici volumi, edita per volontà della mondiale inrelazioneallequestionireligiose,allaposizionedella chiesacattolicaequelladella B religieuse en Pologne et dans les Pays Baltes 1939–1945 del Vaticano 1967, pp.XXXII+964. Un documento di capitale importanza perlacomprensionedeglieventidelsecondoconflitto Un documentodicapitaleimportanza – il periodo finale dell’esilio (febbraio 1944 – aprile 1945), durante il quale – ilperiodofinaledell’esilio(febbraio1944aprile1945),durantequale Fin dall’iniziodelleoperazionibelliche,ilcapodellaChiesacattolica Durante tutto il periodo del suo soggiorno all’esteroilcardinalefusem- Durante tuttoilperiododelsuosoggiorno – ilsecondoperiodofrancese,nell’abbaziadiAltacomba/Hautecombe, – ilprimoperiodofrancese,a Lourdes(giugno1940giugno1943); – ilperiodoromano(settembre1939giugno1940); let , Robert A. , Robert G raham , Angelo uttavia, ènecessariosottolinearecheilcard.Hlond M artini , Burkhart , Burkhart Witold *** Zahorski S chneider

, Parte 1 1 . Ilsuoesiliosisuddividein , LibreriaEditriceVaticana (LEV),Città a

1939–1941 , Parte 2 a a cura di Pierre di citare in parte: di citareinparte: valequilapena che,perlasuaimportanza, 1940, intitolato“Imprudenza”, direttamente ilcardinaleAugust Hlondin uneditorialedel1°febbraio il quotidianocremonese“IlRegimeFascista” Farinacci diRoberto attaccò puntoche a tal i gerarchi sulla situazionedellaChiesapolaccairritarono il cardinale. I suoi Vaticana patriottici allaRadio interventi e i rapporti scritti 1939–1940, fututt’altrochefacile.Ilpoterefascistatenevasottocontrollo è comunquedasottolinearecheilperiodoprecedente,quelloitaliano e moralmente liquidata. dell’altra (l’UnioneSovietica),laChiesasarebbedovutaesserefisicamente piùsubdolie nascosti nazista)o quelli potenze totalitarie(laGermania chiaramenteespressidaunadelle nientata. Ineffetti,secondoi progetti adesserean- Chiesa, vistacomeun’istituzioneinfindivitae destinata della l’Europa occidentale,ilprimatedivenne,dalontano,portavoce dicrescenteimportanza. Sapieha, a svolgereunruolo l’occupazione straniera, sarà l’Arcivescovo diCracovia,Monsignor Adam 2]  Esteri, Paul Baudouin: scrisseinunaletteraalMinistro degliAffariSede, Wladimird’Ormesson quei tempi;il27giugnodel1940,l’ambasciatore diFrancia pressolaSanta ilclimadi Uninteressantedocumentoaiutaa ricostruire di talepartenza. recòinFrancia. Ancoraoggirimaneilmisterosullerealicircostanze e si diBenitoMussolini, ilprimatelasciòl’Italia GranBretagnadaparte e alla , “IlRegimeFascista”,Imprudenza 1febbraio1940,p.1. il Cardinale Hlond è partito, il 9giugno,da Romaperla Francia.il Cardinale Hlond èpartito, Eglisitroverebbe l’AmbasciatadiPoloniaSecondo l’indicazionechemi fornisce presso laSantaSede, alla FranciaIl 9giugno1940,allavigiliadelladichiarazione diguerra educazione deinostrimissionari. Una solacosavogliamoaugurarci:cheilPrimatediPolonia nonvengaprepostoalla per rimanereaccantoaicattolicidelsuoBelgio! cardinaleMercier, chesfidòtuttoe tutti Quanta differenzadall’eroicoe venerato Chiesa insegnaa non adaumentarelaschieradeisuoimartiri. fuggiree,seoccorre, insilenzio,ancheperchéla polvere. Ilqualeavrebbefattomoltobenea rimanere Vaticana appenasentìodoredi èilPrimatediPolonia, queglichefuggìa Roma ilmaterialeallaRadio checoluifornisce Noi ciaccontentiamodiosservare Prima diconcentrarsisulperiodofrancesedell’attivitàdelprimate, attraverso Durante lasuaperegrinazioneforzatanegliannidiguerra Il prima te di Polonia , cardinale 2 A ugust Hlond , in Francia (1940–1944) 55 CONFERNZE 127 56 CONFERNZE 127 4] 3] non sarebbedurataa lungo. relativo isolamentoincuidefinitivasitrovava, siconvinsechelaguerra limiti.Nel però,nonpoteronosuperarecerti contatti colmondoesterno, I suoi periodounarivista,“Służba”(IlServizio). peruncerto a pubblicare con ilNunzioApostolicoa Vichy, monsignorValerio Valeri. Riuscìinfine regolari visita alpalazzovescovileincuirisiedeva.Mantenne rapporti il cardinale Hinsley. britannico Arthur Molti polacchi si recavano a fargli polaccoinesilio,conmolticardinali,trai quali,con ilgoverno innanzitutto, epistolari con l’ambasciatore polacco presso la Santa Sede, Kazimierz Papée, nazista.Mantenneancheregolaricontatti cuore dell’EuropadallaGermania espresse costantemente lasua condanna per il nuovo “ordine” instaurato nel primate scrissecentinaiadilettere–e altrettante nericevette–nellequali contesto,il allasuaresidenza).Inquelparticolare intorno regolarmente ben quattroagentidellapoliziatedesca,nell’apriledel1942,circolavano [era] sottopostoa Lourdes discreta,marigorosa” adunasorveglianza polaccodiLondra,“ilcardinaleHlond ricordare che,secondoilgoverno nire indifesadelpopolopolacco,neilimitidellepossibilità(bisognainfatti - delpropriopaese,ilcardinaletentòdiinterve primate perlatragicasorte malgrado l’isolamentonelsuddellaFrancia sofferenzaquotidianadel e la sualcunipuntisalienticheprovanoinmodoesplicitoche, soffermarsi inFrancia. dal cardinaleHlondnelcorsodellapermanenza tuttavia Occorre È piuttosto difficile presentare in breve le azioni intraprese successivamente in Stanford, California, Personalin Stanford,California, Files: CardinalAugust Hlond,n.311. polacco degliEsteri),letteradel 14 aprile1942,HooverInstitutiononWar, RevolutionandPeace Marian Szumlakowski (deputatodellaRepubblica Polacca a Madrid) a Edward (ministro Raczyński Questions religieuses(juin1940-avril 1944). Z-Vichy-Europe, n.909,Pologne- 1939–1945,Sous-Série : MAE), Guerre Etrangères (diseguito : a Paul Baudouin,letteradel27giugno1940,MinistèrefrançaisdesAffairesWladimir d’Ormesson l’assenza delprimatefossedibrevedurata. Polonia pressolaSantaSede,KazimierzPapée –WZ],nonavrebbeinsistitoaffinché ilPapa,partenza, mihadettoilmiocollega polacco [sitrattadell’ambasciatoredi il Cardinale Hlond si è presentato da Pio del suo progetto XIIdi per informarlo Comunque,quando a Roma. desiderabile ilprolungamentodel suosoggiorno Il PrimatediPolonia avrebbeintuitochelaSanta Sede non consideravamolto luogo Gliavrebbeofferto. dell’ospitalità che il Vescovo del regione, e fruisce o nella attualmente a Lourdes Witold *** Zahorski 3

4 , e che gli interventi nonfannocheaggravarelalorosituazione gli interventi nonlisipuòaiutareinalcunmodo,poiché statava che:“sfortunatamente sacerdoti morivano nei campi sue di lettere concentramento, con - e nelle 7] per intervenire indifesadellaPolonia.per intervenire DalVaticano, dopoladichiarazionedi quelli chevivevanofuoridalpaese)Pio XIInonstessefacendoabbastanza all’impressione condivisadamoltideisuoiconnazionali(innanzitutto la fedenellasocietàpolacca; a tale questione,neaffioròun’altra,relativa alladifficoltàdimantenereviva dellenegligenzecommessi” peccati, deglierrori, dei delcaso,malalogicaconseguenzadellaperversità, non [fosse]frutto già versolafinedel1940);ilprimateeraconvintoche“questocataclisma dellanazione(loscrisse sforzodaparte cherichiedevaunenorme struzione reggere lenazioni,strapparleaifalsiidolie almaterialismo” da luitrattati,ovvero: valelapenadiconsideraregliargomentichiave durante gliannidiguerra, 9] 8] 6] 5] Polonia edi polacchi. Questaèlaverità” delpapanelladifesapopolopolacco–WZ],perchéioamola da parte Padre esclamò: “Scrivete e dite loro di non crederci [all’impegno insufficiente di Pio XII” politica, comepureuncresceredell’avversioneneiconfrontidellapersona esprimono un profondorancoreper il Vaticano dellasua e l’impopolarità a proposito dallaPolonia dellapropagandatedesca:“Levocichecipervengono presso laSantaSede,ilgiàcitatoKazimierzPapée, nell’apriledel1941scrisse dell’Italiafascista,l’ambasciatoredellaRepubblicadiPolonia daparte guerra Laureta Lubowidzka – durante la visita di un gruppo dipolacchi, ilSanto Laureta Lubowidzka–durantelavisitadiungruppo avrebbe raccontatoalprimatelaSuperioradelleSuorediNazareth,Madre k

August Hlonda don MieczysławStarzyńskiCR(caporedattoredel„Dziennik Chicagowski”),lettera August Hlonda Franciszek Forecki, letteradell’11novembre1940,in:ActaHlondiana,vol.4,parte pp. 271–272. in London,Archivion.A.44.122/25, n.122/SA/67. pp.97–99. parte 8, August Hlondal vescovo JózefGawlina,letteradel15marzo1941,in:ActaHlondiana,vol.4, 22,pp.158–159. del 20novembre1940,in:ActaHlondiana,vol.4,parte 22, p.185.Laprimanazione,allaqualeavevapensato,erastataovviamente lanazionepolacca. Laureta Lubowidzka ad August Hlond, lettera del 4 magio 1941, in: – la sorte delclerocattolicopolacco;ilprimatesapevachecentinaiadi – lasorte – l’idea dell’espiazione universale dei peccati, che doveva portare a “cor– l’idea dell’espiazione universale dei peccati, che doveva portare Considerando lasituazionespecificanellaqualesitrovavailcard.Hlond – infineilrischiodiuncontrasto fra cattolici polacchi e Santa Sededovuto rico- delpaesedallerovinedellaguerra, – ilproblemadellaricostruzione azimierz Papée a Edward lettera dell’8 aprile Raczyński, 1941, Polish Institute and Sikorski Museum 8 . Il papa ne era particolarmente cosciente,alpuntoche–come . Ilpapaneeraparticolarmente Il prima te di Polonia , cardinale A ugust Hlond 9 . Comunque,ilcardinalechieseal , in Francia 6 ; Acta Hlondiana, vol. 4, parte 21, (1940–1944) ”7 . Parallelamente 5 ; - 57 CONFERNZE 127 58 CONFERNZE 127 13]  12]  11] 10]  sociale, l’agricolturae la campagnapolacca,ilcattolicesimo,lamassoneria, della monarchia, le ideologie totalitarie, l’economia, il lavoro, la politica questione del ripristino il sistema politico del nuovo Stato polacco e la prima del 1939, la nuova Polonia, il nuovo modello di cittadino polacco, tematici:laPolonia diindividuarealcunigruppi questioni chepermettono 10,5x13cm,emergeunquadrodiriflessionisudiverse tini diformato inFrancia,primate risalentialsuosoggiorno suminuscolifogliet- e scritti cristianità” lapidaria: ilregimevoleva“massonizzarecattolicesimo,voltairizzarela del marescialloPiłsudski; ilsuopuntodi vistaloriassunseinunaformula deicolonnelli”,ilregimechesiinstauròdopolamorte cosiddetto “governo domani scritto nelmaggiodel1942intitolatoIlproblemareligiosomondodi cattolica, maeranecessario“ricristianizzarla”–neparlòinuntestochiave primo periodopostbellico.Ovviamente,laPolonia avrebbedovutorimanere padre” –scrissea un punto certo [...] il Re è il con i Presidenti; della monarchia (“non siamo stati fortunti profondo sulfuturodellaPolonia. Eglividedibuonocchioilripristino e nonneutrale. proveniente quindidaunpaeseinguerra era stata bocciata dai britannici a causa della nazionalità italiana del nunzio, di monsignorFilippo nunzioapostolicoa Varsavia Cortesi, primadel1939, proprio fiancounrappresentantedellaSantaSede.Ineffetti,lacandidatura nonaveva piùal polaccoa Londra dobbiamo dimenticarecheilgoverno primate a dover difenderelalineapoliticaadottatadaPio XII.Mentrenon infavoredellaPolonia, intervenire non erailpapaa dover mapiuttostoil polacca, malalineadellaSantaSederimaseinvariata.Nerisultòquindiche inrelazioneallaquestione interventi papa piùvoltedimoltiplicarei suoi suoi scritti inalcuni regime economicoditiposalazarista,comeammiseapertamente August Dagli innumerevoli appunti personali conservati tra i documenti del trai documenti Dagli innumerevoliappuntipersonaliconservati L’esilio al cardinale Hlond di riflettere in modoancora più permise [Scritti vari(1926–1948)]pp.83–84 (“Finanse-Portugalia”) [Finanze-Portogallo]). inFranciasoggiorno Pisma 13: 1940–1943],in:ActaHlondiana , vol.3,parte różne (1926–1948) diOskar a cura coscienza dellanazione.Unasceltadiletteree discorsi], dallo stessoPrimate Acta Hlondiana, ibid., p. 99 (“Polska” [Polonia]). Le prime due parole sono state sottolineate Acta Hlondiana,ibid.,p.187(“Monarchia”). Zapiski kard. A. Hlonda z pobytu we FrancjiZapiski kard. 1940–1943 [Appuntidelcard.A.Hlond suo A. Hlonda z pobytu Ramsey, NewYork 1951,p.327ss. 11 H . Espresseancheilsuointeresseperl’ideadiunaPolonia conun lon 12 13 . Alcontempo,però,simostròmoltocriticoneiconfrontidel . d , [A salvaguardia della [A salvaguardia Na strażysumienianarodu.Wybór pismi przemówień Witold 10 nel a sé diinterrex ), riservando ilruolo Zahorski

H ałecki , DonBosco– Hlond fusottopostoa una continua.Duesonogliepisodiche sorveglianza pensare, non fu affatto tranquilla:erroneamente come già accennato, Valerio Valeri fondi glidovetterogiungereanchedallaSantaSede,attraversoilcardinale Londra una sovvenzione mensile di cinque mila franchi, altri ma certamente o gli operaipolacchiinFrancia. polaccodi Ilprimatericevevadalgoverno a dare aicappellaniperfacilitareillorocompitonellapastoraletrai rifugiati abbandonato ilpaese Era inoltrecoscientedelfattochelasocietàpolaccaglirimproveravadiaver gravie solenni.parole particolarmente Neandavapuredellasuacredibilità. perciò cheglieranorimastenell’esilio,e utilizzava una dellepochearmi si indovinal’esistenzadiunaprofondaferitainteriore.Laparolascrittaera “diluvio bolscevicoedhitleriano”,“diavolo”,ecc.Nell’usodiquesteparole stero: in esse parla spesso di“menzogna”, “schiavitù”, “invasori”, “apostasia”, testi, soprattutto nelle lettere pastorali indirizzate ai suoi concittadini all’e- e ladiplomazia. internazionale della società, la politica la cultura e i problemi la gioventù e l’educazione, 16] 15] 14] diVichy ditenere reazione diBerlino,cheinottobrechiesealgoverno Questa lettera,lettainlinguapolaccaallaradio BBC,provocòlaviolenta risplendanoalpiùprestoaiconfinidella Repubblica!” nazione martirizzata, le vostre bandiere insanguinate, annunciatrici e di di libertà grandezza per la sui cattivie sugli usurpatori!”–e,primadi concludere,aggiungeva–“Che scriveva: “CheattraversoilVostro degliArcangeliricadano tramitei lampi Władysław Sikorski. Ilprimate,inviando lasuabenedizionealgenerale, raneamente, alCapoSupremodelleForze Polacche, Armate ilgenerale del 1940, al Presidente del Consiglio dei Ministri polacco e, contempo le sueazioni:unorisalealsettembredel1940,l’altromarzo1941. comprovarono inmodoevidenteilcostantecontrolloa cui eranosottoposte

 Nel primo caso si tratta di una lettera che il cardinale inviò, il 7 settembre Nel primocasositrattadiunaletteracheilcardinaleinviò,7settembre La vitadelprimateinFrancia, diversamentedaquantosipotrebbe Si deveancoraricordareilsostegnofinanziariocheprimateriuscì Vale lapenadisottolineareanche la forzadelleparoleutilizzateneisuoi Polish InstituteandSikorski MuseuminLondon, Archiwan°PRM.15/4,T Prymas PolskiPrymas doWodza Naczelnego[IlPrimatediPolonia alComandante Supremo],in:„Dziennik Polski”, 1°ottobre1940,p.1. card A.Hlond,12gennaio1940. Ministrów, T all’argomento delsuo“abbandono”paese. mondialelapropagandacomunista,perdiscreditareilPrimate,ricorrerà Dopo lasecondaguerra eka n.15/1940,Sprawyogólno-polityczne, LetteradelgeneraleWładysławSikorski al 15 . Il prima te di 14 . Polonia , cardinale A ugust Hlond , in Francia (1940–1944) eczka RządRP, PrezesRady 16 - . 59 CONFERNZE 127 60 CONFERNZE 127 21]  20] 19]  a due pretinegliStatiUniti,i padri T un dell’Indiana, “SouthBendT tutteleattivitàdicardinale sotto strettasorveglianza 18] 17] francesecollaborazionista diVichy pubblicato, Berlinovietòalgoverno presidente americanoFranklin DelanoRoosevelt;ma,perviadell’articolo proprio inquelperiodounviaggionegliStatiUniti,venneinvitatodal conseguenze perilprimatediPolonia: ilcardinaleHlond,cheprogettava l’ira diBerlino.Lavendettadelregimenazistaavrebbeavutoimportanti all’Europa edaiutarlaadusciredall’inferno: espresso lasperanzachel’Americapotessefinalmentevenireinaiuto agitazione” violenta. Ilcontenutodelleletteredelprimatefubollatocome“fontedi per pubblicarle.Ancheinquelcasolareazionedelleautoritàtedeschefu che,ovviamente,colsel’occasione il contenutodelleletterealgiornale trovasse realmente sul territorio francese trovasse realmentesulterritorio seegli si nonerain grado di stabilire con certezza del primate a Lourdes, di Vichy,però, rilevataunastranezza: il governo mesi dall’arrivo a quattro Questi, senza chiedere l’autorizzazione del cardinale, decisero di svelare

I due pretidestinataridellelettere,senza volerlo,avevanoprovocato I due l’aiutoamericano. quale interverrà dallavelocitàconla europeodipenderàingranparte profitto. Lafinedell’inferno pureessa dellenazioni.Lanostrasantacausanetrarrà libertà sulla giustiziae la progettiperunanuovaEuropa,rifondata coni grandi in manieratalmenteforte Sono moltocontento–scrivevaHlondchelavisionedegliStatiUnitisiidentifichi Il secondo episodio riguarda un giornale americanolocaledellostato Il secondoepisodioriguardaungiornale Ministère françaisdesAffaires 1939–1945,Sous-Série : Etrangères,Guerre Z-Vichy-Europe, n.909, Ministère français des Affaires Etrangères, Guerre 1939–1945, Sous-Série :Z-Vichy-Europe,Ministère françaisdesAffaires 1939–1945, Sous-Série Etrangères,Guerre n.909, 1941. Lacitazioneètrattadallalettera delsac.T Aid ofU.S.willhelpendEurope’s hell,cardinal says , in“SouthBendT all’ammiraglioFrançois(non firmata) Darlan,23luglio 1941. Pologne-Questions a Parigi religieuses (juin1940-avril1944),notadell’AmbasciatadellaGermania 1941, p.125,e Letteradelcard.A.Hlondalsac.LeonardKaszyński,28gennaio126. Acta Hlondiana, Vol. IV, Parte 19, Lettera del card. A. Hlond al sac. 5 ottobre 1940. von Welck relativaall’attivitàdelCardinale. 1940. T delMinisterodegliEsteridiFranciafacente funzionediRappresentante aWiesbaden, 18ottobre Pologne-Questions religieuses (juin1940–avril 1944), Lettera di Jacques Ministère françaisdesAffaires Etrangères,Ibid.,LetteradegliEsteri(GabinettodelMinistro), di due lettere a carattere privatocheilprimateavevainviato collage didueletterea carattere arbé deSaint-Hardouinricevettelanotadiprotestadalrappresentante tedescoWolfgang 20 . Cosa maiavevascrittoilcardinaleinquellelettere? Aveva ribune”, che nel mese di marzo del 1941 pubblicò ribune”, chenelmesedimarzodel1941 pubblicò Witold 21 omasz Regineke Leonard Kaszyński Zahorski omasz Reginek. 18

. 17 T omasz Reginek, 28 gennaio . A questo puntova, ribune” (Indiana),9marzo T arbé de Saint-Hardouin, arbé de Saint-Hardouin, 19 . polacchi residentinegliStatiUniti,e spiegava: mese dinovembredel1940ilcardinaledecisedaresostegnomoraleai Vale lapenadicitareunframmento cheillustrabeneilsuopensiero.Nel il torchio della Gestapo alla fine delsuo esilio, duratoin totale 2136 giorni. trovasse inItalia,Francia, nellazonafranceseoccupatadagliitalianio sotto dal primaterimaseroinvariate,indipendentementefattocheeglisi favorevole allasuapartenza regione degliAltiPirenei, RenéLeGentil,avesseespressoun’opinione rilasciare alprimateilvistodiuscitadallaFrancia, malgradoilprefettodella 24]  23]  22] il presidenteamericanoRooseveltinpersona,della situazionedellaPolonia glialleatioccidentali,incluso del 1942,ilfamosoJanKarskiavevainformato alla fine anonima. La data della pubblicazione è importante: uscì in forma sfida): fu distribuito in Francia in trentacinquemila copie. All’epoca il testo Chrétien” cogliere leproprieriflessioni.Fu pubblicatosui“CahiersduTémoignage il primate progettò di scrivere un testo essenziale nel qualerac- esterno, all’intensocontattoepistolareconilmondo e grazie dell’esilio a Lourdes

Infine, sulla base degli innumerevoli documenti raccolti durante gli anni nuovo futuro! dicolorochedovrannorisuscitare dalleceneriun daparte uno sforzoenorme mondo, della sua anima, della sua coscienza, sarà una grande missione, e richiederà sulla T ordine morale, demoliscono il diritto e la cultura, stregano gli animi, creano l’inferno ogni glistati,incatenanolenazioniallaschiavitù,distruggono ipocrisia, distruggono e frodatemai vista fino da ad un’inconcepibile ora, inebriate da demoni distruttori coifulminidella piùpotentemacchinadaguerra del Gogo Magog biblico,armate Le forzedelmale,chesonocresciutesenzaalcunimbarazzo,concentratenellemani Bisogna sottolineareunavoltaancoracheleopinionie le ideeespresse pp. 219–248. n° XIII–XIV, RenéeBédarida,1980, Janvier-Février 1943(réed.intégraleenfac-simile),Paris : H 20 novembre 1940,pp.158–159. possono esseremessiindubbio”).. doute” (“Opinione molto favorevole. I sentimenti del Primate di Polonia verso la Francia non “Avisfirma: trèsfavorable.LessentimentsduPrimat de Pologne enverslaFrance nefaisantaucun ETRANGER”. Sulmoduloèiscritta,indata7febbraio1942,ladecisionedelprefettoconsua n. 909, Pologne-Questions religieuses(juin1940-avril1944), “Demande devisaprésentéeparun Ministère français des Affaires Etrangères, Guerre 1939–1945, Sous-Série : Z-Vichy-Europe, Ministère françaisdesAffaires 1939–1945, Sous-Série : Etrangères,Guerre Acta Hlondiana,Vol. IV, Parte 22,Letteradelcard.A.Hlondalsac.MieczysławStarzyńskiCR, lon d (August clandestins duTémoignageChrétien, Cardinal). “Défi”. Cahiersetcourriers erra. Un giorno, la Provvidenza metterà fine a tutto Un giorno, erra. del ciò. Ma la ricostruzione 24 , sulnumerodigennaio-febbraiodel1943,coltitoloDéfi(La 23 Il prima te di Polonia 22 , cardinale . A ugust Hlond , in Francia (1940–1944) 61 CONFERNZE 127 62 CONFERNZE 127 assistito inPolonia adun“attaccomassicciocontrolaChiesacattolica” 26]  25] o ridicolizzati innomediun’ideologiasuperiore: eventi. T sistematico dell’interopopolopolacco” che ilmesedisettembredel1939erastatosoloun“preludioallosterminio del mondo” sostanza e nell’insieme dellasuaesistenza, èstataunodeipaesipiùcattolici estremamente accusatorio.Dopoaverconstatatoche“laPolonia, nellasua paese. suo esilio, il primate di Polonia scrisse sulla situazione della Chiesa e del anticollaborazionista. apertamente Pierre Chaillet,ilresponsabiledellarivista“TémoignageChrétien”dicarattere daunalungaamiciziaa padre membro dellaresistenzafrancesee legata e agli alleatidaJanKarski,e quellegiuntealcardinaleHlonda Lourdes mazioni provenientidallaPolonia polaccoinesilio e trasmesse algoverno Polonia occupata.Esistedunquesenzadubbiounnessologicotraleinfor deitragicieventichesiconsumavanonella eraalcorrente Internazionale esilio a Londra edallaSantaSede;sappiamooggicheanche laCroceRossa polaccoin presidente americano,alprimoministrobritannico,governo eranodunquenoteal degli ebreiraccoltineighetti;questeinformazioni programmato riferimentoallosterminio occupata, facendoinparticolare Ibid. 28] Ibid. 27] che le loro azioni miravano altresì allo sterminio della nazione, e scriveva della nazione, e scriveva che le loro azioni miravano altresì allo sterminio rilevava inoltrechei nazisti ma nonsilimitavanoallaconquistaterritoriale, Da un punto di vista religioso il primate riteneva tragico lo sviluppo degli Da unpuntodivistareligiosoilprimateritenevatragicolosviluppodegli Ribière, Il cardinaleHlondavevadelrestocontattatoinmeritoGermaine Il linguaggioutilizzatodaHlondperdefinirelapoliticadeinazistiera che,duranteilsuolungo Défi fu,senzadubbio,iltestopiùimportante H 15 luglio1994). ciò dovrebberisultaredall’archivio Vaticano/Hlond”. (cfr. LetteradiJan KarskiaWitold Zahorski, Sel’hafatto, ilCardinaledelmiorapporto. Il prelatoKaczyńskimidissecheavrebbeinformato polacca sofferente.Prevaleval’opinionecheilPapa oppurefilotedesco. fossetroppoprudente, il Papa adassumerepubblicamenteunatteggiamentodisolidarietàneiconfrontidellaNazione (sig.ra ZofiaK Z arski: “Nel dicembre del 1942 informai ilprelato dallostessoJanKarski:“Neldicembredel1942informai Questo legamefuconfermato ygmunt K lond (August Cardinal),“Défi”,op.cit. utti i simboli del cattolicesimo venivano regolarmente annientati delcattolicesimovenivano regolarmente utti i simboli aczyński della situazione nel paese (Londra). T 26 ossak-Szczucka, Fronteossak-Szczucka, dellaRinascitaPolonia ) affinchéilCardinaleconvincesse , il primate affermava che sin dai primi giorni di guerra si era diguerra chesindaiprimigiorni , ilprimateaffermava Witold Zahorski 28 .

rasmisi il messaggio del circolo cattolico 25 27 . ; - case chiuse, che, dopo aver contratto le malattie veneree, venivano fucilate). case chiuse,che,dopoavercontrattolemalattieveneree,venivanofucilate). conlaforzae condotte inGermania giovani ragazzepolaccheportate nelle forzato delle famiglie polacche, la depravazione morale (cita l’esempio delle sono continuamenteinazione” i campimila morti), diconcentramento (“Ad Auschwitz crematori treforni deipropribenimateriali” libertà, di Cristo” riempiono forse la pagina più cupa della storiadell’umanitàdopol’avvento sotto ildominiodelpopolotedesco” Ibid. 34] Ibid. 33] Ibid. 32] Ibid. 31] Ibid. 30] Ibid. 29] ottimismo:“Lareazionedellapopolazione uncerto riuscì a mantenere e laverità. giustizia, l’amore,lafraternità menzogna,ilprimateopponecristianesimo,basatosulla schiavitù e la gouvernement, dove“nessunoèpadronedellapropriavita, gouvernement, ebrei, sisparavacontrolestatuedeisanti,rompevanoimmaginidelSalvatore. sacrilegi durantelequalisidanzava,violentavanogiovaniragazze,uccidevano La polizia,travestitaconparamentisacri,organizzavapubblicamentedelleorge All’ordine nazista, pieno di odio e violenza, fondatosulsaccheggio,la All’ordine nazista,pienodiodioe violenza, completamentegli ebreisulcontinenteeuropeo. sterminare vièalcundubbioriguardoalpianodiHitler: assassinati,e non stati brutalmente polacco,più di700.000ebreisono 55.000persone.Intotale,sulterritorio morte a Przemyśl, Stanisławów, Rzeszów, Dębica,lisiuccidea migliaia. Soloa Leopoli, sono massacri. Lefucilazionidimassae l’avvelenamento coigassonounfattoquotidiano: dei neighettie compie laGestapofairruzione A volte dimorti. numero enorme attraversoillavoroforzato,lafame,freddo,lemalattieproduceun Lo sterminio nelle grandi città. Chiunque esca dal ghetto viene fucilato. nei ghetti costruiti internati sottol’occupazionestraniera.Sono condotti gliebreiprovenientidatuttii paesi vengono e dove Germania, vengono raccoltituttigliebreidellaPolonia e della è diventato un ghetto dove aggiungendo amareggiato – Il Generalgouvernement Si spoglia il paese di tutto ciò che ricorda il passato polacco –constatava il cardinale, la“schiavitù volevanointrodurre Secondo ilcardinaleHlondi nazisti Per quanto riguardava il futurodel suo paese, il cardinaleAugust Hlond 31 , sottolineavailprelato,riferendosiallasituazionenelGeneral- Il prima te di Polonia , cardinale 32 33 . Il primate denunciava le esecuzioni (200 . Ilprimatedenunciavaleesecuzioni(200 ), lafame,lemalattie,ildislocamento A ugust Hlond 30 . “LeatrocitàcommesseinPolonia , in Francia (1940–1944) 34 29

63 CONFERNZE 127 64 CONFERNZE 127 36] Ibid. 35] il prelatodichiarò: non trovereteunaltroQuisling” “Sottoquesta sottana, di Berlino.Ilprimaterimasetuttaviaimperturbabile: –difarlocollaborare colregime dei nazistichestavanoperdendolaguerra dove vennesottopostoa numerosi nellasperanza –daparte interrogatori, a Parigi, portarono una scusabanaleilcardinaleHlonddaAltacomba e lo preghiera. Il4febbraiodel1944alcuniagentidella Gestapoprelevaronocon alprimateperunaprofondariflessione e un’intensaluogo sarebberoserviti trascorsi in quel di Altacomba. L’isolamento fu allora maggiore, e i mesi abbandonare Lourdes(nelmesedigiugnodel1943). Sirifugiònel monastero meridionale, ovverolacosiddettazona“libera”,ilcardinalefucostrettoad XII a favoredellaPolonia. ologia razzistalegataalsistematotalitarionazista,lebenevoliazionidiPio ritroviamo neisuoiscrittiprivati:l’espiazione,ilcultodelloStatonell’ide- Charles Péguy, che AndrzejSieniawski.Gliargomentieranosimili a quelli Paul Claudel, Juliusz Dobrowolski, Adam Mickiewicz, Cyprian K come testidiautorifrancesie polacchi, sei numeripubblicatiapparvero –chestavaper PrimatediPolonia.tra cuiquelloKrzysztofŚmiećo PP Nei al regimediVichy. Aggiungiamocheilprimateutilizzavavaripseudonimi, d’Ustou,arcivescovodiT Louis deCourrèges l’imprimatur e l’atteggiamento di Pio XII durante il conflitto. Il cardinale in persona dava reale sulruolo chiaro segnaleall’intellighenziapolaccachesiinterrogava Francia incondizionipsicologiche difficili,maanchequellodimandareun era quello didaresostegno morale airifugiatipolacchichesitrovavano in contava 314pagineederabattutaa macchina. Loscopodellapubblicazione esperienzaeditoriale.Larivista breve,mariccae importante fine a questa Maria Winowska, residentea clandestinamente, a partire dalmaggiodel1941,grazieall’aiuto della scrittrice Seinumeriuscirono rivista, dalcaratteristicotitolo“Służba”(“IlServizio”). un vescovo,néprete,unamessa,i sacramenti” indebolirsi, ilcattolicesimosirafforza,anchelìdovenonesistonopiùné polacca èsplendida,poichénonesistonotraditoripolitici [...]. Invecedi Ignacy Dopo la liberazione, al suo ritorno alladiocesiunicadiPoznańDopo laliberazione,alsuoritorno e Gniezno, Quando versolafinedel1942l’occupazionetedescaraggiunseFrancia inoltrenotarecheilprimateriuscìa pubblicareOccorre dinascostouna August Hlond],in:“NaszaPrzeszłość”,Vol. 42,1974,pp.279–307. P os ad zy , all’uscita di ogni numero. L’aspetto tecnico era curato da padre Sylwetka duchowaks.kardynała AugustaHlonda [IlprofilospiritualedelCardinale T olosa; il suo arresto da parte della Gestapo pose dellaGestapopose daparte olosa; ilsuoarresto Witold 36 , hadettoaisuoiaguzzini. Zahorski

olosa e dichiarato oppositore 35 . amil Norwid, amil Norwid, sarebbe statainfattiscrittaancoraunatristepaginadellastoriapolacca:la dal1945 utile.A partire della suavita,glisarebberisultataparticolarmente drammatica testimonianzapersonale: 38]  37]  un’ulteriore difficileprovacheduròperi successivi44anni. dovutosubire,spessoinsilenzio, dolorosee avrebbe particolarmente Chiesa di Polonia di sofferenze sarebbe stata dinuovo coinvolta inunvortice Il primate aveva imparatola resistenza, cosa che, negli ultimitre anni sparire, abbandonareilmioruolo. deglislanci.Hodovutozittirmi, irrealtà commessiinprospettiva,daunacerta errori condotto reale, vero, su un terreno storico, guarendomi da ogni illusione, dagli Dio. T attenderecherisuonassel’oradi fedeoccorreva Ma inumiltà,conpazienzae con ed aspettare,quandoilpaeseerasottopostoa sconvolgimenti unicinellasuastoria. ho dovutocambiarelamiavisionedellecose[...].Comeèstatopesanteaspettare altree approfondirle,accadeva, hodovutomodificaremoltedellemieidee,acquisirne perchéhodovutoprendereledistanzedaciòche a volte, stato vicinoallamorte, Sono passatoattraversolasolitudine,l’umiliazione,l’inattività,depressione;sono troviamouna Nei suoiscrittipersonalidelperiodosuccessivoallaguerra macontinuiamoa resistere. provecrudeli, sopportato sofferto, nullaèsminuito.Abbiamo Inciascunodinoi,tuttavia,nullaèmorto, e garage. insilos I beni ecclesiasticisonostaticonfiscati,lechiesee lecattedralitrasformate o insudiciareannientare, distruggere tuttociòcherappresentavalaciviltàcristiana. questi sonosopravvissutisoloi225.Sembrachel’occupantehitlerianoabbiavoluto Nel 1939 la sola diocesi di Gniezno, sede del primate, poteva contare 1.056 preti. Di “L’Eglise polonaiseaétéravagéemaisellerevivra”,déclareau„Figaro” S.Em.lecardinal dal periodo di soggiorno aHautecombe1943–1944,pp.209–210. dal periododisoggiorno in: “LeFigaro” 23aprile1945,p.1. Hlond, archevêquedePoznań, primatdePologne, qui vientd’êtrelibéréparlesAméricains”, Acta Hlondiana utto ciòmihainsegnatomoltissimecose,allontanatodaaltre, Il , Vol. III, Parte 13, Pisma różne [Scritti vari] (1926–1948), Appunti del card. A. Hlond prima te di Polonia , cardinale 38

A ugust Hlond , in Francia (1940–1944) 37 65 CONFERNZE 127 66 CONFERNZE 127 Z podstawie specjalnego prawodawstwa Polacy pozbawienizostaliszeregu tereny tewłączonezostałydoRzeszyi poddane całkowitej Na germanizacji. ok.2/3). Niedługopozakończeniu 1939 r., działańwojennych,8października (Polska przedwojennaliczyła35mlnobywateli,zczego Polacy stanowili ok. 92 tys. km granicznymi), którezostaływprostwłączonedo Rzeszy. Liczyłyonełącznie polskie, północneMazowsze,Wielkopolska Śląskz obszarami orazGórny podzielona natrzyczęści: Związku (odpowiednio 1 i 17 Radzieckiego września 1939 r.), Polska została 1939 r. oraznapaścinaPolskę zestronyNiemiec,a następnie najpierw 23sierpnia w dniu postanowień paktuRibbentrop-Mołotowzawartego debaty.przedmiotem poważnejhistorycznej doniosłą, ciągle niedostatecznie poznaną, która do chwili obecnej jest niemieckich. Inteligencję deportowano do obozów koncentracyjnychniemieckich. Inteligencję deportowano lub Polscy duchownibyliszybko eliminowanii zastępowani przezduchownych najważniejszych praw, a język polski usunięty został z przestrzeni publicznej. – pierwszą z nich– pierwszą stanowiły polskie ziemie północne i zachodnie (Pomorze Przywołajmy nawstępiekontekst epoki.W wyniku historyczny realizacji K z głównych bohaterówtychmrocznychczasów. Zwierzchniktego światowej polski K tytu ościoła, kardynał August tej wojny rolę Hlond, odegrał w latach 2 ł oraz 11mln mieszkańców, z czego ok. 9 mln stanowili Polacy u

o Pamięci AmbasadoraRepubliki Włoskiejw Polsce, LucaBiolato g ro m u

r e pr ościół katolicki, musi być on uznany za jednego e s j i , , ja ki ch

d oś w i adc zy ł

w

l a t ach

d ru g i ej

w o j ny

większość stanowiliPolacy. od połowy1941roku, całościobszarównależących przedwojnądoPolski. pogorszy sięzwłaszczaw wyniku zajęciaprzezRzeszęniemiecką,począwszy okupantów, wykazywaćbędątendencje wzrostowe.Sytuacjapolityczna Białorusinów. Natym obszarze konflikty natleetnicznym, podżegane przez powierzchnię 185tys.km ciężka sytuacjamiejscowejludnościbędziesięstawałacoraztrudniejsza; HansaFrankagubernatora rezydującego w ludzi, w tym 12mlnPolaków. T przedwojennego państwapolskiego), zamieszkałe przez14 mln40% obszaru 44 tys.km tzw. ReichsgauWartheland lubWarthegau (KrajWarty) ok. o powierzchni prowincjęWielkopolska,polską historyczną władzeokupacyjne utworzyły środkowej częściobszarówanektowanychwprostprzezRzeszę,stanowiących utworów Chopina.Naszerokąskalęwprowadzonorobotyprzymusowe.Ze dokonywano jejeksterminacji namiejscu.Zabroniononawetwykonywania – 4,3%,dlaFrancji –3%,tow przypadku Polski osiągnął poziom22%! dla Jugosławiiwskaźnik ten wyniósł10,8%,dlaNiemiec–8,4%,Węgier wojny światowej drugiej wystarczy wspomniećniektóremówiącesameza siebieliczby:jeślipodczas K musiał żyć i przeżyć obywatele, oraz kontekst, w którym diecezje, gdziestratysięgały60%duchownych. księży (w tym 6biskupów) i 869 bracii sióstr zakonnych straciło życie.Były i 46 biskupów. Posługę duszpasterskązapewniałospołecznościkatolickiej ok.14tys.księży Stolicy Apostolskiej.Parafii katolickichbyłow Polsce przedwojennej8tys. Polski Gdańska mającegostatus„Wolnego Miasta”,podlegałbezpośrednio ponadto jednadiecezjaobrządku Biskup ormiańskiego. nienależącegodo szawa, K połączonych w 5 prowincjikościelnych obrządku łacińskiego(Gniezno,War okołoktórych 3,5mlnbyłoobrządku wschodniego.Istniało25diecezji których było6mlnPolaków,których 3,7mlnUkraińców, 1mlnŻydóworaz700tys. natorstwo) w środkowej Polsce o powierzchni 136tys.km – drugą częśćstanowiłtzw.– drugą (GeneralneGuber Generalgouvernement Wreszcie, abyzrozumiećtragedię,jakąprzeżywałopaństwo polskiei jego – częśćtrzeciąstanowiłyterenypodkontrolą sowiecką,którezajmowały W 1939, polskiK W 1939, Lata 1939–1945 przyniosły ogromne straty wśród polskiego kleru: 1932 Lata 1939–1945przyniosłyogromnestratywśród polskiegokleru: raków, Wilno i Lwów) i jedną obrządku wschodniego (Lwów). Istniała 2 i zamieszkały przez ok. 4,3 mln ludzi, wśród których ogromną przezok.4,3mlnludzi,wśródktórych i zamieszkały Prymas ościół katolickiliczyłokoło pośród 30mlnwiernych, Polski wiązek Radziecki stracił 12,4% swojej ludności, Związek Radziecki 2 i zamieszkane były przez12,2mlnosób,wśród i zamieszkane Kardynał en obszar był bezpośrednio zarządzany przez en obszarbyłbezpośredniozarządzanyprzez A ugust Hlond we Francji upływem czasu, Krakowie. Z upływem (1940–1944) 2 (czyliniespełna ościół polski, - - 67 CONFERNZE 127 68 CONFERNZE 127 1] zarówno podczaswojny, jaki po jejzakończeniu). W rezultacie, naterenie pozbawiony przywódcy(niektórzybędątowypominać kard.Hlondowi faktu, że, wskutek polski fizycznej nieobecności Prymasa, jednakstrony,Z drugiej niemożnazanegowaćniekorzystnych następstw skich aktach przemocy popełnianych na jegoojczyźniei jej mieszkańcach. na chwilęśledzeniasytuacjiw kraju i przekazywania o barbarzyń informacji - staje sięjegoswobodadziałania.Niemniejjednakkardynałniezaprzestajeani skich (na terenie Francji). Wraz z upływem czasucoraz bardziej ograniczona włoskim),a potem władzfaszystowskich(naterytorium najpierw nazistow - amerykańską. przez armię Gestapoprzed ostatecznymuwolnieniem kardynał znalazłsięw rękach 1944), cym sięw Sabaudii pozostającejpodokupacją 1943–luty włoską(czerwiec zasadniczeokresy: wygnaniu podzielićmożnanacztery w ojczyźnie papieżaPiusaby informować XIIo sytuacji rządem doRumunii;dotarłpotemszybko doRzymu, wyjechał z polskim poza krajemojczystym.W dwa tygodnieporozpoczęciudziałańwojennych przebywał przezcałyokreswojny, od17 września1939 r. do20lipca1945r., jego postacią symboliczną. Należy jednakpodkreślić,żekard. Hlond będzie najeźdźców polskiegoK swojej wiedzyw zakresieideologiinazistowskiej. dobrej znajomości języka niemieckiego i Niemiec miał możliwość pogłębienia Śląska, co było bardzo ważnym elementem jego życiorysu; dziękibardzo Śląska, cobyłobardzoważnymelementemjegożyciorysu; Hlond. Kierowałpolskim T o w obliczu Polski, takiejtragicznejsytuacjistanąłPrymas kardynałAugust

Angelo les Pays Baltes1939–1945,cz.1:1939–1941 , cz.2:1942–1945red.Pierre interesuje tu szczególnie tom trzeci: dokumentów tomachzbiór 1967–1981w jedenastu dnia dzisiejszegowydanyprzezStolicę Apostolskąw latach zagadnień religijnych,położeniakościoła katolickiegoorazstanowiskaWatykanu pozostajedo Dziełem o podstawowym wojny światowej pod kątem znaczeniudlazrozumieniawydarzeń drugiej – końcowy okreswygnania(luty1944–kwiecień 1945),podczasktórego okresfrancuski,w opactwie– drugi w Hautecombe/Altacomba, znajdują- Od rozpoczęcia działań wojennych ten przywódca dręczonego przez Przez całyczaspobytuzagranicąkardynałpozostajepodstałąkontrolą, okresfrancuski,w Lourdes1943), – pierwszy 1940czerwiec (czerwiec 1940), – rzymski(wrzesień1939czerwiec M a rtini , Burkhart , Burkhart Actes et Documents du Saint-Siège relatifs à la Seconde Guerre Mondiale.Nas Actes etDocumentsduSaint-Siège relatifsàla Seconde Guerre S ch n e i ościoła katolickiego stanie się w pewnym sensie ościoła katolickiegostaniesięw pewnym de r , LibreriaEditriceVaticana, CittàdelVaticano 1967, ss.XXXII+964. ościołem od 1926 roku. Pochodził z Górnego ościołem od1926roku. Pochodził z Górnego Le Saint-Siège etlasituationreligieuseenPologneLe etdans Witold *** Zahorski B 1 let . Jegopobytna , Robert A. , Robert K ościół został G raham , się 1lutego1940r. stroniegazety: napierwszej zatytułowanego “Nieostrożność”zamieszczonegow numerze, ukazał który miejscuprzytoczyćfragmentartykułu wstępnego wprost. Warto w tym “Il RegimeFascista” (“Ustrójfaszystowski”)zaatakował kard.Augusta Hlonda Farinacciegotego stopnia,żewydawanyprzezRoberta w Cremonie dziennik sprawozdania natematsytuacjipolskiegoK kardynała. Jego patriotyczne wypowiedzi w Radiu Watykańskim oraz pisemne skim, obejmującylata1939–1940.Władzefaszystowskiepilnieobserwowały podkreślmy, żeniebyłaonawcalełatwaw poprzedzającym gookresiewło- i moralnie zlikwidowany. (komunistycznydrugie ZwiązekSowiecki),K przez podstępniei obłudnie (nazistowskie Niemcy)lubtychskrywanych mocarstw projektów otwarcie wysuwanych przez jedno z totalitarnych stanowiłskazanyna zagładęK w istocie stał się na odległość rzecznikiemosłabionej instytucji, jaką wojny Prymas będzie arcybiskup Krakowa kardynałAdamSapieha. rosnącymokupowanej znaczeniu, odgrywał Polski ważną rolę, o ciągle 2]  wyszukanych zwrotów, pisał,conastępuje: Francji uciekając siędo przyStolicyApostolskiej,Wladimird’Ormesson, do swojegoministrasprawzagranicznych,Paula Baudouina,ambasador 1940r., klimatu tego okresu: 27 czerwca w liście jednak w odtworzeniu tajemnicą. Pewienwyjazdu pozostają okryte ciekawy przekaz pomaga nam siędoFrancji. Dodniadzisiejszegoprawdziweokoliczności tego i udał o wypowiedzeniu wojnyFrancji opuścił Włochy i Wielkiej Prymas Brytanii, , “IlRegimeFascista”,Imprudenza 1.02.1940,s.1. 9 czerwca 1940 r., czyli w przeddzień deklaracjiBenitoMussoliniego 1940r.,9 czerwca czyliw przeddzień naszych misjonarzy. Życzmy sobietylko Polski jednego:byPrymas niezostałoddelegowanydokształcenia rzucił wyzwanie wszystkiemu i wszystkim i pozostał u boku katolików w swojej Belgii! Jakaż różnicaw porównaniu dobohaterskiegoi wielbionego kardynałaMercier, który swoich męczenników. uciekać, a gdy tegowymagakonieczność, bybyćgotowymnapowiększenie rzeszy prochu strzelniczego.Lepiejbyzrobiłmilcząc,zwłaszcza,żeK Polski,dostarcza Prymas uciekłdoRzymu,gdytylko tensam,który poczułzapach Poprzestańmy Watykańskiemu nastwierdzeniu,żeRadiu materiałówdoaudycji Zanim skupimy w okresie sięnadziałalnościPrymasa pobytuweFrancji, Podczas swojejprzymusowejwędrówkipoEuropiezachodniejw latach Prymas 2 Polski Kardynał A ugust Hlond ościół. W istocie bowiem,według ościół. W istocie we ościoła irytowały tewładzedo ościoła irytowały Francji ościół miałzostaćfizycznie (1940–1944) ościół uczy, abynie 69 CONFERNZE 127 70 CONFERNZE 127 niemieckiej regularnie kręciło się wokółniemieckiej regularnie jego miejsca zamieszkania. Dzia- 3] światem zewnętrznymnieprzekraczałyjednakpewnych granic.Względna się wreszciewydawaćprzezpewienokrespismo “Służba”. Jegokontakty ze z nuncjuszem apostolskimw Vichy, kardynałemValerio Valerim. Udałomu kontakty gdziemieszkał.Utrzymywałregularne biskupim w Lourdes, Wielu Polaków Hinsley’a. kardynała Arthura w pałacu odwiedzałoPrymasa należyprzedewszystkimwymienić brytyjskiego kardynałami, wśródktórych rzem Papée, polskiegorządu na wygnaniu, z wieloma z przedstawicielami wspomnianym polskimambasadoremprzyStolicyApostolskiej,Kazimie- listów doniegotrafiało.Utrzymywałnaprzykładstałąkorespondencję ze Europy.ustanowionych przezNiemcyhitlerowskiew sercu Równiewiele w których wyrażałbezustannie swojepotępieniedlanowych„porządków” napisałokoło Prymas setkilistów, szczególnych warunkach, łając w tych lecz ścisłejinwigilacji” „dyskretnej, kardynał Hlond poddanybyłw Lourdes rządu w Londynie byłabardzoograniczona;wedługpolskiego Prymasa że swobodaruchów swoich możliwości w jej interweniować obronie. Należy oczywiście pamiętać, tragicznegolosujegoojczyzny,cierpienia z powodu starałsię onw miarę mimo odosobnienia,w jakim przebywałna południuFrancji, i codziennego 4] się na niektórych bardziej znaczących, które wyraźnie świadczą o tym, że bardziejznaczących,którewyraźnieświadcząo tym, się naniektórych Hlonda, którepodejmowałpodczaspobytuweFrancji. Wypada zatrzymać tekście kolejne działania kardynała Nie jestłatwoprzedstawićw krótkim

Marian Szumlakowski (poseł RP w Madrycie) do: Edward Raczyński (polskiministerspraw do:EdwardRaczyński Marian Szumlakowski (posełRPw Madrycie) California, PersonalCalifornia, Files: CardinalAugust Hlond,n°311. r.,zagranicznych), listz 14.04.1942 HooverInstitutiononWar, RevolutionandPeace inStanford, (juin 1940-avril1944). : 1939-1945, Sous-Série [dalej: MAE], Guerre Wladimir d’Ormesson do:PaulWladimir d’Ormesson Baudouin,listz27.06.1940,MinistèrefrançaisdesAffaires Etrangères nie nalegać, by nieobecność Prymasa byłakrótkotrwała. nie nalegać,bynieobecnośćPrymasa mój polskikolega [ambasadorpolskiprzyWatykanie, KazimierzPapée –WZ]miał Piusa goo swym XII,bypoinformować zamiarzewyjazdu,Papież –copowiedziałmi pobytu w Rzymie byłobardzopożądane.T PolskiPrymas jakoby odczuł, że Stolica Apostolska nie uznawała, by przedłużenie jego urdes albow okolicy i korzysta z gościnności,którejudzielamutamtejszybiskup. z Rzymu doFrancji.kardynał Hlondwyjechał 9 czerwca Według któreotrzymałemz Ambasady informacji, Polskiej przyStolicyApostolskiej, 4 ; i tak w kwietniu1942r. w czterechagentówpolicji ; i tak Witold Z-Vichy-Europe, n° 909,Pologne-Questions religieuses *** Zahorski ak więc, kiedy kardynał Hlond zgłosił się do ak więc,kiedykardynałHlondzgłosiłsiędo Znajduje sięobecniew Lo- 3 zwyczajnego wysiłku ze strony narodu (pisał o tym jużodkońca 1940 r.). zwyczajnego wysiłku zestronynarodu(pisał o tym 8] Polishkazimierz Papée Institute and Sikorski list z 8.04.1941, do: Museum Edward in Raczyński, rodaków, zwłaszczatych,którzy żyli pozagranicamikraju,byłoprzekona- dostrzegałjei uważał zarealne,ponieważwieluz jegoApostolską. Prymas łeczeństwie polskim; - w spo utrzymaniawiary kwestii, pojawiłasięinna,wynikającaz trudności ingerencja Watykanu pogarszasytuację” sposóbpomóc:„Nie manatorozwiązania,bokażda można imw żaden koncentracyjnych. Więcej, uważał, że nie księży traciłożycie w obozach logiczne następstwoprzewrotności,grzechów, błędów, zaniedbań” uważałprzedewszystkim,że„kataklizmtonieprzypadek,lecz Prymas jeodfałszywychbożyszczyizmaterializowania” oderwać nimi: ichbardzowiele),któreszczególnieprzyciągałyjegouwagę.Były (a było w czasie wojny, zatrzymać się nad paroma kluczowymi zagadnieniami warto długo. przekonania żewojnaniepotrwa Prymasa, izolacja, w jakiej mimowszystko przebywał,przyczyniłasiędopogłębienia 7] 6] 5] [w brak dostatecznegozaangażowaniapapieżaw obronę narodupolskiego papież w pewnej chwiliwykrzyknął:„Piszcie i mówcie, żebyniewierzyliw to żepodczaswizytyPolakówLubowidzka, opowiadałaPrymasowi, u Piusa XII, Papież byłtego świadomy;przełożonaSióstrNazaretanek,MatkaLaureta Piusowi XIInastrojówprzypisywałoddziaływaniuniemieckiejpropagandy. wzrastająca niechęć do osoby Piusa XII” jegopolityki, orazłączącąsięz tym żal doWatykanu i niepopularność 1941 r. natentemat:„Głosydochodzącenasz Polski wskazująnagłęboki ambasador RPprzyStolicyApostolskiej,KazimierzPapée pisałw kwietniu Watykanu, gdzieprzebywałpowejściudowojnyWłochfaszystowskich, nych, żePius w obronie XIIniewystarczającointerweniuje Polski. Z samego

London, Archiwa,n°A.44.122/25, n°122/SA/67. August Hlonddo:bpJózefGawlina,listz 15.03.1941, [w:]ActaHlondiana,T z 20.11.1940, [w:]ActaHlondiana , T myślał,byłnaródpolski. narodem,o którym Oczywiście, pierwszym August Hlonddo: Franciszek [w:]ActaHlondiana,T Forecki, listz 11.11.1940, August Hlonddo:ks MieczysławStarzyńskiCR(redaktor„Dziennika Chicagowskiego”),list – los polskiego duchowieństwa katolickiego. Prymas wiedział,żesetki – lospolskiegoduchowieństwakatolickiego.Prymas – odbudowakrajuzezniszczeńwojennych,którawymagałabędzienad- – niebezpieczeństwo rozbratu między polskimi katolikami a Stolicą – niebezpieczeństwo rozbratu między polskimi katolikami a Stolicą – ideapowszechnejekspiacji zagrzechy, którapowinna„poprawićnarody, Mając nawzględziespecyfikę sytuacji,w jakiej kard.Hlondsięznajdował Prymas Polski Kardynał . 4,cz.22,s.158–159. A ugust Hlond 8 7 . Papée ten wzrost niechętnych , pisał.Równocześnie,oboktej we Francji (1940–1944) 5 ; . 4,cz.8,s.97–99. . 4,cz.22,s.185. 6 ; 71 CONFERNZE 127 72 CONFERNZE 127 13]  10]  -gospodarczego typusalazarowskiego;jegoteksty mówiąo tym otwarcie że wyrażałzainteresowaniewprowadzeniemdoPolski ustrojuspołeczno- tułowanym: „Religijnyproblemprzyszłegoświata” Pisałchrystianizacji”. o tym w programowym tekście z maja 1942roku, zaty miała pozostaćkatolicka,aledostrzegałpotrzebępoddaniajej„ponownej widział w roli w pierwszym interrexa okresiepowojnie.Oczywiście,Polska miejscu (...) Króljestojcem”–wskazujew pewnym myśli o przywróceniu monarchii(„niemieliśmyszczęściadoprezydentów; więcej niżdotądzastanawiałsięnadprzyszłościąPolski. Przychylałsięku z kraju będącegostronąkonfliktu. obywatelstwa nuncjusza, pochodzącego zatem nie z kraju neutralnego, lecz włoskiego1939 r., zostałazablokowana przezBrytyjczyków z powodu kardynała Filippo nuncjuszaapostolskiegow Warszawie Cortesiego, przed kandydatura boku przedstawiciela Stolicy Apostolskiej. W rzeczywistości Ponadto, niemożnazapominać,żepolskirządw Londynie niemiału swego winienbronićpolitycznejliniiprzyjętejprzezPiusa Prymas XII. a raczej Wychodziło nato,żetoniePapież nakorzyść miałinterweniować Polski, Jednak liniapostępowaniaStolicyApostolskiejpozostawałaniezmieniona. na rzecz sprawy polskiej. nalegając, aby ten zwielokrotnił swoje interwencje – WZ],boPolskę i Polaków kocham itojestprawda[questaèlaveritá]” 11] 9] polityczny nowegopaństwapolskiego,w tym kwestiarestytucjimonarchii, tematyczne: Polska sprzed 1939 r., nowa Polska, nowy model Polaka, system tematy, grupy przemyśleń dającychsięusystematyzowaćw następujące 10,5x13cm),dająobrazjegoprzemyśleń naróżnorodne o wymiarach pochodzących z czasów pobytu we Francji (dokonywał ich na małych fiszkach chrześcijaństwo” chciały one„umasonićkatolicyzm,zwolteryzować skiego. Rządypułkowników podsumowałw czterech krótkichokreśleniach: ukonstytuowałreżimu politycznego,który siępośmierci marszałkaPiłsud- wobecPolski swegokrytycyzmu Jednocześnie, Hlondniekrył pułkowników, 12]  Ze swojejstrony, kardynałHlondwielokrotnieapelowałdoOjcaŚwiętego,

Laureta Lubowidzkado:August Hlond,listz 4.05.1941, [w:]ActaHlondiana , T „Questa è la verità” figuruje w liściepowłosku.„Questa èlaverità”figuruje August Przebywanie nawygnaniusprawiłoponadto,żekard.Hlondjeszcze Niezliczone zapiski,jakieodnajdujemyw osobistych papierachPrymasa Zapiski kard. A. Hlonda z pobytu we Francji 1940–1943, [w:]Acta Hlondiana Prymasa. Acta Hlondiana, ibid.,s.99(„Polska”). słowazostałypodkreśloneprzez samego Dwapierwsze różne (1926–1948),s.83–84(„Finanse-Portugalia”). Bosco, Ramsey, NowyJork 1951,s.327n. Acta Hlondiana,ibid.,s.187(„Monarchia”). H lon d , Na strażysumienianarodu.Wybór pismi przemówień, [red.]Oskar Witold Zahorski 11 . Należy również dodać, . Należyrównieżdodać, 10 ), a siebie samego ), a siebie . 4, cz. 21, s. 271–272. . 4,cz.21,s.271–272. , T . 3, cz. 13: Pisma H a l 13 ec . ki , Don , Don 12 9 - . . w wysokości pięciutysięcyfranków w wysokości otrzymywałodrządupolskiegow LondyniePrymas miesięcznesubsydium Polski czypolskichrobotników weFrancji.uciekinierów z okupowanej się przekazywaćkapłanomw celu ułatwieniaimpracyduszpasterskiejwśród wobecfaktu,żeopuściłojczyznę polskie byłokrytyczne byłświadomy,obawami o własną prymas wiarygodność; żespołeczeństwo Nie było to bez związku z jego używał słownictwa mocnego i wzniosłego. Ponieważ słowopisanebyłojednąz nielicznych broni,jakimidysponował, te dyktowanebyłygłębokimwewnętrznymporanieniem,jakiegodoznał. cach”, „apostazji”, „bolszewickim i hitlerowskim potopie”, „diable”, itp. Słowa „niewolnictwie”,„najeźdź- o “kłamstwie”, zagranicą: częstomówiłw nich tekstach, zwłaszczaw listach pasterskichkierowanychdoswoichrodaków społeczne, politykamiędzynarodowai dyplomacja. polska, katolicyzm,masoneria,młodzieżi wychowanie, kultura i problemy gospodarka, praca, polityka społeczna, rolnictwo i wieśideologie totalitarne, 16]  15] 14] abyściśle zwróciłsiędorząduVichyz żądaniem, ze stronyBerlina,który w radio BBC w języku polskim, a w październiku wywołał gwałtowną reakcję umęczonemu narodowi wolność i wielkość” granicach RzeczypospolitejzabłysnąWasze sztandary, skrwawione zwiastując i gwałtu dodającw konkluzji: archaniołowegromy”, „Niechjaknajprędzejna sławieństwo, pisał: „Niech przez Was światzła,apostazji padająw zbrojny gen. Władysława Sikorskiego.armii, Przesyłając generałowi swoje błogo naczelnegowodza polskiej 1940 r. dopolskiegopremierai jednocześnie rozciągniętej nadPrymasem. we wrześniu1940r. 1941r. i marcu potwierdzająistnienieścisłejkontroli nadzorowi. Dwakonkretne przypadki,które miałymiejsceodpowiednio rzutoka.Jakjużwspomniano,podlegał mogłoby sięwydawaćnapierwszy wspomnianego jużkardynałaValeriego. funduszami, którenapływałyzeStolicyApostolskiej,zapośrednictwem

Warto podkreślić w tym kontekścieWarto siłę słów, podkreślić w tym jakich używał w swych W pierwszym przypadku chodzi o list, kard. Hlond wysłał 7 września który Wreszcie, udawało należypodkreślićpomocfinansową,którąprymasowi Życie prymasa weFrancjiŻycie prymasa bynajmniejnie byłowcaletakspokojne, jak Propaganda komunistyczna po wojnie będzie używała argumentu „porzucenia” kraju przez Prymasa Propaganda komunistyczna powojniebędzieużywałaargumentu„porzucenia”krajuprzezPrymasa w celu zdyskredytowaniago. Prymas PolskiPrymas doWodza Naczelnego,„DziennikPolski”, 1.10.1940, s.1. ogólno-polityczne. London, Archiwan°PRM.15/4,T Władysław Sikorski Polish do:August Hlond,listz 12.01.1940, InstituteandSikorski Museumin Prymas Polski Kardynał eczka RządRP, Ministrów, PrezesRady T A ugust Hlond 15 , ale dysponował również i innymi , aledysponowałrównieżi innymi we Francji 16 . List ten został odczytany (1940–1944) 14 eka n°15/1940,Sprawy . - 73 CONFERNZE 127 74 CONFERNZE 127 „źródło agitacji” uznanoza niemieckich władzbyłagwałtowna;treśćlistówprymasowskich przypadku reakcja nie, wykorzystała okazję, aby je opublikować. I w tym kardynała, zdecydowalisięudostępnićtreśćlistówgazecie,która,natural- 19] 18] 22]  21] 20] 17] René LeGentil Hautes Pyrénées, sprawiewyraziłprefektdepartamentu opinii, jaką w tej Francjiwymógł zakazopuszczeniaprzezPrymasa i to pomimopozytywnej francuskim rządzie kolaboracyjnym odmowę wydania wizy wyjazdowej, czyli Jednak z powodu ukazaniasięwspomnianegoartykułu, Berlinwymógłna prezydentaFranklinana zaproszenieamerykańskiego DelanoRoosevelta. Polski.dla Prymasa HlondmiałudaćsięwłaśniedoStanówZjednoczonych Berlina. Zemstanazistowskiegoreżimuprzynieśćmiaładotkliwenastępstwa europejskiego piekła(...)” zależećbędziew wielkiejOd tempapomocyamerykańskiej mierzekoniec sprawiedliwości i na wolnościludów. Natemkorzysta i nasza świętasprawa. sięz wielkimistanowczo solidaryzuje planaminowejEuropy, zbudowanejna „Bardzo sięcieszę–pisałHlond–,żeopiniaStanówZjednoczonychtak T wysłał do dwóch duchownych w Stanachktóre Prymas Zjednoczonych,ks. 1941 r. artykuł stanowiącycollagedwóchlistówo charakterze prywatnym, w stanieamerykańska Indiana,„SouthBendT administrowanym przezsiebie pewnością,czyprzebywaonnaterytorium potwierdzić z całą doLourdes,niemógł miesiącepoprzybyciuprymasa że rządVichycztery kontrolował poczynaniai działalność kardynała winna wreszcieprzyjśćz pomocą Europiei pomóc jejwyjśćz piekła wojny: omasza Reginka i ks. LeonardaKaszyńskiego omasza Reginkai ks.

Dwaj wymienienipowyżejksięża nieświadomie wywołaliwściekłość Drugi przypadekmiałmiejscew StanachDrugi Zjednoczonych.Lokalnagazeta Ambasada Niemiecw Paryżu do : François Darlan,nota(niepodpisana)z 23.07.1941,MAE, Guerre Europe, n°909,Pologne-Questions widnieje,pod religieuses(juin1940-avril1944).Naformularzu 1939–1945, Sous-Série : Z-Vichy-Europe, n°909,Pologne-Questions religieuses(juin1940-avril1944). oraz: August Hlond do:ks. LeonardKaszyński,28.01.1941,tamże,s.126. działalności kardynała. notę protestacyjną odprzedstwiciela niemieckiego (byłnimWolfgang von Welck) w sprawie n° 909,Pologne-Questions religieuses(juin1940–avril1944). T Vichy w Wiesbaden), z 10.10.1940, informacja 1939–1945, Sous-Série : MAE, Guerre August Hlonddo :ks. T z 5.10.1940,MAE,ibid. Gabinet Ministra,informacja , MAE, Guerre 1939–1945, Sous-Série : Z-Vichy-Demande de visa présentée par un ETRANGER 1939–1945,Sous-Série : , MAE,Guerre Cytat pochodziz listudoks. T “Aid of U.S.will help endEurope’s hell, cardinal says”, „South Bend Jacques T arbé deSaint-Hardouin(p.o.przedstawicielaministerstwaspraw zagranicznychrządu 22 20 . . W swych listach kardynał wyraził nadzieję, że Ameryka listachkardynałwyraziłnadzieję,żeAmeryka . W swych 18 . omasz Reginek,listz28.01.1941,[w:]ActaHlondiana,T omasza Reginka. 21 . Witold Zahorski ribune”, opublikowała w marcu 19 17 . Cizaś,bezupoważnienia auważmy na marginesie, . Zauważmynamarginesie, arbé deSaint-Hardouinotrzymał T ribune” (Indiana), 9.03.1941. . 4,cz.19,s.125 Z-Vichy-Europe, wygnania w Lourdes i dzięki korespondencyjnemu kontaktowi zeświatem przesłaniu wyjaśniał: się on zwrócić do Polaków mieszkających w Stanach Z W listopadzie myślPrymasa. fragment dobrzeilustrujący 1940r. zdecydował 2136dni.Wartofazie swegowygnania,któretrwało zacytować jeszczejeden przez WłochówczynawetpodbezpośredniąpresjąGestapow końcowej na terenie Włoch,czyweFrancji, czynaobszarzefrancuskimokupowanym stwie, pozostawałyniezmienne,bezwzględunato,czyznajdowaćsiębędzie 24] 23] wydarzeniach, o tragicznych Krzyżbyłnabieżącoinformowany Czerwony uchodźstwie i Stolicy Apostolskiej. Dzisiaj wiemy także, że i Międzynarodowy polskiemu rządowina kańskiemu prezydentowi,premierowibrytyjskiemu, żydowskiej zgromadzonejw gettach. teznanebyływięcamery Informacje a w sposób szczególniedokładnyrelacjonował programowązagładęludności Polsce, w okupowanej prezydenta Roosevelta, o sytuacji amerykańskiego Jan K anonimowej. Ważna jest data jego publikacji. Pod koniec 1942 r. słynny w 35.000 odbitkachnapoczątku tegożroku. T w numerze zestycznia-lutego1943r. i rozprowadzony następnie weFrancji opublikowany onzostałnałamach„Cahiers duTémoignageChrétien” tekstu, w którym zawarłsweprzemyślenia.Pod tytułem„Défi” („Wyzwanie”) Polskizewnętrznym, Prymas podjąłpróbęopracowaniapodstawowego

 Wreszcie, dysponująclicznymidokumentami gromadzonymiprzezlata nową przyszłość! będąwskrzeszali wysiłku będziewymagałaodtych,którzyz popiołów i jakiegoż kres. Aleodbudowaświata,jegoducha,sumienia,cóżtobędziezazadanie czasieOpatrznośćpołożytemu pętają dusze,tworząpiekłonaziemi.W swym narody,zakuwają w niewolę burząwszelki ładmoralny, niszcząprawoi kulturę, niesłychanymzakłamaniem,rozwalająpaństwa, burzycielskie demonya zwodzące machinywojennej,opętaneprzez najpotężniejszejw dziejach uzbrojone w gromy Siły zła, które nieskrępowanie rosło, skupione w ręku biblijnego Goga czy Magoga, Należy podkreślić,żeideei koncepcje któregłosiłnawychodź- Prymasa, Janvier-Février 1943(réed.intégraleenfac-simile),[red.] Renée H cz. 22, s.158-159. PolskiPrymasa wstosunku doFrancji niepodlegajążadnejwątpliwości”).. Primat dePologne enverslaFrance nefaisantaucundoute”(„Opiniabardzopozytywna.Uczucia datą 7lutego1942r., „Avis trèsfavorable.Lessentimentsdu podpisem : decyzjaprefektaz jego August Hlonddo:ks. listz20.11.1940,[w:]ActaHlondiana,T MieczysławStarzyńskiCR, lon arski poinformował zachodnicharski poinformował sprzymierzeńców, osobiście w tym d (August clandestinsduTémoignageChrétien, Cardinal),„Défi”.Cahiersetcourriers 23 Prymas Polski Kardynał A ugust Hlond we Francji ekst tenukazałsięw formie (1940–1944) B jednoczonych. W swym eda ri da , Paris 1980,p. 219–248. n° XIII–XIV, . 4, 24 -

75 CONFERNZE 127 76 CONFERNZE 127 26]  związek tenzostałpotwierdzonyprzezsamegoJanaKarskiego:„W grudniu25] 1942r. raportowałem sytuację istniejącąw Generalnym „Niktnie jestwłaścicielem Gubernatorstwie: rii świataodczasówChrystusa” dokonane w Polsce w histo wypełniająprawdopodobnie najciemniejsząkartę - dzenie „niewolnictwa pod dominacją narodu niemieckiego” Zbawiciela” zabijano Żydów, pomników świętych,rozbijano obrazy strzelanow stronę tańczono,gwałconomłodedziewczyny,publiczne orgie,podczasktórych w imię wyższej ideologii: „Policja przebrana w szaty liturgiczne organizowała Wszystkie niszczonelubośmieszane symbolekatolicyzmusąregularnie „preludium dosystematycznejzagładypolskiegonarodu” działania niosązagładęnarodowi;wrzesień1939r. –pisałstanowiłjedynie ich i że że naziścinieograniczająsięjedyniedozdobyczyterytorialnych „zmasowany atakprzeciwko K świecie” katolickichkrajówna jejistnieniu,byłajednymz najbardziej i w ogólnym substancjiskrajnie oskarżycielski.Po stwierdzeniu,że„Polska, w swej wojny znaleźlisięK długiego Polski wygnania przez Prymasa na temat sytuacji, w jakiej podczas pismem o orientacjiotwarcieantykolaboracyjnej. z ojcem Pierre’m Chaillet,redaktorem„ Ribière, związanej wieloletnią przyjaźnią Germaine cuskiego Ruchu Oporu, do kardynałaHlondaLourdes polskiemu rządowiorazaliantomprzezJanaKarskiego,a tymi, któredotarły przekazanymi pochodzącymiz Polski, związek pomiędzyinformacjami które miałymiejscenaterenieokupowanej Polski. Istniejebezwątpienia Ibid. 31] Ibid. 30] Ibid. 29] Ibid. 28] Ibid. 27] Język, jakiego na określenie polityki nazistowskiej używa Hlond, jest „Défi” jest bez wątpienianajważniejszym tekstem napisanympodczas religijnego punktu widzenia rozwój sytuacji uznał Prymas zatragiczny.Z religijnego punktuwidzenia rozwójsytuacjiuznałPrymas W tej sprawie zresztą kardynał Hlond kontaktował się z członkinią fran- H Hlond”. Zob.listJanaKarskiegodoWitolda Zahorskiegoz 15lipca1994r. (w zbiorachautora). Kardynałao moimpoinformuje raporcie.Jeślitozrobił,powinnoistniećw archiwach Watykan/ Przeważała opinia,iżPapież jestzbytostrożnylubpro-niemiecki.PrałatKaczyńskipowiedziałmi,że Narodupolskiego. na Papieża, sięz cierpieniami abytenzająłpubliczniepostawęsolidaryzującą środowiska katolickiego(P. ZofjaK w Prałatowi ZygmuntowiKaczyńskiemuo sytuacji lond (August Cardinal), „Défi”,op.cit. 26 , Prymas uznał, że od pierwszych dni wojny miał miejsce w Polsce uznał, że od pierwszych , Prymas 29 . ZdaniemkardynałaHlonda,zamiaremnazistówbyłowprowa- ościół i Polska. ossak-Szczucka, Frontossak-Szczucka, OdrodzeniaPolski ), abyKardynałwpłynął ościołowi katolickiemu” 31 Witold , podkreślał hierarcha, podając za przykład , podkreślałhierarcha,podajączaprzykład 25 . Zahorski Témoignage Chrétien”,którebyło Kraju (Londyn).Przekazałemposłanieod 27 . Podkreślał usilnie, 30 28 . „Okrucieństwa . „Okrucieństwa . trzy piece krematoryjne są w ciągłym ruchu” są w ciągłym trzy piece krematoryjne ływał egzekucje (200 tys. zabitych), obozy koncentracyjne (“w Oświęcimiu smo podznaczącymtytułem„Służba”.Sześćnumerów wyszłopotajemnie które po zakażeniu chorobami wenerycznymi sąrozstrzeliwane). które pozakażeniuchorobamiwenerycznymi dziewczętach wysyłanychprzemocądodomówpublicznychw Niemczech, polskiej ludności,przykładydeprawacjimoralnej(piszeo młodych polskich własnego życia,własnejwolności,własnychdóbrmaterialnych” Ibid. 35] Ibid. 34] Ibid. 33] Ibid. 32] było ononamaszynie.Celemjegowydawania moralnewspomożenie niczej. Ogółwydanych numerów czasopisma liczy łącznie 314 stron; pisane położyło krestejkrótkiej,lecz mimo tobardzoważnejinicjatywiewydaw- Winowskiej, któramieszkaław począwszy od maja 1941r. dzięki współpracującej z Prymasem pisarce Marii nie odprawiasięmszy, aninieudzielasakramentów” wzmacnia, nawettamgdzieniemażadnegobiskupa, żadnegoksiędza, gdzie bo nieistniejązdrajcypolityczni(...).Zamiastsięosłabiać,katolicyzm zachowywał pewienoptymizm:„Reakcjaludnościpolskiejjestwspaniała, i prawdą. sięsprawiedliwością, miłością, braterstwem jańskiemu, charakteryzującemu niewolnictwie i kłamstwie, otwarcieprzeciwstawiał ładowichrześci- Prymas Jeśli chodzi o przyszłość swojego kraju, kard. Hlond mimo wszystko Jeśli chodzi o przyszłość Nazistowski porządek,wspierającysięnanienawiścii gwałcie, rabunku, kontynencie europejskim. wątpliwości codoplanuHitleradążącegokompletnej eksterminacji Żydówna mażadnej i nie zabitychnapolskimterytorium 700.000 Żydówzostałobrutalnie Lwowie,55.000osóbzginęło.Ogółem,ponad zabija sięichtysiącami.W samym w Dębicy, w Rzeszowie, w Stanisławowie, są naporządku dziennym;w Przemyślu, gazem masakry.wchodzi dogettai organizuje Masowerozstrzeliwaniai zatrucie NierazGestapo zimnem, chorobamipowodujewysokąliczbęofiarśmiertelnych. jestrozstrzeliwany.Ktokolwiek chciałbywyjśćz getta Wyczerpanie pracą,głodem, okupowanych krajów. w gettach zbudowanychw dużych Sąinternowani miastach. aktualnie przywozi się Żydow ze wszystkich i gdzie i Niemiec, Żydów z Polski wszystkich stałosięgettem,gdziezgrupowano GeneralneGubernatorstwo ryczą: - z go Próbuje sięzamazaćwszelkąprzeszłośćpolską,stwierdzakardynałi dodaje T rzeba wreszcie zauważyć, że Prymas zdołałwydaćpotajemnie czasopi- rzeba wreszciezauważyć,żePrymas Prymas Polski 34 Kardynał T A uluzie. AresztowaniejejprzezGestapo ugust Hlond we Francji 33 ), głód, choroby, deportacje (1940–1944) 35 . 32 . Przywo- 77 CONFERNZE 127 78 CONFERNZE 127 37]  36] Quislinga” drugiego wyborze:„Nieznajdzieciepodtąsutanną pozostał niezachwianyw swym reżimem.LeczPrymas nawspółpracęz berlińskim się namówićPrymasa Naziści, którzyzaczęliponosićklęskinawojnie–mielinadzieję,żeudaim z Hautecombe do Paryża, gdzie zostanie poddany licznym przesłuchaniom. 1944 r., podbłahympretekstem, agenciGestapozabralikard.Hlonda w Hautecombe, byłyczasemgłębokiejrefleksji i żarliwej modlitwy. 4lutego combe. Odosobnieniejegouległowzmocnieniu,a miesiące, którespędził - w Haute roku sięw klasztorze następnegoopuścićLourdes,abyukryć czyli tzw. strefę„wolną” w końcu 1942r., kardynałzmuszonybyłw czerwcu życzliwedziałania Piusasystemem totalitarnym, XII skierowane do Polski itp. ideologiizwiązanejz nazistowskim pokuta, kult państwaw rasistowskiej prywatnych: Poruszane w listach byłytematy podobnedotychzawartych CharlesPéguyczyAndrzejSieniawski. Mickiewicz, CyprianKamilNorwid, autorów francuskich i polskich jak: Paul Claudel, Juliusz Dobrowolski, Adam Polski).Prymas W sześciu numerach pisma publikowane byłyteksty takich się podróżnymipseudonimami,jaknp.KrzysztofŚmiećlubPP(skrótod Vichy, ukrywał ks. d’Ustou.Należydodać,żesamPrymas LouisdeCourrèges techniczną zajmowałsięarcybiskup T pisma.Stroną dawał swójimprimaturnaukazaniesiękażdegonumeru Piusa XIIpodczastoczącej sięwojny.i zachowanie Kardynałosobiście postawę inteligencji polskiej,którastawiałasobiepytanieo rzeczywistą wysłaniejasnegosygnałuw stronę sytuacjipsychicznej,a także trudnej społeczności polskich uchodźców we Francji znajdującej się w bardzo skiej, Hlonddokona następującejrefleksji nadjejstanem: k wciąż stawiamyopór. doświadczenia,ale zostało umniejszone.Nacierpieliśmysię,znieśliśmyokrutne nicnieumarło, nicnie przekształcone w silosy, z nas Jednak,w każdym w garaże. zostały chrześcijańską. Dobra kościelne zostały skonfiskowane, kościoły i katedry okupant chcialwytępić,zniszczyćlubskalaćwszystko to,coprzedstawiałocywilizację księży w 1939 r., wojnę przeżyłonajwyżej225.Wygląda zktórych nato,żehitlerowski w samej możnabyłoliczyćna1.056 diecezjignieźnieńskiej,siedzibieprymasowskiej, Wraz okupacji niemieckiej na Francję z rozciągnięciem południową, Po wyzwoleniu, popowrociedoswejmetropoliipoznańsko-gnieźnień- “L’Eglise ravagéemaisellerevivra”,déclare au„Figaro” S.Em.lecardinal polonaisea été „Le Figaro”, 23.04.1945,s.1. Hlond, archevêquedePoznań, primatdePologne, qui vientd’êtrelibéréparlesAméricains, T . 42:1974, s.279–307. . Ignacy s. P os ad zy , Sylwetka duchowaks.kardynała AugustaHlonda , „NaszaPrzeszłość”, 36 37 , powiedziałswoimprześladowcom. Witold Zahorski uluzy i otwarty przeciwnikreżimu uluzy i otwarty znosić, często w milczeniu, kolejną trudną próbę, która potrwa 44 lata. znosić, częstow milczeniu,kolejną próbę,która potrwa trudną zapisana. trzech latachżycia.Od1945r., kolejna, polskiej historii zostanie ciężkakarta oto dramatyczneosobisteświadectwo: 38]  z pewnej nierealnościpolotów. Musiałemzamilknąć,zniknąć,ustąpićzeswejroli. realny,grunt prawdziwy, historyczny, leczączezłudzeń,z pomyłek w perspektywie, nauczyło mnie bardzo wielu rzeczy, mnie od innych, skierowało mnie na oderwało Ale w pokorze, cierpliwościi z wiarą trzebabyłoodczekaćgodzinybożej.T ciężko czekać i czekać, gdy w kraju dokonywały się przewroty, jedyne w jej dziejach. zmienić, wielunabyći pogłębić, musiałemnabraćinnegospojrzenia(...).Jakżeżtobyło śmierć, bo musiałem się zdystansować od tego co było, musiałem wiele poglądów Przeszedłem przez osamotnienie, upokorzenie, nieczynność, depresję, poniekąd A w jego po zakończeniu pismach prywatnych wojny odnajdujemy takie Prymas nauczył się odporności, co okażesiębardzo przydatne w ostatnich nauczył się odporności, Prymas cz. 13:Pisma różne (1926–1948),op.cit.s.209–210. Zapiski kard. A. Hlondaz okresu pobytu w Hautecombe 1943–1944, [w:] K ościół w Polsce znowu dostanie się w wir cierpień i będzie musiał Prymas Polski Kardynał A ugust Hlond we Francji (1940–1944) Acta Hlondiana, o wszystko T . 3, 38 79 CONFERNZE 127 80 CONFERNZE 127 enslaved Poland toworldpublicopinionandtheVatican. of therolePrimateandextenthisinfluenceasvoice of hismerits,however, itisstilltooearlyfora full andobjectiveevaluation of societybasedonthespiritGospel.Despitefullrecognition challenges. Heoutlineda programme ofradical religiousandmoralrenewal reality, difficult themoresobecausehewassurethatitwouldbringvery as a time ofspiritualpurificationandmoralpreparationtofacethepost-war action. ItcoverednotonlythePrimate’scompatriots.Hespenthisisolation humanitarian of themeanshehadathisdisposal,developeda broad difficultconditionshefoundhimselfinandthemodesty Despite thevery in closetouchwiththeoutsideworld,notjustworldofChurch. andtheSovietsduringwar.Nazi Germany Whileinexile,Hlondkept exposing thecrimesanddisclosingactualpoliticalobjectivesofboth it.Generally,concerning however, thePrimateisgivengreatcreditfor Primate’s activityinthatperiodandofthemanygapshistoriography owingtoinsufficientknowledgeofthe and ecclesiastical.Thisisinlargepart ders duringWorld War IIisstillcontroversialamonghistorians,bothsecular Primate Hlond’s activity during his enforced sojourn outsidePoland’sPrimate Hlond’sactivityduringhisenforcedsojourn bor Polish Prima in F te rance Cardinal Witold Summary (1940–1944) Zahorski A ugust Hlond

- 1] ordinariodellanuovadiocesi polacchi (eranatoil5luglio1881)e primo August Hlond,ilpiùgiovanedeivescovi culturali,a mons. trasformazioni negli anni’30acausadellagrandecrisieconomica mondiale unite aunamassicciaimmigrazioneincercadilavoro chesieraintensificata tendenzeantidemocratiche nei paesidell’Europacentralesinotaronoforti democratiche divitasocialeepolitica.Sideveinoltre aggiungerecheanche questi eventi e cambiamenti resero impossibile l’applicazione delle forme T grandisofferenzeedistruzioni. civilecheavrebbeportato la guerra einfine,inSpagnanacquelaSecondaRepubblicascoppiò germanica, di HitlerenacqueilT nazionalsocialista preseilpoterepartito ostile alla Chiesa,inGermania Sovietica comunistasistavaconsolidandoilpoterediStalindichiaratamente pre piùinquietante:inItaliatrionfavailfascismodiMussolini,nell’Unione A seconda: 1930–1939,LibreriaEditriceVaticana, CittàdelVaticano 2002, pp.143–145. emanati dal1740.250annidi storia vistidallaSantaSede.Vol. 10.Pio XI(1922–1939) . Parte impendet il papa PioSulle conseguenze della crisi economica del 1929 intervenne XI con l’enciclica In tale periodo di grandi sconvolgimenti politici e sociali, diepocali In taleperiododigrandisconvolgimentipolitici e sociali, (2 ottobre1931),in:Ugo situazione socio-politicainalcunipaesiassumevaunaspettosem- tanto desiderata pace tra i paesi del continente. L una soluzione politica che abbia potuto garantire la a trovare nche

dopo

l a erzo Reichsostenitoredellasupremaziarazza

tragedia Introduzione B e llo

dell cch i , Tutte leenciclichee i principali documentipontifici a G rande G uerra

l ’E urop o sviluppo della a

1 non .

è

rius Nova utti cit

a

81 CONFERNZE 127 82 CONFERNZE 127 K 4] 2] esperienza adoperadeicomunisti:appenaproclamatasiindipendente,il disordini nellacittà.InUngheriaHlondsubìancoraun’altradolorosa salesiani liberali,cheintendevanoostacolarel’insediamentodei dei socialistie dei incominciato nell’estate del 1907: dovette appena subire arrivato, gli attacchi risalgonoalsuoperiodosalesianodiPrzemyśl, logia socialistao marxista dell’ideo- scontridiHlondconi rappresentanti contatti,o meglio I primi I 1. inoltresuisuoiviaggiinGermania. relativa alnostrotema.Cisisoffermerà cherà unaccennoall’esperienzasalesianae a quella episcopalea (Slovenia,exJugoslavia).Nonman- pronunciata nelluglio1939a Lubiana scritti piùrappresentativi,leletterepastoralidel1932e del 1936e l’omelia esaminatisoloalcunisuoi al periodoprecedentel’anno1939e verranno primaziale;cisilimiteràdunque è impossibileanalizzarel’interosuoservizio nazionalsocialismo e del marxismo totalitarismi dellaprimametàdelXXsecolo,specialmenteneiconfronti conoscere la posizione che egli assunse nei confronti dei poca importanza problemi.Nonparedunquedi delpaesecontuttii suoi tuale e morale diventa allorailsimbolodell’unitàecclesiale,ponendosiallaguidaspiri- tradizione.Hlond Polonia, incaricodialtissimoprestigioe antichissima antica sedepolacca,l’archidiocesidiGnieznoe Poznań. di Katowice(AltaSlesia)erettanel1925,venneaffidatalaguidadellepiù Grande Guerra Stanisław 3] Stanisław atow Roma 1997,p.194. della SocietàdiS.Francesco diSales(1868ca.–1919),IstitutoStoricoSalesiano,“Studi”, 10,LAS, Salezyańskie”,n.11(1907),p.284. 2003, p.38;“Wiadomości di Polonia]. 2aed.,Wydawnictwo Warszawa-Rzym Salezjańskie–Libreria Ateneo Salesiano (LAS), Eletta”.LeradicisalesianedelCardinaleAugust Polski Hlond,Primate Hlonda Prymasa [„Anima 127–130, 148;Stanisław ed. Wydawnictwo Bł.Jakuba StrzemięArchidiecezjiLwowskiejOb.Łac,Lwów-Kraków 1999,pp. Chiesa e i percorsidellastoria.StudiinonoredelRev. Prof. T historii. KsięgajubileuszowadedykowanaKsiędzuProfesorowiDoktorowi Tadeuszowi Śliwie[La T Una provadianalisidelgenere,anchesecompiutasualtripresupposti metodologici,sitrovain: 2006, pp.60–82. [Idee socio-politichedelPrimatediPolonia Augusto Hlond(1926–1948)],Hlondianum,Poznań Con questa nomina divenne anche Primate della Chiesa Cattolica in omasz p r i i m ce S 3 i . Successivamentenesubìaltria Vienna, della quando,altermine er Z Z

scontr i wa imniak m ni tk a k a , , , Salesiani nellaMitteleuropa.Preistoria e storia dellaprovinciaAustro-Ungarica Koncepcje społeczno-polityczne Prymasa PolskiKoncepcje społeczno-polityczne Prymasa Augusta Hlonda (1926–1948) 4 Salesiani diDonBosconellaMałopolska(1892–1919),in:Kościółnadrogach , i comunisti tentarono di prendere ilpotere provocando , i comunisti i

con Z i m

l ni ’ a i k deolog , „Duszawybrana”. St anisław i a 2 , ispiratia ideologie atee.Inquestasede

marx ZimniaK i SDB sta Salezjański rodowódkardynała Augusta

adeusz Śliwa],acuradiJózef da

sales i ano

e

vescovo Katowice W o łc

z d a ński i

, passo emblematicodellaletteradice: proposito di estirpare la dimensione religiosa dal cuore dell’uomo. Un comunismo l’ideologiainassolutopiùminacciosa,quantomossadal i pericoli cheminacciavanolavitadeifedeli,ildocumentoindividuavanel cattolica in Slesia], pubblicata a della suafamosaletterapastoraleO życie katolickienaŚląsku[Per lavita Polonia, appenarinataallavitapolitica.Ilpericolodelcomunismofuoggetto a trovare accoglienza tra i ceti popolari della zona più industrializzata della facilitàriusciva in pericolodaldilagantecomunismo,checonunacerta popolo cristiano e l’attività apostolica della Chiesa erano messe seriamente nominato Amministratore apostolico. Si rese subito conto che la fedeltà del don GiulioBarberis lettera del10settembre1919alcatechistageneraledellaSocietàSalesiana, salesiane subironogravidanni,comelostessoHlondtestimoniòinuna ilpaesenel disordine perdiversotempo;anchelecase di sanguee lasciò sia durò solo tre mesi, questo spargimento regime provocò un enorme sfociò nellaRepubblicadeiConsigliproclamatail21marzo1919 16 novembre 1918,l’Ungheriaebbeun’evoluzionepoliticaversosinistrache 7] 6] 5] mento ufficiale e autorevole, risaleal1922,quandonell’AltaSlesiavenne mento ufficialee autorevole,

Gabriel  August Hlonda G. Barberis,letteradel10settembre1919,ArchivioSalesiano CentraleE962,Hlond Z prymasowskiej Stolicy.,Z prymasowskiej ListyPasterskie 1922–1936 [Dalla Sede Primaziale Lettere pastorali 1922–1936], Poznań 1936,pp. 16–40. a nuova vitaledueCasedisfatte”. procella comunisticabisognaridestare mirecoin Ungheria,dovedopolaterribile Case e poi domaniperlaBavieravisitarel’incarico delSig.Ispettorequelle scrisse tral’altro:“Ioparto der Kirchengeschichte,Freiburg-Basel-Wien, acuradiHubert cura di Hubert soprattutto neicircoliintellettuali.Illorolavoroodoradi massoneria. Infatti,quae là Sbandierando glislogandelprogressoe della rinascita,propaganol’aconfessionalità daateidivariarismae professione. diverse, importate loghe, cheassumonoforme Diocheèl’origine e il custodedelbene.Visonoaltretendenzeana- non sopporta cheèfondatosulmale, delsuogoverno nelle vestidelcomunismoche,nell’inferno controCristo.QuestaordagiungeinSlesiadaorientee dagrande guerra occidente una apertamente rete segretae,cospirando,sipreparanodinascostoa muovere nemici implacabilidellaChiesae della fede,cheimpiglianoanchelaPolonia inuna farecon Dio.Abbiamoa che eretica. LespingeunodiosatanicoperCristoe per follia debolezza,nédall’ignoranzareligiosao dalla o dalla motivate dall’errore Nonsono sozzureancorapiùdensee ripugnanti. E sistannoavvicinandoa noi La primapresadiposizionepubblicaHlond,ilsuoprimopronuncia- L A a d posizione ri a nyi J , ed Die KircheinNord-, Ost-undSüdosteuropa, in: DieWeltkirche , a im20. Jahrhundert in del , K onrad prima 6 . te R august Hlond e p ge n , Freiburg [...] 1979, 1985 K atowice il 1° marzo del 1924 nei confronti dei to 2 , pp. 506–536; ibid, p. 528, in: Handbuch alit J edin arismi , Herder, 1962–1985,vol.7. Nazist a e

sovietico 7 . Analizzando 5 ; sebbene 83 CONFERNZE 127 84 CONFERNZE 127 10] 9] Ibid. 8] zasadyżycia państwowego(Deiprincìpicristianidi O chrześcijańskie ideali eralostatodemocratico. momento storico,l’istituzionecivilepiùminacciata nellesuefondamenta fronte alledevastantiideologieatee.Per ilPrimateera chiaroche,inquel le finalitàdeisistemitotalitarie,nelcontempo, indicarelaviadiuscita che sentìildoveredireagireinmodoufficialee autorevole. Volle smascherare cominciando anzia prendereunapiegasemprepiùautoritaria. nel gennaio del 1933.In tale contesto, la crisi politica polacca perdurava, via la Repubblica di Weimar,stava preparando a spazzare ciò cheavvenne ilnazionalsocialismosi addirittura insalecinematografiche.InGermania nei eliminazione sistematica:i sacerdoti venneroassassinati,diffamati,deportati degli anni Venti e i primi anni spesso era indicato comebolscevismo gli sviluppidelcomunismonell’UnioneSovietica,cheneisuoiinterventi e l’interesseperleideedeinazionalsocialisti. marxista società polaccasemprepiùmaggiorieranol’infiltrazionedell’ideologia “incidente Brześć”(1930)adoperadelmarescialloJózefPiłsudski. Nella cosiddetto scossa, senonaddiritturabloccata,dalgolpedel1926e dal evoluzione democratica della giovanerepubblica fu fortemente La normale Polonia, chedigranderesponsabilitàfronteallaChiesae alla ruolo società. conseguentemente diventò Primatedi arcivescovo diGnieznoe Poznań; Nel 1926monsignorHlond,vescovodiKatowice,funominatodaPio XI 2.1. I 2. seguire ciòchesuccedevainGermania

Naukowe KatolickiegoUniwersytetuLubelskiego, Lublin1997,passim. 1917–1939.Abbozzodistoria],T historii[LaChiesaCattolicainURSS 1917–1939. Zarys dell’Arcidiocesi diGniezno.Siveda anchelostudiodiRoman Si vedalaricchissimadocumentazione,ancoranonesaminataa sufficienza, nell’Archivio conservata L Il suointentotrovòun’esposizionemoltoprecisa nellapastorale T e nient’altro chedegenerazione! si fannosentirelevocinostalgichecheinneggianoadunaloggia.Degenerazione Il Primate seguì con attenzione la scena politica internazionale, specie Il Primateseguìconattenzionelascenapoliticainternazionale, fornivano ilmaterialeriguardantel’attivitàdeinazionalsocialisti. fornivano aVienna.Questigli UnoaMonacodiBavierae l’altro Il PrimateHlondebbedueinformatori. ; le chiese furono distrutte o trasformategulag; lechiesefuronodistrutte inlocalidiusopubblico, utto questo costituiva un motivo di grande preoccupazione per Hlond, utto questocostituivaunmotivodigrandepreoccupazioneperHlond, a l

dottr contesto i na

politico

dello

dell S tato a

era lett

T del renta, la Chiesa fu sottoposta a un processo di St 8 anisław P

p a r storale i ZimniaK mate 9 . Non minore impegno profuse per 10 SDB . InUnioneSovietica,tralafine D ei

princìi D z w onko

w cristiani ski , Kościół katolicki w ZSSR

di

vit a owarzystwo owarzystwo

pubblica Ibid.,p.371. 14] 13] il cardinaleAleksander Kakowski, arcivescovodiVarsavia, ritiròlasuafirma, di Polonia”, nonostantefossestataideatadaHlond.Maall’ultimomomento della festaliturgicaCandelora,come“Lettera pastorale dell’Episcopato una veraedefficaceviadiguarigione. proponendo con risolutezza e chiarezza la visione cristiana dello stato come Stato: sisarebbedovutoalloraaffrontarequestadeviazioneconcettuale, concezionedello e fuorviante atee totalitarierisiedevainfattiinunaerrata delleideologie pontifici.SecondoHlond,ilpericolomortale interventi recenti inbaseagliinsegnamentidellatradizionecristianae ai moderno” subito percepitodaimassmediae dai varicentridielaborazioneculturale. prevedibili ripercussioni planetarie. E il suo contenuto universale venne l’intera Europa, con su un problema che riguardava ormai per intervenire del Paese, polaccocostituìpiuttostounpretesto tuttaviailquadrointerno genesi deldocumentosiaoccasionatadallevicissitudinisocialie politiche in modoesplicito,mailriferimentoadessièpiùcheevidente.Sebbenela Inrealtà,questinonvengonomainominati sovietico e nazionalsocialista. tratta, presentandolaposizionediHlondriguardoaiduetotalitarismi vita pubblica) 11]  il 23 aprile, scegliendoappositamentelasolennitàliturgicadisant’Adalberto, nome Primate ottennedaPio dipubblicarelaletteracolproprio XIilpermesso sullepresunteingerenzedellaChiesanegliaffaripolitici,il governative leinformazioni in Vaticano ebberoesitimoltopositivi.Oltrea smentire nellaRepubblica diPolonia la situazionesocialee politica a Roma, dove consegnò al pontefice il memoriale in cui esponeva in dettaglio La letterafupoipubblicataconilnomedelsuoveroautore,PrimateHlond. per cuilapossibilitàdipubblicarlaa nome di tuttii vescovi polacchisvanì f. Stanisław Cfr. 12] Il documento sarebbe dovuto essere pubblicato il 2 febbraio 1932, il giorno Il documentosarebbedovutoesserepubblicatoil2febbraio1932,giorno Prima diprendereladecisionedefinitiva,il5marzo1932Hlondsirecò Il puntocentraledellaletteraeralapresentazionedelconcettodi“stato italiana autorizzatadall’autoree uscita in:August Don Bosco,Ramsey, NewJork1951,pp.53–77. 1992, p.365. della ChiesaCattolicainPolonia neglianni1918-1939].Wydawnictwo Salezjańskie,Warszawa Ibid. p.367ss. 23 aprile 1932,in: zasadyżyciapaństwowego[Deiprincipicristianidivitapubblica].Gniezno, O chrześcijańskie vaguardia della coscienza della nazione. Una scelta di scritti e discorsi] a cura diOskar a cura vaguardia dellacoscienzanazione.Unasceltadiscrittie discorsi] in «Vitae Pensiero», n.18/23(1932),pp.687–702. 14 . Rientrato il 27 marzo in Polonia, fissò la data della pubblicazione per L a posizione W 11 ilk del . Questa lettera è di grande importanza periltema che . Questalettera è digrande importanza August , Episkopat Kościołakatolickiego wPolsce wlatach1918–1939[L’Episcopato prima te H august Hlond lond , Na strażysumieniaNarodu.Wybór [A sal pismi przemówień - nei confronti H Nel testo italiano ci serviamo dellatraduzione Nel testoitalianociserviamo lond dei , La dottrina cattolica intorno alloStato, dottrinacattolicaintorno La to alit arismi Nazist a e 13

sovietico . Gliincontri H alecki 12 . , 85 CONFERNZE 127 86 CONFERNZE 127 Cfr. 18] f. Stanisław. Cfr. 17] 16] Cfr. 15] dello Statoe delsuopotere: dalla questionepiùdelicatae più cioèdalladefinizionedell’origine cruciale, potere cheessoesercita.Muoveva concezione cattolicadelloStatoe del fondamentali della Primate, infatti, esponeva in modo sistematico i punti stavanoprendendosemprepiùpiede.Il Unione Sovieticae Germania, diretta e articolata alleteorietotalitariechenegli“ingombranti” stativicini, positiva esposizione della dottrina politica dello Stato cattolica, una critica divedere,attraversola Una pursinteticaanalisidiquestaletterapermette 2.2. dellaConferenzadell’Episcopato definitivamente ancheall’interno senza offenderenessuno.Lasuaposizionediguidadellanazionesiconsolidò soluzioniconcrete preoccupato perilbenecomune,capacediproporre nazionale fu allora visto come un esponentedella Chiesa profondamente dell’opinionepubblica:sullascena una svoltanelgiudiziosuHlonddaparte aumentare la stima e la considerazione del Primate, al punto da provocare e feceper dare un impulso decisivo al processo di distensione dei rapporti mento dellerelazionitralaChiesae lo Statopolacco,laletterapastoralefinì svoltasi nel1933a Lille oggettodistudionella“SettimanaSociale” in tuttaEuropa.Diventòperfino francese, tedescoe italiano, a testimonianza delnotevoleinteressesuscitato commentò polacca neriprodusseampibranie li chiese delle Arcidiocesi di Gniezno e Poznań. successivo la stampa Il giorno diBrześć politici dellafortezza –agliexprigionieri gestodicapitaleimportanza Dmowskie – e Roman Maresciallo JózefPiłsudski, agliexPresidentidelConsiglioWincenty Witos per conoscenza,anchealPresidentedellaRepubblicaIgnacyMościcki, Polonia.patrono dell’ArcidiocesidiGnieznoe della Hlondinviòlalettera, risponde dunque a un bisogno della natura umana, vale a dire corrisponde adun corrisponde bisognodellanaturaumana, valea dire risponde dunquea un pro­ numerosi, invistadellasicurezza,dell’ordinepubblico e del più Lo Statoderivadallanaturaumanachetendeperistinti adunirsiingruppi La lettera pastorale fu letta pubblicamente domenica 24 aprile in tutte le La letterapastoralefulettapubblicamentedomenica24aprileintuttele dello Stato:propositie attuazione]. Warszawa-Poznań 1992,p.124,e anche lanota131,p.247. stulaty, realizacja[L’Episcopato cattoliconellaSecondaRepubblica.Riflessioni sull’ordinamento Ibid., p.124. L a

Krzysztof Krzysztof d ottrin K K W a ra ra

ilk de wski so wski so , op.cit.,p.372. llo , , op.cit.,p.124.

S Episkopat katolickiw II Rzeczypospolitej.Myślo ustroju państwa–po- t a 17 to . Contrariamenteaitimoridiunsicuropeggiora-

c o me St 15 anisław

rispost . ZimniaK a

a ll SDB e

de vi a zioni 16 . Fu tradottaininglese,

i de olo g gresso. LoStato i che 18 . f. Heinrich Cfr. 21] Hlond sirichiamaall’insegnamentodelPapa. basilari dellamoralepubblica: totalitarie. Da questo insegnamento nascevano, secondo il Primate, i principi 19]  dell’opinionepubblicamondiale e reazioni daparte metodi e mezzi dievitareprotestemassa più“raffinati”chepermettessero contro laChiesaebbepoiunpercorsodifferente,conl’applicazionedi diAdolfHitler–anchesequilapersecuzione Reich conl’ascesaalgoverno del ciò che sarebbe inevitabilmente successonellaGermania – e di accaduto, dopoglianniT in UnioneSovietica–e di ciò che inmanieraancorapiùdisastrososarebbe 20] Questo passo è una ferma disapprovazione di ciò che stava già accadendo disapprovazionediciòchestavagiàaccadendo Questo passoèunaferma dall’idea laicadelloStato. principio fondamentalechel’insegnamentodellaChiesadifferisceinprimoluogo se Diononesistesse,madevevenerareIddioe rispettare lareligione.Èperquesto come puòesseregovernato loStatononpuòessereempio,e non In altritermini hanno dato origine, diDioche è padrone tanto dell’individuocomedella società. Lo Stato non può disconoscere l’esistenza di Dio, la cui volontà, la cui legge gli Si trattadelladefinizionedell’originedelloStatonegatadalleideologie dello Statoe delsuopotere. T sovrana, emanantedaquelmedesi­ umanohabisognodiunaautorità scopo comune,risultaevidentecheognigruppo daunaautoritàchetrasciniefficacementegliindividuiversouno non sonogovernati noi chiamiamoildirittonaturale.«Esiccomenessu­ leggemorale, incisa dal Crea­ comandamento dell’eterna Lo Statocosìintesoavevadovericoncretiverso Dio.Suquestopunto Menschenrecht, Münster1946;MonicaMaria pp. 87–88,207,230,328,339. [L’organizzazione tatticadilottacontrolareligione]);perquantoriguardailPrimatevedile e la i taktyka walkiz religiąniowe [Lostatoconfessionalesovietico])e il capitoloIII(Organizacja Galen, Pio XII e laresistenzaalnazismo,CiniselloBalsamo(Milano)2006. a curadiGiovanni diHitler, CesareOrsenigo,ambasciatoredelpapanella Germania Il cavallettoperlatortura. (1930–1946), “ArchivioGermania Ambrosiano”, vol. 75, Nuove Edizioni Duomo, Milano 1998; Id., H L Si rimanda allo studio di R. Si rimandaallostudiodiR. ale èinbrevel’insegnamentofondamentaledellaChiesacattolicacir­ e lond on e

L Immortale Dei(pubblicatail1novembre1885).Lacitazionetrattada:AugustXIII, EnciclicaImmortale La dottrina...,op.cit.,pp.687–688. , La a posizione P ortmann del L aj prima olo , Der BischofvonMünster. DasEchoeinesKampfesfürGottesrechtund , CittàNuova,Roma2006;Stefania te D august Hlond renta, conlaferocepersecuzionedelcristianesimo zwonkowski mo ordinedivinodalqualeprovienelasocietà» , op. cit.: specieilcapitolo II(Sowieckiepaństwowyzna- nei confronti B iffi , Mons. CesareOrsenigo.Nunzio apostolico in dei to F a na societàpuòesisteresetutti alit l a s ca arismi , tore nei cuori umani e che Un Vescovo controHitler. Von 21 . Nazist a e

sovietico ca l’origine T erzo 19 20 .

87 CONFERNZE 127 88 CONFERNZE 127 22] e la collettività. quello contenenteladefinizionedellarelazionetraloStato,l’individuo morale delloStato:  il dominiodellecredenzereligiose e violentalecoscienze. seimponeloroperforzaopinionie con ­ colterrore, e li governa riguardocome condeinemici,seliopprime fardelli intollerabili,seagiscea loro ­ a tra privato del di­ di testi­ ridotto alla parte e all’interesse realedelloStato.LoStatogiungeràadunacatastrofeseilcittadinoè tuttociòècontrarioalladignitàdell’essereumano una massaglobalee anonima, delleordinanzedelloStato,trasfor atti entroi limiti delcittadino,compri­ della vita.Regolaretuttii movimenti estendendoilpoteredelloStatosututtii domini servile, unaparte e assegnargli chevoglionosubordinaretotalmenteilcittadinoagliscopidelloStato moderne ten­ mettered’accordocoldirittonaturalecerte Non sipuòdunquecerto e 1e necessitàdelbenecomune. Il primatodelloStatosuicitta­ dello Stato,valea dire cheloStatoesisteperi cittadini e non i cittadini perloStato. destinazione l’uomo, maalcontrarioèilbenedegliindividuicheloscopoe la loèper allo Statosopprimerli;lononèunoscopodipersestessoe non L’individuo uomo esisteva prima dello Stato, e possiede dei diritti na Un altro passo, di capitale attualità al momento della pubblicazione, era in cuiobbliganol’individuoe lafamiglia. diritti. Ildirittomoralenaturalee il Decalogoobbli­ morale nella stessadivinaleggedalla quale provengono sia la sua autorità che i suoi responsabilità ma attinge le prescrizioni etiche e la né la morale néle sue norme, Lo StatoprovienedaDio,manonèDio;dunquelafontedeldi­ della norme La lettera continua con l’indicazione delle fonti e delle deve essere venerato. Il nome di Diodunque deve esseresacro per ogni sovrano». secondo il suo piacimento. Al contrario: lo Stato deve venerare Iddio come Dio religione comeseessafossecosainutilee noiosa oppuresce­ comeseDiononesistesse,pre­ mettere undelitto,governarsi Il Pontefice LeoneXIIIprecisacosìquestodovere:«LoStatonon può,senzacom- L e on e scinare il carro dello Stato. Ed è anche peggio se lo Stato aggrava i cittadini di dello Stato. Ed è anche peggio se lo Stato aggrava i cittadini scinare il carro XIII, Enciclica Immortale Dei.Lacitazionetrattada:August XIII,EnciclicaImmortale ritto di controllare l’impiego dei fondi pubblici, di schiavo costretto monio passivo della vita pubblica, di semplice contribuente, dini cessalàdovefinisconoi bisogni realidelloStato St anisław ZimniaK SDB gano loStatonellostessogrado mare i cittadini inautomi, ­mare i cittadini H lon d , mere ciascunodeisuoi La dottrina... , op. cit.La p.689. gliendosi una religione gliendosi unareligione vinzioni, seinvade occupandosi della occupandosi della ­turali. È vietato ritto, noncrea denze 22

coraggia e li esorta a prendere una parte attiva allavitapubblica.[…].Essi a prenderecoraggia e li una parte esorta tuttavia “nonvietapunto aicattolicidioccuparsene,alcontrario,veliin - fra ledueentità,perché della separazionefraquestae lo Statopropose l’idealediunacooperazione e Chiesa: fede, Cristoe ilbenedellasocietàa vantaggiodelneo-paganesimo. di­ della nazione.Comportandosi alla legge di Dioe della Chiesa,e che of­ risolutamente alvotodiqual­ abbiano daopporre senatorecattolicosi pubblica aspettanoperesempiocheognideputatoe ogni di CristonellavitapubblicadellaPolonia senoni cattolici? LaChiesa e la coscienza politica: ilbenee l’onore delPaese loesigono,perchéchipotràfarre­ col­ la pienare­ Qualunque uomopo­ I cattolici venivanochiamatiadopporsialleleggiingiuste,e quindi: divino fralenazioni. offre il suodolore e il suosangueper laprosperità reale e per iltrionfo delpensiero siberiane, siainesilio,nellegaleredelleisoleSolovietz,laChiesa,soffrendo, sianellecatacombe,ailavoriforzatidelleminiere sua autorità.Dappertutto, custo­ tutto il sostegno dello Stato e la la Chiesa sarà sempre e malgrado Affrontando d’apostolatoper laChiesa,invece laquestionedellalibertà distinto. con uncampod’azioneperfettamente c’èunaChiesaindipendente, sovrano, dallacompetenzadeterminata, vicino alloStato adempiono versodilorofunzioni­ questionidallaprimaautoritàe per altredalla seconda,e lo Statoe la Chiesa certe poterepolitico simultanea­ ecclesiastico e al Stato,sebbenesianosottopostialpotere contemporaneamente allaChiesae allo Chiesa costituisce“unoStatonelloStato”.Poiché, sebbenei cattolici appartengano chela dell’umanità.Èingiustoaffermare scopo eterno dei benispiritualie dello lo Statosioccupadegliaffaritemporalideisuoiconcittadini;laChiesahacustodia dunqueunanettadelimitazionefrailcompitodellaChiesae quelloC’è delloStato: fraStato rapporti i reciproci anchea spiegare Il Primatesisofferma Anche se la Chiesa come tale non partecipa direttamenteallapolitica, Anche selaChiesacome talenonpartecipa lettiva. La Chiesa si attende dai suoi fedeli questo atteggiamento risoluto nella vita lettiva. LaChiesasiattendedaisuoifedeliquestoatteggiamento risolutonellavita L a posizione sponsabilità dellasuaattitudinecattolicadifronteaiproblemi dellavita del prima litico cattolicodevesempreessereprontoa portare condignità te august Hlond versamente essitradirebberopubblicamentela nei verse. Non è dunque “uno Stato nello Stato”, ma verse. Nonèdunque“unoStatonelloStato”,ma confronti fenda i sentimenti e le convinzionireligiose mente, essidipendonotuttaviaper dei to siasi progettochesuonioltraggio alit arismi Nazist a e

sovietico gnare lo spirito gnare lospirito de della 89 CONFERNZE 127 90 CONFERNZE 127 della traduzioneviposerolaseguentepremessa: 24] Cfr. 23] Francesco Olgiati da lui redattainsiemea Mons. e Pensiero», amico delPrimate,Padre AgostinoGemelli,lapubblicòsullarivista«Vita lo vietaronoseveramente. testo nonfumairistampatonellaPolonia postbellica; leautoritàcomuniste al dilàdelmomentostoricoincuifuscritta:ènecessario ricordarecheil Stato e Chiesa; tuttavia, lasuavalidità dottrinale e la sua attualità vanno ben pubblici riguardanti le relazionitra punto di riferimento in tuttii dibattiti polacca dell’epoca, mentre per l’intera Chiesa di Polonia divenne un fermo dello Statoe indicarei contenutidellafuturaCostituzione(1935) indubbiamente unautorevolerichiamoperavviarelanecessariariforma in considerazione.SecondolostoricoKrzysztofrasowski,laletteracostituì profonde feritedelpassato,seilmondopoliticol’avesseseriamentepresa dottrina cristianacheavrebbesicuramentefavoritoilrisanamentodelle da vero Apostolo di Cristo, esponendo la retta Hlond, il quale si comportò Stato e laChiesa. del riguardoperilbenegeneraledeipopolie,infine,dellarelazionetralo conglialtriStati, famiglia,parlavadeirapporti traloStatoe la il rapporto della vitapubblicainrelazionealloStato.IlPrimateviconsideravaanche dilacerazioni delleco­ verso Dio le anime degli individui, fa cessaree le nelle nazioni le incertezze ondepoteresercitarequietamenteilsuoapostolato,che,guidando libertà negli affaripubblici.LaleggediCristoobbligaintuttii campi.” delle qualiunacattolicaperl’usodellasuavitapri­ nonpuòavereduecoscienze deputato, senatore,membrodelgoverno, vita politica:“Uncittadinocattolico,operaio,im­ la testimonianza della propriafede nella impegnati a dare allora i cattolici secondocat­ politicigovernanti e uomini non visarannocomerappresentantiuffi­ t Questo pronunciamentodelCardinalefeceungranbeneallasocietà pressoché tutti gliLa aspetti Lettera pastorale trattava inmodo articolato “La Chiesa non pensa a impossessarsi del potere, ma desidera la pace e la Per calmare alcuni timori diffusi il nella Primate società dichiarava: moderna, A riprova della sua popolarità e validità bastiricordarecheun grande della suapopolarità e validità A riprova coraggiodi Il documentoèunaprovalampantedellagenerositàe del rivista “Vita e Pensiero”,rivista “Vita n.18/23(1932),pp.687–702. esto autorizzatodaHlonde pubblicato alloStato nella dottrina cattolicaintorno coniltitoloLa Krzysztof K ra wski so , op. cit.,p.124. scienze.” St anisław ZimniaK ciali della Chiesa, ma come cittadini ciali dellaChiesa,macomecittadini SDB tolici principi.”Hlondchiamava piegato, ufficiale,soldato, vata e l’altra noncattolica 24 . I curatori . I curatori 23 . lettere pastorali, scritti occasionali, interviste, affermando ladannositàdei affermando lettere pastorali,scrittioccasionali,interviste, ad esprimereilsuogiudizioinmodochiaroedinequivocabilevarie 1936 moralne [Deiprincipimoralicattolici],pubblicatoa Poznań il29febbraio totalitarie. Si tratta del famoso documento intitolato decisacondanna,ribadivalasuaposizione riguardoalleideologie e di moltoprecisi Hlond promulgòun’altraletterapastorale,incui,termini A distanza diquattroannidallaletterapastorale appenaanalizzata,ilPrimate naz 3. 26] 25] sovieticopotessero che néilsistemanazista tedesco,néquellomarxista polacca, di modo della realtà sociale e politica reazione decisa e concreta ripercussioni funestesullavitapolitica,socialee culturale delPaese. i due grandipaesiconfinanticonla Polonia, avrebbeinevitabilmenteavuto T marsi deisistemitotalitariinUnioneSovieticae nel tanto lasituazionepolacca,quantoquellaeuropea. Più inconcreto,l’affer la viadelprogressoautenticoe dellaprosperità nella pace. ilpopolo sentissesudisélagraveresponsabilitàindicarea tutto e che delpropriogregge edeterno della ChiesaCattolicadeditoalbeneterreno dimensioni talidanonpoteressereinalcunmodoignorataunpastore nazionalsocialismoavevaassuntoagliocchidelCardinale scevismo e del situazione politicaeuropeaeraradicalmentecambiata.L’avanzata delbol- e denunciando lalorominaccia perla convivenzapacificadell’intera umanità. sistemi politicicomeilbolscevismo,nazionalsocialismoe il laicismoateo, L nostri lettori, presentarne investeitaliana,i puntisostanziali. nostri lettori,presentarne naturale e religiosa, conlafamigliae con graditoai laChiesa,checrediamotornerà conlamorale all’originedell’autorità politica, aisuoirapporti cattolica intorno dellasecolaredottrina cosìnettamentei principi ideologia liberale,haformulato della attraversa la concezionedelloStato, si puòdire, in tuttoilmondoe a spese dalla constatazione della crisi che in questi tempi pastorale, nella quale, partendo ai fedelidiquellanazione,dapochianniricondotta all’indi­ Sua Eminenza il CardinaleAugusto Hlond, Primate della Polonia, ha indirizzato Dopo l’ascesaalpoteredeinazionalsocialistitedeschinel1933,la Il Primate desiderava mobilitare le coscienze dei fedeli e provocare una ilpropriopensiero,dunque,egliavevadavanti agliocchi Nel formulare “Miesięcznik K Ibid., p.687. i ’ onalsoc 26 es . Nelfrattempo,cioènelperiodotrail1932e il 1936,Hlondcontinuò p L l a posizione i c i ta i al

ościelny ArchidiecezjiGnieźnieńskiej i Poznańskiej”, n.51/4(1936),pp.113–129. condanna del i smo prima

tedesco te august Hlond

del

comun come nei

confronti p i er smo i col

sov dei i

p to i er et alit i

co l ’ arismi uman

e

O katolickie zasady O katolickie del Nazist erzo Reichtedesco, pendenza, unalettera i 25 t

a e

sovietico - 91 CONFERNZE 127 92 CONFERNZE 127 27] cui annoveraval’antisemitismo. secondo“deinostripeccati”,tra “alcuni principidell’eticacattolica”e nel vigenti nelT totalitari deviazioni daiprincipietici”,concuigiàaveva definito i sistemi scenario europeoe leconseguenzecheavrebberoavutonellasuapatria: descrizione e l’analisidellasituazionepolacca. dipinse primaloscenariomondiale,percollocarepoisulsuosfondola tendenza anticristiana ideologiche di dichiarata il concreto rischio di cadere vittime di correnti dei modellinazisti.IlPrimatesentivachelemasseoperaiestavanocorrendo era ancheturbatoperl’aumentataaggressivitàversogliebreie l’emulazione Comunista Polacco stavagiàaccrescendoilsuopesopoliticoe culturale, ma trovare favore presso la popolazione. Era preoccupato perché il Partito z dzisław Mancherei gravementealmiodoveredipastoresetacessio celassi tuttociò.Amati Si ingrandisconolecarcerimentremancanoscuole. coscienze s’intorbidisconoe tacciono. L’onestà sicontrae.Ildelitto innalzalatesta. cisono.Le cristiani.Mai danni crescente,difendei costumi morale e,confervore dellasalute La società,preoccupataperlabarbariecheincombe,siergea difesa situazioneeconomica. anticlericali,dallapropagandasovversivae dalla correnti forzemoralidellanazione,facilitato in questo dalle soffocando ilsensoeticoe le largoilPaese in lungo e in percorresse da noi.Comeseundemonedistruttore checomincia adaccadereanchequi nulladinuovoseaffermo non credodidirvi il diavolo, appropriandosi della vita. Accade altrove, ma imperversa e progresso, Le animeinselvatichiscono.L’uomo diventabestia.Sottoilparaventodicultura scardinatutteleregoleetiche. le coscienze.Labolscevizzazionedellementalità Un’anarchia moralestadevastandoilmondo.Forze incommensurabilispezzano È significativoiltitolodelterzocapitolodiquesta pastorale,“Delle zione suifondamentidelMagisterodellaChiesainquesta materia. e quindi mi limiterò a parlare di pochi argomenti, a cominciare- da qualche osserva dimensioni e il caratteredi questo messaggio riducono lo spaziodel mio intervento È ilcompitochesiprefiggequestaletterapastoralediQuaresima.Purtroppo le e indipendente checomeuna“spadaa doppio taglio”colpiscalacancrenamorale. Diocesani, Voi stateaspettandolavocedelPrimate,suaparolaincondizionata Nella premessadescrisseinmodospaventosoleforzecheagitavanolo dell’insegnamento], a curadiGrzegorz August Hlond–społecznywymiar nauczania[IlCardinaleAugust Hlond–dimensionesociale [La dimensionesocio-patriottica nell’insegnamentodelCard.Augusto Hlond],in:Ks.Kardynał J a n erzo Reiche in UnioneSovietica.Nelprimocapitoloparlavadi ec z e k , Społeczno-patriotyczny wymiar nauczaniakardynała AugustaHlonda 27 O katolickie zasadymoralne, . Così,nellaletteraO katolickie St anisław P olok ZimniaK , Katowice2006,pp.109–117. SDB

dell’uomo, una visione erronea controlaqualeèsuodovereammonire. dell’uomo, unavisioneerronea e nel nazionalsocialismo. realizzazioneideologica nelcomunismo statalee la trovato lasuaforma efficiente, non dev’essere tollerato, anzi, è meglio levarlo di mezzo. I matrimoni efficiente, nondev’esseretollerato, anzi,èmegliolevarlodimezzo.I matrimoni T istituzioniumane. pergiudicarel’uomoe le eccoi valori quistatore e sbrigativo: scattanti, la bella figura,lariproduttivitàesuberante, l’atteggiamentoaltero,con- biologico del corpo, gli organi sani, i muscoli del sangue”. Il perfezionamento moralediquestaeticaè“lavoce biologico dellapotenzadiunanazione.Lanorma nere buonotuttociòcheaccrescelarobustezzarazziale, ritenutailfondamento Dalle premessematerialistescaturisceanchel’eticadella razza,cheesigedirite- individua nelbolscevismoladefinitivae catastrofica dell’eticamaterialista. incarnazione alleconseguenzeestreme. Giustamenteilmondo bolscevismo laspingebrutalmente moltidanniallecoscienze e alleHa arrecato vitedellenazionicristiane.Davent’anniil rivelata. da Dioe dai Èspietatamentenemicadell’eticacattolica,dellamorale principieterni. v’è spazioinessaperl’anima.T s’impone al mondo. Figlia è sfociata nel bolscevismo. Non del liberalismo irreligioso, Da diversidecennil’eticamaterialista,a cui ilsocialismohaaggiuntolatonalità classista, convinzionechelavisionematerialistadell’uomoavesse Era suaferma simutafacilmenteinunanimalee consegnamorali eterni lapropriavitaallabarbarie. L’uomo,capriccio dellavolontà,l’interessedigruppo. tagliatofuoridagliorizzonti non èpiùgarantitadaDio,lagarantisconopraticamentel’egoismopersonale,il semplice e facile, e invece sirivelainadattae deleteria perl’uomo.Quandoun’etica Potrebbe sembrare che un’etica che trascuriDio e la Rivelazione dovesse essere più moralifondatesullareligione. norme Sualegge,nonriconosconole esentano l’uomodalladipendenzadaDioe dalla lavitasovrannaturale.Leeticheacattoliche dall’alto, senzaRedenzionee senza nonilluminato generalmente nonoriginatodaDio,privodeidestinioltrelamorte, ne. Le altre etiche vedono un uomo diverso, spesso sminuito nella sua umanità, e celesti, temporali ed eter è unindividuoe un esseresociale,confinalitàterrene di questaeticaèunuomovero,vivo,dotatocorpoe anima, diragionee volontà; sulla veritàdellanaturaumanae sulla realtàdell’umanitànellasuapienezza.L’uomo che l’eticacattolicaèquellapiùpropriamenteumanaperchéfondailsuoprincipio dellapresenteletterahodetto mento versol’essereumano.Giànellaprimaparte L’errore sostanziale diquasitutteleetichetrannequellacattolica,èilfalsoatteggia- Secondo ilPrimate,allabasedelleideologiedeviantiv’èunfalsoconcetto utto ciòcheèdebole,improduttivo, chenongarantisceunaprolepienamente L a posizione T uttavia, ha deluso le aspettative perché non ha creatol’uomo etico nuovo. del prima te august Hlond ratta l’uomo unilateralmente, tipicamente separandolo ratta l’uomounilateralmente,tipicamenteseparandolo nei confronti dei to alit arismi Nazist a e

sovietico - 93 CONFERNZE 127 94 CONFERNZE 127 dal Servo diDiolareligionerivelata,ossiailcattolicesimo. dal Servo intero assumeva la forma bolscevica. intero assumevalaforma lo schiavoe l’animale. Etichecheoscillanotrailcattolicesimoe il bolscevismosono bolscevica chehaeliminato completamente Diodallavitae,nell’uomo,tollerasolo ad addomesticare l’animale insito nell’uomo, non resiste alla pressione dell’etica mirano etica, specialmente una di quelle che rimuovono Dio dalla morale, o che l’etica bolscevica.Questiduesistemisonodiametralmente opposti.Qualunquealtra Soltanto l’eticacattolicahainséelementigradodi contrastare efficacemente dilagantepericolo eraritenuta Unica forzacapacediopporsia questo l’empietà. ha potutopartorire operato unasimiledegenerazionedellanaturaumana. Soltantol’eticabolscevica umana, nessunahauccisotantobarbaramentel’umanità dell’uomo.Nessunaha riuscito a farlo ilbolscevismo. Nessunahamaispezzatocosìradicalmenteladignità nessuna teoriahaliberatoinmodotantospudoratol’animalenell’uomo,comeè di esserel’uomo,altrimentinonvipotrebbetrovarespaziopersestesso.Infatti, suaprosperità.Inessol’uomodevesmettere in riferimentoalbolscevismoe alla cosa sacra,l’unicasualegge.T o i diritti umani.Esistesoltantoilbolscevismo.L’utile delregimebolscevicoèl’unica non v’èreligione,o anima, o nazione, o società, o famiglia, e nemmeno v’èl’uomo pura,intesaesclusivamentecomeunparadisobolscevico.Nonv’èDio, terrena dellarivoluzionebolscevicamondiale. Èun’eticadellavita e consegnata alservizio L’etica bolscevicaèun’eticamaterialistaspintaallesueestremeconseguenze Nella suavalutazionedeisistemiideologici,ilpiùpericolosopermondo daquesta etica. diguardarvi scienza polacca.Insistonell’ammonirvi anche da noi. Ha dei sostenitori in alcuni circoli della vita e della goccia a goccia, Ma essastainsinuandosi, fatali,dicapitaleimportanza. Questa eticacontieneerrori allarovinamorale. famiglia,allafineporterà il significatodelmatrimonioe della maiunuomo.Abolendolamoralitàdeicostumiinnatae rivelata,formerà intaccando larazza.Manon l’anima, lareligione e la vitasovrannaturale. Essa puòmigliorarne È un’eticadell’allevamentodirazza,aggiustataall’uomoescludendonetotalmente giuridicamente efficaci. che riconosca alle forze produttive per la crescita della nazione le opportunità unquadrolegislativo delmatrimonio.Ènecessariointrodurre e fuori all’interno ostacola l’incrementodemograficonazionale.Persone sanedevono generarei figli devono esseresterilizzati.Ilcelibatodelclerocattolicodev’essereabolitoinquanto sterili devono essere sciolti. Gli individui, i cui figli potrebbero peggiorare la razza, St utto viene giudicato, intrapreso, creato, distrutto utto vienegiudicato,intrapreso,creato,distrutto anisław ZimniaK SDB con un’esortazione a nonaverepaurae unappelloallaconversione. con un’esortazione possibilità di scendere a compromessi col comunismo marxista. possibilità discenderea compromessicolcomunismomarxista. di nonseguireilprogresso.La satira,i racconti, i romanzi continueranno a parodiare velatadimenzogna e ipocrisia.artificiosa, Ciaccuserannodinoncomprenderei tempi, cattolicadichiarandolainsincera, Lavoreranno perminarelareputazionedellavirtù anche l’etica cattolica. La metteranno in ridicolo. La contesteranno. a combattere Se hannoperseguitatome,perseguiterannoanchevoi(Gv 15,20).Econtinueranno Poiché lapastoraleuscìperQuaresima,ilPrimate la volleconcludere diDio . di sestessomaservitore inunafabbrica,bensìunuomo.Ilveropadronedelmondo, trasformato un robotmeccanico,elettrico,essereprivodianimainmondodellatecnica, Suagrazia.Edunquenon Sualegge,unitoconloSpiritoSantoe la Redentore e la dente, unitoalCreatoree al mondocreatodaidoverie dalle leggi,unitoconilsuo con l’umanitàintatta,riordinata,unuomopieno,libero,intrapren- etica! DallelottespiritualidelVentesimo secolodovrànascereunuomonuovo, difesa dellaleggemoralediCristo!Difendiamoilcristianesimocomefedee come proteggiamo l’animapolaccadaisuoitentacoli.Predisponiamocispiritualmentealla un grandeabisso”(Lc16,26).Noncerchiamodibattezzareilbolscevismo!Piuttosto, T Per Hlond non era accettabile un atteggiamento cheammettesse la tanto bella,originale!»? l’hanno trovata, lasoluzione, morali cedeall’entusiasmodicendo: «Ma i Sovietici E non lavora,forse,perilbolscevismo,chinelleriunioniincuisidibattonoquestioni matrimoniale. Involontariamente,albolscevismoconduceanchel’eticarazziale. mente perilbolscevismo.Per essolavoranolecodificazioniprogressiste deldiritto L’etica laica,deisocialisti,liberipensatori,dellamassoneria,lavoraindiretta- Illustrò aifedeliche: logico, diqualunqueeticafattaa pezzi. esclusione delcattolicesimo,ilbolscevismopotrebbedichiararsierede,piùo meno lotta idealecontrolarivoluzionebolscevicasoloilcattolicesimoèinvincibile.Ad destinate a deludere e a cadere nellagrandecontesaper l’anima del mondo. Nella di unospiritodeltuttonuovo! originali. Scoprirannogliatavismi cattolicidentrodisécomesefosserorivelazioni la nostraetica.Ammireranno leproprietrovateetiche,spessoplagimoraliaffatto ra ilcattolicesimoe il bolscevismo,tral’eticacattolicae quella bolscevica“èstabilito L a posizione del prima te august Hlond nei confronti dei to alit arismi Nazist a e

sovietico 95 CONFERNZE 127 96 CONFERNZE 127 30] 28] una frontierapolitica. divisa dalla Polonia con la Germania, al miglioramento dei rapporti solo da Unodeisuoipiùgrandidesiderifuquellodicontribuire costruttivi. porti lapossibilitàdiinstaurarerap- e sondare mondo ecclesiasticogermanico zelopastoraledelPrimate.Sitrattadeisuoiviaggiperincontrareil e allo dovuta all’intraprendenza iniziativa, digrandevalorestoricoe morale, unriferimento a un’altra èopportuno Nell’ambito diquesto intervento come I 4. che algrandeponteficePio XI. diDio, pienasiaalServo Mondialediedeunaconferma Seconda Guerra esperienzadella grande pericoloperl’umanitàintera.L’amara e tragica nelle quali ravvisano il più valutazione delle ideologie atee e disumane, conlasua il 29febbraiodel1936,tuttaviaconcordanoperfettamente state precedutefelicementedallaletterapastoralediHlond,pubblicata ateo Sorge tedesco e il comunismosovietico.SonoledueenciclicheMitbrennender quali furonosottopostia puntuale analisie condannati ilnazionalsocialismo U. 29] L’anno successivoPio nei XIpromulgòdocumentidicapitaleimportanza, Pentiamoci! dello Statopoggianoforsesullaleggedivina,orae persempre? ai principi dell’eticaimperitura? Le fondamenta forse saldato la nazione intorno penetra lapaurachetuttoquestononsiaunatragicaillusione.Infatti,abbiamo forgiare i destini grandie salvifici, e invece losfacelociassaledaognidovee nei cuori potentigiacchédobbiamo interiormente ridotta assediata.Dovremmoessereforti, e sui destinidell’Europa.Einveceilnostrospiritoècomeimprigionatodentrouna [...] LaPolonia, qualefattoremorale,devedinuovoprevaleresulla direzionespirituale più convincente. nostro esempiomoralesaràlamiglioredifesadell’eticacattolicae la suapropaganda adessalanostrastessavita.Il problematiche dellavita.E,anzitutto,informeremo su ognifronte.Noilaattueremonelmondo.Illumineremodellasualucelenuove Ma nonciconfonderanno,intimidiranno.Noidifenderemol’eticacattolica Ibid., pp.291–319. “Miesięcznik K l 30

B tess 29 p , datata il giorno 19marzosuccessivo.Sebbeneentrambefossero , datatailgiorno ellocchi r , datata 14 marzo 1937, e la DiviniRedemptoris sulcomunismo , datata14marzo1937,e la i or i tore i , op. cit., vol. 10, parte 2,pp.271–290. , op. cit.,vol.10,parte t 28 ościelny ArchidiecezjiGnieźnieńskiej i Poznańskiej”, n.51/4(1936),pp.113–129.

d i

ra pp ort i

d i St

am anisław i c i z ZimniaK i a

tra SDB

le

naz i on i : : la

G erman i a

32] «Il suopassoèdellapace.InleivediamolospiritodidonBoscoe di da TheodorFreiherr vonCramer- Klett, unapersonalitàillustre,chedisse: rivolto alPrimate,durantelasuavisitaaiSalesianidiMonacoBaviera, della societàpolacca guidamorale importante rappresentante dell’interaChiesapolaccae più salutato daitedeschiinnanzituttocomePrimatediPolonia, quindicome cristiani. Ed è da notare come, nel corso della visita il Cardinale, venisse disponibile adavviare un processodisinceroavvicinamento basatosuivalori riempite dinuovicontenutie fondate suunareciprocastima,mostrandosi infatti proporsicometessitorevolenterosodinuove,differentirelazioni, ristrettideicircoliecclesiasticicattolici;inquell’occasionevolle i confini questo passoilPrimateHlondmandavaunsegnaledestinatoa superare contrassegnate da pregiudizi secolari e, talvolta, anche da odio feroce. Con per le relazioni tra le due nazioni, relazioni scelta di capitale importanza dove si recò nel febbraio del 1928. Dal punto di vista strategico fu una per lasuaprimavisitaesteracomePrimatediPolonia propriolaGermania, di Santa Maria dellaPace di cui eradiventatotitolare,scelse come meta nellachiesa lasuaprimafunzionedacardinalea Roma, 1927) e celebrata ricevuto nellaCappellaSistinailcappellocardinaliziodaPio XI(22dicembre 33]  31] comeun«europäisches Ereignis» [eventoeuropeo] Hlond inGermania nazionalsocialista, padreFriedrich Muckermann SJ,definìinvecelavisitadi cattolico,strenuooppositoredelpartito Primate Hlond.Unnotogiornalista di pace» Roma. Noi la salutiamo con reverenza e diciamo grazie a questo messaggero reciproca trai cattolicitedeschie i cattolicipolacchi. unnuovo climadifiducia vecchipregiudizie instaurando superare certi carità,facendo vide inessaungestocheavrebbeaccresciutolafedee la f. Johannes Cfr. sentiamo cheaccresce,graziea tale visita,laforzadellafede e dell’amore e aumenta trailnostropopolo,poichénoi pastorie soggiorna coni nostri e parla a trovarci EminenzailPrimatediPolonia, che èvenuto E diciamograzieperquestoa Sua unpassodelsaluto riportò Il periodicodeiSalesianidellaGermania È moltoeloquenteilfattoche,nominatoArcivescovodiGnieznoe Poznań, Per Primas von Polen in Deutschland. Im Zeichen der Friedens, “EssenerVolks- Zeitung” del 9 febbraio 1928. Nachrichten”, n.2(1928),p.6. den GeistRoms.Wir unddanken begrüßenihnehrfürchtigst diesemFriedensboten”, “Salesianische 1928 durchDeutschland,in:“RicercheStoricheSalesiane”,n.38(2001),pp.91–109. In originale:“SeinSchrittistein desFriedens. InihmsehenwirdenGeist DonBoscosund L a 32 posizione . Questesueparolerestituisconoesattamenteilpropositodel W i e del l g oss prima , DeutscheStimmenüberdieReise desKardinals AugustHlondimFebruar 31 te . august Hlond nei confronti dei to alit arismi Nazist a e

sovietico 33 ; 97 CONFERNZE 127 98 CONFERNZE 127 35] 36] 34] pensiero visitòanchediversialtripaesi:Austria, Francia, Spagna, Inghilterra, di unapace duratura europea.Con questo coinvolgerle nella costruzione dell’antico continenteper tutteleforzeecclesiastichee civili “arruolare” diunpiùvastoprogettodelCardinale,chevoleva facevaparte e Polonia favorevole perlenuoverelazionitrai popoli nellospiritod’amoree di pace. gli fudifficileattribuirlaalsuodesideriodiinstauraree diffondere unclima Salesiani a Würzburg, notòlasuagioiae cercò i motivi. diinterpretarne Non superiore somma gioia,diversecasesalesiane,dovefucordialmenteaccoltocomeex Visitò anche, con alle comunità polacche, moltonumerosein Germania. paesi.T i due tutto, difarereciprocaconoscenzae scambiarsi opinioni sullerelazionitra è mai trapelatodiqueicolloqui,maèlecitopensarechesitrattò,prima vescovi. Nulla Mons. Wilhelm e altri Berning vo di München e Fresing), Mons. EugenioPacelli, incontròilCardinaleMichaelFaulhaber (Arcivesco- tedeschi.Inquestaoccasione,infatti,oltrealNunzioApostolico i vescovi illustri,dettatidalprotocollo.Vollea ospiti inveceincontraree conoscere perciò agli incontri ufficiali con le autorità civili,tranne a quelli di benvenuto

Il desiderio di instaurare rapporti nuovi e costruttivi tra Germania traGermania nuovie costruttivi Il desideriodiinstaurarerapporti pace e nell’amore. nella delle congiunture.Egligioiscesepuòpromuoverelaconvivenzatrai popoli nellasituazionedidifficoltàcausata questomediaretrai popoli vari luoghie per hapotutoconoscere Egli espresselasuagioia,chè,comeprovincialeinGermania, Alla suavisitailPrimatenonvolledareun’improntadiufficialità;rinunciò dentroi nostricuorilesofferenzedellaPoloniaporteremo cattolica. cattolicitedeschi ancor piùlepreoccupazionianchedellaPolonia cattolica;e noi la reciprocafiducia,e che cattolicadiventeranno lepreoccupazionidellaGermania der Völker inLiebeundFrieden könne”,Ibid.,n.3(1928), p. 5. fördern bei denSchwierigkeiten, dieVerhältnisse gebracht.Erfreuesich,wennerdasZusammengehen mit vielenStellenbekanntgeworden seiunddadurchVermittler zwischenden Völkern seindürfe Polens imkatholischendeutschenHerzentragen.”,Ibid. Sorgen des katholischen Polens sein werden, wie wir umgekehrt auch die Leiden des katholischen zueinander wächst,unddaßdieSorgendeskatholischenDeutschlands nunnochmehrauchdie daßdasVertrauen desGlaubensundderLiebesichnurnochsteigert, solchen BesuchdieKraft spricht,daßerunterunseremVolkedaß ermitunserenOberhirten weilt,weilwirfühlen,daßdurch Cfr. “SalesianischeNachrichten”, n.2(1928),p.6. In originale:“Unddafürdanken wirSr. Eminenz,demPrimasvonPolen, daßerzuunsgekommen, In originale:“ErgabauchseinerFreude darüberAusdruck, daßerfrüher alsProvinzialinDeutschland 35 . UnodeicommentatoridellavisitadelCardinaleall’Istituto ra lefinalitàdelsuoviaggiov’eranoanchevisitepastorali 36 St anisław ZimniaK SDB 34 chi volevaindebolirelaPolonia, avrebbefinitopermettereinginocchio (ciò avvenneinfattiunannodopo,nelgennaio1933).Quindi,riassumeva, dove i nazionalsocialistirazzista in Germania, stavano conquistando il potere sviluppodell’ideologia distamposovieticoe dallo materialismo marxista del cattolicesimoinEuropa,minacciatoconcretamentedall’espansione eraingiocoilfuturo nazionalità. Sitrattavadiqualcosapiùimportante: delleminoranze,darispettaresempre,indipendentementedalla a quello al soloproblemadellarevisionedeiconfinitracciatinel1919,e neppure Polonia e la tralaGermania nonpotevaessereridotta stione deirapporti chelaque- Inessaavvertiva Poloniaund Europa(Germania, e Europa). il 6aprile1932conuntitolocheeraprogramma:Deutschland,Polen alquotidianoviennese «Reichspost», pubblicata la espressenell’intervista QuestavisionediunaEuroparinnovataHlond rispettotrai popoli. e sul poteva ricreareunaciviltà basata sulreciprocoriconoscimentodellenazioni stati plasmatidallastessaculturagreco-romanae dai valoricristiani:daquisi delcontinenteche,purnellelorodifferentitradizioni,erano tra i popoli nazioni europeeeranochiamatea fondare unanuovaculturadiconvivenza nazionalismo dannoso e meschino. le Dopo la tragedia della Grande Guerra dovevano liberarsi daun parere, gravava sulle spalle deicattolici, i quali Belgio e poi dellapace,a suo tantialtri.Laresponsabilitàperlacostruzione 38] 37] il PrimatediPolonia nonsilasciòintimidire l’interesseperunapacerealeeraridottoquasia zero. T germanica: mire espansionistee di conquistadello“spazio vitale” perlasuperiorerazza tedeschi,celando leproprie lavolontàdirivederei confini apertamente biato. IlT dove si trattenne dal 24 al 26 giugno 1934. Ma il clima era radicalmente cam rapida diffusionedell’odiodicarattereideologico,nazionalee razziale prima, tuttiinsieme,allasalvaguardia della pace,sempre piùminacciatadalla quanto vigili,pertrovarelaforzadiadoperarsi e collaborare a rimanere del cattolicesimoinEuropa.Aggiungevainfineallapreghieraunappello eliminato unanazionechedasempreerastataprontaadergersia baluardo una nazione la cui identità era soprattutto cattolica e, dunque, avrebbe Due anni dopo questa intervista, il Primate si recò di nuovo in Germania, ilPrimatesirecòdinuovoinGermania, Due annidopoquestaintervista, 1934; zagranicznej Hlond o pokoju [Il cardinale Hlond sulla o polskiej pace], “Czas”, n. 92 (1934); Ks. Prymas polityce con OttoForst-Battaglia, “Spet”, n.13(1934)del24marzo1934.Inlinguapolaccaanche:Kardynał specie con la Germania: perché attestanoglisforzie i suoi piùprofondidesideria favore delmiglioramentodeirapporti, Vale apparsiprimadellavisitadelPrimateinGermania, lapenaditenerepresentiquestiarticoli, Cfr. “Reichspost”del6aprile1932. L Deutschland und Polen e Polonia], [Germania “Kölnische Volkszeitung” del 8 aprile 1934. a erzo Reich, proclamato da Hitler nel gennaio del 1933, manifestava erzo Reich,proclamatodaHitlernelgennaiodel1933, manifestava posizione [Primate dellapoliticapolaccaestera], “DziennikPoznański”, n.76(1934)del18VI del prima Pour unepolitique depaixetcompréhension.Entretienavec..., intervista te august Hlond nei confronti dei 38 to e con ilpretestodiassistere e con alit arismi Nazist a e

sovietico uttavia 37 . - 99 CONFERNZE 127 100

CONFERNZE 127 Ibid. 41] 40] t 39] possiamo ritenerleprofetiche. anchese,inunaprospettivastorica, costituirono unavoceneldeserto, mesedalloscoppiodelsecondoconflittomondiale, pronunciate a un sensoleparoledelPrimate, venivano realmenteminacciate.Inuncerto difendere nonlaChiesa,mal’umanitàstessa,lecuifondamentadiciviltà contesto lepersonecomeHlondsentironolagraveresponsabilitàdi dellaChiesaCattolicanelT persecuzione quasiaperta civile spagnolafinoaicriminideicomunistiinUnioneSovieticae alla periododellastoriarecentechevadallaguerra quel tristee drammatico 1939, a Lubiana CristoRe Internazionale VI Congresso Un terzoscrittosignificativoèl’OmeliatenutacomeLegatoPontificio al 5. molto influentenellasocietàtedesca. fragili relazioniconilpaesevicinol’aiutodiunapersonalitàecclesiastica rimane nellastoriacomeuntentativodelPrimatediPolonia dirinforzarele è datosaperepermancanzadidocumentazione.Inognicaso,quellavisita dalnazionalsocialismo apertamente valori cristiani, sostituiti gradualmente dalneopaganesimo propagato ormai unaculturaostileai contro laChiesa,periltentativosistematicodiintrodurre Austriaeventi in Germania, e in Europa, per la lotta programmatica avviata i Pastori nutrivano la stessa, profonda preoccupazione per lo sviluppo degli il Cardinale Michael Faulhaber. Dopo l’ascesa di Hitler al potere, entrambi recò nel alla rappresentazione della Passione di Cristo a Oberammergau (Baviera), si

L i quali rivendicano per sé la dignità di filosofie sociali e statali infallibili. Questo rivendicano per sé la dignità di filosofie sociali e statali i quali neopaganesimocontemporaneo, occidentale, l’empiocomunismoorientale,e il e mezzo sisonoevoluti per vietraverse diversi sistemi nefasti, tra cuiil settario laicismo considerare lamissionee le leggidellaSuaChiesa.Daquesto pensiero,inunsecolo riconoscere lasovranitàdiDio,a non onorarLo,a non rispettareleSueleggi,a non Stati a non lesocietà,nazionie gli diconseguenza, porta vita collettiva,e che, umani, specialmente nella pensiero che ha sostituito le leggi di Diocon i diritti del Contraddice in modo essenziale la teologia del Regno di Cristo quella corrente Anche il contenuto di questo discorso pubblico è da inquadrare in «Miesięcznik K ub omasz i ana T S erzo Reich per incontrarsi con l’ArcivescovodiMünchen e Fresing, er : : wa un tk ościelny». OrganArchidiecezyjGnieźnieńskiej iPoznańskiej, n.54/8(1939),pp. 156–161. a

, op. cit.,p.68. gr 41 . i do

p rofet i co St anisław

ma

i 39 nascoltato ZimniaK . Del contenuto di quei colloqui nulla . Delcontenutodiqueicolloquinulla 40 . IlPrimatelatenneil30luglio SDB

alla

v i erzo Reich.Inquel g i l i a

della

guerra concorde e precisa valutazionenegativasianeiconfrontidelbolscevismo concorde e precisa ecc.).Esisteuna occasionali,interviste bellico (letterepastorali,interventi periodopost- pronunciati nelcorsodelsecondoconflittomondialee nel inaltrisuoidiscorsi,compresiquelli analizzati trovanopienaconferma assuntedelcardinaleHlondneitesti Le posizionichiaree coraggiose sul mondo. loro posizioniideologichee le lorofinalitàstrategichedidominioviolento le menoa rivedere ad ascoltareunammonimentocosìpreciso,e tanto sovieticieranodisponibili tedeschi,néi bolscevichi né i nazionalsocialisti essere definitounverocataclisma.Manelmomentodelpronunciamento f. Heinrich Cfr. 43] Ibid. 42] un monitochenonpuò restare inascoltato:lanostraciviltàcontemporanea VI, GiovanniPaolo IIe Benedetto cheanchedaloro giunge XVI,avvertiamo degliultimipapi,Paolo momento storico;seseguiamoi pronunciamenti di unradicalegiudiziocheèancoragrandeattualità ancheperilnostro adunavolontàdipotenzae dominio.guenza, delloStato,asservita Sitratta ideologie violentedelNovecento,laloro visione dell’uomoe,diconse- sistemi totalitari, ma metteva a fuoco il livello antropologico e culturale delle diquesti Egli perciònonsilimitavaall’analisi,allapuravalutazione strutturale basiideologichesucuii regimischerare leperverse totalitarisonocostruiti. Galen (1878–1946),vescovodiMünster del cardinale Clemens von europeo si può paragonarlo al comportamento il pericolomassimodelperiodostorico. alcomunismo,giudicato maggioreattenzionefuriservata suoi interventi sia delnazionalsocialismo, anzi una netta condanna senza appello. Nei - a sma occhi,egli arrivava dagli avvenimenti chesisvolgevanosotto i suoi Ciò che successe durante gli anni della seconda guerra mondiale può infatti mondialepuòinfatti Ciò chesuccessedurantegliannidellasecondaguerra sussulta peri sommovimentichedomanipotrebberomutarsiinuncataclisma. conquiste della civiltà. Di conseguenza, le società si stanno sgretolando e il mondo sospingendo ilmondoall’anarchiacheminaccialarovinadellaculturae di tuttele folle sviluppo del pensiero ha avuto per l’umanità le conseguenze più funeste, La sua voce fu la più esplicita e radicale tra i vescovi polacchi. A livello polacchi.A livello trai vescovi La suavocefulapiùesplicitae radicale È fondamentale osservare che il suo era un giudizio di fondo: partendo che il suoera un giudiziodi fondo: partendo È fondamentale osservare Münster 1996;Stefania L a posizione P ortmann del prima , op. cit.; Günter , op. cit.; F al te a august Hlond s ca , op. cit. Conclusione B nei ea ugrand confronti , 43 Kardinal vonGalen,derLöweMünster, . dei to alit arismi Nazist a e

sovietico 42 101 CONFERNZE 127 102

CONFERNZE 127 vita dei cittadini polacchi che, dopo l’invasione del diDanzica”,nonchésulle condizionidi di cedereilcosiddetto“corridoio 44] diHitler (il daiduegigantitotalitariedateidellaGermania militarmente proclamava “laPolonia èfinita” il30settembre, BenitoMussolini sotto l’occupazionenemica.A Roma, sul perché del “no”delleautoritàpolacche alle richieste del ilPapadi informare e,attraverso ilVaticano, l’opinionepubblica mondiale con missionespecifica Il 19settembredel1939ilPrimategiunsea Roma dipensare,agiree confessareilpropriocredoreligioso. della sualibertà necessità di arginare il comunismo dilagante,che stava privando l’uomo tragedie delsecondoconflittomondialescatenatodalT della comune riflessione sullela loro solenne proclamazione fufrutto considerati unaspeciedifontebattesimaleper tutta l’umanità. Certamente mata laDichiarazione deiDirittiUniversali dell’Uomo, chepossonoessere evangelico. nuovastagionediumanesimofondatosull’annuncio a una e avviarle le atrocitàperpetratedagliuomini,avrebbesaputoscuoterecoscienze della suaincrollabilefedenellapotenzadiDio,ilquale,ancheattraverso conseguenza dei due sistemi totalitari europei.Ilsuoottimismoera frutto la previsionediuninevitabile“cataclisma”perl’umanitàcometriste di originedivina. la propriaoriginenelfontebattesimale,cioèammettadiesserecreatura tutti gliesseriumani.Maquestoèpossibilesoloa patto cheegliriconosca convivenza di tutto il cosmo,ma,soprattutto,è garante diun’armoniosa relativismo morale.L’uomo è,secondoilPrimate,nonsolo l’epicentrodi pensiero aprìlastradaalrelativismoconcettualee,diconseguenza, che realmente unifica l’intera umanità. Con la negazione di Dio questo chepensiero avevano negato moderno l’esistenza di Dio, l’unico principio materialismo l’origine delle ideologie totalitarie. Si tratta didue sistemi del nel casodelcomunismoe nazionalsocialismo). concettodell’uomo(comeeraavvenuto natura, poichésibasasuunerrato lapropria ancoraunavoltailgraverischiodiperdereo dimenticare corre del GiubileoBattesimodella Polonia 966–1966],Roma1966,p.520. PoloniaeSacrum –SaggiDocumentistorici.Volume Millennium.Dissertazioni commemorativo TomMateriały historyczne. Polski jubileuszowy Chrztu 966–1966 [MillenniodellaPolonia Cattolica. f. Oskar Cfr. Alla luce della fede Hlond guardava anche la tragedia della propria nazione. Alla luce dellafedeHlondguardavaanchelatragedia dellapropria nazione. È daconstatarecheilPrimateHlondsidimostravaottimista,nonostante Va inoltresottolineatocheHlond individuavanell’illuminismoe nel Proprio nell’anno della sua inaspettata morte, nel1948,venneprocla- Proprio nell’annodellasuainaspettatamorte, H a l ec ki , Tysiąclecie Polski Poloniae Katolickiej.Sacrum Millennium.Rozprawy –Szkice St 44 anisław . LaPolonia, infatti,venivaalloraschiacciata ZimniaK SDB T erzo Reich, si trovano erzo Reich,e della T erzo Reich perché Diononèmorto!” il 28 settembre 1939, dichiarava: “Polonia, non sei perita. Non sei perita ilPrimatediPoloniaMa, semprea Roma, Vaticana, permezzodellaRadio 1° settembre1939)e dell’Unione SovieticadiStalin(il17settembre1939). 45] Vaticana, 1939. perduta, o Polonia], CittàdelVaticano 28settembre1939.T Vaticana: allaNazionepolacca,inviatodallaRadio Radiomessaggio NiezginęłaśPolsko [Nonsei L a posizione del prima te august Hlond 45 nei confronti dei to esto polaccopubblicatoda:Polyglotta alit arismi Nazist a e

sovietico 103

CONFERNZE 127 104

CONFERNZE 127 N 1] przemian kulturowych, Augustowi Hlondowi, najmłodszemu z polskich ekonomicznegow latach 30-tychz powoduświatowegokryzysu jeszcze masowaemigracjaw poszukiwaniu pracy, któranasiliłasięzwłaszcza tendencje wystąpiłyrównieżw krajach Europyśrodkowej, doczegodoszła społeczno-politycznego. Dotegonależydodać,że silneantydemokratyczne wiły, żew tych życia krajachniebyłojużmiejscadlademokratycznych form spowodowała ogromne zniszczenia. Wszystkie te wydarzenia i procesy spra dowojnydomowej,która Republikai doszło powstałaDruga w Hiszpanii T i powstała łowi, w Niemczech narodowychsocjalistówHitlera doszładowładzypartia Związku umacniałasięwładzaStalina,otwarcie wrogaK Radzieckim I tak we Włoszech zatriumfował faszyzm Mussoliniego, w komunistycznym społeczno-politycznej nabierał coraz bardziej niepokojącego charakteru. cz. 2: 1930–1939,LibreriaEditriceVaticana, CittàdelVaticano 2002, s.143–145. pontifici emanati dal1740. 250annidistoriavistidallaSantaSede,T „Nova impendet” r. Na tematkonsekwencji ekonomicznego zabrałgłospapieżPius kryzysu z 1929 XIw encyklice W okresie wielkichwstrząsówpolitycznychi społecznych orazepokowych państwami StaregoK które pozwoliłobyzapewnićtak bardzoupragnionypokój między doprowadzić dowypracowaniatakiegorozwiązaniapolitycznego, awe rzecia Rzesza propagująca wyższość rasy aryjskiej, wreszcie rzecia Rzeszapropagującawyższośćrasyaryjskiej, t

(2.10.1931); por.: Ugo tr aged i a

pi e r w sz ontynentu. W szeregu krajówrozwójsytuacji ej B Wstęp

e w llo o cch j ny i Tutte le encicliche e i principali documenti , Tutte leenciclichee i principali

ś w i a to wej

w E uropi . 10:Pio XI (1922–1939), e

ni

1 e .

z

d ościo- o łała

-

w Wiedniu, kiedypodkoniec Wielkiej Wojny z P 1. mowa o bardzointeresującychpodróżachHlondadoNiemiec. o doświadczeniach salezjańskichi biskupich w 1939 w Lublanie (Słowenia, ówczesna Jugosławia). Nie zabraknie wzmianki orazhomiliawygłoszonaw lipcu 1932i 1936 były listypasterskiez lat się zwłaszczananajbardziejreprezentatywnychjegopismach,którymi skupimytrwania, sięnaokresiedoroku 1939,a uwaga naszaskoncentruje posługikard.Hlondaw całymopracowania analizaprymasowskiej okresiejej zyskuje niemałe znaczenie połowy XXwieku pierwszej poznanie jego stanowiska wobectotalitaryzmów jegoproblemami.Dlategoteż przywódcąkrajuz wszystkimi i moralnym tradycji: Hlondstałsięsymbolemjednościkościelnej, a dla wieluduchowym prestiżui najstarszej Jesttostanowisko o najwyższym lickiego w Polsce. gnieźnieńsko-poznańską. K no kierowanienajstarsząw polskim r. Śląsku naGórnym diecezjikatowickiejpowierzo- w 1925 erygowanej ordynariuszowinowej, biskupów (urodziłsię5lipca1881)i pierwszemu 4] Stanisław 3] 2] dojść dowładzy, Podobnych w mieście. codoprowadziłodorozruchów nie osiedleniasięsalezjanóww tym mieście zetknął sięz atakami socjalistówi liberałów,- zamiarembyłoutrudnia których pobytu w Przemyślu, rozpoczął się latem 1907 r.: który ledwoprzybył,a już socjalistycznej orazmarksistowskiej, sięgają okresusalezjańskiegoi jego ideologii Pierwsze kontakty, starcia Hlonda z przedstawicielami a ściślej

Stanisław

ruc “Studi”, 10, LAS, Roma1997,s.194. “Studi”, 10,LAS, i historia prowincjiaustro-węgierskiej T della SocietàdiS.Francesco diSales(1868ca.–1919)[Salezjaniew Europie środkowej. Prehistoria Salezyańskie”, nr11,1907,s.284. Wyd. Warszawa-Rzym Salezjańskie–Libreria Ateneo Salesiano(dalej:LAS), 2003,s.38;„Wiadomości Polski„Dusza wybrana”.Salezjańskirodowódkardynała AugustaHlondaPrymasa , wyd.2, Strzemię Archidiec.LwowskiejOb.Łac.,Lwów-Kraków 1999,ss.127–130, 148;Stanisław Księdzu ProfesorowiDoktorowiTadeuszowi w Małopolsce (1892–1919)],[w:]Kościółnadrogachhistorii.Księgajubileuszowadedykowana T Hlondianum, Poznań 2006,s.60–82. Próbę tego rodzaju, choćprzeprowadzonąmetodologicznie pod innym kątem, przedstawia Nominacja tawynosiHlondanastanowisko K Prymasa omasz St i erwsze h anowisk em S er Z

Z soc i wa m imniak o ni prymasa tk

zetkn a a k j , , al , Salesiani nellaMitteleuropa.Preistoria e storia dellaprovinciaAustro-Ungarica Koncepcje społeczno-polityczne Prymasa PolskiKoncepcje społeczno-politycznePrymasa AugustaHlonda (1926–1948), Salesiani diDonBosconellaMałopolska(1892–1919),[Salezjanieks. Bosco i A stycznym ugust i ęc i a e Hlonda

s i 2 ę . Ponieważ nie jest możliwa w ramach niniejszego , , H wobec komun londa owarzystwa św. Franciszka Salezego],IstitutoStoricoSalesiano, systemów i

stycznym j ako ś liwie, [red.]Józef to

ościele katolickim,metropolią salez alit 3 4 . Doświadczyłtychataków też arnych lewicai komuniści próbowali

atowicach. Będzie wreszcie Katowicach. Będziewreszcie i

j i an deolog : nazistowskiego i na W

i o

łc b i ą z i a sku

ński marks i ościoła kato- , Wyd. Bł.Jakuba

p kiego sowiec a

śląsk i stowską Z imniak i ego ,

105

CONFERNZE 127 106

CONFERNZE 127 7]  5] serc. Znamiennyjestnastępującyfragmentlistu: to ujmowano, stawiał on sobie za zadanie wykorzenienie religii z ludzkich w komunizmie najniebezpieczniejszą z istniejących ideologii, ponieważ, jak 1924 r. go socjalistyczne i komunistyczne byłoprzedmiotemsłynnegolistuapostolskie- Polski.odrodzonego dożyciapolitycznegoobszaru Niebezpieczeństwo wśród robotniczychwarstwtegonajbardziejuprzemysłowionego,świeżo wpływów komunistycznych, które dość łatwo znajdowały poparcie zwłaszcza niebezpieczeństwie wskutek szerzenia się ideologii socjalistycznejoraz apostolskaK mas ludowychi działalność w 1922 r. apostolskiej. Administratury społeczny, Śląsku, miało miejsce na Górnym wkrótce po objęciu przez niego Generalnego KatechetyT o czym świadczylistHlondaz 10 września1919 r. doksiędza GiulioBarberisa, przez dłuższyczas.Równieżdomysalezjańskiedoznałyznaczącychszkód, tylko i pozostawiła trzymiesiące,spowodowałarozlewkrwi krajw nieładzie się powstaniem21marca1919 r. RepublikiRad 1918 r., jegopolitycznaewolucjaskierowałasięmocnonalewo,coskończyło Węgrzech. Zarazpo ogłoszeniu niepodległości przez tenkraj 16 listopada skutków działańlewicykomunistycznej Hlondboleśniedoświadczyłna 6] Gabriel

Z prymasowskiej Stolicy.Z prymasowskiej ListyPasterskie 1922–1936 , Poznań 1936,s.16–40. komunistyczną nawałnicę”. a następnie udamsię naWęgry, gdzietrzebaprzywrócić dożyciadwadomyzburzoneprzezokrutną Inspektora zwizytować tamtejsze domy, jadę do Bawarii, aby z polecenia m.in.: “Jutro w nim Handbuch derKirchengeschichte,Freiburg-Basel-Wien, [red.]Hubert [red.] Hubert August Hlond do: G. Barberis, list z 10.09.1919, ArchivioSalesianoCentraleE962.Hlondpisał August Hlonddo:G.Barberis,listz 10.09.1919, i pokroju. Pod hasłempostępui odrodzenia propagująonibezwyznaniowośćgłównie wnoszątutesametendencjeateuszeróżnegozawodu formie dobrego. A w innej nazasadziezła,nie może ścierpiećBoga,będącegopoczątkiemi stróżemopartych wschodu i z zachodu w kształcie komunizmu, w piekle który swychrządów sowieckich, T walkiz Chrystusem. się dowielkieji otwartej K i Boga.nienawiść doChrystusa Mamytudoczynieniaz nieprzebłaganymi wrogami nie nieznajomość religijna lub heretycki szał. T I jeszcze gęstsze i brudniejsze ku nam płyną męty. Pierwsze oficjalne wystąpienie Hlonda, które uzyskało szeroki odbiór O życie katolickienaŚląsku,opublikowanego w O życie ościoła i wiary, takżePolskę którzytajnąsieciąogarniają i skrytą konspiracją szykują 7 Analizując zagrożenia dokument dla życia wiernych, ten rozpoznawał A d ri a nyi J , edin Die KircheinNord-, Ost-undSüdosteuropa,[w:]DieWeltkirche im20. Jahrhundert , K onrad R epgen owarzystwa Salezjańskiego , Freiburg […]1979,2wyd.1985,s.506–536,tu:528,[w:] St anisław ZIMNIAK Zdał on sobie szybko sprawę, że wiara ościoła znalazły się w poważnym ościoła znalazłysięw poważnym e ostatnie męty pcha naprzód szatańska SDB a falawdzierasiętakżenaŚląskze T ych już nie pędzi błąd lub słabość, 5 . Pomimo ona żeprzetrwała 6 J . ed Katowicach 1marca in , Herder, 1962–1985,T . 7. . 7.

niem przyglądałsięwydarzeniomw Niemczech często określanyjestmianembolszewizmu rozwój komunizmu w ideami faszystowskimiw tymnarodowychsocjalistów. cjalistyczne, a nawet komunistyczne, a z drugiej wzrastałozainteresowanie strony corazsilniejszebyływpływyso- polskimz jednej W społeczeństwie marszałka JózefaPiłsudskiego w roku 1926i tzw. „sprawabrzeska”(1930). (jeśli wręczgoniezablokował jegonaturalnej ewolucji)zamachmajowy i społeczeństwa. Łademdemokratycznymmłodej Rzeczpospolitejwstrząsnął Polski, copociągałozasobąogromnąodpowiedzialnośćwobecK arcybiskupem Gnieznai Poznania, stającsięw konsekwencji takżePrymasem W 1926 r. August Hlond,biskup Katowic,mianowanyzostałprzezPiusa XI pa 2.1. P 2. 10] 9] 8] t momenciehistorycznym było jasne, że w tym ateistycznych. Dla Prymasa a jednocześnie wskazać co robić, by się ustrzec od niszczycielskich ideologii oficjalny i autorytatywny. Chciałzdemaskować celesystemówtotalitarnych, reagować naniew sposób poczułsięw obowiązku kard. Hlonda,który niebezpiecznym kontekście. winnobyćujmowanew tym 30-tych narastanietendencjiautorytarnych sięw latach życiupolitycznym obserwuje politycznego w Polsce, w której Weimarskiej, cowreszcienastąpiłow styczniu 1933r. Pogłębianie siękryzysu W Niemczech narodowysocjalizmprzygotowywałsiędoobaleniaRepubliki zamieniano w lokale użytecznościpublicznej(niekiedywręczw sale kinowe). niszczono lub do gułagu, a kościoły dowano, szkalowano, deportowano celembyłajegoostatecznalikwidacja.K represjom, których pod koniec początku lat 20-tych i na 30-tych ństwowego

podobno tęsknotyzalożą.Mętyi męty! inteligencji.Robotaichpachniemasonerią.Wszakw kołach odzywająsię tui tam Wszystkie wspomnianewyżejczynnikibyłypowodemwielkiejtroski śledził uważnie międzynarodową scenęPrymas polityczną, zwłaszcza Prymas Hlondmiałdwóchinformatorów,Prymas w Monachium i Wiedniu, którzydostarczalimumateriałów T Gnieźnieńskiej. Por. także Roman dotyczących działalnościnarodowych socjalistów. Bogata dokumentacja, jeszcze nie do końca opracowana, zachowana w Archiwum Archidiecezji owarzystwo Naukowe K amże, s.16–40. P St rymasowsk olity anowisk c zny o prymasa

kont i e A

nauczan ugust e kst UL, Lublin1997,passim.

a listu Hlonda wiązku Radzieckim, który w jego wystąpieniach w jego Związku który Radzieckim, i

D e p wobec a

z st w w onko

e s rski p systemów raw w ski eg , 8 Kościół katolicki w ZSSR 1917–1939. Zarys historii, Kościół katolickiwZSSR1917–1939. Zarys o i e

O

to konce

c alit hrześ 9 . Z nie mniejszymzaangażowa- arnych K p ościół poddany był ciężkim c c 10 ij ji a : nazistowskiego . W ńskie

p aństwa Związku Radzieckim

z a s ad y

i ży

kiego sowiec c sięży mor i a

ościoła - 107

CONFERNZE 127 108

CONFERNZE 127 13] t listu w imieniu wszystkichbiskupów polskich listu w imieniu arcybiskup warszawski, wycofał jednakswójpodpis,udaremniając publikację zredagował gosamHlond.W ostatniej chwili kardynałAleksander Kakowski, Boskiej Gromnicznej,jako listpasterskicałego Episkopatu Polski, mimoże prawdziwą i skuteczną drogędouzdrowienia panującejsytuacji. chrześcijańskiejwizjipaństwa,którejprzyjęcieotwarłobyjedyną i jasny się tejkonceptualnej dewiacji,poprzezwskazanie w sposób zdecydowany nowce koncepcji państwa.K tkwiłow błędnej,ateistycznych systemówtotalitarnych prowadzącejnama- papieskie. Według niebezpieczeństwozestronyideologii Hlondaśmiertelne o nauczanie K przez środkimasowegoprzekazui liczneośrodkispołecznei polityczne. dla całegoświata.Uniwersalnatreśćlistuzostałanatychmiastdostrzeżona więcej –doprezentacjiprzewidywalnychreperkusji wydarzeńeuropejskich całej Europy,pretekstem do prezentacji stanowiska w sprawach a nawet to jednak refleksjaw kraju, nad sprawami Polski była do pewnego stopnia geneza dokumentu wiązałasięz wydarzeniami społecznymii politycznymi jednak odniesieniedoobutychsystemówjestwięcejniżoczywiste.Chociaż i narodowo-socjalistycznego. Mimo żelist nigdzie niewymienia ich z nazwy, to stanowisko sowieckiego kard.Hlondawobecdwóchsystemówtotalitarnych, przez nas tematu, gdyż przedstawia ma ogromne znaczenie dla poruszanego listu pasterskiego „O chrześcijańskie zasady życia państwowego” było demokratycznepaństwo. najbardziej zagrożonąw swoich fundamentachideowychinstytucjącywilną 11]  -polityczną w Polsce wręczył memoriał, w którym przedstawił w szczegółach sytuację społeczno- dwukrotnie, orazwielomaczołowymiprzedstawicielami kurii. Piusowi XI listu, udał się 5 marca 1932 r. do Rzymu, gdzie spotkał się z papieżem, i to Hlonda. prawowitego autora, czyli prymasa z podpisem terminie, w późniejszym 12] b Stanisław zob. Prymas jednak,przedpodjęciemostatecznejdecyzjiw sprawiePrymas publikacji Matki Dokument w święto miał byćopublikowany 2 lutego 1932 r., Główny wątek listu stanowi ideanowoczesnego państwa w oparciu Jego przemyślenia znalazły wyraz w bardzo systematycznymwykładzie Jego przemyślenia znalazły wyrazw bardzo Salezjańskie, Warszawa 1992,s.365. sumienia Narodu.Wybór, [red.]Oskar pismi przemówień Jork 1951,s.53–77. O chrześcijańskie zasady życiapaństwowego,Gniezno,23.04.1932,[w:] amże, s.367nn. ościoła, tradycjęchrześcijańską,a także najnowszewystąpienia W ilk , Episkopat Kościołakatolickiego w Polsce wlatach1918–1939,Wydawnictwo 13 . Spotkaniaw Watykanie odniosłybardzopozytywne onieczne było więc stanowcze przeciwstawienie onieczne byłowięcstanowczeprzeciwstawienie St anisław ZIMNIAK SDB 12 . Zostałonopublikowany H alecki , DonBosco,Ramsey, Nowy August H lon 11 d . List ten , Na straży Na straży Por. 18] o. Stanisław Por. 17] 16] o niechybne spowodowaniepogorszeniasięstosunków pomiędzyK „ w całej Europie.Stałsięnawetprzedmiotem rozważańbadawczychpodczas niemiecki i włoski, co świadczyło o dużym zainteresowaniu, jakiewywołał falę komentarzy fragmentywywołując krajowejukazałysięjegoobszerne dnia w prasie wszystkich kościołach archidiecezjignieźnieńskiej i poznańskiej. Następnego brzeskiej znaczeniu–byłymwięźniomtwierdzy także –czyniącgesto doniosłym narodowychdemokratów–RomanowiDmowskiemu.Przesłałgo partii przywódcy byłemu premierowiWincentemu Witosowi i wpływowemu dentowi IgnacemuMościckiemu,marszałkowi JózefowiPiłsudskiemu, św.i Polski, Wojciecha. Hlondprzesłałlistdowiadomościtakżeprezy listu podwłasnymnazwiskiem uzyskałpozwoleniePiusa XInaopublikowanie politycznej, a ponadto na temat ingerencji rządowych informacji skutki. udałosięprzekonać Prymasowi swychrozmówcówo bezzasadności 15] 14] t którecoraz bardziej umacniały krytykę teorii totalitarnych, sformułowaną politycznejo państwieżeniu katolickiejdoktryny –bezpośredniąi starannie Nawet pobieżnaanalizalistupozwaladostrzec–dzięki pozytywnemuwyło- 2.2. także w łonieK Jego pozycjajako duchowegoprzywódcy naroduumocniłasięostatecznie konkretne rozwiązania w sposób rzeczowy i życzliwy nawet dla oponentów. ścioła głęboko zaniepokojonego o wspólne dobro, umiejącego proponować widziećprzedstawicielaK publiczną: nasceniekrajowejzaczętow nim doprowadził doprzełomowejzmianyw postrzeganiu Hlondaprzezopinię że jakimcieszyłsięPrymas, tego stopniazwiększył szacuneki autorytet, polskim,listpasterskiprzyczynił siędoichodprężeniai do a państwem na tęokazjęliturgicznąuroczystośćpatronaArchidiecezjiGnieźnieńskiej kard. Hlondustaliłdatępublikacjina23kwietnia,wybierającspecjalnie T ygodnia społecznego”, który odbyłsię w Lilleygodnia społecznego”, który w 1933 r. Por. List pasterski został odczytany publicznie w niedzielę 24kwietniawe List pasterskizostałodczytanypubliczniew niedzielę postulaty, realizacja,Warszawa-Poznań 1992,s.124,takżeprzyp.131,247. Ibid., s.124. amże, s.371. N St anowisk a Krzysztof u Krzysztof c z 15 a . ni o prymasa e

K pry W K ra r ilk onferencji Episkopatu a wski so ma so 16 , op.cit.,s.372. A . Zostałprzetłumaczonynajęzykangielski,francuski, w ugust s ski a

, op.cit.,s.124. , ja Episkopat katolicki w II Rzeczypospolitej. Myśl o ustroju państwa– Rzeczypospolitej.Myślo ustroju Episkopat katolickiw II a ko Hlonda

a nti wobec d otu 14 . Po powrociedoPolski w dniu 27marca, systemów m

n a

18 tot . to K a lit ościoła w Polsce w sprawy natury alit a arnych rną

kon : nazistowskiego ce p cj 17 ę

Wbrewobawom p a ńst i

kiego sowiec wa ościołem ościołem o- - 109

CONFERNZE 127 110

CONFERNZE 127 publicznej: terenach okrutne prześladowaniereligii terenach okrutne jeszcze bardziejradykalneformy, mocąrozszalejesię najego kiedyz całą chodzących wtedyw z góry Hlondwobecwydarzeń,które,jakprzewidywał,nastąpią w z góry o. Roman Por. 20] 19] pogląd, żetamprześladowaniaK Rzeszy w razie dojścia do władzy Adolfa Hitlera, chociaż wyrażał jednocześnie i władzy państwowej: kluczowej, wręczfundamentalnej,toznaczyoddefinicjiźródełpaństwa przez niewładzy.koncepcji państwai sprawowanej Wyszedł odkwestii bowiem wyłożyłw nim w sposób systematycznygłównepunktykatolickiej sąsiadów,się u potężnych w

katolickiego o pochodzeniuPaństwa i jegowładzy. tej nauki wypływały według prymasa podstawowezasadymoralności naukiwypływaływedługprymasa Z tej T Fragment tenstanowiwyrazjednoznacznegopotępieniawydarzeńza- szanować.T Boga czcići religię nie możebyćateistyczne,rządzić,jakgdybyBogabyło,leczpowinno czyli Państwo jest panem zarówno jednostki jak i społeczności, wywodzi, a który życiuStwórcy, się Państwo niemożeuznawaćw swym wolii prawa z którego nauka kościoła odzeświecczonejideio Państwie. społeczność pochodzi» samegozakonupotrzebna naczelnawładza,wypływającaz tego bożego,z którego do wspólnychcelów, jestrzecząoczywistą,żezespołomludzkimkoniecznie ktoś nadwszystkimiwładzy nie sprawuje,którabyskutecznie pobudzała jednostki prawem przyrodzonym.«A ponieważ żadnespołeczeństwoniemożeistnieć,jeżeli w sercunego zakonu Stwórcawyrył moralnego,który człowieka,a który nazywamy ludzkiej,Państwo Będącpotrzebąnatury jestnakazemowegoodwiecz- i rozwoju. się w większe zespoły dla celów bezpieczeństwa i porządku publicznego, dla postępu Państwo wywodzi się z natury ludzkiej, w której tkwi wrodzona skłonność do łączenia zaczerpnięte z:August 328, 339. por. itaktykawalkizreligią);wodniesieniudoPrymasa i III(Organizacja s.87–88,207,230, Leon XIII, Encyklika „Immortale Dei”(opublikowanaLeon XIII,Encyklika„Immortale 1listopada1885r.); tłumaczenie cytatu ej właśniedefinicjigenezypaństwaprzeczyłyideologietotalitarne. D zwonkowski H , op.cit.;wszczególnościrozdziały II(Sowieckiepaństwowyznaniowe) wiązku Radzieckim, które w latach 30-tychprzyjmą Związku którew latach Radzieckim, lond 19 .

, Nastraży...op.cit.,s.54–55. T aka jest w krótkich słowach zasadnicza nauka aka jest w krótkich wiązku Radzieckim i w Niemczech. Prymas Prymas Związku i w Niemczech. Radzieckim ym podstawowymzałożeniemróżnisięzasadniczo St anisław ościoła będąmiałymiećinnyprzebieg, ZIMNIAK 20 SDB . T aką samądezaprobatęwyrażał T K rzeciej ościoła 22] mierze Hlond oparł się na nauce papieża Leona XIII, który tak je sprecyzował: takjesprecyzował: mierze HlondoparłsięnanaucepapieżaLeonaXIII,który masowych protestówi reakcjiświatowejopiniipublicznej bardziejwyrafinowanychmetodi środków,z zastosowaniem abyuniknąć o. Heinrich Por. 21] i społecznością. publikacji listubyłozdefiniowanierelacjipomiędzypaństwem,jednostką obywatelom jakiejś służebnej roli i do rozciąganiazwierzchnictwapaństwowego obywatelom jakiejśsłużebnejrolii do do zupełnego podporządkowania obywateli celom państwowym,dowyznaczania Nie możnawięcz prawem przyrodzonympogodzićpewnychwspółczesnychdążeń istotne potrzebyPaństwa i konieczność dobraogólnego. Wyższość, zatempaństwanadobywatelem maswegranicetam,gdziesiękończą obywateledlaPaństwa. dobro jednostek,czylipaństwojestdlaobywateli,a nie Państwa jest dla siebie,aniniejestcelemczłowieka,alei przeznaczeniem państwowym przekreślać,boPaństwo niejestcelem Nie wolnojejw organizmie sweprzyrodzoneprawa. niżPaństwoJednostka ludzkaistniaławpierw i posiada Innym fragmentemo kluczowym znaczeniui wielkiej aktualnościw chwili w tej samejmierze,cojednostkę i rodzinę. obowiązująPaństwo Przyrodzoneprawomoralnei dekalog władza i uprawnienia. płynąjego samegozakonu, z którego moralnąz tego etyczne i odpowiedzialność jowego, niestwarzamoralności,aniustanawiajejnormy, leczczerpieprzepisy niejestźródłem prawaobycza- Państwo jestodBoga,alenieBogiem,a więc moralnościdlapaństwa: W liście wskazanezostałyźródłai normy Imię Boże. w jaki Bógsampokazałżechcebyćczczony. A więc świętepowinnobyću władców sposób, w ten przeciwnie społeczeństwamająścisłyobowiązekczcićBogai to lubwreszciesamowolnie obieraćtaką,jakaimdosmaku przypada; i zbyteczna, Boga wcaleniebyło,lubodrzucaćwszelkątroskę o religię, jakbybyłaniepotrzebna Społeczeństwa nie mogą, bez popełnienia świętokradztwa, tak się rządzić, jak gdyby T Menschenrecht, Münster1946;MonicaMaria Von Galen,Pio XIIe laresistenza alnazismo,CiniselloBalsamo2006. Hitler, [red.]Giovanni Leon XIII, Encyklika „Immortale Dei”. Leon XIII,Encyklika„Immortale tenże, Ambrosiano”,T (1930–1946),„Archivio in Germania ak rozumianepaństwomiałokonkretne obowiązkiwobecBoga.W tej St anowisk Il cavalletto per la tortura. Cesare Orsenigo, ambasciatore del papa nella Germania di Cesare Orsenigo, ambasciatore del papa nella Germania Il cavalletto per la tortura. o prymasa 22 P ortmann A ugust L , aj Der BischofvonMünster. DasEchoeinesKampfesfürGottesrechtund olo a Hlonda , CittàNuova,Roma2006;Stefania wobec systemów B iffi to , Mons. Cesare Orsenigo. Nunzio apostolico alit . 75,NuoveEdizioniDuomo,Milano 1998; arnych : nazistowskiego F a l a s ca , Un Vescovo controHitler. 21 . i

kiego sowiec 111 CONFERNZE 127 112 CONFERNZE 127 wom, a więc: bytami, ponieważ: oddzielenia odpaństwaproponowałideałwspółpracypomiędzydwoma pomiędzy państwema K ideę bożąw narodach. zaprawdziwepowodzeniaPaństw i za cierpiący ofiarowaćbędzieswójbóli krew Katolicy sązobowiązanidoprzeciwstawianiasięniesprawiedliwym pra- W katakumbach czy w katorgach, na wygnaniu czy w sowieckich kaźniach. gdy swychprawprzeciwPaństwu broni.Nawetwtedy, gdygoPaństwo ciemięży. K Poruszając problematykę dlaK wolnościkrzewieniawiary Państwa o pewnymzakresiecelówistniejeniezależnyK Państwo a inne K jednej, a w innych zwierzchności,i inne oddrugiej funkcjepełniw stosunku donich podlegają i kościelnej i państwowej władzy, tojednakw innych sprawachzależąod w Państwie». Bojakkolwiek katolicy, należącrównocześnie doK celeludzkości. Niesłusznietwierdzisięo i o wieczne są doczesnesprawyobywateli,zadaniemzaśK Istnieje zatemścisłerozgraniczeniezadańK zatrzymuje się także naPrymas wyjaśnieniu wzajemnych stosunków i sumieniom gwałtzadaje. jeżeli impoglądyi przekonania narzuca,jeżeliw dziedzinę wierzeńreligijnychwkracza nich wrogoodnosi,jeżeliichciemięży, rządzi, jeżelinimisystememterrorystycznym Daleko gorzej, jeżeli Państwo nakładaobywatelom nieznośne ciężary, jeżelisiędo dzieje, doniewolnika,zaprzęgniętegoprzymusowopaństwowegorydwanu. państwowego, do płatnika, niemającego wglądu w to, co się z groszem publicznym państwowej musisięskończyć świadkażycia sprowadzanieobywateladobiernego zdrowepoczuciepaństwowe. Klęskądlaidei państwa, bozabijaw obywatelach człowiekai z interesem masiejestsprzecznez godnością globalnej i bezimiennej państwowekażdego ichczynu,mechanizowanieobywateliw jakiejś w przepisy obywateli, wtłaczanie na wszystkiedziedziny życia. Regulowaniekażdegoruchu postawy oczekuje od katolików w polityce wszelkąodpowiedzialność.T być zawszegotówponosićz godnością Za katolickistosunekdozagadnień życiazbiorowegopowinienpolitykkatolicki ościół będziew każdym raziepodpierałPaństwo i bronił jegopowagi.Nawetwtedy, ościół. Niemawięc«Państwa w Państwie», leczoboksuwerennego ościołem: St anisław ZIMNIAK K ościół, wymagadobro i honor kraju, bo SDB ościoła i Państwa: zadaniem Państwa ościoła i Państwa: ościoła troska o dobra duchowe ościoła troskao dobra K ościół o innychzadaniach. ościele, żejest«Państwem ościoła i do Państwa, ościoła, zamiast ościoła, zamiast ej stanowczej K ościół do Boga,wyprowadzatakżenarodyz niepokojów i powikłańsumienia.” bez przeszkód pełnićsweposłannictwo,które wiodącposzczególnedusze „K deklarował, że społeczeństwie Prymas rozpowszechnione w ówczesnym sowe obowiązujewewszystkichdziedzinach”.Abyuspokoić niektóreobawy a niekatolickiego- życia prywatnego dlasprawpublicznych. PrawoChrystu poseł, senator, członekrząduniemożemiećdwusumień,katolickiegodla w życiu politycznym.„Katolickiobywatel,robotnik,urzędnik,oficer, żołnierz, i politykami o zasadachkatolickich.” będą onitamurzędowymiprzedstawicielamiK publicznym. […] Nie doczynnego udziału w życiu zachęca ich i wzywa polityczne, tojednak„niezakazujekatolikom udziałuw polityce, owszem, Por. 23] państwem i nia wewszystkichpublicznych dyskusjach dotyczącychrelacjipomiędzy społeczeństwo, a dla całegoK do przyszłejkonstytucji, którauchwalonazostaniew roku 1935 państwa polskiego,a nawet głosnarzeczwprowadzeniaokreślonych treści tofa Krasowskiegoliststanowiłważny, głosnarzeczreformy autorytatywny politycznej i zaleczenia głębokichran przeszłości. Według Krzysz- historyka w jego rozumieniu,przyczyniłoby sięz pewnością douzdrowieniasytuacji chrześcijańską, którejpoważnewzięciepodrozwagę przezświatpolityki, wykładającczytelnie doktrynę postąpił jakprawdziwyApostołChrystusa, Państwo-K dladobra ogólnegonarodów, o stosunku stwami, o szacunku i wreszcie pań- z innymi mówiło stosunkach relacji pomiędzypaństwema rodziną, również temat poruszył dopaństwa.Prymas publicznego w odniesieniu ościół niedążydoopanowaniarządów, alepragniepokoju i swobody, by List jestoczywistymdowodemdalekowzroczności i odwagi Hlonda,który szczegółowoniemalżewszystkieaspektyżycia List pasterskirozpatrywał Katolików zaangażowanychwzywał,abydawali świadectwoswojejwiary Nawet, jeśliK i dobrospołecznenarzeczneopogaństwa. Chrystusa i przekonania religijne narodu. Gdyby inaczej postąpili, zdradziliby publicznie wiarę, ustawy, alboobrażałauczucia którabyuwłaczałaprawubożemui kościelnemu, katolicki posełi senator z całą stanowczościąsprzeciwisięuchwalaniujakiejkolwiek Polski katolickiej? T za czyjążsprawą,jeżelinieprzezkatolików, w polityce zapanuje duchChrystusowy T o wystąpienieKardynałamiałobardzopozytywnywpływnapolskie St anowisk Krzysztof ościół. o prymasa K ościołem. Jednak doktrynalna wartość listu i jego wartość aktualność ościołem. Jednak doktrynalna K ra wski so ościół jako taki nie interweniuje bezpośrednio w życie ościół jako bezpośredniow życie takinieinterweniuje A ugust oteż K , op.cit.,s.124. a Hlonda ościół i sumienie publiczne oczekują naprzykład,żekażdy wobec ościoła w Polsce stałosiępunktemodniesie- systemów to alit arnych ościoła, leczobywatelami : nazistowskiego i

kiego sowiec 23 . 113 CONFERNZE 127 114

CONFERNZE 127 26] 25] t 24] K Kardynałatakgroźnychrozmiarów, nabrałw oczach i nazizmu żepasterz sytuacja polityczna w Europie uległa radykalnej zmianie. Rozwój bolszewizmu zagrożenie dlapokojowego współżyciacałejludzkości. narodowy socjalizmczyateistycznylaicyzmi ukazując, jakwielkiestanowiły potwierdzając szkodliwość takichsystemówpolitycznychjakbolszewizm, listachpasterskich,pismachokolicznościowych i wywiadach, w licznych w Poznaniu 29lutego 1936 r. Chodzi o słynne pismozatytułowane„O katolickie zasadymoralne”,wydane stanowisko potępiając je kategorycznie. wobec ideologii totalitarnych, potwierdził swoje przejrzysty i precyzyjny w sposób pasterski. W nim Hlondogłosiłkolejnyścijańskie zasadyżyciapaństwowego”prymas list W cztery lata po opublikowaniu analizowanego tu listu pasterskiego „O chrze- narodowego J 3. Olgiatim w czasopiśmie „Vita e Pensiero”, któregobyłredaktorem,wrazz ks. Francesco wspomnieć, żejegowielkiprzyjaciel,o.AgostinoGemelli,opublikował go jegodruku. kategorycznie nie mógłbyćponowniepublikowany: władzekomunistyczne zabraniały Znamienny jestfakt,żetekst Polsce tegolistupasterskiegow powojennej moment,w którymwykraczają znaczniepozahistoryczny zostałonnapisany. 1936 r., Hlond wypowiadał dalej swoje opinie wyraziście i jednoznacznie 1936 r., Hlondwypowiadał dalejswojeopiniewyraziściei jednoznacznie ościoła katolickiego, troszczący się o dobro doczesne i wieczne swojej doczesnei wieczne ościoła katolickiego,troszczącysięo dobro t Po dojściudowładzyw Niemczech narodowychsocjalistóww 1933 roku włoskiej, cozapewnebędziemilewidzianeprzeznaszychczytelników. że uważamyzawysoceużyteczneprzedstawićjegopodstawowepunktyw wersji źródła władzypolitycznej,jejrelacjiz etyką naturalnąi religijną, z rodziną, z katolickiejwokół takjasnopodstawytradycyjnejdoktryny liberalnej, sformułował świecie,kosztem ideologii czasach,możnaśmiałotwierdzićw całym w obecnych jakidotykakoncepcję wychodzącodpanującegokryzysu, Państwa laty; w nim, odzyskałniepodległośćzaledwieprzedkilkomado wierzącychtegoNarodu,który Jego EminencjaKardynałAugust Polski, Hlond,Prymas zwróciłsięz listem pasterskim wystarczy listu prymasa i doniosłości Na potwierdzenie popularności Stato w czasopiśmie„Vita e Pensiero”, 18/23(1932),s. 687–702. „Miesięcznik K ednoznaczne ekst przez Hlondai opublikowany autoryzowany allo dottrina cattolicaintorno podtytułemLa amże, s.687. 24 . Redaktorzywłoskiegotłumaczenianapisaliwewstępie:

soc ościelny ArchidiecezjiGnieźnieńskiej i Poznańskiej”, 51/4(1936),s.113–129.

j p al otę i zmu pi en

j ako i e

26 sow St W tym czasie, to jest w okresie od1932 do czasie, to jest w okresie W tym

zagrożeń anisław i eck ZIMNIAK i ego

dla SDB

komun

ludzkośc i zmu

i i

n i em i eck 25 K i ościołem, ościołem, ego

polskiej. ogólnoświatową sytuację,a następnie najejtleumieściłopisi analizę sytuacji sko paść ofiarąideologicznychprądówotwarcienastawionychantychrześcijań- wzorców w odniesieniu donich.Obawiał się,żemasyrobotniczemogłyby wobec Żydów, a jeszcze więcej próbynaśladowania pewnychnazistowskich K ani sowieckimarksizm. Niepokoił się,żewzrastałoznaczeniepolityczne skiego społeczeństwanieznalazłyuznaniaaniniemieckisystemnazistowski, i w Radzieckim i Europy, a konkretniej, w sięsystemówtotalitarnych ugruntowanie mógł gow żadensposóbzignorować. nie rozwojuw pokoju, ludowi drogiprawdziwegopostępui pomyślnego czującyciężarswojejodpowiedzialnościzawskazaniecałemu owczarni, zdzisław 27] oraz ichwpływnażyciew swojejojczyźnie: i konkretną reakcjępolskiejscenyspołeczneji politycznej, abywśródpol- Polski. przynieść fatalneskutki dlażyciapolitycznego,społecznegoi kulturalnego Polską, co,jegozdaniem,będziemusiałonieuchronnie z Rzeczpospolitą omunistycznej Partii Polskiej, aleoburzałagoteżwzmagającasięagresja względem niestłumione,które by, uderzyłow moralną jako „mieczobosieczny” Czekacie, Diecezjaniekochani, odezwaniesię,nasłowożadnym naprymasowskie Nie spełniłbympowinnościpasterskiej,gdybymtoprzemilczał lubzamazywał. więzienia. Zbrodniczość podnosi głowę. Nie maszkół rozbudowywać dostatecznych a trzeba jańskich. Alepowstająszkody. sumienia.K Mętnieją i ścichają staje w obronie zdrowia moralnego i coraz zapalczywiej strzeże obyczajów chrześci wywrotu i stosunki gospodarcze. Ogół zaniepokojony wtargającym barbarzyństwem, etyczne i siły moralne narodu. Ułatwiają im robotę prądy antykościelne, propaganda Jakbyjakieśburzycielskiedemonygnałyprzezkraj,dławiącpoczucie dziać i u nas. T człowiek. Pod pozoremkultury i podstępurozprzestrzeniasięsatanizacjażycia. wizacja umysłowościpodważawszelkiezasadyetyczne.Duszedziczeją.Zwierzęcieje Anarchia moralnapustoszyświat.Jakieśnieprzestrzennesiłyłamiąsumienia.Bolsze- sposóbopisałsiły,We wstępiew poruszający którewstrząsały Europą Wyrażając swojąmyślmiałprzedoczamizarównosytuacjęPolski, jak Prymas pragnął więc poruszyć sumienia wiernych i wywołać stanowczą sumieniawiernych pragnąłwięcporuszyć Prymas Ks. Kardynał AugustHlond–społecznywymiar nauczania, [red.]Grzegorz 2006, s.109–117. 27 ak jestgdzieindziej,a nie powiemwamnicnowego,utrzymując,żesiętakpoczyna St . anowisk T ak więc, w liście „O katolickie zasady moralne” nakreślił najpierw zasady moralne” nakreślił najpierw „O katolickie ak więc, w liście J aneczek o prymasa , T Społeczno-patriotyczny wymiar nauczaniakardynała AugustaHlonda,[w:] rzeciej Rzeszy, dwóch wielkich państwach sąsiadujących A ugust a Hlonda wobec systemów to alit arnych : nazistowskiego urczy sięuczciwość. i

kiego sowiec P olok Związku , Katowice - 115 CONFERNZE 127 116 CONFERNZE 127 „z naszych grzechów”, do których Prymas zaliczyłteżantysemityzm. Prymas doktórych „z naszych grzechów”, skupił sięnaomówieniunajpoważniejszych etyki katolickiej”,a w drugim rozdzialeskoncentrował sięnawyłożeniu„zasad Natomiast w pierwszym i narodowym socjalizmie. realizację w komunizmie państwową i ideologiczną znalazła swoją formę przestrzec. koncepcja osobyludzkiej,błędnawizja,przed którąbyłojegoobowiązkiem panujących w temów totalitarnych jestjużosądzeniemsys- samw sobie „Ze zdrożyzasadetycznych”,który zabarwienie klasowe.Zrodziłasięz niewierzącegozabarwienie liberalizmua kończy w bolszewizmie. Przez dziesiątkilatnarzucałasięświatuetykamaterialistyczna, którejsocjalizmnadał byłbezwzględnieprzekonany,Prymas żematerialistycznawizjaczłowieka łatwo w zwierzęi wydajesweżycienabarbarzyństwo. grupowy. moralnych,przedzierzgasię Człowiek odciętyodwiecznychhoryzontów etyki przestajebyćBóg,stajesięnimw praktyce egoizmosobisty, swawola,interes i łatwiejsza a okazuje się,żejestdlaczłowiekaniestosownai zgubna. Gdygwarantem powinna by byćprostsza Zdawałoby się,że etyka, pomijająca Boga i Objawienia, moralnych związanychz religią. prawa, nie uznają przepisów wyzwalają człowieka od zależności Boga i jego światła z góry, bez Odkupienia, bez życia nadprzyrodzonego. Etyki niekatolickie pomniejszony, naogółbezpoczątku z Boga, bezprzeznaczeńpozagrobowych, W innych etykachnatomiastczłowiekjestinny, boczęstow swem człowieczeństwie doczesne i wieczne. społeczną, ma cele ziemskie i niebieskie, tu jednostką i istotą jest i wolą; z rozumem i duszą, etyce człowiekiemprawdziwym,żywymz ciałem ludzkieji rzeczywistośćprawda natury pełnegoczłowieczeństwa. Człowiekjestw tej wałem nato,żeetykakatolickajestetykąnajwłaściwiejludzką,bojejzasadą częścininiejszegolistuwskazy ustosunkowanie siędoczłowieka.Jużw pierwszej Zasadniczym błędemniemalwszystkichetykpozakatolicyzmemjestfałszywe U podstaw tychdwóchzgubnych,jegozdaniem, ideologiileżałafałszywa Znaczący jesttytułtrzeciegorozdziałuwspomnianegolistupasterskiego zaczynając odkilku uwago zasadniczejnauceK i charakterniestety rozmiary orędziai stąd poprzestanęnanielicznychszczegółach, gangrenę. Zadanietomaspełnićniniejszywielkopostny listpasterski.Wiążą mnie odnosi się bezwzględnie wrogo. Jest to etyka swobody obyczajowej, klasowej nienawiści odnosi siębezwzględniewrogo. Jesttoetykaswobodyobyczajowej,klasowejnienawiści odcięciu odBogai wiecznych zasad.Doetyki katolickiej, domoralnościobjawionej Dla duszyniemaw tej etycemiejsca.T St anisław raktuje człowiekajednostronnie, w typowym T ZIMNIAK rzeciej Rzeszy i SDB ościoła w tymprzedmiocie. Związku Radzieckim. - niebezpieczny dla świata przyjął formę bolszewizmu. niebezpieczny dlaświataprzyjąłformę przeciwstawić sięjedynie religiaobjawiona,czylikatolicyzm. natury ludzkiej.T natury Żadnaniewynaturzyłatak zabiła takbarbarzyńsko człowieczeństwaw człowieku. godnościczłowieczej,żadnanie jak bolszewizm.Żadnaniezłamałatakgruntownie żadna inna teoria moralna nie wyswobodziła tak bezwstydnie zwierzęcia w człowieku, musi przestać być człowiekiem, inaczej by się w bolszewizmie nie pomieścił. pomyślności wszystko sięocenia,podejmuje,tworzy,i jego burzy. Człowiektam bolszewickiego to jedyna świętość prawo. do i jedyne W odniesieniu bolszewizmu rodziny, człowiekaaniprawczłowieczych – jesttylko bolszewizm.K wyłącznie, jako rajbolszewicki.NiematamBoga, religii,duszy, narodu,społeczeństwa, i oddana nasłużbęświatowejrewolucjibolszewizmu.Etyka czystejdoczesności,pojętej Etyka bolszewickatoetykamaterialistyczna,doprowadzonadoostatnichkonsekwencji systemów ideologicznych, ten najbardziej ocenie totalitarnych W jego odcinkach życiai naukipolskiej.Usilnieprzedniąprzestrzegam. błędy.etyce kapitalnei groźne –Przesiąkadonas.Mazwolenników naniektórych doprowadzidoupadku moralnego.Tkwiąw tej małżeństwa i rodziny, w końcu znaczenie moralność obyczajową i podrywając Obalając przyrodzoną i objawioną nadprzyrodzonego.Możerasępoprawić.Niewychowaczłowieka. religii i życia duszy,Jest toetykahodowlirasowej,przystosowaniadoczłowiekaz pominięciem poza instytucjąmałżeńską,przyznałyprawnei skuteczne możności. i poza rozwojowisiłomnarodu,nawet niem.Należystworzyćramyustawowe,któryby ujmę dlanarodowegoprzyrostu.Zdrowiludziepowinnimiećdzieciw małżeństwie katolickiego znieść należy, dzieci mogłyby pogorszyć rasę.Celibat kleru których jako Małżeństwa bezdzietnepowinnosięrozwiązywać.Obezpłodniaćnależyosobniki, potomstwa, tego nie należy popierać, raczej usuwać. czające pełnowartościowego oceniać należyczłowiekai instytucjeludzkie.Cosłabe,nieproduktywne,nieporę- rozrodczość, postawaharda,zdobywczai wierzchnia wedługktórych –towartości, logiczne doskonalenie ciała,zdroweorgany, prężnemięśnie,pięknapostać,bujna podstawy moralną jego potęgi. tej etyki Normą jest ostatecznie Bio «głos krwi». uznawać za dobre to, co przysparza rasowej tęgości narodowi, jako biologicznej materialistycznychwyrosłarównieżetykarasowa,wedługktórejnależy Z założeń w bolszewizmie ostateczne,a jakżekatastrofalnewcielenieetykimaterialistycznej. dokrańcowychwniosków świat popycha jąbrutalnie bolszewizm.Słusznieupatruje Wyrządziła wieleszkód w sumieniu i życiu narodówchrześcijańskich.Odlatdwudziestu i walki. Zawiodłajednakoczekiwania,bonowegoetycznegoczłowiekaniestworzyła. Szerzeniu się tego niebezpieczeństwa, zdaniem prymasa, była w stanie byław stanie Szerzeniu siętegoniebezpieczeństwa, zdaniemprymasa, St anowisk o prymasa A ylko etykabolszewicka mogławydaćbezbożnictwo. ugust a Hlonda wobec systemów to alit arnych : nazistowskiego i

kiego sowiec orzyść ustroju T o też - 117 CONFERNZE 127 118 CONFERNZE 127 zwaniem doprzezwyciężenialęku i nawróceniasię. kompromis z marksistowskim komunizmem byłoniedoprzyjęcia. «Jeśli mnieprześladowali,i was prześladowaćbędą» (J.15,20).Będąw dalszym ciągu Poście, o Wielkim przeto zakończyłAutor go we- listu pisał go z myślą pan siebiesamego,a sługaboży. nafabrykę świecietechniki,leczprawdziwywładcaświata, robot w zamienionym niemechaniczny, łaską.A więc elektryczny, Świętymi jego bezduszny z Duchem prawem, złączony stworzonym światem, złączonyzeswym Odkupicielem i jego pełny, wolny, z inicjatywą, z obowiązkami i prawami, złączony ze swym Stwórcą i ze uporządkowanym, człowiek wieczeństwem nieskaleczonym,z człowieczeństwem - duchowychwieku dwudziestegowyróśćpowiniennowyczłowiek,z czło Z walk prawamoralnego!Brońmychrześcijaństwa, jako i jakoChrystusowego wiary etyki! Brońmy raczejduszypolskiejprzedjegomackami.Nastawmysięduchowonaobronę «utwierdzona jestwielkaotchłań»(Łk.16,27).Niepróbujmybolszewizmuchrzcić! między etyką katolicką a bolszewicką Między katolicyzmem a bolszewizmem, Dla Hlonda postępowanie, które dopuszczało możliwość pójścia na « kto nazebraniu,roztrząsającymzagadnieniamoralne,odzywasięentuzjastycznie: bolszewizmu prowadzimimowolnieetykarasowa.A czy niedlabolszewizmu pracuje, wizmu. Dlabolszewizmupracująpostępowekodyfikacje prawamałżeńskiego.Do świecka etykasocjalistów, wolnomyślicieli i masonerii pracujepośrednio dlabolsze- że Ukazywał wiernym, etyki ogłosićsięjejmniejlubwięcejlogicznymspadkobiercą. katolicyzm jestniepokonany. Poza każdej katolicyzmemmożebolszewizmnagruzach w wielkiej rozprawie o ducha świata. W walce ideowej z rewolucją bolszewicką tylko Etyki,wahającesięmiędzykatolicyzmema bolszewizmem,toleruje. zawiodąi ulegną tylko niewolnikai zwierzę totalniea w człowieku wyrugowała która Bogaz życia etykibolszewickiej, do ugłaskaniazwierzęciaw człowieku, niewytrzymująnaporu któredążą usuwająi te, Każda innaetyka,zwłaszczate,któreBogaz moralności etyce bolszewickiej. Między tymi dwiema etykami istnieje przeciwieństwo absolutne. Jedynie etykakatolickamaelementy, któremogąskutecznie przeciwstawiaćsię nam zarzucać, że nie rozumiemy czasów, Satyry, nie idziemy z postępem. nowele, katolickiej psuć opinię,żenieszczera,sztuczna, osłonięta nieprawdą i obłudą. Będą zwalczali takżeetykę katolicką.Będąjąośmieszać.podważać. cnocie T o w Sowietach tak pięknie i oryginalnie rozwiązano!»? o w Sowietachtakpiękniei oryginalnie St anisław ZIMNIAK SDB

30] t i sowiecki komunizm. Są to dwie encykliki: niemieckinarodowysocjalizm poddałścisłejanaliziei potępił w których 28] możliwości ustanowienia konstruktywnych wzajemnychstosunków między w celu spotkaniasięz niemieckim środowiskiemkościelnym i przebadania czości i gorliwości Chodzio jego pasterskiej Prymasa. podróżedoNiemiec zrodzonejz przedsiębior i moralnym, znaczeniuhistorycznym o wielkim W ramach niniejszych rozważań należy wspomnieć również o innej inicjatywie m 4. i wielkiemu papieżowiPiusowi XI. przyznałyracjętakkard. Hlondowi,jak wojnyświatowejw pełni drugiej największego zagrożeniadlaludzkości. doświadczenia Gorzkiei tragiczne nie ateistycznychi nieludzkich ideologiiorazjednakie postrzeganiew nich w czasie obie encykliki, tym bardziej zadziwia ich doskonała zgodność w oce- powyżej list pasterski Hlonda, opublikowany 29 lutego 1936 roku, wyprzedzał nego komunizmu z 19 marcategosamegoroku. Zważywszy, żeanalizowany troską) Ugo 29] i ędzy K W rok później Pius XI ogłosił dokumenty o historycznym znaczeniu, późniejPius XIogłosiłdokumenty o historycznym W rok Pokutujmyż! osiadły nawiekibożymprawie? Bo czyżscementowaliśmynaródnaetycewiecznej?Czypodwalinypaństwowości lęksięwkrada,czytowszystko niezłudzenie tragiczne. rozkłada w serca w nas być mocąwewnętrzną,bodziejemamywykuwać wielkiei zbawcze, a zewsząd godzi Europy. duchnaszwięziony, A tymczasem reducie.Silnimusimy nibyw oblężonej czynnik moralnymaznowuPolska duchowyi losy wpłynąćprzemagająconakierunek dlakultury światagodzinaRzeczypospolitej.Jako[…] Znowuwybijahistoryczna i najbardziej przekonywującą propagandą. życie. Naszprzykładmoralnybędzieetykikatolickiejnajskuteczniejszą obroną wszystkimbędziemyniąkształtowali własne nowe zagadnieniażyciowe.A przede każdym froncie. Będziemy ją urzeczywistniali w świecie. Będziemy nią rozświetniali Ale nas to ani z tropu nie zbije ani nie onieśmieli. Będziemy bronili etyki katolickiej na w sobienibyrewelacjenowegoducha! swe atawizmykatolickieodkrywać wynalazkami etycznymi, plagiatami moralnemi. Będą swemi często nieoryginalnymi powieści będąw dalszym ciąguprzedstawiaćetykę nasząw parodii. Będąsięzachwycać „Miesięcznik K amże., s.291–319. St ardynał anowisk B

29 narodam ellocchi z 14 marca1937 r. orazDiviniRedemptoris o prymasa H , op.cit.,T 28 ościelny ArchidiecezjiGnieźnieńskiej iPoznańskiej”, 51/4(1936),s.113–129. lond i A : : ugust p r

. 10,cz.2,s.271–290. i j orytet a ako Hlonda

p romotor wobec

N i emcy systemów

p rzy to alit j (Z palącąMit brennenderSorge aznyc arnych h : nazistowskiego

stosunków 30 dotyczącaateistycz- i

kiego sowiec

- 119 CONFERNZE 127 120

CONFERNZE 127 33] 32] 31] kimi i polskimi. podstaw nowyklimatwzajemnegozaufaniapomiędzy katolikaminiemiec- chrześcijańską, nieodzownedopokonania wieluuprzedzeń,budującyod Ereignis) Hlonda w Niemczech, jako „wydarzenie na skalę europejską” (europäisches nazistowskiej,jezuitaFriedrichprzeciwnik partii Muckermann, określiłwizytę Hlonda.A znanyoddają intencjePrymasa katolickidziennikarz,nieustraszony i dziękujemy temuposłannikowigo z czcią pokoju” jest krokiem pokoju. W nim widzimy ducha ks. Bosco i Rzymu. Pozdrawiamy podczas jego wizyty u salezjanów w Monachium. krok Powiedział on: „Jego wystąpienia, jakie polskiego społeczeństwa wiciela całegoK że w osobie Polski, Hlonda widzą przede wszystkim Prymasa czyli przedsta- zbliżenia. Należyzaznaczyć,żepodczastejwizytyNiemcystalepodkreślali, chrześcijańskich czątkowania nawartościach procesuszczerego,opartego szacunkiem,okazującym gotowośćzapo- nowymi treściamii wzajemnym się dobrąwoląbudowniczymnowych,odmiennychrelacji,wypełnionych przedsięwzięciukierującym ośrodków kościelnych; chciałbyćw swoim Hlondwysyłałsygnałwykraczającypozawąskiekręgikatolickich Prymas uprzedzeniami, a czasami takżegwałtowną nienawiścią. T wagi dlastosunków pomiędzydwomanarodami, naznaczonychwiekowymi 1928 roku. Zestrategicznegopunktuwidzeniabyłtowybórzasadniczej podróży za granicę,udającsiętamw lutym prymasowskiej swojej pierwszej nowo mianowanyarcybiskup i kardynał August HlondobrałNiemcyzacel Maria dellaPace w Rzymie, powszechnieuznawanymza„niemiecki”,a jako nabożeństwaw swoimHlond odprawiłpierwsze kościele tytularnym Santa w jego pragnieńbyłoprzyczynieniesiędopoprawyrelacjiz Niemcami. do działańnarzeczzbliżeniaobunarodów. Bowiemjednymz największych kościołami obydwukrajów, comiałoby, w rozumieniu byćwstępem prymasa, 

o. Johannes Por. aplicy Sykstyńskiej kapelusza kardynalskiego z rąk papieżaPiusa XI Kaplicy Sykstyńskiej kapeluszakardynalskiegoz rąk Biuletyn salezjanów w Niemczech przytoczyłfragmentpowitalnego Biuletyn salezjanóww Niemczech 1927r. 22grudnia Wymowny jesttufakt,żepootrzymaniuw dniu Per PrimasvonPolen inDeutschland.ImZeichenderFriedens, „Essener Volks- Zeitung“, 9.02.1928. „Sein Schrittisteindes Friedens. InihmsehenwirdenGeistDon Boscosundden Nachrichten“, 2,1928,6. Geist Roms.Wir unddanken begrüßenihnehrfürchtigst diesemFriedensboten”, „Salesianische 1928 durchDeutschland,„RicercheStoricheSalesiane“,38 (2001),s.91–109. 33 . W niej widział gest z pewnością umacniający wiarę i miłość umacniający wiaręi miłość widziałgestz pewnością . W niej W i e ościoła polskiegoi najważniejszego moralnegoprzywódcę l g oss Theodor Freiherr von Cramer- Klett, skierował do Prymasa , DeutscheStimmenüberdieReise desKardinals AugustHlondimFebruar 31 . St anisław ZIMNIAK SDB 32 . Słowatedoskonale ym posunięciem 36] 35] zob. „SalesianischeNachrichten“, 2, 1928,s.6. przełożonego przyjmowanogoserdecznie,jakoplacówki salezjańskie,w których byłego radościąodwiedziłróżne ponadtoz wielką polskich wspólnotach.Prymas tej podróżybyły także wizytyduszpasterskie w bardzo licznych w Niemczech opiniinatematstosunków pomiędzydwomakrajami.Celem i o wymianę zapoznaniesię przypuszczać, żechodziłoprzedewszystkimo wzajemne a także z kilku innymi.T arcybiskupem Monachiumi Fresinga, z biskupem Wilhelmem Berningiem, arcybiskupa EugenioPacellego, spotkałsięz kard. MichaelemFaulhaberem, apostolskiego, biskupów niemieckich. Stąd oprócz wizyty u nuncjusza na powitanieznakomitych gości.Chciałnatomiast spotkaći poznać osobiście państwowych, zawyjątkiemtychnakazanychprotokołem, zarezerwowanych władz spotkań z przedstawicielami powodu zrezygnował z urzędowych 34] stanowiłoczęśćszerszegoprojektuKardynała,który Niemcami i Polską i pokoju.” On radujesięz tego, żemożepopieraćwzajemnypostępludóww miłości woli. niez własnej pomiędzy ludami,któreznalazłysięw trudnościach nów w Niemczech znałwielemiejsci dzięki temumógłbyćpośrednikiem i pokoju. Pisał: „Ondałwyrazswojejradości,żejako byłyprowincjałsalezja- sprzyjającejnowymrelacjompomiędzynarodamiw duchuatmosfery miłości przyczyny. PrzypisywałjąpragnieniuHlondazainicjowaniai propagowania sięzinterpretowaćjej zauważyłtęradośći starał lezjańskim w Würzburgu i my również nosimy cierpienia Polski katolickiej w katolickich sercach niemieckich. Polski Niemieckatolickichstanąsiętakżezmartwieniami zmartwienia katolickiej,jak i miłościże dziękitejwizyciewzrastamocwiary i że wzrastawzajemne zaufaniei że przebywa pośród naszego ludu. Czujemy, pasterzami i że rozmawia z naszymi i że todziękujemy Polski, JegoEminencji, Prymasowi żezechciał donasprzybyć I za Swojej wizycie Prymas nie chciał nadawać wymiaru oficjalnego, z tego oficjalnego,z tego niechciałnadawaćwymiaru Swojej wizyciePrymas Pragnienie nawiązanianowych,konstruktywnych stosunków pomiędzy katholischen deutschenHerzentragen.“,ibid. katholischen Polens seinwerden,wiewirumgekehrt auchdieLeidendeskatholischenPolens im wächst, unddaßdieSorgendeskatholischenDeutschlandsnunnoch mehr auch dieSorgendes daßdasVertrauen desGlaubensundderLiebesichnurnochsteigert, Besuch dieKraft zueinander spricht,daßerunterunseremVolkeunseren Oberhirten weilt,weilwirfühlen,daßdurchsolchen der Völker inLiebeundFrieden könne.“,tamże,3,1928,s. 5. fördern den Schwierigkeiten, dieVerhältnisse gebracht.Erfreuesich,wennerdasZusammengehen vielen Stellen bekannt gewordenseiunddadurch Vermittler zwischen den Völkern bei sein dürfe „Er gab auch seiner Freude darüber Ausdruck, daß er früher als Provinzial in Deutschland mit „Und dafürdanken wirSr. Eminenz,demPrimasvonPolen, daßerzuunsgekommen, daßer mit St anowisk 36 o

prymasa 35 . Jeden z komentatorów wizyty kardynała w Instytucie Sa- wizytykardynaław Instytucie . Jedenz komentatorów A ugust a Hlonda reść rozmówniezostałaujawniona.Możnajednak wobec systemów to alit arnych : nazistowskiego i

kiego sowiec 34 121 CONFERNZE 127 122

CONFERNZE 127 37] zob. „Reichspost”,6.04.1932. niekorzystnymi komentarzami ze strony prasy niemieckiej. Niemniej Hlond pokoju zmalało praktycznie do zera. Podróż spotkała się z licznymi prymasa zainteresowanie utrzymaniem życiowej” dlawyższejrasygermańskiej: „przestrzeni sięplanyekspansji kryły i zdobycia niemieckich, zaktórym przez Hitleraw styczniu 1933 r., otwarciejużwyrażałazamiarrewizjigranic fera wizyty była tym razem zupełnie inna. T 1934r.,Niemiec, gdzieprzebywałod24do26czerwca wszelako atmos- nacjonalistycznym i rasistowskim zagrożonego przez szybkie szerzenie się nienawiści na tle ideologicznym, narzecz utrzymania pokoju coraz poważniej do działania i współpracy czujności,byjaknajszybciejzmobilizowaćwszystkiesiły o zachowanie Wywiad katolicyzmu w Europie. zakończyłw obronie apelem o modlitwę –naródodzawszegotówstawać swój celwyeliminowalibybastionwiary osiągając którego tożsamośćbyłaprzedewszystkimkatolicka,a zatem, stwierdzał, że ci, co chcieli osłabić Polskę, chcieli rzucić na kolana naród, (osiągnęli tencelw rok później,w styczniu 1933 r.). W podsumowaniu więc gdzienarodowisocjaliścidążylidowładzy rasistowskiej w Niemczech, sięideologii sowieckimi ugruntowaniem marksistowskiego w wydaniu przyszłość europejskiego katolicyzmu, zagrożonego ekspansją materializmu polsko-niemieckie takżerzeczjeszczeważniejszą, a mianowicie poruszył zawsze szanowaćbezwzględunanarodowość.Wykraczając pozastosunki r., anidokwestiimniejszości,którenależy granic wyznaczonychw 1919 niemożeograniczaćsięjedyniedoproblemurewizji Niemcami i Polską ostrzegał,żekwestiastosunków pomiędzy und Europa).W wywiadzie pod znaczącymtytułem:„Niemcy, (Deutschland,Polen Polska i Europa” dla wiedeńskiegodziennika„Reichspost”,opublikowanym 6kwietnia1932 r. pomiędzy ludami.T nawzajemnymuznaniui szacunku należało odtworzyćcywilizacjęopartą -rzymską i chrześcijańskie Właśnienafundamentachtychwartości wartości. odmiennych tradycji,zostałyukształtowane przeztęsamąkulturę grecko- nowej kultury współżyciapomiędzynarodamikontynentu, które,mimo Po tragediiWielkiej Wojny narodyeuropejskiebyływezwanedotworzenia którzy powinniuwolnićsięodszkodliwego i małostkowego nacjonalizmu. że odpowiedzialnośćzabudowępokoju spoczywanabarkachkatolików, kraje, m.in.Austrię, Francję, Wielką Hiszpanięi Belgię. Brytanię, Byłzdania, pokojuzbudowania trwałego w Europie. Z tą myśląodwiedzałrównieżinne chciał zmobilizowaćwszystkiesiłykościelne i cywilne staregokontynentu do Dwa lata po udzieleniu tego wywiadu prymas ponownieudał siędo Dwa latapoudzieleniutegowywiaduprymas ę wizjęodnowionejEuropywyraziłHlondw wywiadzie St anisław 37 . ZIMNIAK SDB rzecia Rzesza, proklamowana t 39] Chrystusa Króla Chrystusa kard. Hlonda jako legata papieskiego na VI Międzynarodowym T 5. w społeczeństwie niemieckim. wykorzystując wpływowąpozycjęswegointerlokutorarelacje z sąsiadem, próba, poczyniona przez kard. Hlonda, aby wzmocnić nadzwyczaj wątłe o treści ichrozmów. W każdym raziewizytataprzeszładohistoriijako kolejna socjalizm przez neopogaństwo,propagowane właściwie jużotwarcieprzeznarodowy chrześcijańskim,zastępowanymstopniowo kultury wrogiejwartościom mowej walkiprzeciwko K wypadków w Niemczech, Austrii i poza ichgranicami,począwszyodprogra- Hitlera obydwaj duchowni odczuwali tę samą, głęboką troskę wobec rozwoju Monachium i Fresinga, kard.MichaelemFaulhaberem. Po dojściudowładzy (Bawaria)spotkałsięz arcybiskupem Męki Pańskiej w Oberammergau nie dałsięzniechęcić . c. L. 41] 40] 38] należyjeuznaćzaprorocze. z perspektywy historycznej były wołaniem na pustyni, wojny choć światowej słowa Prymasa drugiej ludzkości. W pewnym sensie,wypowiedzianenamiesiącprzedwybuchem tylko K odpowiedzialnościzaobronęnie tacy jakHlondbyliświadomiciężaru prześladowaniaK już otwarte domową, zbrodniestalinowskiew smutnej i dramatycznej historii tychże lat, które przynoszą hiszpańską wojnę rzecim znaczącymdokumentem jesttekst homiliiwygłoszonejprzez

L a w którego następstwie społeczności, narody i państwa nieuznająsuwerennego następstwiespołeczności,narodyi państwa a w którego życiu, prawamiczłowiekazastąpił prawaboże,zwłaszczaw zbiorowym który myślowy, Królestwiekłócisięzasadniczotenkierunek o Chrystusowym Z teologią T „Miesięcznik K Polen, „KölnischeVolkszeitung”, 8.04.1934. o polskiejKs. Prymas politycezagranicznej , „DziennikPoznański”, 18.04.1934;Deutschlandund -Battaglii, „Spet”, 24.03.1934;także w jęz. polskim:Kardynał Hlondo pokoju, „Czas”, 1934, nr 92; une politiquedepaixetcompréhension.Entretienavec..., wywiad udzielony Ottonowi Forst- Pour pragnieniupoprawieniastosunków z Niemcami: i głębokim świadcząo wysiłkach a które Warto wziąćpod uwagęnastępująceartykuły, w Niemczech, którepojawiłysięprzedwizytąPrymasa ublana reść tego publicznego wystąpienia należy również rozpatrywać w świetlereść tego publicznego wystąpienianależyrównieżrozpatrywać omasz St anowisk ościoła, ale–w obliczu zagrożeniapodstawcywilizacji–wręczcałej 39 S er . Zewzględunabrakdokumentacji cokolwiek trudno powiedzieć : o wa p prymasa rorocze tk ościelny. OrganArchidiecezjiGnieźnieńskieji Poznańskiej”, 54/8(1939),s.156–161. a , op.cit.,s.68. 40 30lipca1939r. w Lublanie A ugust , 38 n a Hlonda i pod pretekstem obejrzeniasłynnegomisterium i pod i ewysłuc ościołowi, poprzezsystematycznewprowadzanie wobec ościoła katolickiegow h systemów ane Związku wreszcieprawie Radzieckim,

orędz to alit i e 41

arnych w .

p rzeddz : nazistowskiego T rzeciej Rzeszy. Ludzie i eń

wybuc i

kiego sowiec K h ongresie u

wo j ny 123

CONFERNZE 127 124

CONFERNZE 127 określić mianemprawdziwegokataklizmu.Leczw chwili, gdysłowatebyły b Heinrich zob. 43] c. L. 42] i kulturalnym ideologii dwudziestegowieku, totalitarnych ichwizjiczłowieka, leczskupia oceny systemówtotalitarnych, sięnawymiarzeantropologicznym Nieograniczasięjedyniedoanalizy,totalitarne. dowyłączniestrukturalnej bazująreżimy demaskuje założeniaideologiczne,naktórych perwersyjne jestnaocznymświadkiem, wydarzenia, których obserwując i całościowa: biskup Münsteru je porównaćdopostawy, jakąprzyjąłkard.ClemensvonGalen(1878–1946), ste i radykalne w łonie polskiego episkopatu. Na scenieeuropejskiej można okresie historycznym. poświęcił komunizmowi, uważałzanajwiększe który zagrożeniew tamtym bezapelacyjne potępienie.W swoich najwięcejuwagi wystąpieniachPrymas Łączy jezgodna,negatywnaocenatakbolszewizmujaki nazizmu, wręczich powojennym (listypasterskie,okolicznościowe wystąpienia,wywiady, itd.). łącznie z tymi wojnyświatoweji w okresie wygłoszonymiw trakcie drugiej jego wystąpieniach, tekstach, znajduje pełne potwierdzenie w innych stanowisko kard.Hlonda,wyłuszczonew powyższych Jasne i odważne oraz strategicznecelezapanowanianadświatemprzemocą. strogi, a jeszcze mniejbyliskłonnizrewidować własnepozycjeideologiczne wypowiadane, i naziści i bolszewicy animyślelisłuchaćtej,jakżecelnejprze- I rzeczywiście wojnyświatowejmożna –to,cosięstałow czasie drugiej Jest bardzoistotne,żeocena,jakiejdokonuje jestdogłębna prymas, Z mogą w kataklizmy. którejutrozamienićsię drżyw konwulsjach, rozsypują sięspołeczeństwa,a świat pogromem kultury i wszelkiego dorobku cywilizacyjnego.T rozwój poglądówskutek najzgubniejszy, grożącą bozapędziłświatw anarchię, Dla ludzkości miał ten szalony nieomylnych filozofii społecznych i państwowych. neopogaństwo. Pretendują onedoznaczenia komunizm bezbożnyi współczesne poglądu między innymi fatalnymi systemami sekciarski laicyzm zachodni, wschodni jego kościoła. W drodze zawiłejewolucjipoprzezpółtorastuleciazrodziłsięz tego Boga, nieczczągo,szanująjegozakonu, nieuwzględniająposłannictwai praw Münster 1996;StefaniaFalasca, op.cit. ajmowane przez niego w tej sprawie stanowisko było najbardziej wyrazi P ortmann 43 . 42 , op.cit.;Günter Podsumowanie St anisław B ea ugrand ZIMNIAK , Kardinal vonGalen,derLöweMünster, SDB ak sięw końcu stało,że - który spotka ludzkość w następstwie pojawieniasiędwóchsystemówto- spotkaludzkośćktóry w następstwie wywodzącym sięodBoga. uzna onchrzcielneźródłoswojegopoczątku i przyzna, żejeststworzeniem że wszystkich istot ludzkich. Jest to jednak możliwe jedynie pod warunkiem, kosmosu, współżycia aleprzedewszystkimjestgwarantem harmonijnego moralnego. Człowiek, jest wedługnie tylko Prymasa, całego epicentrum relatywizmu i do gę do relatywizmu konceptualnego, a w konsekwencji przyczyny, którajednoczyludzkość. NegującBogamyśltaotworzyładro- rozumieniu istnieniuBogajako jedynej nowożytnej zaprzeczaływ jego ideologii.T źródłototalitarnych i materialistycznej miało miejscew przypadku komunizmu i narodowegosocjalizmu). natury, gdyżopierasięnabłędnejkoncepcji człowieka(podobniejakto naraża sięnaniebezpieczeństwozapomnieniabądźzagubieniawłasnej nie możepozostaćbez echa: naszawspółczesnacywilizacjaporazkolejny II i Benedykta XVI,zauważymy, żeonerównieżzawierająprzestrogę,która Jeżeli przyjrzymysięwypowiedziomostatnichpapieży, Pawła VI,JanaPawła osądjestniezwykleaktualnytakżew naszychnacji. Jegogruntowny czasach. a w konsekwencji i wizji państwa, ujarzmionego przez żądzę władzy i domi- którzy wskutek niemieckiej napaściznaleźlisiępodokupacją wroga.W dniu tzw. życiaobywatelipolskich, „korytarza gdańskiego” orazo warunkach odpowiedziała „nie”nażądania T światową opiniępubliczną o racjach, którekierowałyRzeczpospolitą, kiedy zapośrednictwemWatykanu Papieża miałpoinformować – i – Prymas Udając sięzespecjalnąmisjądoRzymu,dokądprzybył 19września1939 r., i wyznania, orazpraktykowania religijnej. i uzewnętrznianiawłasnejwiary szerzącemu siękomunizmowi, pozbawiałczłowiekawolnościsumienia który wojny światowej,alerównieżkonieczności przeciwko wzniesieniazapory wspólnej refleksji nadtragediąwywołanejprzezT ludzkości. Oczywiścieuroczysteproklamowanietychprawbyłoowocem nie mająpełneprawouznaćzaswegorodzajuźródło chrzcielnedlacałej śmierci, zostajeogłoszonaDeklaracjaprawczłowieka,którąchrześcija- się naprzesłaniuEwangelii. sumieniami i poprowadzić ichnadrogęnowego humanizmuzasadzającego popełniane przez ludzi, wstrząsnąć okrucieństwa ich poprzez potworne niezachwianej wiary, będzieumiał,także żenadświatempanujeBóg,który wykazujeoptymizm.T w Europie, talitarnych Hlond patrzył w świetle wiary równieżnatragedięwłasnegonarodu. wiary Hlond patrzyłw świetle T T T ak się złożyło, że właśnie w roku 1948, w roku jegoniespodziewanej 1948,w roku ak sięzłożyło,żewłaśniew roku rzeba też podkreślić, że Hlond postrzega w ideologii oświeceniowej rzeba teżpodkreślić,żeHlondpostrzegaw ideologii rzeba stwierdzić,żeHlond,choćprzewidywałniechybnykataklizm, St anowisk o prymasa A ugust a Hlonda wobec rzeciej Rzeszyw sprawie m.in.odstąpienia systemów to alit arnych en optymizmjest owocem : nazistowskiego rzecią Rzeszę drugiej rzecią Rzeszędrugiej e dwasystemymyśli i

kiego sowiec 125

CONFERNZE 127 126

CONFERNZE 127 45] 44] zginęła, boBógnieumarł!” PolskaPolski Watykańskie niezginęła.Nie przezRadio oświadczył:„Jeszcze Prymas 28 września1939roku niegdzieindziej,jakwłaśniew Rzymie, 1939 r.) i kolosy,i ateistyczne to znaczyprzez Niemcy Hitlera (najazd 1 września Rzeczywiście, Polska zmiażdżonaprzezdwatotalitarne zostałamilitarnie „Polska30 wrześniaBenitoMussoliniogłosiłw Rzymie: jestskończona” o. Oskar Por. -Materiały historyczne. Tom-Materiały historyczne. Polski jubileuszowy Chrztu 966–1966,Roma1966,s.520. Città delVaticano, 28.09.1939.T Wiadomość Watykańskie radiowadonarodupolskiegowyemitowana przezRadio „Niezginęłaś”, wiązek Radziecki Stalina(napaść17września1939 r.).Związek Radziecki Alednia H a l ec ki , Tysiąclecie Polski Poloniae Katolickiej. Sacrum Millennium. Rozprawy-Szkice - ekst polskiopublikowany przez:Polyglotta Vaticana, 1939. 45 St anisław ZIMNIAK SDB 44 . understanding and assessment of totalitarian regimes, there is a far-reaching lust forpowerandwilltodominate.Undoubtedly, whenitcomes tothe consequently, oftheState whose high-level goalswere dictated bythe vision of man and, these assumptions he saw the cause of their erroneous philosophical, anthropological,andculturalassumptions.Inthefalsityof aspects.Hestudiedtheir without goingintodetailabouttheirstructural on an analysis of the ideological foundations of the totalitarian systems world. thus, the greatest threat to the contemporary and, dangerous ofalltheaggressiveideologiestwentiethcentury he drewattentiontotheSovietCommunistideology, seeingin itthemost of condemnation. In particular,considered them even worthy however, Hlond’s politicalreflection.Heevaluatedbothofthemnegativelyand and SovietBolshevism. NationalSocialism opinion toengagestronglyincombatagainstGerman societies andworldpeace,HlondtriedtomobilizetheChurchpublic the totalitarianideologiesandpoliticalregimesposedtocontemporary guessingtherealthreatwhich for a personal exchangeofviews.Correctly XII. BoththesegreatfiguresoftheChurchhadnumerousopportunities convergence of Hlond’s views and the concepts advocated by Pope Pius of World War subjectofPrimate IIandduringitscoursewerea constant andSoviettotalitarianismsinthelastyearsbeforeoutbreak German St anowisk to o prymasa to A ugust alit Prima a Hlonda arian te wobec Hlond systems Summary systemów ’ to s a : NazI and alit itude tt arnych : nazistowskiego The Primate focused

S oviet i

kiego sowiec 127

CONFERNZE 127 128

CONFERNZE 127 N 2] Franz Cfr. 1] cardinale Hlond? usate? QualeposizioneassunselaSantaSederiguardo alledecisionidel le facoltà straordinarie? Qual eralo scopo previsto? In che modo furono alle seguenti domande: come sigiunse adaccordare al cardinale Hlond di darerisposta esaminare taliaccuse,cisipropone,nelpresente articolo, laSantaSede all’errore accusato di abuso delle facoltà papali, nonché di aver indotto a essere passatiallaPolonia.dai territori IlprimatediPolonia fuaccusatoe continua dinazionalitàtedescachefuronoespulsi soprattutto trailcleroe i fedeli Hlond. Lesuedecisionisuscitaronoe tuttora suscitanomoltecontroversie, tori apostolici furono nominati dal primate di Polonia il cardinale August Questiamministra- (17.VII–2.VIII.1945), ebbeunastraordinariaimportanza. della conferenzadiJalta(4–11.II.1945),epoiP ostdeutschen Diözesen,Frankfurt amMain1988;Idem: La costituzione delleAmministrazioniApostolicheneiTerritorisesto capitolodeLa Occidentali Per della documentazione contenuta nel l’elaborazione di questo contributo l’autore si è servito Bemerkungen einesZeitzeugen,Frankfurt amMain1995pp.225–248. S e settentrionali annessi alla Polonia inseguito alle decisioni e settentrionali tuzione occidentali di amministratoriapostolicineiterritori mondiale,l’isti- polacca, seguitoallafinedellasecondaguerra e cholz l

pro , Zwischen StaatsräsonundEvangelium. Kardinal HlondunddieTragödie der ce 2 sso

d i 1

. Neltentativodiprendereinconsiderazioneed or ga nizz a zion

e

e

ri Kollektivschuld undVertreibung. Kritische c ostruzion e

de ll a

vit

a

ecc

otsdam

l

e si a l e

la direzione di un’altra parte della diocesi di Przemyśl, quella situata a est delladiocesidiPrzemyśl,quellasituataa est la direzionediun’altraparte L’viv). Proponeva inoltredi affidare al delagato dell’ordinario di Przemyśl nario diPrzemyślvescovoFranciszek delladiocesidi Barda(perlaparte diocesi diPińsk delladiocesidiPińsk), KarolNiemira(perlaparte l’ordi - Łukomski dell’archidiocesi di Vilna), il vescovo ausiliare della (per la parte linea Curzonalleseguentipersone:l’ordinariodiŁomżavescovoStanisław della orientalipolacchechesitrovaronoa ovest archidiocesi e diocesi confini della Polonia, transitorio delle proponeva di affidare il governo polacchi nei territori per lasoluzionedellaquestionerelativaalregimeecclesiasticotemporaneo del 28.VI.1945indirizzataalmonsignorT dellavitaecclesialee religiosa inPolonia.per laricostruzione Nellalettera e a Roma sullasituazionedelpropriopaese,preparòunaseriediproposte raccolte sulle informazioni a Parigi della Segreteria di Stato, e basandosi gregazione degliAffari StraordinaridellaChiesae capo dellaprimasezione a Roma. D’accordoconmonsignorDomenicoT monastero diWiedenbrück (diocesiPaderborn), giunse,attraversoParigi, Il 25 aprile 1945 il primate di Polonia, presso il liberato dall’internamento 1. 3] polacchi. Per propose quantoriguardavalediocesidiDanzica e Pelplin, diVarsavia mentreilgoverno contadini terreni, avevainiziatoa insediarvi avevanolasciatoquei autorità tedesche,aggiungendoperòchei tedeschi che ilsuoordinariovescovoMaksymilian Kallererastatoespulsodalle parere, applicareperlediocesigreco-cattoliche. caso vifosserorimasticattolici.Soluzionisimilisisarebberodovute,a suo nel (soprattutto in riferimento alle diocesi di Pińskquei territori e Łuck) ecclesialedaadottareper digoverno di riflettereconattenzionesullaforma sarebbero stati inbreve rimpatriati in Polonia; per questo motivo suggeriva che vieranorimasti(a Vilna e a L’viv) e i fedeli dellaChiesacattolicaromana latini annessiall’UnioneSovietica,ritenevachei vescovi Curzon, e quindi dellalinea situatia est dalla lineaCurzon.Per quantoriguardai territori

Polonia 262I,Letteradel28giugno 1945(N.prot.4167/45). T [sic!] ChristiproEmigrantibus(1881-1948). Positio etfamasanctitatis.Roma, supervirtutibus Gnesnensis etVarsaviensis PrimatisPoloniae SocietatisSalesianiaeProfessietFundatoris Societas DeiAugustiJosephiHlondS.R.E.Card., Beatificationis etCanonizationisServi Arch.Metropolitae e Settentrionali nel 1945 dellaPositio (prot. n. 1808), Varsavien. Congregatio de Causis Sanctorum Archivio della Sacra Congregatio pro Negotiis Ecclesiasticis Extraordi O In riferimento alla diocesi di Warmia non fece proposte. Costatò soltanto ipografia NovaRes2008,vol.I,pp. 503–602. r i Il g cardinale i n i

delle A ugust Hlond

facolta 3 ; considerandoledecisionidiJaltariguardantii nuovi l ’ organizza ’ ’ straord tore di i nar vit a ecclesiale i e ardini avanzavaalcuneproposte nella ardini, SegretariodellaCon- Polonia ­nariis (di seguito: Arch. CNEE) del dopoguerra ... 129

CONFERNZE 127 130

CONFERNZE 127 l’8 luglioilSantoPadre Pio XIIapprovò nella Segreteria di Stato fu redatto un progetto delle suddette facoltà, che 6] 5] 4] tuttavia, ildecretodicevache,senonerapossibile affidareo continuare ad del primate fuescluso pure ildiritto di nomina deivescovi. Per quest’ultimo, impedimentidiaffinitàinprimogradolineadiretta).Dallefacoltà o da specificati, fracuiladispensadalcelibato,matrimonio nonconsumato Santa Sedeerasolitaconcedere(conl’eccezione di alcunicasichevenivano delle specialissimefacoltà,diconcederetuttele grazie e le dispensechela in casodimancanzacontatticonlaSantaSede,avevailpotere,forza modellivenivano allegatialdecreto.Seciònonfossestatopossibile, i cui rescritti dopo averottenutol’approvazione,avrebberilasciatogliopportuni numerodellefacoltàrichiestee, camente laSantaSededellanaturae del telegrafi- secondo lapraticadeirappresentantipapali,avrebbeinformato Polonia, sua, rivolgersiallaSantaSedeperottenerli.Ilprimate,daparte avuto bisognodinuovipoteri,avrebberopotuto,attraversoilprimate nonvenivanoabrogati,e che,durante laguerra sequestiordinariavessero luglio 1945sidichiaravachei poteri straordinariconcessiagliordinaripolacchi Nel decretodellaCongregazionedegliAffari StraordinaridellaChiesadell’8 2. al cardinaleHlonddellefacoltàspecialissime 3 luglio del1945furono presentate al SantoPadre, chedecisediconferire conversazioni con monsignor diSpisz,Orawae Cieszyndei territori sisarebbedovutadiscutereinloco Laquestionedelladirezioneecclesiale e Opole. apostolici consedea Piła pensava chequestesarebberodovutepassareingestioneagliamministratori di Breslaviasituateall’Estdalfuturoconfineoccidentalepolacco,Hlond Piła dellediocesidiBerlinoe dell’arcidiocesi (Schneidemühl)e delle parti in Polonia NelcasodellaliberaPrelaturadi delvescovoKarolRadoński. necessario occuparsidellagestionediocesidiWłocławekfinoalritorno di nominareunamministratoreapostolicospecifico.Inoltreconsiderò

Nelle notescrittedamons.T I (N. prot.4167/45). Cfr. Notadelmons.T CNEE, Polonia 262I(N.prot. 4167/45). (nota del1luglio),“SuaSantitàgli haaccordatolefacoltàspecialissime”(notadel3luglio)Arch. di veniraffidatiinregimeecclesiasticotemporaneo. Arch. CNEE,Polonia 262I(N.prot.4167/45),Territori inopresso laPolonia chehannobisogno A Le proposte del cardinale Hlond furono anche argomento delle sue mb i to

e

contenuto ardini dell’8luglio1945sullaminuta deldecreto.Arch.CNEEPolonia 262 ardini sipuòleggere:“T

delle

facolta St T anisław ardini presso la Segreteria di Stato, e il ardini presso la Segreteria di Stato, e il Wilk SDB ’ ’ utto sembra superato dalle facoltà specialissime” utto sembrasuperatodallefacoltà specialissime” 6 s . p ec i al 5 . Dopoladecisionepapale, i ss i me

4 . avrebbe dovutoagireconprudenza constatò che, tedeschi, per il quanto cardinale riguradava Hlond i territori delSantoPadre,dell’approvazione dellefacultatesdaparte monsignorT Curzon) chea quelli tedeschiannessiallaPolonia polacchisottol’occupazionesovietica(all’Estdallalinea riferisse siaaiterritori 1945 autorizzaad affermare polacco” si cheladefinizione“tuttoilterritorio e Potsdam. L’analisi dituttii passaggi dellaredazionedeldecretodell’8luglio i confini del1939o quello coni confini disegnatiinseguitoaitrattatidiJalta Non era chiaro se nel decreto si indicasse della Polonia il territorio con questosuscitòmoltecontroversie. polacco” risultavapocoprecisae per polacco. facoltà ilcardinaleHlondpotessefarusosututtoterritorio facoltà usate. Al punto 4 e) il decreto deliberava che di queste eccezionali avrebbero dovutopresentareallaSantaSedeunesattorendicontodelle e le personea cui avesseconcessolecompetenzealmomentoopportuno toto.Ilprimate subdelegare quelleecccezionalifacoltà,parzialmenteo in dei vescoviresidenziali.Incasodinecessità,ilprimateavrebbepotuto amministratoriapostoliciavrebberoavutotuttelefacoltà capitolari e gli amministratore apostolicoadnutumSanctaeSedis.Intalisituazionii vicari affidare adunvicariocapitolareunasedevacante,sidovevanominare 9] 8] 7] tedeschesidovevaagireinmodomoltoponderato terre questo motivo nei confronti della delle pace, e per firma definitiva e della cambiamento nell’amministrazioneecclesiasticaprimadellarisoluzione alcuntipodi inoltre chelaSantaSedenonavevaintenzionediintrodurre che sitrovavanosottol’occupazionesovieticae le tedesche;osservava terre polaccoindicavalearee di averspiegatoalcardinaleHlondcheilterritorio della conversazionecolcardinaleHlonddell’8lugliodel1945,T scritte damonsignorT

La prima versione del progetto riportava laseguentedefinizione:“Questefacoltàspecialissime La primaversionedelprogettoriportava polacco), anche se occupato dai russi; quantoa quello polacco), ancheseoccupatodairussi; tedesco, nonsuolelaSantaSedefarmutazioni (quello “Spiego all’Eminentissimo Card.Hlond:1)qualisonolesuefacoltà;2)qualeilterritorio 262 I(N.prot.4167/45.Annotazione amanosullaminutadeldecreto,allegatonr. 2[f. 21–24]). l’Eminenza vada...piano.Adogni modoSuaSantitàfa...unalargeintenzione)”.Arch.CNEE,Polonia oraoccupatodallaRussia.Quanto aquellodellaGermania che visicomprendeancheilterritorio 262 I (N.prot.4167/45,allegati). polacco”.Cfr.uso intuttoilterritorio lefasidellaredazionedeldecretoin:Arch.CNEE,Polonia “Diquestaspecialissimefacoltàl’EminenzaVostrarimase soltantolaseguenteformula: potràfar escluso quellocheèstatoultimamentedichiaratoannessoallaPolonia”. Enellaversionedefinitiva “Di questaspecialissimefacoltàl’EminenzaVostra polacco,non potràfarusointuttoilterritorio della vecchiaPolonia annessaoraallaRussia”.Nellasecondaversione ilpunto4e)fumodificato: accordate all’EminenzaVostra siintendonoa tutto attuale dellaPolonia, ilterritorio nonchéallaparte “Sua Santità si degna approvare (per quanto riguarda il territorio polacco – Sua Santità fa intenzione polacco–SuaSantitàfaintenzione “Sua Santitàsidegnaapprovare(perquantoriguardailterritorio Nella situazione politica di allora, l’espressione “in tutto il territorio Nella situazionepoliticadiallora,l’espressione“intuttoilterritorio Il cardinale A ugust Hlond ardini. In una di queste, contenente l’informazione ardini. Inunadiqueste,contenentel’informazione l ’ organizza tore di 8 . Inun’altra,annottandogliargomenti vit a ecclesiale nella 7 . Lo confermano lenote . Loconfermano Polonia del 9 dopoguerra . Allalucedella ardini scrisse ardini scrisse ... ardini ardini 131 CONFERNZE 127 132

CONFERNZE 127 10] 11] finea taliabusi. chiedendo diporre che i sacerdoti e i fedeli si rivolgevano con insistenza ai vescovi e al primate esigeva dunquechesiprendesseroalpiùpresto delledecisioni,tantopiù secondolesuedirettive. Lasituazione del nuovosistema,comportandosi ostentatamente l’attivitàdiquei sacerdoti che si erano pronunciati in favore dellechiese.Leautoritàstatali,inoltre,appoggiarono carono i saccheggi richiestadiautoritàstatali.Enonman- senza delegazionecanonicao su navano nuovirettoridichiese.Cifuronocasibenedizionematrimoni - deponevanoe nomi nuoveparrocchie, aprivano e impiantavano libertà dialcunesette.Conpari a sacerdoti si facevanoavantiperprimi,perfino e terrechiese, conventi,caseparrocchiali dellaChiesaa quei sacerdotiche ecclesiastici ex tedeschi in maniera del tutto libera: assegnavano i beni delle autorità diocesane tedesche e della loro giurisdizione, amministravano e senzacomuniste, invece,agendodapadronidiqueiterritori, tenerconto caso delladiocesidiWarmia, lagiurisdizionenecessaria sempreattribuivanoloro,come nel polacchie non volentieri i sacerdoti ilpolacco.Leautoritàdiocesane tedeschenonaccoglievano a conoscere giunti unacurapastoraleadeguata,tantopiùchenoneranomoltifraloro linea Curzon. Erano pochi i sacerdoti tedeschi in grado di assicurare ai nuovi polacchi provenientidallaPolonia postiadestdella centralee dai territori tedeschiannessiallaPolonia,nei territori dovesistavanoammassando e religiosa del Paese comprese abbastanzavelocementequalefosse la situazionesocio-politica a Poznań,Il primateHlondlasciòRomal’11luglio.Dopol’arrivo il20 luglio, 3. tedeschi annessi alla Polonia inforzadelle decisioni prese a Jalta e Potsdam. sotto ildominiosovieticoe i territori polacchivenutisia trovare i territori che includeva il diritto di utilizzare le facoltà specialissime sul territorio documentazione citata,noncisonodubbicheilcardinaleHlondavesse  R senza chesiafattalapacee quindi moltaattenzionee oculatezza”. occorrono Arch.CNEE,Polonia Vedi relazionisullaSanataSedein:Arch.CNEE,Polonia 262I,Appuntisullasituazionepolitica 262 I (N.prot.4167/45,Notadell’8luglio1945,alleg.nr. 3[f. 30–31]). in Polonia, 26agosto1945(alleg.nr. 4b,[f. 42–50]);CennisullasituazionereligiosainPolonia, Polacca chelaConferenzadiPotsdam giàgermaniche, ossia nelleterre rilascioallaPolonia, p. 1. del 28agosto1945(alleg.nr. 4d,[f. dellaRepubblica 61–70]):Situazionereligiosasuiterritori dientrarenélefacoltànecessarie”.Arch.CNEE,Poloniail permesso IRelazionedelcard.Hlond “Però i sacerdoti non li potevano seguire, perché non ricevevano da Frombrok (Frauenburg) né 27.VIII.1945 (alleg.nr. 4c,[f. 51–60]). eal i zzaz i one

del 10 . Il problema più urgente era l’organizzazione ecclesiale

decreto

St da anisław

p arte Wilk SDB

del

card i nale 11 H . Le autorità statali . Leautoritàstatali lond

a Pelplin l’ordinariodelladiocesidiWarmia, monsignorMaximilianKaller neinuoviconfinidellaPolonia.Breslavia chevenivaa trovarsi Il16agosto dell’archidiocesidi dal1°settembre,allagiurisdizionesullaparte a partire ottenne dalvicariocapitolare,ildott.donFerdinand Piontek, larinuncia, Il12agostoa Breslavia nari cheavevanolagiurisdizionesuqueiterritori. 1° settembre. 15 agosto (festa dell’Assunzione). Avrebbero dovuto assumere l’incarico il Prelatura di Piła). Il 14 agosto consegnò loro i decreti di nomina recanti data Nowicki perGorzòw(T (Slesia di Opole), don T Wronka Pelplin (Chełmno/K perleduediocesidiDanzicae di Sapieha, scelse,comecandidatiadamministratoriapostolici,donAndrzej potuto condurlasoltantodeisacerdotipolacchi. annesseallaPoloniachiaro chelacuradelleanimenelleterre avrebbero pure ciòchevenivapubblicatodallastampa,dacuisideducevainmodo una veloceedefficaceazionedievacuazionenellaBassaSlesia.Conosceva nelgiugnoe nelimpartiti lugliodel1945alleunitàdell’esercitopolaccoper di degli Varsavia, ordini a conoscenza il cardinale Hlond era certamente di e a don Franz XaverMonse,delegatoarcivescovile diPragaalcommissariato monsignor Leopold Pre ottobre. Contemporaneamente inviòunaletteraall’ordinariodiOlomouc, degliamministratoriavrebbedovutocominciare dal1° giurisdizioni daparte Milik.Lapresadipossessodelle (Commissariato diKłodzko/Glatz) a don e Hulczyn/Hultschin) a don K chidiocesi diOlomouc(decanatiGłubczyce/Leobschütz, Kietrz/atscher dellasuadiocesipostaadorientedell’Oder.parte mandò solounaletteraconlarichiestadirinuncia allagiurisdizionesulla K 22 agosto.Al vescovo il9agosto,rinunciòallagiurisdizione il monsignor KarlSplett,arrestato di Piła, donFranz L’ordinario sitrovavainGermania). Hartz diDanzica vicaro generaledellaLiberaPrelaturadiPiła, donJohannBleske (l’ordinario il titolodivescovoWarmia. l’attodirinunciail seguentefirmò Ilgiorno delladiocesi,mantenendo Hlond, sottoscrissel’attodirinunciaalgoverno dopoaverparlatocolcardinale dallaGermania), (inaspettatamente tornato eodor BenschperladiocesidiWarmia, donBolesławK Kłodzko; la lettera conteneva la richiesta di rinuncia alla giurisdizione Fino al9agostoilprimateHlond,d’accordoconmonsignorAdam Nonostante nonmantenessecontattiufficialiconlaautoritàstatalicentrali La nominadegliamministratoriapostoliciesigevaaccordicongliordi- Coi decreti del 10 settembre affidò la giurisdizione sulla parte dell’ar Coi decretidel10settembreaffidòlagiurisdizione sullaparte Il cardinale A ugust Hlond Karol Milik per Breslavia (Bassa Slesia) e don Edmund erritorio Lubusco,Pomeraniaerritorio Occidentalee Libera l onrad von Preysing, a Berlino, ilcardinaleHlond onrad vonPreysing,a Berlino, an, a don T ’ organizza ominek, sulla parte dell’archidiocesidiPraga ominek, sullaparte tore di eofil Opatrny, vicario capitolare di Praga vit a ecclesiale nella Polonia del ominek perOpole dopoguerra ulm), don ... - 133 CONFERNZE 127 134

CONFERNZE 127 15] 14] 13] 12] senigo risulta inoltre che queste decisioni avevano incontrato comprensione Piła, a Halle donHartz all’ordinariodellaLibera Prelaturadi trasmettere larelativainformazione Hlond aveva fatto le nomine. Alnunzio veniva anche raccomandato di circostanze in cui il cardinale dei nuovi amministratori apostolici e alle contenutevi eranolimitateainomie alle areedicompetenzagiurisdizionale dellaletteradainviarealnunziorisultacheleinformazioni Dalla brutta a Eichstät. lettera alnunzioapostolicoCesareOrsenigo,chesoggiornava Hlond dalla Polonia chiedevadiinviareconmaggiorefrequenzarelazioni del concordatoe gli ilcardinaleHlonddiaverappresodallaradiodellarottura quale informava del 20settembre,inviataattraversol’Ambasciataitalianaa Varsavia, conla dinari dellaChiesa,l’arcivescovoT presso laSantaSede.IlsegretariodellaCongregazionepergliAffari Straor La primarelazionedelcardinaleHlondsuscitòuncomprensibileinteresse 4. con unsuccessivodocumentodel22settembre1945 ivi contenute furono completate nuove amministrazioni. Le informazioni amministratori apostoliciedunamappaconl’indicazionedeiconfinidelle propria letteraalcardinalePreysing,lecopiedeidecretidinominadegli degliordinaritedeschi,unacopiadella rinuncia allegiurisdizionidaparte degli amministratori.Viallegòglioriginalidellequattrodichiarazonidi nomina Sede dellacostituzionedelleamministrazioniapostolichee della sua residenzaa Branice/Branitz. ottenne larinunciaallagiurisdizioneil15settembre,durantevisitanella Nathan,delegatoarcivescovilediOlomouc, Da monsignorJosefMartino chevenivaaffidatainveceagliamministratoriapostolici. su queiterritori le decisionipresedalcardinaleHlond.Dallalettera dainviarealnunzioOr L Con una lettera del 28 agosto del 1945, il cardinale Hlond informò la Santa laSanta Con unaletteradel28agosto1945,ilcardinaleHlondinformò Fino al6ottobrenéilSantoPadre nélaSegreteriadiStato contestarono 23 e del24settembre1945. Arch. CNEE,Polonia 262I,cfr. NotadellaCancelleriadel22settembree le dellaletteradel brutte [Visto SantoPadre]”. Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota sullaletteradiaccompagnamentoe su tuttigliallegati:“24/9VSP Arch. CNEE,Polonia 262I(N. prot.7340/45,CopiadellaLetteradel20settembre1945). al20settembre,lasecondacircaunmesepiùtardi. alla SantaSedeintorno Arch. CNEE,Polonia 262I,(N.prot.7040/45,allegnr. 1a; N. prot.6985/45).Primaletteragiunse a

S 14 anta . LaSegreteriadiStatoebbeancheintenzioneinviarelasuddetta

13 S . Il 24 settembre il Santo Padre lesselarelazionedelcardinale ede

d i

fronte 15 .

alle St anisław

dec ardini, confermò laricevutaconlettera ardini, confermò i Wilk SDB s i on i

del

card i nale 12 H . lond - - l’11 ottobre e approvata il 12 ottobre dal SantoPadre, non venneinviataal telegramma ilSantoPadre, l’8ottobre,raccomandòallaSegreteriadiStato 19] 18] 17] tori apostolici,tuttii cattolici amministratori apostolici,incitandoloa difendere, insiemeagliamministra- della Santa Sede per lo sviluppo dagli della situazionegovernati nei territori doveva essereindirizzataunaletteracheesprimesselapreoccupazione naturali dituttii fedeli, senzaalcunaeccezione.AlcardinaleHlond,invece, apostolici lacuradellequestionireligiosee la difesadeifondamentalidiritti ilsegreto,chelaSantasede affidavaagliamministratori e mantenendo alprimatediPolonia, pervia assolutamentesicura di trasmetterea voce inoltreincaricaremonsignorFornidinale Hlonddel28agosto;occorreva Potsdam, comevenivatestimoniatodaiframmentidellarelazionedelcar passatiallaPolonia l’ordineneiterritori dopolaConferenzadi a portare ilmonsignorFornidi informare cheilcardinaleHlondsistavaimpegnando e l’aiutonominati, chiedendo l’intervento dellaSanta Sede amministratoriapostolicidapoco dell’attività delcardinaleHlonde degli laSegreteriadiStatodelletragicheconseguenze drammatiche, informava dell’episcopatodellaSlesia, conparolemolto Forni,don Raffaele a nome L’auditore dellanunziatura, criptato dallanunziaturaapostolicaa Praga. e approvazione. Il6ottobrelaSegreteriadiStatoricevetteuntelegramma 16] soddisfatto delprogettopresentatoe,nelcolloquio conmonsignorT Il Papa osservazioni. fu nella cui sarebbero state contenute le opportune Segreteria di Stato si stava preparando la lettera per il cardinale Hlond, gli effettinegatividellesueazioni in cui la Segreteria di Stato, probabilmente, avrebbe dovuto fargli notare Il SantoPadre raccomandòdiscriverealcardinaleHlonduna nuovalettera data11ottobre. secondo ledirettivedelSantoPadre riportava –lacuibrutta venne sospesa pure la spedizione della lettera alcardinaleHlond preparata dellearcidiocesidi Praga e di Olomouc gestione delle parti Hlond cheriguardavanol’affidamentoagliamministratoriapostolicidella destinatario, a causa del cardinale da parte di nuove informazioni dell’arrivo Il 16ottobremonsignorT Nr. 17del5ottobre1945(testo decifrato). generale clero,popolo.Rimaneunica speranzaSantaSede.Forni”. Arch. CNEE,Polonia 262I:Cifra totale...... , espropriazione beni Abbazie favore dello Stato Polacco. Conseguenze: disorientamento Archidiocesi Breslavia,remozionedituttiVescovi, tedeschi,estensione VicariGenerali,parroci Hlond etsuoiamministratori:radicalepolachiccazionevitaecclesiastica... Slesiaetregime Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota del14ottobre1945. Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota del12ottobre1945. Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota: “ExaudietiaSsmi”dell’8ottobre1945. “Comunico quantoseguea nomeEpiscopatoSlesia:Primiprovvedimenti CardinaleArcivescovo Il cardinale A ugust Hlond l ’ organizza 17 ardini informò ilSantoPadreardini informò chepressola . LaletterapermonsignorForni, preparata tore 19 di . vit a ecclesiale nella Polonia del dopoguerra 16 18 . Inrisposta al . Il 14 ottobre ... ardini, ardini, - 135 CONFERNZE 127 136

CONFERNZE 127 23] 22] 21] 20] delle ripercussionifuoridellaPolonia; perquestomotivo constatavache coinvolgendo anchelaresponsabilitàdellaSantaSede, avrebbepotutoavere mache, e delicata, questione giàdiperséeccezionalmenteimportante ad nutumSanctaeSedis,monsignorT della SegreteriadiStatoalcardinaleHlondfuredatta il27ottobredel1945. rivolte alcardinaleHlonde a don Milik e accuse redazionali. Il22ottobregiunserodaPraganuove informazioni del SantoPadre; èinvececheilprogettosubìprofondicambiamenti certo attacchi futuri apostolici, mainnanzituttodidifenderelaSantaSedefrontea eventuali gliamministratori e a revocare di convncereilcardinaleHlonda riflettere al SantoPadre ilsuoprogetto,annotòchefinedellaletteranon eraquello indirizzare alprimatediPolonia. Il23ottobremonsignorT esposti e preparò perredigereunalettera da lenotechesarebberoservite di don Milik a Breslavia. La Segreteria di Stato esaminò tutti gli particolare nale Hlond e all’attività degli amministratori apostolici da lui nominati – in da Pragae dalla lamentele sempre più frequenti relative al cardi- Germania, con ilVaticano, delnunzioapostolico impedendoinoltrel’arrivo e della diplomatici allarotturadei rapporti Moravia,avrebbepotutoportare religionecattolicache,secondo l’episcopatodellaBoemia il papatoe la ainella setta seguaciavrebbe lotta un’utile di contro offerto una certa arma iviinclusa“vigorefacultatumquasilliSedesApostolicaconcessit” formula deidecretidelcardinaleHlond,poichéla i contenuti autorità governative della Boemiae della Moraviaavevanoragionevolmentetenutinascostialle i superiori della Congregazione Salesiana, don K sua relazione,piuttostocoincisa,inviataallaSegreteriadistatoattraverso K T Padre constatò che nonavevano ricevuto lasua approvazione; l’arcivescovo degliordinari tedeschi,ilSanto delle rinunceallagiurisdizionedaparte modo incuiloavevafattoilcardinaleHlond.Per quantoriguardavai moduli constatò chenoneraabitudinedellaSantaSededestituiregliordinarinel Il giorno successivonellaSegretriadiStatofulettalaletteradonKarel Il giorno ardini confermò dinonaverlemainéviste,approvateneanchelui ardini confermò r Dalla metà di ottobre del 1945 cominciarono ad arrivare alla Santa Sede, allaSantaSede, Dalla metàdiottobredel1945cominciaronoadarrivare In relazionealproblemadellanominadegliamministratori apostolici Arch. CNEE,Polonia giunte ieri”(N.prot.7364/45). 262I,Nota del23ottobre1945:“informazioni “23 ottobre1945AlS.P. ore20.24X- B. Montini,inallegatolarelazione deldonKr Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota del15ottobre1945:Don.Franceso T Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota delmons.T mar, un salesiano ceco, che in quel periodo è arrivato a Roma. Nella mar, a Roma. un salesiano ceco, che in quel periodo è arrivato 22 . È difficile capire se si tratti dei suoi pensieri o di quelli . Èdifficilecapiresesitrattideisuoipensierio di St anisław ardini del16ottobre1945. Wilk SDB mar. 23 ardini scrissechesitrattavadiuna . Laversionedefinitivadellalettera r mar informava che i prelatimar informava omassetti almons.Giovanni ardini, presentando ardini, presentando 21 . 20 . esempi. Nell’ambitodeiprovvedimentidescritti,monsignorT Entrambe le procedure erano illustrate da concreti fedeli di tale territorio. all’ordinario diun’altradiocesiaffinchèassicurassel’assistenzareligiosaai poteri necessari;b)quellostessovescovopotevadelegarelesuefacoltà dei vicarioforniti nominavacolàundelegatoo un delsuoterritorio parte ovvero: a)ilvescovoimpossibilitatoadesercitarelagiurisdizionesuuna alla nomina di amministratori apostolici preferiva altri provvedimenti, statali chenonfosserostateancorariconosciuteneitrattatiinternazionali, Santa Sede,nelcasodioperazionimilitario dello spostamentodifrontiere diocesani. Dopotalichiarimenti,monsignorT cheavanzavanopropostedidestituzioneo digoverni, dimissione diordinari Santa Sede,fedeleallesuetradizioni,eracontrariaanchepressionidei nominati, nésospende,limitalalorogiurisdizionesenzapreavviso.La dalla SantaSedesecondocuiessanondestituiscegliordinaricanonicamente monsignor T questo privilegio non potevaessereintesoinsenso ampio. Successivamente deldirittocanonico(can.312), questomotivo,secondolenorme e per alPapacapitolari; lenominedegliamministratoriapostolicieranoriservate le diocesivacanti,dovenoncifossestatalapossibilitàdiaffidarleaivicari riconosciuto ilpoteredinominaregliamministratoriapostolicisoloper la nominadegliamministratoriapostolici;alprimatepolaccoerastato le “graziee dispense”previstedallefacoltàspecialissimenonincludevano Padre avevasanatotuttigliattigiuridici degliamministratoriapostolicigià nominati inprecedenza. aveva nominatonuoviamministratori, maliavevaaffidatiadamministratori non una soluzionesoddisfacente,soprattuttoperché, perqueiterritori, di Pragae Olomouc, eradelparerecheilcardinaleHlondavrebbetrovato congliordinaridellediocesi cardinale Hlonddiintraprenderei colloqui in propositoalcundocumento.MonsignorT cambiamentitemporanei,mentreinrealtànon avevaemesso di introdurre degliordinaritedeschierascrittochelaSantaSede avevadeciso da parte vista ecclesiastico.Inoltrenelledichiarazionidi rinuncia allagiurisdizione e militari, nonsirendevanocontodiqualefosselasituazione dalpuntodi davanti alfattocompiuto,mentrealtri,sorpresi daglieventisocio-politici erano statiannessiallaPolonia. Unodegliordinari,infatti,erastatomesso che abitantineiterritori provazione, l’assistenzareligiosapertuttii fedeli pienaap- gli ordinariinteressati,perregolare,conliberoassensoe loro chiedeva alcardinaleHlonddiaverlabontàmettersiincontattocon superatiildisordinee lamando chesieranoormai confusionepostbellici, Monsignor Il cardinale ardini sottolineò il principio di comportamento sempre adottato sempreadottato ardini sottolineòilprincipiodicomportamento A T ugust Hlond ardini fece anche sapere al cardinale Hlond che il Santo l ’ organizza tore di vit a ecclesiale ardini aggiunseanchechela nella ardini, raccomandandoal Polonia del dopoguerra ardini, affer ... - 137 CONFERNZE 127 138

CONFERNZE 127 27] 26] 25] 24] giunse inVaticano soltantoil22marzodel1946.InognicasoSantoPadre gli amministratoriapostolicialrangodipronotai apostolici.Ladomanda preferito trovarsipiuttostosottol’occupazionerussa avrebbe lapopolazionececoslovaccae tedesca disposizioni digoverno, i decreti polaccovigevanopenailpeccato;che, difrontea simili delgoverno (12.X.1945), attraversounsuodelegato,avevaordinato diannunciareche da popolazione tedesca; che don Milik, durante la conferenza dei decani culto e dalle funzioni religiose persino nelle località abitate completamente alla Capitale Metropolitana; che la lingua tedesca era stata eliminata dal Milik e dei sacerdoti che l’amministratore apostolico donNowicki, a differenza menti chepotesserosuscitareulterioriproteste,facendoinfinenotare - comporta Loinvitòdunquea evitare Germania. Cecoslovacchia e dalla cardinale Hlond delle lamentele che giungevano alla Santa Sede dalla sull’attività delcardinaleHlond della lettera;inqualchemodo,però,segnalalosviluppodelleopinioni conferitegli. T Forni, erastato annotato cheilcardinaleHlondagivafuoridellefacoltà delle lettere. In riferimento alla lettera del monsignor le note e i progetti dell’intera tuttavia corrispondenza; risultano molto utili, sotto questo aspetto, dimitragliatrice di unufficialepolaccoe disergentearmato spesso e del fattoche,insediandosia schi, diparlaremaledellapopolazionetedesca,ricordareHitlertroppo accusato, tra l’altro, di una pastorale assolutamente inaccettabile per i tede riguardava l’uso della lingua madre nelle funzioni religiose. Don Milik fu adeguato agliimpegnicheglieranostatiaffidati,soprattuttoperquel Milik non godesse di buona opinione per il fatto di non adempiere in modo di vigilaresututticolorocheneeranoresponsabili.Eradelpareredon adeguata. Percura religiosa in forma questomotivo raccomandò al primate con popolazionemista,ognisacerdoteavrebbeassicuratoa tutti i fedeli la regolamento dellequestioni quellichesarebbetostaticompiutiinfuturofinoalnuovo compiuti e di

Il 12 dicembre 1945 il cardinale Hlond chiese alla Santa Sede di innalzare Monsignor attraversol’analisi La posizionedellaSantaSedepuòesserericostruita Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota del25ottobre1945;cfr. LaletteraallaSegreteria di Stato,almons. Forni del3novembre1945(N.prot.7240/45). Arch. CNEE,Polonia 262I,Lettera del17dicembre1945(N.prot.8358/45). Arch. CNEE,Polonia 262I,Nota del23ottobre1945. Arch. CNEE,Polonia 262I,T K ominek, nonavevapresentatoildecretodellaproprianomina ale affermazione nonsitrovòpoinellaversionedefinitiva ale affermazione T ardini, con una lettera del 17 dicembre 1945, informò il ardini, con una lettera del 17 dicembre 1945, informò ardini aHlond27ottobre1945(N.prot. 6977/45). 24 . Egli espresse la speranza che in tutte le diocesi . Egliespresselasperanzacheintuttelediocesi St 26 anisław . Wilk SDB Kłodzko, vieragiuntoincompagnia 27 . 25 . - monsignor T specifici peri tedeschi sarebbestatainterpratatacomeunfilogermanismo. intrapreso unalottaconlaSantaSede,mentrenominadiamministratori chegliestremistiavrebbero espressa damonsignorSapieha,osservava dei cardinalipolacchinonglisembravagiusta;riferendosia un’opinione extedeschidallagiurisdizione che Hlondnefece;l’esclusionedeiterritori della revoca dellefacoltàspecialissime per l’abuso sottolineava l’importanza davvero difficile e complicata pure laspedizioneinPolonia diunvisitatoreapostolico.Lasituazioneera tedeschi; si prendevainoltreinconsiderazione competenze gliex territori alle liste dellenuove i cardinali Hlond, per conferirlepoinuovamentea entrambi direvocarelefacoltàspecialissimealcardinale dell’occasione e propose monsignor AdamSapiehacardinale.LaSegreteriadiStatoapprofittò approvazione eranodaricercarsinelcontenutostessodellelettere nessuna sua lettera, gli faceva capire chele motivazioni della mancata tuttavia, riferendosialfattocheilprimatenonavevasinoadalloraricevuto sottolalorogiurisdizionesierafattamoltodelicata;alcontempo, territori spiegava alcardinaleHlondcheciòeradovutofattolasituazionenei non acconsentì.IlSegretariodiStato,inunaletteradel28marzo1946, 32] 31] 30] 29] 28] diocesi diPragae Olomouc delle Delegati specialidovevanoesserenominatianche perunaparte tedeschie cecoslovacchi. nazionalità, inmododatranquilizzarei cattolici apostolici dinominareunvicariogeneraleo un delegatoperi fedeli dialtra lettera raccomandavaalcardinaleHlonddiordinare agliamministratori sitrovavanosottolerispettivecompetenze quali territori i suggerimenti dimonsignorT piùtardiilSantoPadreAlcuni giorni approvòlenuovefacoltàsecondo nell’allegato allalettera.Entrambidovevanostabiliredicomuneaccordo a lui e al cardinaleSapiehamoltee ampie facoltàchevenivanospecificate nale HlondcheilSantoPadre revocavalefacoltàspecialissime e conferiva Durante ilconsistoriodel18febbraio1946Papa Pio XIInominò Con laletteradel4marzo1946monsignorT Arch. CNEE,Polonia 262II,Lettera del4marzo1946(N.prot.1629/45). N.prot. 1627/46). inPoloniaIl card.Sapiehatornando preselalettera.Arch.CNEE,Polonia 262II,Notasullaminuta Nota del10febbraio1946. Lo stessoT Arch. CNEE,Polonia 262II,Notadel5febbraio1946. aud.Ssmi: Nonexpedire”;T Arch. CNEE,Polonia 262I,HlondaT Il cardinale radini ladefinì:“Chepasticcio!Dio nelamandifurbo!”,Arch.CNEE,Polonia 262II, ardini presentòalSantoPadre alcunequestioni:inunanota A ugust Hlond facultates eranoesclusiinmodocategorico dalle ardini aHlondil28marzo1946. l ’ organizza 32 . 30 ardini. . Dopo molte discussioni e considerazioni, . Dopo molte discussionie considerazioni, radini il12dicembre1945;NotadiT tore di vit a ecclesiale nella Polonia ardini informò ilcardi- ardini informò del dopoguerra ardini: “26-3-1946.Ex 31 29 . Inun’altra : nellenote ... 28 . 139

CONFERNZE 127 140

CONFERNZE 127 lo volessedestinatoa quell’incarico selaSantaSede a Breslavia Marlewski diPoznań, disponibilea lavorare come candidatoadamministratoreapostolicoa Breslavia donFranciszek Milik, l’amministratoreapostolicoa Breslavia L’unica modifica suggerita dal Santo Padre riguardò la rimozione di don prestare lecurepastoralia tutti i fedeli, e soprattutto aicattolicitedeschi. Agliamministratoriraccomandòdi nuova sistemazioneperqueiterritori. dovuto compierefinoalmomentoincuisisarebberesapossibileuna quellecheavrebbero momentoe anche apostolici compiutefinoa quel proposti dalla Segreteria di Stato. Sanò tutte le azioni degli amministratori i cambiamenti allora chenoncisarebbestatopiùbisognodiintrodurre Descrisse anche la situazione nella Polonia di allora. Il Santo Padre decise nell’interpretazione delle facoltà specialissime.commesso un errore deicolloquiconmons.T sottolineò l’importanza daRoma creazione delleamministrazioniapostoliche.Primadiripartire ria diStato relazionedepositatapressolaSegrete- l’udienza dalSantoPadre e nella il nomedidonWronka vennepubblicatosull’”AnnuarioPontificio”. residente. Era questo l’inizio di una nuova sistemazione: da quel momento Danzica a don AndrzejWronka contuttelefacoltà chespettavanoalvescovo Santo Padre affidòadnutumSanctaeSedisl’amministrazionedelladiocesidi e collaborassero coni sacerdoti inarmonia tedeschi e nella ConteadiKłodzko circondasserodicurepastoralii cattolici tedeschi chei sacerdotidella SantaSede.Raccomandava polacchinellaBassaSlesia cardinale Hlond, che rendeva impossibile un’obiettiva valutazione da parte dal daparte tedeschi. Silamentavaanchedellamancanzadiinformazioni monsignor T liturgia e nella catechesi.Riguardoa don Milike ad altrisacerdotipolacchi, di sacerdotitedeschi,alledifficoltànell’utilizzodellalinguatedescanella all’espatrio rivano soprattuttoallaconfiscadibenichiesee conventi, non erano ancora cessate. Si rife- lamentele provenienti da quei territori 37] 33] 36] 35] 34] sioni cheeranostatepresedallaSantaSede una letteradel15dicembre1946,comunicòal cardinaleHlondledeci-

Nel novembre del 1946 il cardinale Hlond arrivò a Roma. Durante a Roma. Nel novembredel1946ilcardinaleHlondarrivò Qualche mesedopo monsignor Arch. CNEE,Polonia 262II,Nota diT Arch. CNEE,Polonia 262II,Lettera del18dicembre1946(N.prot.9388/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,Minuta dellaletteradel15dicembre1946(N.prot.9110/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,Lettera del18luglio1946(N.prot.5357/46). Arch. CNEE,Polonia cinque AmministrazniApostolichecreateinPolonia 262II,Le nell’agosto1945. 34 ardini pensava che prestassero pochissima attenzione ai cattolici , spiegòtuttelecircostanzecheavevanoaccompagnatola ardini del6dicembre1946,“Exaud S.smi”(N.prot.9110/46). St anisław 37 Wilk SDB T . DonMarlewskinonricevettemai ardini scrisse che le richieste e le ardini scrisseche le richieste e le 36 . IlcardinaleHlondpropose 35 . LaSegretriadiStato,con ardini e ammise diaver ardini e ammise 33 . Il 7 maggio del 1946 il . Il7maggiodel1946il del cardinale Hlond devono essere sicuramente considerate come una occidentali e settentrionali.ecclesiastica definitiva nei territori Le decisioni PoloniaeEpiscoporum coetus del28giugno 1972,disposel’organizzazione annullata: sullefondamentacheluiavevaposto,Papa Paolo VI,conlabolla tedesca,l’operadelcardinaleHlondnonvenne stante leaccusedaparte d’Etat posti, e danneggiarono intalmodononsololaChiesa,maancheraison gennaio del1951,infatti,rimosserogliamministratoriapostolicidailoro diPapa Pio XII:nel non mostraronolastessasaggezzae comprensione l’aggettivo “apostolici”. “amministratori”,tralasciandoperò iltermine Sede continuòa utilizzare legale delle amministrazioni apostoliche non subì alcuna modifica. La Santa futuro comportamento riguardoalsuo consiglie indicazioni Milikopportuni a don di impartire cambio diamministratorefusospesa,e fu raccomandato alcardinaleHlond Sede dell’amministrazioneapostolica.Per questomotivoladecisionedel dellaSanta avrebbe invecesancitounufficialericonoscimentodaparte quantofattodagliamministratoriapostolici,ma a sanare sarebbe servita la nomina:SegreteriadiStatoritenne,infatti,chetalenominanon 38] diocesi diPoznań; dellafestadell’Ascesa delSignore(30maggio ilgiorno Hlond, primatediPolonia. Il6aprilerinunciòallagiurisdizione dell’archi- all’arcidiocesi diVarsavia: ordinariodientrambelediocesidivenivailcard. Poznań.e di L’archidiocesi diGnieznovenivaunitaconunionepersonale venne sospesaprohacvicel’unionepersonaledellediocesidiGniezno fonte èilVangelo e l’insegnamentodellaChiesa”. “cimentarelavitapolaccanellospiritodelcristianesimo lacui occorresse Cuore SantissimodiGesù.Hlondpensavache, in quelmomentostorico, al lato diMariaalsantuarioJasnaGóral’8settembre 1946e consacrata bisettimanali, la nazione fu affidataal Cuore Immaco- missioni parrocchiali livello dellavitamorale.Per suainiziativafuronoorganizzateintuttoilpaese risolevvessero, conautenticità,il Chiesa, madesideròanchechei fedeli vita ecclesiastica,lariattivazionedelleorganizzazionie delle istituzionidella della Egliincoraggiòlaricostruzione ferite infitteallaChiesadallaguerra. Polonia. Attraverso l’operapastoraleilcardinaleHlondvollerimarginarele in operedellaChiesacattolicapolaccadeldopoguerra delle piùimportanti Nel 1946, in forza dei decreti della Santa Sede del 4 e del 30marzo, Nel 1946,inforzadeidecretidellaSantaSede del4e del Di frontealleamministrazioniapostoliche,leautoritàstatalipolacche (N. prot.9338/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,Lettera dellaSegreteriadiStatoalcard.Hlonddel23dicembre1946 Il di Polonia. A dispetto diquantole autorità polacche fecero e nono- cardinale A ugust Hlond 38 l ’ . Fino delcardinaleHlondlasituazione allamorte organizza tore di vit a ecclesiale nella Polonia del dopoguerra ... 141

CONFERNZE 127 142

CONFERNZE 127 morte il22 ottobre1948. morte daunamalattiafulmineae dalla attivitàpastoralefuinterrotta La suafervida Cause diCanonizzazionee formò ilCollegiodiConsultoriperlaPastorale. pastorale inalcunidecanati.PressolaCuriacreòCommissioneperle rovine dellachiesacattedralemetropolitanadiVarsavia. Sirecòinvisita a Varsavia. dalle Il27giugno1947poselaprimapietraperricostruzione dellechiesedistrutte zione delConsiglioprimateperlaricostruzione insediò nell’arcidiocesi. Una tra le sue prime decisioni riguardò la fonda- 1946) feceingressonellaprocattedralediVarsavia successivosi e il giorno St anisław Wilk SDB 2] 1] kard. Hlonda wykonane oraz jakie było stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec działalności onedotyczyły, sposóbzostały nadzwyczajnych uprawnieńi czego w jaki omówić następującekwestie:jakdoszłodoudzielenia kard.Hlondowi StolicyApostolskiej w błąd uprawnieńpapieskich i o wprowadzenie oskarżasięo nadużycie i nadal przyznanych Polsce Polski przezmocarstwaalianckie.Prymasa oskarżano i wiernych narodowościniemieckiej,którzyzostaliwysiedleniz terytoriów nadalwielekontrowersji, głównie wśródduchownych wzbudziły i budzą torów apostolskich Polski mianował prymas kard. August Hlond. Jego decyzje w Poczdamie (17.VII-2.VIII.1945),zostałyprzyłączonedoPolski. Administra- rencji jałtańskiej(4–11.II.1945),zatwierdzonychnastępnienakonfe ­ W

o. Franz Por. Przy opracowaniutegoartykułu autorposłużyłsiędokumentacją costi - szóstegorozdziałuLa tuzione delleAmministrazioni Apostoliche neiTerritori nel1945 Occidentalie Settentrionali s. 225–248. Kollektivschuld undVertreibung. KritischeBe­ der ostdeutschen Diözesen. Tatsachen. Anfragen, Frankfurt Hintergründe. a/M.1988;tenże: S ch olz 2 . za­ siadało ustanowienieadministracjiapostolskichnaziemiach zakończeniu II wojny światowej wyjątkowe znaczenie po o : chodnich i północnych, które w myśl postanowieńkonfe którew myśl chodnich i północnych, - d Zwischen StaatsräsonundEvangelium.Kardinal HlondunddieTragödie bu d o w i e

i

1 w . W celu wyjaśnienia tego zagadnienianależy . W celu

or ga nizo merkungen einesZeitzeugen,Frankfurt a/M.1995 wa niu

polski eg o

ży c i a

koś c i e l ­n eg rencji o

po ­

143

CONFERNZE 127 144

CONFERNZE 127 W stosunku dodie­ natomiast rządwarszawskiroz­ przez władzeniemieckie.Dodałjednak,żeNiemcy opuścilitoterytorium, dził jedynie, żejej ordynariusz bpMaximilian Kaller został ewakuowany że podobnerozwiązanianależyzastosowaćwobec diecezji greckokato­ oczywiście po­ ścielnego zarządu,zwłaszczaw od­ ko dlanichformą - zastanowić sięnadnajbardziejodpowiedniąi możliwą wkrótce do Polski. zostaną deportowani Z ła­ do Związku­ Ra położonychterytoriów na wschód od linii Curzona i tym samym włączonych proponował powierzyć delegatowi or­ Zarząd częściądiec.przemyskiej,położonejnawschódodliniiCurzona, przemyskiemu bpowiFranciszkowi Bardzie–częśćarchidiec.lwowskiej. diec. pińskiejKarolowiNiemirze–częśćpińskiej;ordynariuszowi Łukomskiemu –częśćarchidiec.wileńskiej; biskupowi pomocniczemu wierzyć następującymosobom:ordynariuszowiŁomżybpowiStani­ polskich, które znalazły się na zachód od linii Curzona, po- cezji i diecezji proponował tymczasowyzarządtymiczęściamibyłychwschodnicharchidie­ tymczasowego za­ przesłał abp.T życia kościelnego­ i reli o sytuacji w kraju, przy­ informacjach i w Rzymie tu Stanu, opierającsię na zebranychw Paryżu do Spraw Nadzwyczajnych DomenicoT z abp. W porozumieniu (diec.Paderborn) przezParyż przybyłdoRzymu. sztorze w Wiedenbrück W dniu 25kwietnia1945r. Polski Prymas w kla- uwolniony z internowania 1. 3]

cińscy (w Wilnie i we Lwowie)oraz wierni Varsaviensis Primatis Poloniae Societatis Salesianiae Professi et Fundatoris Societas [sic!] Christi DeiAugustiJosephiHlondS.R.E.Card.,et CanonizationisServi Arch.MetropolitaeGnesnensiset wPositiozawartej (prot.n.1808),Varsavien. CongregatiodeCausisSanctorum Beatificationis Polonia 262I,pismoz 28.04.1945 (nrprot.4167/45). Res 2008,t.I,ss.503–602 pro Emigrantibus(1881–1948). Positio et fama sanctitatis. Roma, super virtutibus Archivio dellaSacraCongregatio proNegotiisEcclesiasticisExtraordi­ G Odnośnie do diec. warmińskiej niewysunąłżadnejpropozy ­ Odnośnie dodiec.warmińskiej Uwzględniając postanowieniajałtańskiew sprawie nowychgranicPolski, eneza

nadzwycza zostaną tam wierni K zostaną tamwierni ardiniemu m.in. propozycje w sprawie rozwiązaniakwestii ardiniemu m.in.propozycjew sprawie dzieckiego obawiałsię,żepozostającytamjeszczebiskupi rządu kościelnego naziemiachpolskich c. gdańskieji diec. pelplińskiejproponowałmianowanie gotował całyszeregpropozycjiw sprawie odbudowy j gijnego w Polsce. 1945r. Pismem 28czerwca z dnia nyc h K

u ościoła i szefem pierwszej sekcji Sekretaria- pierwszej ościoła i szefem p począł jegozasiedlaniepolskimirolnikami. St rawn anisław niesieniu dodiecezjipińskieji łuckiej, o ile ościoła rzymsko-katolickiego. Uważałteż, dynariusza w Przemyślu. Odnośnie do i Wilk SDB eń ardinim, sekretarzemK tego względu sugerował, że należy K ościoła rzymsko-ka ­ nariis (dalej:Arch.CNEE), 3 . T ongregacji ipografia Nova cji. Stwier tolickiego sławowi sławowi lickich. lickich. - ordynariuszom w okresie wojny nie zostały odwołane, a jeżeli ciordy wojnyniezostałyodwołane,a jeżeli ordynariuszom w okresie zawierał stwierdzenie,iżnadzwyczajneuprawnieniaudzielonepolskim Dekret K 2. XII zatwierdziłw dniu8lipca Stanu zredagowanoprojektowychpełnomocnictw, któreOjciecśw. Pius pełnomocnictw (facoltà specialissime) św., kard.Hlondowinadzwyczajnych podjąłdecyzjęo udzieleniu który tariacie Stanu z abp. zdaniem, rozpatrzyćnamiejscu zarządu kościelnego Spisza,Orawyi Cie dlaterytoriów ­ Sprawę i w Opolu. w Pile zarząd administratorów apostolskich z siedzibą od przyszłej polskiej granicy zachodniej, sądził, że powinny być oddane pod części diecezjiberlińskieji archidiecezji wrocławskiej,położonychnawschód Wolnej (Schneidemühl) oraz włocławskiej. W przypadku w Pile Prałatury do Polski bpa osobnego administratoraapostolskiego.Uważałteż,żedochwilipowrotu 6] 5] 4] nie będziemożnapowierzyćwikariu­ ostatnim przypadku jednakdekretstwierdzał,żejeżeliwakującej diecezji Z stopniuw linii prostejpodokonaniunowactwa w pierwszym mał­ prawa celibatu,odmałżeństwaniedokonanego orazodprzeszkody powi­ z wyjątkiem dyspen­ udzielać wszystkich łask i dyspens, które Stolica Apostolska zwykła udzielać, z Watykanem miałprawonamocy owychnad­ zostały dołączone do dekretu. W przy wzory których ­ żądanych uprawnień,a po otrzymaniuzgodywystawiodpowiedniereskrypty, i liczbie możliwe, telegraficzniepowiadomiStolicęApostolskąo naturze tobędzie postępując wedługpraktykiprzedstawicielstwpapieskich,o ile Polski.do StolicyApostolskiejzapośrednictwemPrymasa zaś Prymas zwrócić nariusze będąpotrzebowalinowychuprawnień,mogąsięo nie uprawnień wyłączono także Prymasa prawo mianowania biskupów. W tym zob. notęabp. T Polonia 262I(nrprot.4167/45). (nota z1lipca),„SuaSantitàgliha accordatolefacoltàspecialissime”(notaz3lipca).Arch.CNEE, W odręcznychnotachabp.T di veniraffidatiinregimeecclesiastico temporaneo. Arch. CNEE,Polonia 262I(nrprot.4167/45)Territori inopresso laPolonia, chehannobisogno Z Propozycje kard.Hlondabyłytakżeprzedmiotemjegorozmóww Sekre- akres Kard ongregacji doSprawNadzwyczajnychK

i . A

treść ugust Hlond ardiniego z8.07.1945naminuciedekretu. Arch.CNEE,Polonia 262I(nrprot.4167/45). arola Radońskiego należy zatroszczyć się o zarząd diec. należy zatroszczyć się o zarząd Karola Radońskiego

nadzwycza sowania w kilku ściśleokreślonychwypadkach, m.in:od jak T ardinim i w dniu 3 lipca zostały przedstawione Ojcu ardinim i w dniu o ardiniego czytamy:„ organiza 6 j . tor nyc 4 . Życia h

p k szowi kapitulnemu,należymianować oŚ ełnomocn 5 T . Po decyzji papieskiej w Sekretariacie utto sembrasuperatodallefacoltà specialissime” cielnego w zwyczajnych pełnomocnictw Polsce i ctw ościoła z 8 lipca 1945 r. lipca 1945 r. ościoła z 8 po padku braku łączności II wojnie szyna należało,jego Świa towej żeństwa. ... - 145

CONFERNZE 127 146

CONFERNZE 127 9] 8] 7] uważnie i roztropnie pokój, dlatego w stosunku do ziem niemieckich należy postępować bardzo jakichkolwiek zmianw administracji kościelnej, zanimniezosta­ nie­ i ziemie polskieobej­ iż terytorium z kard. Hlondem w dniu 8 lipca 1945 r., za­ z rozwagą do ziem niemieckich kard. Hlond powinien postępo­ że w stosunku o za­aprobowaniu informację Potwierdzają toodręcznenotyabp.T niemieckie przyłączone doPolskiwschód od linii Curzona), jak i ziemie polskie” obejmowałozarównoziemiepolskiepodokupacją sowiecką(na z 8 lipca1945 r. upoważniadostwierdzenia,żeokreślenie„całeterytorium jał­ w granicach z 1939 r., czyw granicach ustanowionychnamocypostanowień Nie było bowiem wia­ skim” nie było zbyt precyzyjne i z tego względu budziło wiele kontrowersji. kard. Hlondmożekorzystać polskim. nacałymterytorium nadzwyczajnychpełnomocnictw dekret zawierałpostanowienie,żez tych 4 e) czasie złożyć Stolicy Apostolskiej dokładne sprawozdania. W punkcie Z wykorzystanych i subdelegowany uprawnieńPrymas po­ u­ prawa bis­ apostolscybędąposiadaliwszelkie wikariusze kapitulnii administratorzy administratora apostolskiegoad nutum SanctaeSedis.W takich sytuacjach prawnienia Prymas mógłsubdelegowaćzarównow części,prawnienia Prymas jaki w całości.

tańskich i poczdamskich. Prześledzenieprocesu redagowaniadek­ tańskich i poczdamskich. “Spiego all’Eminentissimo Card. Hlond: 1) quali sono le sue facoltà; 2) quale il territorio (quello “Spiego all’Eminentissimo Card.Hlond:1)qualisonolesuefacoltà;2)qualeilterritorio 262 I (nrprot.4167/45Notanaminucie dekretu,załącz.nr2[k.21–24]). l’Eminenza vada...piano.AdognimodoSuaSantitàfaunalargeintenzione)”. Arch.CNEE,Polonia oraoccupatodallaRussia.Quantoa quello dellaGermania che visicomprendeancheilterritorio (nr prot. 4167/45,załączniki). ­ il terri pozostało tylko określenie: „Diquestespecialis­ ­ escluso quello che é stato ultimamente dichiarato annesso alla Polonia”. W ostatecz „Di queste specialissime facoltàl’EminenzaVostra polacco, non potràfaruso in tuttoil territorio vecchia Polonia annessaoraallaRus­ all’Eminenza Vo­ 262 I (nrprot.4167/45,notaz 8.07. 1945,załącz.nr3[k.30–31]). Arch.CNEE,Polonia moltaattenzionee oculatezza”. occorre senza chesiafattalapacee quindi quanto a quellopolacco), anche se occupato dairussi; tedesco, non suole la Santa Sede far mutazioni ­ Pierwsza wersjaprojektuzawierałasformuło “Sua Santità si degna approvare (per quanto riguarda il territorio polacco – Sua Santità fa intenzione polacco–SuaSantitàfaintenzione “Sua Santitàsidegnaapprovare(perquantoriguardailterritorio W ówczesnej sytuacji politycznej określenie „na całym terytorium pol- sytuacjipolitycznejokreślenie„nacałymterytorium W ówczesnej torio polacco”.Zob.poszczególne wersje projektu dekretu w: Arch.CNEE,Polonia 262 I kupów rezydencjalnych.W razie konieczności owenadzwyczajne 8 . W innej w rozmowie natomiast,odnotowująckwestieporuszone mieckie. Zauważyłteż,żeStolicaApostolskaniezwykłaczynić stra si estendono a tutto il territorio dell’attuale Polonia, il territorio della nonché alla parte stra si estendono a tutto 9 . W świetle przytoczonejdokumentacji nieulegawąt- domo, czy w dekrecie chodziło o terytorium Polski chodziło o terytorium domo, czy w dekrecie muje ziemieznajdującesiępodokupacją rosyjską sia”. W drugiej wersjipunkt 4e)otrzymałnastępującebrzmie­ facultates przezOjcaśw. abp.T St anisław ardiniego. W jednej z nich, zawierającą sime facoltàl’EminenzaVostra potràfarusointutto Wilk SDB wanie: „Questefacoltàspecialissimeaccordate pisał, że wyjaśnił kard. Hlondowi, winni w określonym ardini stwierdził, ardini stwierdził, nie zawarty nie zawarty nej redakcji retu wać nie: nie: 7 . 11] brami poniemieckimi w sposób zupełniedowolny.brami poniemieckimiw sposób Przydzielałykościoły, admi­ władze diecezjalneorazichjurysdykcję, ­ natomiast, czującsięgospodarzamitychterenówi igno wymaganejjurysdykcji warmińskiej, przyjmowały polskich księży i nie zawsze udzielały im,jakw przypadku diec. znało językpolski.Po ­ im dostatecznejopiekiduszpaster­ wschód od linii Curzona. Nieliczni duchowni nie te terenyprzybywaliPolacy z centralnej Polski i z terytoriów położonychna ministracji kościelnej naziemiachniemieckich przyłączonychdoPolski. Na i religijnej kraju 20 lipca,stosunkowo szybko zorien­ Hlondwyjechałz RzymuPrymas 11lipca.Po przybyciudoPoznania, w dniu 3. jałtańskich i poczdamskich. sowiecką i ziemie niemieckieprzyłączonedoPolski namocypostanowień obejmującymziemiepolskieznajdującesiępodokupacjąna terytorium pliwości, żekard.Hlondmiałprawokorzystać z nadzwyczajnych uprawnień 10] i w lipcu wydanychjednostkom wojskapolskiegow czerwcu o rozkazach stwowymi władzamicentralnymiw Warszawie, wiedział także z pewnością prośbami o po­ tym bardziejżedobiskupów i prymasa zwracali sięksięża i wierni z licznymi w myśl ichwytycznych.Zaistniałasytuacjawymagaławięcszybkichdecyzji, tych duchownych, którzy opowiadali się za nowym ustrojem i postępowali kościołów. Władzepaństwoweostentacyjnie popierałyrównieżdziałalność delegacji lub na żądanie władz państwowych oraz grabieże wyposażenia kościołów. Z tworzyły i obsadzały noweparafieorazdeponowałyi mianowały rektorów sięzgłosili,nawetsekciarzom.W podobniektórzy pierwsi dowolnysposób klasztory, domyparafialneczyziemiekościelne tympolskimduchownym, na ten tematdoStolicyApostolskiej.Arch.CNEE,Polonia raporty zob. jego obszerne 262I, W - Kard. Hlond,pomimożenieutrzymywałoficjalnych kontaktów z pań nelle terre già germaniche, chelaConferenza diPotsdam giàgermaniche, nelle terre rilascioallaPolonia , s.1. dellaRepublica(załącz. nr4d[k.61–70]):Situazionereligiosasuinuoviterritori Polacca ossia di entrare né le facoltàpermesso necessarie”. Arch. CNEE Polonia kard. Hlonda z 28.08.1945 I, raport “Peró i sacerdoti nonlipotevanoseguire,perchéricevevano daFrombork (Frauenburg) néil situazione religiosainPolonia, 27.08.1945,(załącz.nr4c[k.51–60]). Appunti sullasituazionepoliticainPolonia, 26.08.1945,(załącz.nr4b[k.42–50]);Cennisulla ykonan Kard . A darzały się przypadki błogosławienia małżeństw bez kanonicznej ugust Hlond i e

łożenie kresutymnadużyciom. dekretu 10 . Najpoważniejszymproblemembyłozorganizowaniead- jak nadto niemieckiewładzediecezjalneniezbytchętnie o organiza

p rzez tor

kard Życia tował sięw sytuacji społeczno-politycznej skiej, tym bardziej że niewielu z nich skiej, tymbardziejżeniewieluz nich . H . k 11 oŚ . K cielnego londa omunistyczne władzepań­ w Polsce nistrowały kościelnymi do- ­mieccy nie mogli zapewnić po II wojnie rując niemieckie rując Świa towej ... stwowe 147

CONFERNZE 127 148

CONFERNZE 127 Następnego dnia deklarację zrzeczenia się jurysdykcji podpisał wikariusz Następnego dnia deklarację zrzeczeniasię jurysdykcji Nathana, de­ jejadministratoromapostolskim.OdbpaJosefaMartina o powierzeniu sięju­ o zrzeczenie z prośbą Franza XaveraMonse,delegataarcybiskupa praskiegonakomisariat kłodzki, Prećana, doks. T Jedno­ przezadministratorówmiałosięrozpocząćod1 października. jurysdykcji częścią archidiec.praskiej(ko­ ołomunieckiej (dekanatyGłubczyce,Kietrzi Hulczyn) ks. K na wschódodOdry. nadczęściąswejdiecezji,położonej sięjurysdykcji o zrzeczenie z prośbą Do bpaK biskup Splett,a­ prałat Franz przebywał na terenie Hartz Niemiec). Ordynariusz gdański generalny Wolnej Pilskiej Prałatury ks. JohannBleske (ordynariuszpilski akt re­ niespodziewanie powrócił z Niemiec, po rozmowie z kard. Hlondem podpisał bpKal­ ordynariuszdiecezjiwarmińskiej 16 sierpniaw Pelplinie archidiec. wrocławskiej,któraznalazłasięw nowych granicachPolski. W dniu ­ 1września,jurys nanda Piontka zrzeczeniesię,z dniem 12 sierpnia weWrocławiu uzyskał od wikariusza kapitulnego ks. draFerdy W dniu natychterytoriach. z ordynariuszami, którzyposiadalijurysdykcję tej). Rządymieliobjąć1września. im dekrety no Pomorza Zachodniegoi Wolnej Pilskiej. Prałatury W dniu 14 sierpnia wręczył Milika dlaDolnegoŚląskai ks. EdmundaNowic­ ks.diec. warmińskiej, BolesławaK Wronkę dladwóchdiecezji:gdań­ Sapiehą wybrałkan­ mogli sprawowaćjedynieksięża-Polacy. wynikało, że duszpasterstwo na ziemiach przyłączonych do Polski będą czej naDolnymŚląsku. Znałteżpublikacjeprasowe,z których jednoznacznie 1945 r. w sprawie szybkiegoi skutecznego przeprowadzeniaakcjiwysiedleń- kard. Hlond powiadomił Stolicę Apostolską pismem z 28 sierpnia1945 r. kard. Hlondpowiadomił StolicęApostolskąpismemz 28 w dniurysdykcji 15 września podczas wizyty w jego rezydencji w Branicach. O ustanowieniu administracji apostolskichi mianowaniu ad­ Nominacja administratorówapostolskichwymagałaporozumie­ Dekretami z 10 września powierzył jurysdykcję nadczęścią archidiec. wrześniapowierzyłjurysdykcję Dekretami z 10 Adamem z abpem Hlondw porozumieniu Do dnia9sierpniaprymas zygnacji z rządów diecezją,zachowująctytułbiskupa­ zygnacji z rządów warmiń cześnie wysłałpismadoordynariuszaołomunieckiego abpaLeo­ onrada von Preysing w Berlinie kard.Hlond wy­ onrada vonPreysingw Berlinie legata arcybiskupa ołomunieckiego,uzyskałzrzeczeniesięju­ ­minacyjne z datą 15 sierpnia (święto Matki Bożej Wniebowzię- resztowany 9 sierpnia, zrzekł się jurysdykcji 22sierpnia. resztowany 9sierpnia,zrzekłsięjurysdykcji eofila Opatrnego, wikariusza kapitulnego praskiego i doeofila Opatrnego, ks. dydatów naadministratorówapo­ rysdykcji nad tymi terenami i z informacją nadtymiterenamii z informacją rysdykcji misariat Kłodzko) ks. Milikowi. Wykonywanie St skiej i pelplińskiej, ks. T anisław ominka dlaŚląskaOpolskiego,ks. Karola Wilk SDB kiego dlaZiemiLubuskiej, stolskich: ks. Andrzeja eodora Benscha dla eodora Benschadla dykcji nadczęścią ominkowi, a nad słał jedynielist ministratorów ministratorów ler, który skiego. nia się polda polda - 13] przekazałordynariu­ polecono także,abyodpowiedniąinformację oraz okolicz­ nowych administratorów apostolskich jurysdykcji terytorialnego i zasięgu nuncjusza wynikajednak,żein­ przebywającemu w Eichstät. zamierzał jąrównieżprzesłaćnuncjuszowiapos­ kard.HlondazapoznałsięOjciecśw.września z relacją się o zerwaniu konkordatu, prosiłgoo częstsze relacjez Polski włoską w Warszawie, w którym kard. Hlonda,żez radia informując dowiedział września,przesłanymprzezambasadę potwierdził jejodbiórpismemz 20 wanie. SekretarzK Pierwsza relacjakard.Hlondawzbudziław Watykanie zrozu­ 4. uzupełnił w następnympiśmiez 22września1945r. z zaznaczonymi granicaminowychadministracji.Podane w nim informacje kopie dekretównominacyjnychadministratorówapostolskichorazmapę przez ordynariuszyniemieckich,kopię swegolistudokard.Preysinga, sięjurysdykcji czterechdeklaracjio zrzeczeniu Załączył dońoryginały 16] 15] 14] 12] StolicyApos­ apostolskich orazapelowało pomoc skutkach działalnościkard.Hlondai nowo mianowanychad­ ­ SekretariatStanuo tragicz słowachinformował w dramatycznych w Pradze. Audytor ks. Forni nuncjatury Raffaele w imieniu episkopatu Śląska apostolskiej Sekretariat Stanuotrzymałtelegramszyfrowy z nuncjatury że spotkałysięonezezro­ da. Cowięcej,z przygotowywanego pismadonuncjuszaOrsenigowynika, i nie podnosiłzastrzeżeńw stosunku do decyzjipodjętychprzez kard. Hlon- Wolnej Pilskiej Prałatury ks. w Halle Hartzowi

S Do 6 października aniOjciecśw.,Do 6października aniSekretariatStanuniekwestionował Arch. CNEE, Polonia 262 I; zob. notę kancelarii z 22 września i koncepty pisma z 23 i 24 września 1945. Arch. CNEE, Polonia 262 I, nota na piśmie przewodnim i wszystkich załącznikach: „24/9 VSP [Visto nr 17z 5.10.1945(tekst deszyfrowany). generale clero,popolo.Rimaneunica speranzaSantaSede.Forni”. Arch. CNEE,Polonia 262I,cifra totale...... , espropriazione beni Abbazie favore dello Stato Polacco. Con­ Archidiocesi Breslavia,remozione dituttiVescovi, tedeschi,estensione VicariGenerali,parroci Hlond etsuoiamministrato­ Santo Padre]”. „Comunico quantoseguea nomeEpiscopatoSlesia:Primiprovvedimenti CardinaleArcivescovo Arch. CNEE,Polonia 262I,kopia pismaz20.09.1945nrprot.7340/45. dotarło doStolicyApostolskiejok.20września,następnemiesiąc później. Arch. CNEE,Polonia 262I,nrprot.7040/45(załącz.1a) i nrprot.6985/45.Pierwsze pismo tol i Kard ca

. A A ności, w jakich kard.Hlonddokonał ichnominacji.Nuncjuszowi ugust Hlond p ostolska ongregacji doSprawNadzwy­ jak o

organiza wobec ri: radicalepolachiccazionevita ecclesiastica...Slesiaetregime zumieniem i z aprobatą. W dniu 6 października 6października W dniu zumieniem i z aprobatą. ­ Z koncep tor

decyz formacje ograniczonodopodanianazwisk formacje Życia k ji oŚ

cielnego kard tów przygotowywanego pisma do . H . w 15 czajnych K Polsce . tolskiemu Cesare Orsenigo, tolskiemu CesareOrsenigo, londa tolskiej po 12 II wojnie seguenze: disorientamento 14 ościoła abpT Se­ 16 miałe zaintereso- . W odpowiedzi . W odpowiedzi Świa kretariat Stanu ministratorów towej 13 . W dniu 24 ... szowi ardini ardini nych 149

CONFERNZE 127 150

CONFERNZE 127 kretariacie Stanuza­ wymi treść dekretów kard. Hlonda, ponieważ zawarte w nichwymi treść dekretów kard. Hlonda, ponieważ zawarte stwierdzenie ­ roztropniezachowaliw ta Czech i Moraw wyższych ZgromadzeniaSalezjańskiego,ks. Kr relacji, przesłanejdoSekretariatuStanuzapośrednictwem przełożonych z Czech, w tym który czasie przybył do Rzymu. W swej stosunkowo zwięzłej zatwierdzał nigdy ichprzedtemniewidziałi nie T zostały przezniegozaaprobowane,a abp przezordynariuszyniemieckichOjciecśw.się jurysdykcji stwierdził,żenie zrzecze­ sposób,jaktouczyniłkard.Hlond.Odnośniedoformuł w taki papież stwierdził, że Stolica Apostolska nie zwykła deponować ordynariuszy T będąodpowiednieuwagi.Papieżzawarte byłzadowolony, jakzanotował riacie Stanuprzystąpionodoredagowaniapismakard.Hlonda,w którym dopodobnie miałmuzwrócićuwagęnaujemneskutki jegodziałalności przygotować nowepismodokard.Hlonda,w którym Sekretariat Stanupraw- Ojca św., Ojciecśw. W zamian opatrzonyjestdatą11października. polecił pisma do kard. Hlonda, którego koncept przygotowany w myśl wytycznych i ołomunieckiej administratorom apostolskimza­ od kard. Hlon­ nadejścia nowych informacji przezOjcaśw.,12 października niezostałowysłanedoadresataz powodu Przygotowane w dniu 11 października pismodomons.Forni, zaaprobowane wszystkich katoli­ apostolscy wzięli w obronę jak i administratorzy przez adminis­ kojenie StolicyApostol­ kard. Hlondanatomiastmiałobyćskierowanepismowyrażającezaniepo- fundamentalnych prawnaturalnychwszystkichbezwyjątku Do wiernych. powierza administratoromapostolskimtroskę religijnei obronę o sprawy i z zachowaniem Polski, sekretuprzekazałPrymasowi żeStolicaApostolska sierpnia,orazzlecićmons.Forni,z 28 abyustnie,drogąabsolutniepewną miały świadczyć załączone fragmenty relacji kard. Hlonda mie, o czym porządek naobsza­ mons.Forni,Stanu poinformować żekard.Hlondstarałsięzaprowadzić na tentelegramOjciecśw. poleciłSekretariatowi 8października w dniu 20] 19] 18] 17] ardini, z przedstawionego mu projektu. W rozmowie z abp. T z abp. muprojektu.W rozmowie ardini, z przedstawionego W dniu abpT 16października Arch. CNEE,Polonia 262I,nota abp.T Arch. CNEE,Polonia 262I,nota z 14.10.1945. Arch. CNEE,Polonia 262I,nota z 12.10.945. Arch. CNEE,Polonia 262I,nota „ExaudientiaSsmi”8.10.1945. tratorów apostolskichz sugestią, Hlond, abyzarównoprymas 18 . W dniu 14 października zawieszonorównieżwysłanie 14października . W dniu rach przyznanychPolsce- przezkonferencję w Poczda poznano się z pismem ks. Karelar poznano się z pismem skiej rozwojemsytuacjinaterenachzarządzanych St ardiniego z 16.10.1945. ardini poinformował Ojcaśw.,ardini poinformował żew Sekreta- anisław rządu nadczęściamiarchidiecezjipraskiej Wilk SDB jemnicy przedwładzamirządo- da, które dotyczyły powierzenia ardini zauważył,żeonrównież mar informował, że prałaci mar informował, 20 - . Następnegodniaw Se mara, salezjanina ardinim ków nia 19 17 . . Sekretariatu Stanu do kard. Hlonda powstała 27 października 1945r.Sekretariatu Stanudokard.Hlondapowstała27października 22] 23] obciążające kard.Hlondai ks. Milikainformacje nowe, nadeszły z Pragi 22października zmianom redakcyjnym.W dniu czy myśliOjcaśw. Pewnym jestnatomiast,żeprojektuległdaleko idącym przewidywanymi atakami wszystkim ma on służyćdo obrony Stolicy Apostolskiej przedprzyszłymi, do zastanowieniasięi odwołania administrato ­ projekt zanotował,żecelemlistujestnietylko nakłonie­ abpT 23października Polski. W dniu apostolskiego lomatycznych z Watykanem i uniemożliwienie przybycianowegonuncjusza episko­ katolicką oraz, zdaniem i religią z papiestwem ręki sekciarzom w walce „vigore facultatumquasilliSedesApostolicaconcessit”dałobybrońdo 21] o ustanowionych oraz nie zawiesza i nie Apostolskiej, wedługktórejnieodwołujeona or­ sze papieżowi i z tej ra­ szom kapitulnym;nominacjead­ dla diecezjiwakujących, o ile niebyłomo­ została przyznanawładzamianowaniaadministratorówapostolskichtylko nieniach, nieobejmujenominacjiadministratorówapostolskich;prymasowi stwierdził, że: wyrażenie „łaski i dyspense”, w nadzwyczajnych zawarte upraw z tym Stolicy Apostolskiej,wywołujereperkusje pozaPolską. W związku w sobie ważna i delikatna, ale, ponieważ łączy się także z odpowiedzialnością nutum SanctaeSedisabpT i przygotowywano noty,i przygotowywano mające służyćdozredagowanialistuprymasa we Wrocławiu.­ W Sekretar nowanych przezeńadministratorówapos­ mia- napływać doStolicyApostolskiejskarginakard.Hlondai działalność ad Odnośnie dokwestiimianowaniaadministratorówapostolskichad Od połowy października 1945r.Od połowypaździernika z Pragi i z Niemiec zaczęłycorazliczniej ­roko. Następnie abp T „23 ottobre1945AlS. Arch. CNEE,Polonia giunteieri” (nrprot.7364/45). 262I,nota z 23.10.1945:„Informazioni CNEE, Polonia 262I,notana minucie pisma(nrprot.6977/45). ma specialmenteadifenderelaS. Sededaifuturi(ebenprevedibili)attacchi.D. tale argomento-all’Emmo.Ilche potràessereutile,nonsoloperindurloarifletteree a ...riparare, Apostolici] fattedall’EmmoCard. Hlond. Perciò moltochiara-su siècredutobenescrivereinforma mostrano cometedeschie cechi abbianoaccoltomoltomalelenominediAmAplici[Amministratori z załączoną relacjąks. Kr Arch. CNEE,Polonia 262I,Sac.Francesco T patu Czechi Moraw, stosunków mogłobyspowodowaćzerwanie dyp­ Kard . A ugust Hlond 21 . cji, w myśl can.312,tegoprzywilejuniemożna tłumaczyć P. ore20.24X-RestituitedalS. jak mara. o organiza ardini podkreślił stałą zasadę postępo 22 . iacie Stanuanalizowanowszystkiewypowiedzi T rudno stwierdzić, czy były to jego własne myśli, rudno ardini pisał,żejesttosprawanietylko sama tor ministratorów apostolskichsązastrzeżone Życia k omassetti doabp.GiovanniB.Montini,15.10.1945 oŚ ardini przedstawiającOjcuśw. jego cielnego żliwości powierzeniaichwikariu- ­granicza bez ich ich jurysdykcji, tolskich, zwłaszczanaks. Milika P. ore10,30.Leultimenotiziequigiunte w rów apostolskich, lecz przede rów apostolskich,leczprzede Polsce 23 . Osta­ dynariuszy kanonicznie po II wojnie teczna wersjapisma nie kard.Hlonda Świa ­wania Stolicy towej T ardini”. Arch. ... ­ 151 CONFERNZE 127 152 CONFERNZE 127 języka ojczystegow czynnościach religijnych.K nałożonych nań obowiązków, zapewnienia używania zwłaszcza w kwestii Milik nie cieszy się dobrą opinią, po­ to uwagętym,którzyponoszązaodpowiedzial ­ abyzwróciłna do którejmająprawo.W związku poleciłprymasowi, z tym zatroszczy sięo zapewnienie takiejopiekireligijnej i w takiej wiernym for dzieję, żewewszystkichdiecezjacho ludności mieszanej każdyduszpasterz w przyszłości, ażdonowegouregu­ kie akty administratorówapostolskichjuż do­ lecz po­ terenów donich należących niemianowałdwóch nowych administratorów, że kard.Hlondznajdziesa­ z ordynariuszami archidiec.praskieji ołomuniec ­ temat żadnegodokumentu. Polecając kard.Hlondowipod­ W rze­ Stolica Apo­ zawierająwyrażenie,że sięjurysdykcji Ponadto deklaracjeo zrzeczeniu zdawali sobiesprawyz sytuacji, jakazapanowała podwzględemkościelnym. a inni, zaskoczeni wydarzeniamispołeczno-po­ Jeden z ordynariuszy bowiemzostałpostawionywobecfaktudokonanego, zamieszkującyminad wszystkimiwiernymi tereny, któreprzypadłyPolsce. bilizowania, za ich dobrowolną zgodą i z ich pełną aprobatą, opieki religijnej zechciał podjąćrozmowyz zainteresowanymi ordynariuszamiw celu usta- polecił kard. Hlondowi, aby stwierdzając, że ustąpił już nieład i zamęt, konkretnymi przykładami.W kontekście opisanychzarządzeńabpT Obydwa sposoby działania zo­ tego terytorium. religijną wiernym swoje u­ wyposażonego w odpowiednie władze;b)tensambiskup możedelegować mianujetamdelegatalubwikariusza dykcji nadczęściąswegoterytorium, a)biskup, niemożewykonywać- który jurys zarządzenia, a mianowicie: Apostolska nadmianowanieadministratorówapostolskichprzedkładainne mię­ które niezostałyjeszczeuznanew traktatach działańwojennychlub przesunięć granicpaństwowych, że w przypadku wania ordy naciskom rządów, odwołanialubzdymisjono- występującychz żądaniami uprzedniego powiadomienia.Wierna swoimtradycjomsprzeciwiałasiętakże 24] byłniedozniesienia dlaNiemców;żeźlesięwyraża za listpasterski,który Abp T Arch. CNEE,Polonia 262I,T czywistości jednak, jak zauważył, Stolica Apostolska nie wydała na ten czywistości jednak,jakzauważył,StolicaApostolskaniewydałanaten wierzył jeadministratoromwcześniejpowołanym. prawnienia ordynariuszowi innej diecezji, który zapewniopiekęprawnienia ordynariuszowi innejdiecezji,który ardini poinformował teżkard.Hlonda,żeOjciecśw.ardini poinformował sanował wszyst- ­nariuszy diecezjalnych. Po tych wyjaśnieniach abp T stolska zadecydowała o wprowadzeniu zmian tymczasowych. stolska zadecydowałao wprowadzeniu ardini doHlonda27.10.1945(nr prot. 6977/45). tysfakcjonujące rozwiązanie,tymbardziejżedla St anisław lowania tychspraw nieważ nie wypełnia w należyty sposób Wilk SDB konane i te, dokonają których siędza Milika oskarżano m.in. siędza Milikaoskarżanom.in. litycznymi i wojskowymi, nie kiej abpT dzynarodowych, Stolica ność. Byłzdania,żeks. 24 . Wyraził równieżna- ardini był zdania, ardini byłzdania, jęcie rozmów ardini do­ stały poparte stały poparte ardini mie, ­mie, dał, A. Sapiehę kardynałem. Sekretariat Stanu wykorzystał tę okazję i wystąpił A. Sapiehękardynałem.SekretariatStanuwykorzystał tęokazjęi wystąpił 28] 27] 26] i niemiecka wola­ obowiązują podgrzechem;żewobectakichposunięćrząduludnośćczeska delegata, poleciłksiężom, abyogłaszali,że rozporządzeniarządupolskiego niemiecką; że ks. Milik na konferencji dziekanów (12.IX.1945), przez swego zamieszkałychwyłącznie przezludność gijnych takżew miejscowościach K i ks. dekretu nominacyjnegoKapituleMetropolitalnej,jaktouczyniliks. Milik uwagę nafakt,żeadministratorapostolskiks. Nowickinieprzedstawił Polecając podjąćodpowiedniedziałaniaw celu ichwyeliminowania,zwracał i Niemiec kard.HlondaabpT poinformował nadziałalnośćkard.Hlonda rozwój zapatrywań sposóbsygnalizuje wersjipisma,alew pewien znalazło sięw ostatecznej Hlond działał poza udzielonymi mu u domons.Forni zanotowano,żekard. z pismem jekty pism.W związku w karabin maszynowysierżanta w o ludności niemieckiej;żezbytczęstowspominaHitlera,a obejmując rządy 25] doprzygotowywanych wykazównowych Warto tudodać, żew notach Hlondowi, a w zamian przyznanienowychuprawnieńobydwukardynałom odwołanianadzwyczajnychuprawnień udzielonychkard. z propozycją dawał dozrozumienia,żew ichtreścinależyszukać powodówodmowy nieotrzymałdotądżadnegojegopisma,tymsamymjakgdyby że prymas wytworzyła pozostających się na terytoriach pod ich zarządem. Wspominając, wyjaśnił kard. Hlondowi, że powodem tego jest delikatna sytuacja, jaka odmówił jednakjejspeł­ apostolskich. Prośba dotarła do Watykanu dopiero 22 marca 1946 r. Ojciec św. o podniesienie administratorówapostolskich dogod­ 29] korespondencji, aleniezwykleużytecznepodtymwzględemsąnotyi pro- Kłodzku przybyłtamw towarzystwie polskieji uzbrojonego oficeraarmii ­ napływającychdoStolicyApostolskiejz Czecho O skargach W dniu 12 grudnia 1945r. 12grudnia kard.HlondpoprosiłStolicęA­ W dniu Na konsystorzu w dniu18lutego1946r. papieżPius XIImianowałabp. Stanowisko StolicyApostolskiejmożnaprześledzićnaprzy­ Arch. CNEE,Polonia 262I,Hlond doT Arch. CNEE,Polonia 262I,pismo z 17.12.1945(nrprot.8358/45). z 3.11.1945 (nrprot.7240/45). Arch. CNEE,Polonia por. 262I,notaz 25.10.1945; pismodoSekretariatuStanumons.Forni Arch. CNEE,Polonia 262I,notaz23.10.1945. Ssmi: Nonexpedire”;T Arch. CNEE,Polonia 262II,nota z 5.02.1946. omi­ Kard nek; że język niemiecki jest eliminowany z kultu i praktyk reli­ i praktyk nek; żejęzykniemieckijesteliminowanyz kultu . A ugust Hlond łaby raczejdostaćsiępodokupację rosyjską ardini doHlonda28.03.1946. jak o nienia. Sekretarzstanuw piśmie z 28 tegożmiesiąca organiza tor ardiniego 12.12.1945;notaT 25 Życia . k oŚ cielnego ­prawnieniami. T ardini lis­ w Polsce 26 . po tem z 17 1945r. grudnia ardiniego: „26-3-1946.Exaud. ności protonotariuszy ności protonotariuszy II wojnie o stwierdzenie nie Świa 27 towej kładzie całej . postolską ... słowacji 28 29 . . 153 CONFERNZE 127 154

CONFERNZE 127 33] 32] 31] 30] Pontificio”. w „Annuario to byćpocząteknowejorganizacji.Odtegoczasu zamieszczanoks. Wronkę władzamiprzysługującymi biskupowi rezydencjalnemu.Miał z wszystkimi nutum SanctaeSedisadministracjędiec.gdańskiejks. AndrzejowiWronce z duchownymi niemieckimi opieką duszpasterskąkatolików niemiec­ aby księża polscy na Dolnym Śląsku i w Hrab Apostolska nie może wszystkiego obiektywnie osądzić. Z odkard.Hlonda,copowoduje,żeStolica się równieżnabrakinformacji że wyka­ ­ i katechiza w liturgii jęz. niemieckiego wysiedlenia księży w używaniu niemieckich; trudności dóbrkościelnychnie ustają.Dotyczyłyonegłówniezaboru i klasztorów; i ołomuniec­kiej praskiej dowości. Specjalni delegaci mieli być mianowani także dla części archidiec. mianowali wikariuszageneralnegoalbode­ niemieckich i czechosłowackichzarządzić,abyadminis­ uspokojenia ka­ piśmiepoleciłkard.Hlondowiw celu W osobnym będąobejmowałyichkompetencjeuzgodnić międzysobą,któreterytoria upraw­ i szerokie Sapieżeliczne św. jemui kard. odwołałspecialissimefacoltài przyznał nowe uprawnieniaw myślsugestiiabp.T KilkadnipóźniejOjciecśw.być poczytanezagermanofilstwo. zaaprobował osobnychad­ Apostolską, a mianowanie na zdanieabp.Sapiehystwierdził,żeekstremiści podejmąwalkę zeStolicą kompetencji kardynałówpolskichniewydałomusięsłuszne.Powołując się po­ Ojcu św. podkreśliłwagęodwołanianadzwyczajnychuprawnień, W nocie abp Po licznych dyskusjach i rozważaniach i skomplikowana tatora apostolskiego.Sytuacjabyłanaprawdętrudna doPolski poniemieckie.Więcej,terytoria myślanonaweto wysłaniu wizy facul­tates zdecydowanie wyłączono spod kompetencji o­ nieważ Hlondichnadużył.Wyłączenie niemieckichspod terytoriów Kilka miesięcy później abp Listem z 4 marca 1946 r. abp Arch. CNEE,Polonia 262II,pismo z 18.07.1946(nrprot.5357/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,pismo z4.03.1946(nrprot.1629/45). (nr prot.1627/46). Pismo to zabrał wracający do Polski kard. Sapieha. Arch. CNEE, Polonia 262 II, nota na minucie z 10.02.1946. Sam T ardini określiłją„Chepasticcio!Dionelamandifurbo!”Arch.CNEE, Polonia 262II,nota zują onizamałezainteresowaniekatolikaminiemieckimi.Skarżył nienia zawarte w załączniku dopisma.Obydwajpowinni w załączniku nienia zawarte cji. Odnośnie do ks. Milika i księży polskich uważał, cji. Odnośnie do ks. Milika i księży 32 . 33 . W dniu 7maja1946r. Ojciecśw. powierzyład T ardini pisał, że prośby i skargi z tych regionów St T ardini po­ anisław Wilk SDB ministratorów dlaNiemców, może ardiniego. wiadomił kard. Hlonda, że Ojciec kich i zgodnie współpracowali kich i zgodnie legata dla wiernych innejnaro- legata dlawiernych T ardini przedłożył te kwestie ­stwie K tratorzy apostolscy bydwu kardynałów bydwu kardynałów łodzkim otaczali alecał również, tolików 30 31 - . . 37] 36] 35] w Sekretariacie Stanuuznano,żetakanominacja byłabyczymświęcejaniżeli przez­naczy pracować weWroc­ Marlewskiego z Poznania. Stwier­ jako kandydata na administratora apostolskiego we Wrocławiu ks. Franciszka gnięcia StolicyApostolskiej Stanu pismemz 15 1946r. grudnia zakomunikował kard.Hlondowirozstrzy nięcie ks. Milika,administratoraapostolskiego weWrocławiu katolików niemieckich.Jedynązmianę,którą sugerowałOjciecśw. byłousu- polecił, abyotoczyliopiekąduszpas­ przeprowadzenie nowejorganizacjidlatychtere­ stolskich i te którepodejmąw przyszłości doczasu,kiedy będziemożliwe Stanu. Sanował wszystkie dotychczasowe działania administratorów apo- że nie należy wpro Przedstawił teżówczesnąsytuacjęw Polsce. W konsekwencji Ojciecśw. uznał, nadzwyczajnychuprawnień. żepopełniłbłądw interpretacji i przyznał, wagę przeprowadzonych przed wyjazdem z Rzymu rozmów z abp. okoliczności towarzyszące utworzeniu administracji apostolskich. Podkreślił u Ojca św. oraz w relacji 38] 34] Paweł Poloniae VIbullą Episcoporum coetusz 28 1972r. czerwca ustanowił nie zostałozniweczone.Nafundamentachprzezeń zbudowanychpapież ze strony niemieckiej dzieło kard. Hlonda władz polskich i oskarżeniom dziły nietylko K przeznichstanowisk,szkoadministratorów apostolskichz zajmowanych - nie wykazały polskie władze państwowe, które usuwając w styczniu 1951 r. alebezprzy­ rządców mianem„administratorzy”, apostolskich nieuległazmianie.StolicaApostolskanatomiastokreślałaich postę­powania Milikowi udzieliłodpowiednichradi wskazówek odnośniedojegodalszego szono decyzjęo zmianie admi­ uznanie administracjiapostolskiejprzezStolicęApostolską.Dlategozawie- sanowaniem aktów administratorów apostolskich; stanowiłaby oficjalne

W listopadzie 1946 r.W listopadzie do Rzymu przybył kard. Hlond. Podczas audiencji Mądrości i zrozumienia papieżaPiusa XIIwobecadministracjiapostolskich Arch. CNEE,Polonia 262II,pismo SekretariatuStanudokard.Hlondaz 23.12.1946 (n.prot.9388/46). Arch. CNEE,Polonia cinqueAmministrazioniApostolichecreateinPolonia 262II,Le nell’agosto Arch. CNEE,Polonia 262II,pismo z18.12.1946(nrprot.9388/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,minuta pismaz 15.12.1946(nrprot.9110/46). Arch. CNEE,Polonia 262II,nota T 1945. Kard . A 37 ugust Hlond . K 38 siądz Marlewskinieotrzymałjednaknominacji,ponie­ . Dośmiercikard.Hlondasytuacjaprawnaadministracji ościołowi, aletakżepolskiejracjistanu.Wbrewdziałaniom ­wadzać zmian sugerowanych wcześniej przez Sekretariat ławiu, jeśli Stolica Apostolska go zaakceptuje i tam go ławiu, jeśliStolicaApostolskagozaakceptujei tam jak o 34 organiza złożonej w Sekretariacie Stanu, wyjaśnił wszystkie 36 ardiniego z 6.12.1946 „Ex aud. SS.mi” (nrprot.9110/46). ardiniego z6.12.1946„Exaud.SS.mi” . KardynałHlondnatych­ tor nistratora, zalecająckard.Hlondowi,abyks. dził, żejestondodyspozycjii może dobrze Życia terską wszystkich wiernych, a zwłaszczaterską wszystkichwiernych, k oŚ cielnego w Polsce nów. Administratoromzaś miotnika „apostolscy”. po II wojnie miast zaproponował Świa 35 towej . Sekretariat T ... ardinim ardinim waż - 155 CONFERNZE 127 156

CONFERNZE 127 choroba i śmierć w dniu 22 października 1948r.choroba i śmierćw dniu22października Spraw Duszpaster­ K W kilku dekanatachprzeprowadziłwizytacjepasterskie.W kurii ustanowił archikatedręwarszawską. położył kamieńwęgielnypodwznoszonąz ruin do odbudowyzniszczonychkościołów Warszawy. W dniu 1947 r. 27czerwca Jednym z pierwszych jego przedsięwzięć Prymasowskiej było powołanie Rady warszawskiej, a następnegodo prokatedry dnia objął rządy w archidiecezji. WniebowstąpieniaPańskiego (30.V.1946)i w uroczystość dokonał ingresu Polprymas ­ z archidiecezją warszaw­ i poznańską. Archidiecezjagnieź­ wieszona jańskim, któregoźródłemjestEwange­ chrześci- życiapolskiegow duchu tej dziejowejchwilijest„ugruntowanie i oddanie sięNajświętszemuSercuJezusowemu.Uważałbowiem,żenakazem poświęcenie narodu Niepokalanemu na Jasnej Sercu Górze Maryi (8.IX.1946) suges­ poziomu swego życia moralnego. zatroszczyli się o podniesienie wania organizacji i instytucji kościelnych, szczerze ale też pragnął, aby wierni zadała K pasterskiej kard.Hlondpragnąłpomócgoićrany, którenawałnicawojenna dziejachK w powojennych ­ pewnościązaliczyćdojednejz najważniej kard. Hlondanależyz cała stałą organizacjękościelną naziemiachzachodnichi północnych. Decyzję omisję doSprawKano­ W 1946 r. namocydekretówStolicyApostolskiejz 4 i 30 marcazostałaza- tii przeprowadzono w całym krajudwutygodniowemisjeparafialne, tii przeprowadzonow całym ościołowi. Zachęcałdoodbudowyżyciakościelnego, doreaktywo- unia personalna między archidiecezjami gnieźnieńską pro hacvice unia personalna między archidiecezjami gnieźnieńską ski. W dniu 6kwietniazrzekłsięrządównad archidiec.poznańską skich. Jego gorliwą działalność pasterską przerwała nagła nagła skich. Jegogorliwądziałalnośćpasterskąprzerwała ską, a ich ordynariuszemzostałkard.August Hlond, nizacyjnych i powołał K nizacyjnych i powołał ościoła katolickiego w Polsce. W działalności W działalności ościoła katolickiegow Polsce. St nieńska została połączona unią personalną nieńska zostałapołączonauniąpersonalną anisław Wilk SDB lia, a wykładniąnaukaK olegium K onsultorów do ościoła”. jego Z jego szych Primate, andevendisapprovalofhisactionscanbeseenintheVatican’s todistanceitselffromthedecisionsof Czech Churches,a willingness and the courseoftime,infaceprotestsstemmingfromGerman actions wereoriginallyacceptedandrespectedbytheHolySee.Onlywith powersgrantedtohim,despiteanyambiguityinthem.His extraordinary and Potsdam. ItisassumedthatthePolish Primateproperlyinterpretedthe of thedecisionsAllies,whichweremadeatconferencesYalta which Poland founditself(and,consequently, thePolish Church)asa result activities ofthePolish Primatetaken inthefaceofnewsituation Pope Pius XIIon8 papalpowersgrantedtoPoland’sThe issueofextraordinary Primateby them wereirreversible. areastoPoland German from eastern andthedisplacementofGermans taken by the United States, Great Britain, and the Soviet Union to grant the ThePrimateunderstoodwellthatthedecisions territories. German former rapid provision of pastoral care for the immigrant Polish population in the and the equally from the desire for rapidrestoration of Churchstructures in anywaythefactthatprocedureadoptedbyHlondstemmedprimarily toPoland,lands transferred adoptedintheirbehaviour. Thisdoesnotalter Primate, followedbythePolish German priestswhocametotheformer position. Thiscriticism,however, primarilythemethods concerned in thearchivesofVatican makes lightthe itpossibletoshowina new far beyondthePolish analysisofthedocumentsstored borders.A careful oftheChurchanditssignificancegoes problems inthepostwarhistory of Kard ecclesial . A Cardinal ugust Hlond th July, 1945isoneofthetoughestandmostcomplex jak A o life organiza ugust Hlond in tor Poland Summary Życia k oŚ cielnego as af w an ter Polsce organizer World po II wojnie Świa W towej ar

II ... 157

CONFERNZE 127 158

CONFERNZE 127 N Neisse; il nuovo stato tedesco, nato dopo la seconda guerra, lacosiddetta Neisse; ilnuovostatotedesco,natodopolaseconda guerra, dell’Odere del a est orientale”sidefinivaancorailterritorio “Germania incognita. Quandofrequentavolascuolae l’università, conl’espressione deitedeschidioggiunaterra rimangonoperlamaggiorparte Germania, un tempo alla dell’Est, inclusi quelli appartenuti fa sì che tutti i territori molto parlatodel“miracolo diBerlino”,mararamentesièrammentato il siè del 20°anniversariodellacadutamurodi Berlino: inGermania dimolti tedeschi, palesatasi recentemente, trada l’altro, parte in occasione a che hacertamente Germania vedere con la mancanza di coscienza storica polacca”. L’atteggiamento dellapopolazionein attualediunagranparte sottoamministrazione geografia venivaancoradefinitocome“Germania quellodellaPolonia e non DDR, occidentale,cheinvecenelmiolibrodi dell’ex dell’Estsiintendeilterritorio Quando oggisiparladiGermania “DDR”, Centrale). era invece chiamato “Mitteldeutschland” (Germania 1. e Varsavia. Polonia e il Papa polacco,ilcoraggio deipolacchie i “miracoli” diDanzica di gran lunga che ebbero piùruolo, importante, nella lotta al comunismo la , e ciò vale ancoral’anticomottolatinoslavica non leguntur, e ciò cattolici –nonneconosceneppureilnome.InEuropacentrale H on lon

e sist d , perché la maggior parte deitedeschi–compresiquelli , perchélamaggiorparte e

ad

o gg i

un ’ opinion e “ t ede s ca ” ” sull a

fi g ur a

de l

ca r d in a l e

Stanisław 2] riguardanti la mia patria, dalla quale fui espulso dalle autorità cecoslovacche riguardanti lamiapatria,dallaqualefuiespulsodalleautoritàcecoslovacche nato nel1944inMoraviae ho ricevutodai miei genitorimolteinformazioni conuntrattatodipace.Sono confiniorientalivenisseroconfermati i suoi che tedeschidel31dicembre1937e attese nobbe comeproprii confini La RepubblicaFederale T 2. riferiscono alleoperediScholz da fonti salesianeo si provengonoingran parte lingua tedesca,i quali diun’accuratabibliografia,presentainvecesolopochititoliin corredato sul cardinaleapparsoinBiographisch-BibliographischenKirchenlexikon sono diventatioggettodidiscussionefragliesulicattolici.L’eccellente articolo lui svolta nei confronti degli ordinari tedeschi al di là dell’Oder e del Neisse alla pubblicazionedeisaggidiFranz Scholz tedeschidagli ex dell’Est territori il nome di Hlond è poco noto. Solo grazie liche diesuli,possotestimoniarecheanchefragliesulicattoliciprovenienti contatti conmolticattolicie con delleorganizzazionicatto- lamaggiorparte colpito inprimapersona,poichéiostessosonounespulso,e avendo tenuto 1] (Katholischer colConsiglio CattolicodeiProfughiinGermania i contatti esuli chemisonofattosullabasedelleesperienze accumulateattraverso condividere convoil’opinionesull’immaginedel cardinale Hlondvistodagli Neisse.Vorrei aldilàdell’Odere del ospiti, ordinaritedeschideiterritori vi erano, tra gli esuli provenienti dall’Est per tenere conferenze, e spesso provenienti dafamigliediesuli.Ogniannosiriunivanolìanchei sacerdoti alla sospensionedel seminarionel 1977,studiavano inmaggioranza giovani centro-orientale, nonostanteglistudidistoriadellaChiesa.A studiato teologiaa orientale.Senonavessi nulla dellaSlesia,PomeraniaPrussia e della bestiame;nonsapevoinvece nel 1946e che lasciaiviaggiandosuuncarro 3] Franz f. Stanisław Cfr. pp. 19–21. Gründerpersönlichkeit desDon-Bosco-Werkes , “SalesianischeNachrichten”,n.4/1998, inÖsterreich und Vertreibung. KritischeBemerkungeneinesZeitzeugen,Frankfurt a/M.1995. ostdeutschen Diözesen. Tatsachen. Anfragen Hintergründe. Berlin 1995,pp.28–37;Stanisław historischer Vergleich desInstitutes für vergleichendeKirche-Forschung”, Staat- , “Schriftenreihe H. 2, Der Weg 1945bis1948/49 ein derkatholischenKircheinverschiedenenrealsozialistischen Ländern Permettetemi quindiunapiccoladivagazionepersonale:essendostato S ch Z olz imniak , W Zwischen StaatsräsonundEvangelium. Kardinal Hlond unddie Tragödie der ilk , in:Biographisch-BibliographischesKirchenlexikonwww.bautz.de/bbkl. , Der Vatikan, dieRegierung unddieKircheinPolen in denJahren1945–1948,in: önigstein, non avrei saputo nulla della Chiesa dell’Europa Königstein, nonavreisaputonulladellaChiesadell’Europa Il cardinale edesca, sindallasuafondazionenel1949,rico- Z i m ni AUGUST a k , 3 Vor 50JahrenstarbAugustynKardinal Hlond(1881–1948), . Hlond visto 1 dalla ilcardinaleHlonde l’attività da . Frankfurt a/M. 1988; Id., Kollektivschuld Germania

önigstein, fino Königstein, fino 2 , 159

CONFERNZE 127 160

CONFERNZE 127 Pontificio” alcunemodifiche.Neldicembredel 1956il venneroapportate più internazionale. Fino nell’“Annuario”più internazionale. al1957 Breslauerastatariportata deivescovi, assunseuncarattere aveva indicatoinitalianopurei nomi delle diocesi,percuil’“Annuario momento Pontificio”, chefinoa quel diquestiordinari.All’epocamutòinoltreladenominazione anche i nomi vescovi ausiliaripolacchi;pocodopo,nel1958,l’“Annuario Pontificio” indicava cardinale Wyszyński, munitodiprocuradel Vaticano, avevanominatoalcuni esuli attraversocircolari,circolicattolici,pellegrinaggi e incontri dialtrotipo. sostituiti daprelati.Questiultimisioccuparono dellapastoraletrai fedeli anche glianzianivicarigeneralidiGlatz/Kłodzko furono e Branitz/Branice Breslavia, Varmia e Schneidemühl/Piła, furonosostituitidavicaricapitolari; morironogliordinariesulidi da Hlondnel1945.QuandoinGermania mentre non erano affattomenzionatigliamministratori polacchinominati voce dellearcidiocesidiPragae Olomoucmentre alcuneparti nella Slesiaprussiana. delladiocesidiBreslaviasitrovavanoinAustria,parti e poi inCecoslovacchia, la diocesidiKatowice,cuiHlondfuilprimovescovo.Fino al1918alcune Polonia,e la dell’Alta Slesia, assegnata alla Polonia, nella parte venne istituita mondiale.SoltantoinseguitoalconcordatotralaSantaSede prima guerra cento, i confini della diocesani inSlesia erano rimasti immutati fino altermine diSlesiatral’Austriadi pace.DopoleGuerre e la nellametàdelSette- Prussia che assai di rado il Vaticano creava nuovi confini diocesani in assenza di trattati dal 1946 rammentano con nostalgia a partire la situazione del 1945. Era noto Le pubblicazioni ecclesiastiche sugli esuli che iniziano ad essere stampate 3. Steinbach, colvescovodegliesuli,GerhardPieschl, e conalcunivisitatori. fa hoinoltreavutooccasionediparlarequestoargomentoancheconErika Vertriebenenseelsorge derDeutschenBischofskonferenz).Nonmoltotempo Pastorale pergliEsulidellaConferenzaEpiscopaleT Vertriebenenorganisationen), e come diLavorodella membrodelGruppo katholischer Organizzazioni CattolichedegliEsuli(Arbeitsgemeinschaft membri laici–inqualitàdidelegatodell’AKVO, laComunitàdiLavorodelle Flüchtlingsrat inDeutschland), nel quale entrai – come uno dei due polacca. Efuallorachesi iniziòa tener contoanchedella nuovasituazione “Breslavia, Breslau,Wratislavia” –nonancora,tuttavia,ladenominazione anchei nomi col solonomeBreslavia; inseguito,invece,comparvero La situazionemutòperlaprimavoltanel1958, quandoall’“Annuario mondiale,nell’“AnnuarioDopo lasecondaguerra Pontificio”, sottola risultavaancoralaprovinciaecclesiasticadiBreslavia, Germania Rudolf Grulich Arbeitsgruppe edesca (Arbeitsgruppe parte del Reich tedesco) furono sostituiti in Germania da visitatori apostolici davisitatoriapostolici delReichtedesco)furonosostituitiinGermania parte Breslavia, Varmia, Schneidemühle di Danzica(cheperònel1937nonfaceva polacche regolari.Neconseguìchei vicari capitolari tedeschidellediocesidi tedeschiinPoloniale diocesinegliexterritori e creò provinceecclesiastiche damentali per l’Ostpolitik adottata dal cancelliere Willy Brandt, mise in ordine delcosiddetto“T Sede, dopolafirma Un veroshockcolpìgliespulsicattolicitedeschinel1972,quandolaSanta 4. che l’atteggiamentodelVaticano noneraaffattomutato. canonico nonfosseroincardinati.Lastampacattolicadel1958sottolineò funzioni svoltenellediocesitedesche,benchédalpuntodivistadeldiritto dalle diocesi di Breslavia, Varmia eranocitatisoloperle e Schneidemühl tedeschiesuli I sacerdoti dipagina(vedip.167e ss.). in unanotaa pie’ di quei cattolici” (Jop, Wilczyński, “Wrocław, Polska”, sitrovavanoi nomidiGörlitz, di unadiocesi:così,peresempio,allavoceBreslavia,oltreall’indicazione demografico-politica; perquestomotivovenneroaggiuntii diversi indirizzi 4]  i loronomiconrelativititoli: seguito sonoriportati sitrovòdivoltainun“vescovo degli esuli”.Di pastorale particolare sopradiocesano” della pastoralenellediocesie a livello perl’areadiinfluenza dalla finedellaguerra “sin episcopale, ilcardinaleLehmann,dichiaròchelapastoralenefacevaparte conferenza episcopaletedesca.T secondo laqualei visitatori apostolicie canonici della nonfacevanopiùparte immutata fino al nuovo ordinamento della pastorale degli espulsi nel 1999, conferenza episcopaletedescasenzadirittodivoto.Lalorosituazionerimase furono inveceassegnativisitatoricanonici.Questiprelatieranomembridella che si occuparono della pastorale dei fedeli esuli. Alle regioni di Glatz e Branitz Kirche undHeimat.Diekatholische Vertriebenen- inDeutschland, undAussiedlerseelsorge Arbeitshilfe derDeutschenBischofskonferenz 142,Bonn29Januar1999. I quattro prelaticondignitàvescovile“i quali presiedonoallacuraspirituale 1947 1947 1946 per lapastoraledegliesuli; Vescovo Ferdinand Dirichs(Limburgo),Delegatopontificio questione profughi; Cardinale JosefFrings (Colonia),AltoProtettoredituttala Vescovo MaximilianKaller(Varmia); Il cardinale AUGUST uttavia, il presidente della suddetta conferenza uttavia, ilpresidentedellasuddettaconferenza K Hlond ominek, Pluta) vengono nominati solo rattato diVarsavia”, unodeitrattatifon- visto dalla Germania fondamentali competenze fondamentali competenze esky T

4 . A capo di questa diquesta . A capo ešin e Opole. 161 CONFERNZE 127 162

CONFERNZE 127 6] 5]  i quali avevanosempredovutodifendersidaunpuntodivistatantopolitico e all’Associazione deiCattolicidellaConteadiGlatz all’Associazione deiCattolicidellaPrelaturaT Hedwig, allaFamiglia diVarmia, deicattolicidiDanzica, all’OperaAdalbertus con i lorovicinidell’Est Chiesa perseguitata dal comunismo e contribuirono decisamente all’intesa loro vecchiapatriainsegnodiriconciliazione,dimostraronosolidarietàalla della cattolici tedeschiteserounamanoaipopolicheabitavanoneiterritori anticristiano anche quello di “pena collettiva” dichiarato contrario al concetto di “colpa collettiva”, considerando pertanto patria. Siappellarono a quanto nel 1945dapapaPio affermato XII,chesiera divendettao ritorsione,forma manonrinunciaronomai aldirittoallapropria cardinale Hlond. allabeatificazionedel ecclesiastici degliesulisiopponganoa tutt’oggi sono indispensabilipercomprendereperchéproprioi rappresentanti 1945, perserolapropriapatriae che inseguitosistabilironoGermania, Queste indicazioni,relativeallastoriadeicattolicitedeschiche,a partire dal 5. 7]  Eberhard dei congressiKircheinNota Königsteinneglianni1952–1995. der katholischenVertriebenen-Organisationen vonFranz, Lorenz religiösen, geistigen und kulturellen Ringen. Herausgegeben der Arbeitsgemeinschaft im Auftrag Kirche undHeimat,cfr. nota4. nausschuß (Hannover)undvom KatholischenFlüchtlingsratinDeutschland,Würzburg1964; . Heimatpflege derdeutschenOstvertriebenen Heiligen Vaters von OskarGolombek,Köln1952 Papst Pius XII.zumProblemderVertreibung. EineSammlungvonWorten undWeisungen des Schicksal Vertreibung. ausdemGlauben.DokumenteundSellbstzeugnissevom Aufbruch Mi riferiscosoprattuttoall’AssociazioneEichendorff-Gilde, all’Opera 2009 1963 1957 1953 1948 Dal 1950gliesuliditutteleconfessioniripudiarono,chiaramente,ogni S chwa Vescovo ausiliariodr. ReinhardHauke (Erfurt). profughi, degliesulie degliespulsi; Conferenza episcopaletedescaperlapastoralecattolicadei Vescovo ausiliarioGerhardPieschl (Limburgo),Delegatodella pastorale degliesulie deiprofughi; Vescovo HeinrichMariaJanssen(Hildesheim), Delegatoperla Vescovo dr. JuliusDöpfner(Würzburg); pastorale degliesuli; Prelato nulliusFranz (Schneidemühl),Delegatoperla Hartz rz , Gustav B r a un 6 . , Christliches Heimaterbe.Beiträge derKonfessionenzurKultur- und Rudolf Grulich Herausgegeben vomEvangelischen Ostkirche- 2 . 5 erritoriale diSchneidemühl erritoriale . A partire dal 1947 gli esuli . A partire 7 . Ilnumerodegliesuli, Köln 1980. Cfr. anche gli atti a Breslavia, godevadigrandestimacomesacerdote,eraunapprezzato a Breslavia, 1° settembre del1998a Groß-Umstadt, Nato nellevicinanzediDarmstadt. cuihograndestima,sièspentoil che hoconosciutodipersonae di compiuto100anni.Ilsacerdotee teologo cattolico, bre del2009avrrebbe i suoi fedelinelmomentodimaggiorebisogno”. polacco che,incurantedeipropridoveri,hacodardamenteabbandonato polacchi”o “delindicativa, quandosiparladi“pressionegruppi primate Freiheit”settimanale didestra“Junge Berlino delgesuitaslesiano,LotharGroppe,apparsasul nonché lasuadifesadaparte contro Scholze pubblicato sulsettimanaletedesco“RheinischerMerkur” Cito soltantoilcontributodelrelatoregeneralepadreEsser, indirizzato persona delcardinalesonoassaivivetantotragliesulichei non-esuli. sulla degli esuli. In tale contesto si nota che le controversie giornalistiche l’immagine negativa del cardinale che fino ad oggi caratterizza la stampa librisuHlond,a creare È statoilteologomoraleFranz Scholz,coni suoi 6. numero deivisitatoriperi cattolici tedeschidell’Estpassòdadiecia sette. quanto ecclesiastico,siridussenotevolmente;diconseguenza,nel2010,il 10] 9] 8] quanto è profonda la notte?],descriveiltragicoperiodosuccessivoallafine in secondaedizioneconiltitoloWächter, wietiefdieNacht? [Guardiano, Nel suoGörlitzerTagebuch 1945/6[DiariodiGörlitz1945/46] polacchi,francesi e belgi. dove sioccupòanchedeiprigionieridiguerra (Zgorzelec), a Görlitz Dal1940fuparroco stagionali inSlesiae Sassonia. e dei numerosilavoratori cattolica polaccapressolachiesadiSanMartino inqualitàdipastore,si occupòanchedellapiccolacomunità A Breslavia, dell’arcidiocesi di Breslavia, che all’epoca era la più grande diocesi del mondo. 1934fuordinatosacerdote e nel e a Lublino, imparò ilpolaccoa Cracovia Durantelevacanze e a Friburgo. diCaritasa Breslavia teologia e scienza dell’Est neldopoguerra. tedeschi testimonedelsuotempo,storicodeiterritori come incorruttibile contemporaneo: era noto sia come autore di alcuni volumi di teologia, che teologo morale,unfilosofodieticacristiana,maanchegrandestorico

Rudolf Chi eraFranz Scholz,questosacerdote cattolicodellaSlesia?Il12 dicem- Franz Scholzfrequentòilliceo SanMattianellasuacittànatalee studiò Lothar , “Junge Freiheit”,, “Junge 20giugno1997. der Seelsorger Akten fehlennochinRom 23maggio1997,p.27. , “RheinischerMerkur”, Ambrose G G ropp ruli E ss e ch e r , , , Katholische Kirche.Streitumdie Seligsprechung von Kardinal Hlond.Vertreibung August Hlond.Seligsprechung oder nicht?DiePerson istumstritten. desErzbischofs Dr. Franz undWerk Scholz:Leben , in: Franz Il cardinale AUGUST Hlond visto dalla Germania 9 S . Già la scelta delle parole è . Giàlasceltadelleparoleè ch olz , Kollektivschuld, pp.249–251.

10 , pubblicato , pubblicato 8 , 163

CONFERNZE 127 164

CONFERNZE 127 7. 14] Franz 11] cacciata dioltreottomilioniuominiinnocenti da queiterritori tedeschidell’Este alla ca, avessecontribuitoallapuliziaetnicaneiterritori dimostrava comenel1945ilcardinaleHlond,conl’aiutodellaChiesapolac- Staatsraison undEvangelium Nel 1988–pocoprimadellasvoltapoliticafupubblicatoilsuoZwischen e i retroscena dell’Est. dellatragediaecclesiasticadellediocesiGermania singoli,Scholzèautoredidueoperefondamentalisuifatti e scritti articoli piùdicento Oltre chediun’operateologiamoraleinpiùvolumie di e a Prelato Pontificio nel1995.Dal1991fucittadinoonorariodiGörlitz Santa Sedereseonoreaisuoimeriticonlenominea Monsignore nel1966 nellapastorale.La Augsburg. Unavoltainpensionecontinuò a lavorare e,dal1972,professorepressol’Universitàdi di teologiamoralea Fulda Görlitz. Inseguito fudocente presso l’Accademia diKönigstein, professore tedescadell’arcidiocesidiBreslavianeipressi esuli nellarestanteparte degli coi suoiconnazionali.DivennepoidirettoredellaCaritase pastore polacco. Per questomotivoscelsel’emigrazione,dimostrandosisolidale nella qualeilcleropolaccosimostròa volte piùzelantedellostessogoverno altrimenti unirealcleropolacconellosforzodicacciarei tedeschi –attività orientaledellacittàdivisadiGörlitz,temendodoversi polacco nellaparte di restare come cittadino Scholz, per motivi di coscienza, rifiutò l’offerta deicittadinipolacchicalpestatidaitedeschi”. lavoro sacerdotalealservizio di guerra” comepurenelperiodo popolo polacconelperiodoprecedentelaguerra di Görlitz-Est, allora occupata dai polacchi, gli attestava “la vicinanza al e ladella guerra negazionedeidirittiaitedeschi.Lanuovaamministrazione 13]  Id., 12]

I redattori ritengono doveroso segnalare due osservazioni di cui la prima si riferisce al numero dei dicuilaprimasiriferiscealnumerodei I redattoriritengonodoverososegnalaredueosservazioni situati all’estdallalineaOder-Neiss vivesseroitedeschi“innocenti”,quindisembra disuggerire i tedeschi “innocenti” lasciandoquelli“colpevoli”.Per ritienecheneiterritori secondo,seGrulich stato diconfusione:perprimo, si potrebbeinterpretarecheleautoritàpolaccheespatriarono annessi allaPolonia.di tedeschi “innocenti” dai territori In questo modo si crea un complesso scrivedell’espatrio del1945causandonumerosevittime.Grulich luogo duranteilrigidoinverno Rossa.Ilprimoesodoforzatodeitedeschiebbe dall’estdell’Armata tedesche difronteall’arrivo alla Polonia. I rimanenti tre milioni lasciarono o erano queste terre costretti a lasciarle dalle autorità assegnati a Potsdam abitavano i territori tedeschi che prima dell’inizio della guerra dei 8 milioni dall’estate1945i trasferimenti forzatidicirca5 milioni le autoritàpolaccheeseguirono,a partire ammessiallaPoloniatedeschi espatriatidaiterritori elasecondariguardaloro“innocenza”.Infatti, Zwischen StaatsraisonunEvangelium,cfr. nota1. Kollektivschuld..., op.cit.,p.249. S cholz 11 . Questa vicinanza era dimostrata “dal sacrificio e dal nobile . Questavicinanzaeradimostrata“dalsacrificioe dal , Wächter, wietiefdieNacht?GörlitzerTagebuch 1946,Eltville1986 13 [T Rudolf ra ragiondiStatoe Vangelo], incuiScholz Grulich 2 , Berlin1993 14 . La forza . Laforza 12 3 . . 15]  scambio epistolare antecedente l’interrogazione davanti alla commissione, davantiallacommissione, scambio epistolareantecedentel’interrogazione alla beatificazione?] Augustyn Hlond,PrimatediPolonia il22.10.1948)comecandidato (morto als KandidateinerSeligsprechung?[Sipuòraccomandareilcardinale Kardinal AugustynHlond,Primasvon Polen (gestorben22.10.1948) Hlond]conilsottotitolo:Empfiehltsich [Ilquaderno Das Hlondheft in vista del processo di beatificazione di Hlond; in seguitofu pubblicato e Schneidemühl e anchei vicarigeneralidiGlatze Branitz. XII, hacostrettoalledimissionigliordinaritedeschidiBreslavia,Varmia all’autoritàdelpapaPio didatifalsie appellandosi che Hlond,servendosi Vertreibung neiconfrontidiErikaSteinbach. ], e particolarmente alcuni cattolici polacchi – contro il Centro contro Espulsione anche hannopresoparte campagna–cuipurtroppo la spietatae indegna chepropriooggièdigrandeattualità,vista colpa collettivae l’espulsione, Vertreibung, KritischeBemerkungeneinesZeitzeugen e alla giustizia.LostessotemaètrattatoanchenellibroKollektivschuldund valuta lapropriachiesaconi parametri delVangelo, richiamandolaallaverità del libroèfondatatuttorasulfattocheilsacerdotee teologo cattolicoScholz 16] daduelettere:una animarono lediscussionidiallora,vengonoconfermate che commissione. Leposizionicontrapposte,traapprovazionee rifiuto, dr. presentainoltrematerialicheScholzconsegnòalla Slawik.Ilquaderno il preteedexinterpretedell’ambasciatatedescaa Varsavia scomparso, ormai sull’escussionedeitestimoni,allaqualevarievoltepreseparte un rapporto  Nel 1995 Scholz fu ascoltato e interrogato da una commissione di Varsavia Scholz siopponeallabeatificazionedelcardinaleHlonde vuole dimostrare als KandidateinerSeligsprechung? , Lüdenscheid1996,1997 Kollektivschuld ...,op.cit.,cfr. nota1. Polonia eall’UnioneSovietica (N.d.r). costretta inforzadidecisionepresa a Potsdam annessi alla daglialleatidilasciareampi territori cheera nei confrontidituttiitedeschi,dell’interanazionetedesca,esicuro diquellasuaparte “responsabilità collettiva”–applicasseeglistessounaregoladi“assoluzione collettivadicolpa” situatiall’estful’operazionedovutaall’applicazionedellaregoladi“colpacollettiva”e territori –ilqualeparecondividalatesidiF.pensare cheGrulich Scholz, chel’espulsionedeitedeschidai ma cisonomaistatiiresponsabili?Considerandolasecondainterpretazione quindisipotrebbe dipiù, neglianni1933–1945,e ancora responsabili dituttoquellochesuccedevainGermania sia all’ovestdallalineaOder-Neiss. Atalpuntosorgeunadomanda:chefinehannofattoi tedeschi considera “innocenti” tutti i tedeschi, sia abitanti all’est che Grulich “colpevoli”. Sipotrebbe suporre presero aPotsdam ladecisionesull’espatrioforzatodeitedeschi “innocenti”lasciandoinpacequelli all’ovest dalla nuova frontiera polacca. Per terzo, infine, suggerirebbe che i capi delle potenze alleate alT appartenenti che tuttiitedeschi“colpevoli”abitavanonelleterre Das Hlondheft. EmpfiehltsichKardinalDas Hlondheft. AugustynHlond,PrimasvonPolen (gestorben22.10.1948) 16 . Loscrittocontieneinteressantidocumentidiuno Il cardinale AUGUST Hlond visto dalla Germania 2 .

erzo Reichchesitrovavano 15 , uno studio sulla , unostudiosulla [ Zentrum gegen gegen Zentrum 165

CONFERNZE 127 166

CONFERNZE 127 18] del librodiFranz Scholz;e,anche inquestocaso,l’interessehariguardato dalla pubblicazione scenza della figura del cardinale Hlond solo a partire dunqueribadirechel’opinionepubblicatedescaèvenutaa conoOccorre - 8. 17] e la Chiesadaunoscandalo dalleconseguenzeimprevedibili”. luidaungraveerrore grato a Franz Scholzperavercercatodipreservare gesuita Groppesieraespressodicendochepadre Esser“dovrebbeessere dimolticattolici.Il abbandono dellachiesadaparte rivolta deifedelie di GiovanniPaoloMeisner avvesseaddiritturainformato IIdelpericolodiuna cheilcardinale interessato allepecore”(Gv10,13).Alcunisacerdoti affermano che Hlondnonfosseunbuonpastore,mapiuttosto un“mercenarionon polacco”. della pastorale“intuttoilterritorio Vaticano glisarebberostateconferite facoltà speciali per la riorganizzazione primaaRomadovedal inpatriasoltantonelluglio1945,fermandosi tornò sottolineato il fatto che Hlond nel settembre del 1939 era fuggito dal Paese e tedeschialdilàdellalineaOder-Neisse.polonizzazione deiterritori Viene con laqualeChiesapolaccanel1945miseinattol’appropriazionee la degliespulsi,chetuttorasottolineanolasistematicità soltanto i circoli tedeschi dellaconteadiGlatzquantosegue: Cristo ancheneimomentipiùdifficili” non unbeatoperlaChiesauniversale,chesemprecercal’imitazionedi mondo”. Neconsegueche:“Hlondèuneccellentepoliticopolacco,ma deipolitici,Hlondhalasciatocheagiscalasagaciadiquesto maggior parte per i fedeli Hlondsilegge:“Comela dellaChiesauniversale.NelQuaderno personalità dallavitasanta,daconsiderarenuovobeatoe fulgido esempio anche apparirecomeungrandepolacco,masicuramentenonuna Pieschl, discusarsiconScholz. chechiedevainvecea Raina di Peter controScholz;l’altradell’alloravescovotedescodegliesuli Raina Mi è capitato spesso di sentire sacerdoti orientale della sostenere Germania della conferenzaepiscopaletedescasonostatepresentateallaSedeApostolica. cardinale, dal punto divista tedesco, non puòtrovare approvazione. Leosservazioni del cardinaleHlond.Siamostaticoncordinelconstatarechelabeatificazione La conferenza episcopale tedesca si è occupata della questione della beatificazione La conferenzaepiscopaletedescahacomunicatoinunaletteraagliesuli che,agliocchideipropriconnazionali,Hlondpotrà Scholz osserva Ibidem, p.2. Ibidem, p.14. Rudolf Grulich 17 . 18 di Pragaavanzònuoverichieste,appoggiatoadessodallaChiesa.Fin dalla finita,nel1945,ilgoverno lingua ceca,contro170.000tedeschi.A guerra della contea. In veritànel 1905 vi si trovavano appena 3.258 abitanti di allaCoronaBoema,Pragaparlavadiunaminoranzaceca appartenenza storici,qualelalunga l’opposizione dellapopolazione.Oltrea motivi cercato diannetterelaconteaalnuovostatocecoslovacco,nonostante del materialechedesideroquidiseguitopresentare dellascitocardinaleBeran, nell’archivio distatoPragachefaparte dell’arcidiocesi di Praga.Ho trovato, alla contea di Glatzchefaceva parte delcardinale,e precisamenteslovacca perilcomportamento inriferimento È forseinteressantesaperechenel1945e nel 1946cifuunaprotestaceco- 9. come superioredellaProvinciaT adesempioa Ensdorf,per lecasedeiSalesianiinGermania, o del suolavoro Polonia, e cheilPapa diBerlino. intercedetteperluipressoilgoverno Ustr 19] note di protesta del vicario capitolare che,dopo l’esautorazionedel vicario diGlatzdalladiocesiPraga,comedimostrano varie distacco territoriale nonfeceparoladeisuoiprogettirelativi al secondoOpatrný, soggiorno, Duranteilsuo ospitedelvicariocapitolareOpatrný. a Praga, alcuni giorni da Roma, si fermò di luglio del 1945 il cardinale Hlond, di ritorno a metà gliufficiparrocchiali”. luoghi designati:nehogiàinformato cechisvolgerannolapastoralenei sono appenastatidame.I sacerdoti scrisse alvicariocapitolarediPraga:“I signori, conlaletteradiSuaEminenza, lezionidireligioneinceco. e impartire alcuni sacerdoticechifuronoinviatialdilàdelconfinepercelebraremesse contea diGlatz,lodimostrailfattochesubitodopolafinedellaguerra dall’esiliolondinese,diannetterela cecoslovacco,ritornato del governo nato unnuovoarcivescovo,JosefBeran.Quantofossegrandelasperanza vicario capitolareT delcardinaleKarelašparl’arcidiocesidiPragaeraguidatadal morte Già durante la conferenza di pace di Versailles (1919), Praga aveva in Eppure sappiamocheHlond,nel1939,daRomavolevaritornare Poco deimeritidiHlond,delsuoimpegno sisainGermania purtroppo Le speranzececoslovaccherispettoa Glatz, tuttavia,nonsiavverarono: propositoil13luglio1945vicariogenerale,prelatoMonse, A tale Nidda”, n.2/2008,pp.7–12. Prager ProtestgegendasVorgehen vonKardinal HlondinGlatz,“MitteilungenHausKönigstein edni StatniArchivPrahaAPA Ordinariat.Pozu eofilo (Bohumil) Opatrný. Solonel1946vennenomi- eofilo (Bohumil)Opatrný. Il cardinale AUGUST edesco-Ungarica. Hlond visto

stalost Beran9;Cfr. anche: Rudolf dalla Germania 19

. G ruli ch , 167

CONFERNZE 127 168

CONFERNZE 127 Id., 21] meno Federico né Hitlere i suoi II di Prussia, compagni”separaronoGlatz della Polonia radicatonelmessianismopolacco. e fortemente si può dire che egli viene visto dagliespulsi come unpoliticoecclesiastico In riferimentoalproblemadelgiudiziodeitedeschi sullafiguradiHlond, 10. nel 2010dall’Istitutoperlastoriadellachiesadi Boemia-Moravia-Slesia (1938–1948)] Vatikan a C Stato aveva parlato con mons. Sericano delle facoltà di Hlond. Il suo libro NellaSegreteriadi cecoinesilioa Londra. governo tra ilVaticano e il Machulasitrovavaa Roma,dovefacevadatramite Durantelaguerra trný. lettera del4agosto1946inviatadaRomapadreJaromirMachulaa Opa- potuto vivereinstrettavicinanzasottoun’altragiurisdizioneecclesiastica?”. da Praga,“perchéi due popolislavi,dellastessafamigliaslava,nonavrebbero il fattoche dr. KarolMilikdiBreslavia”. della conteaparrocchie di Glatz all’amministratore apostolico sacerdote Praga che“inforzadellefacoltàspecialidellaSantaSedehosottopostole Praga, e poi,il29luglio1946,rivolgendosidirettamentea Pio XII. nunziaturadi con unaletteraindirizzataallostessocardinaleHlonde alla generale Monse, si lamentò del modo di procedere di Hlond, inizialmente Jaromir 20] facoltà diHlondinriferimentoa Glatzfosseroeffettive o meno. però,chemonsignorSericanonon sapevasele Nel libroMachulaosserva, Esiste un’altra testimonianza ceca sull’argomento; la si trova in una Il giudiziodelvicariocapitolaresulcardinaleHlondfusevero:“Senem- discutere laquestioneincameracaritatise inconcordiafraterna. della modificagiurisdizione.Inquell’occasionesisarebbepotutoottimamente pazione polaccae dialtrecose,senzamaimenzionareinalcunmodolaquestione nel palazzoarcivescovilea Praga, parlandoconnoidellaconteadiGlatz,dell’occu- Sua eminenzailcardinaleHlond,allafinedilugliodel1945,dimoròpertregiorni l’ordinariato di Solo il 10settembre del 1945Hlond aveva informato Nella letteraalPapa ilvicariocapitolaremanifestasuodisappuntoper (anche in:“Ost-West-Dialog”, vol.16). Der Vatikan unddieTschechoslowakei, BadSchussenried2010 (1938–1948).Erinnerungen M achul [Il Vaticano e la Cecoslovacchia eskoslovensko (1938–1948)[IlVaticano e la 20 a , uscitodirecenteinceco,èstatopubblicatotedesco , Vatikan a C eskoslovensko (1938–1948),Pameti, Praha 1998. Rudolf Grulich 21 . prometto sindasubitolamiacollaborazione. impulso e un atteggiamentonuovorispettoalpassato. Inquestocompito riconsideraree farOccorre conoscerei vari aspettidellasuaattività,conun divocazionialsacerdozio. apostolodellastampae promotore e pastore, predicatore diesercizi spirituali organizzatore e pedagogo, e vescovo, provinciale Slovenia,lavorandocomesacerdotee religioso, Ucraina e in inUngheria,nell’odierna perfino di DonBosco,inAustria Germania, e in polacco; agìanche da verosalesiano ed europeo,operando,nello spirito popolo tedescoilcardinaleintuttalasuagrandezza.Nonfusoloungrande “Perdoniamo e chiediamoperdono”. polacco aiconfratellivescovitedeschidell’8dicembre1965,incuisidice: contenutanellaletteradell’episcopato esclusivamente daquell’affermazione diHlondunagraveingiustizia. 1945, subironodaparte amareggia moltii tedeschi dell’Est,specialmentequelliche,nell’estatedel il fattochelaChiesapolaccanepromuovaprocessodibeatificazione ungrandepolacco,ma le facoltàconferitegli.Hlondèstatocertamente del24ottobre1946,dovesseammetterediessereandatooltre a Roma polacchioccidentali,benchéluistesso,inunalettera recupero deiterritori Considero un compito importante quellodiriavvicinaree farConsidero uncompitoimportante conoscereal Personalmente sonoconvintochei due popolidovrebberolasciarsiguidare diHlondnel È notocheinPolonia anchelaChiesasottolineai meriti Il cardinale AUGUST Hlond visto dalla Germania

169

CONFERNZE 127 170

CONFERNZE 127 Z i Warszawie. czylio Gdańsku „cudach” i odwadze, o polskich z komunizmem, w walce lecz rzadko wspominano o wiele ważniejszejroliPolski i polskiego papieża w Berlinie”, wielemówiłosięo „cudzie berlińskiego.W Niemczech muru coujawniłosięostatniotakżeprzyokazji20.rocznicy upadkuhistorycznej, niemieckiejświadomości mająwielewspólnegoz brakiem z pewnością Współczesne zachowaniaznacznejczęścispołeczeństwaniemieckiego określane byłyprzedlatyjako „niemieckieadministrowaneprzezPolskę”. nie zaśterenyzachodniejPolski, podręczniku do geografii którew moim wschodnich,mamynamyśliobszardawnejNRD, mówimy o Niemczech NRD, określanojako „Mitteldeutschland”(Niemcyśrodkowe). Dzisiaj,gdy i Nysy.czano tereny na wschód od Odry Nowe państwo niemieckie, tzw. „Niemcywschodnie”ciągle jeszczeozna- także nauniwersytet,terminem gdyuczęszczałemdo szkoły, nieznane.W czasach, ców obszary a potem kiedyś należącedoNiemiec,stanowiądlawiększości współczesnychNiem- takżetereny wschodnie,w tym co pociągazasobą,żewszystkieterytoria ciągle jeszczepokutuje starełacińskiepowiedzenie slavicanonleguntur, 1. „niemiecka” o postaci kardynała Hlonda. W Europie środkowej kardynałaHlonda.W Europie „niemiecka” o postaci że podzieńdzisiejszyniezostaławypracowanajednoznacznaopinia pozostaje zupełnieobcei jest togłównaprzyczyna,którasprawia, nakomitej

większoś ci

N iemców , w

tym

t akże

k a tolików ,

nazwisko

H lond

Stanisław 2] temat mojejojczyzny, z której zostałem wypędzonyprzezCzechóww roku na moichrodzicówotrzymałemróżne informacje 1944 naMorawachi od ustalonych granic wschodnich przeztraktat pokojowy. Urodziłem się w roku granice niemieckiez 31 1937r. grudnia zawiążącei oczekiwała potwierdzenia Republika Federalna Niemiec(RFN)odmomentujejzałożeniaw 1949 r. uznała 2. salezjańskich lubpowołująsięnadziełaScholza kilka pozycji w języku niemieckim; pochodzą onew dużej mierze zeźródeł w do doskonałego artykułu poświęcony kardynałowi, a opublikowanego Scholza wśród katolickichwypędzonychdopieropoopublikowaniu pracFranza i Nysy stronie Odry ordynariuszy podrugiej stałysiętematemporuszanym doniemieckich działalnośćw stosunku nieznane. KardynałHlondi jego terenów niemieckich na wschodzie nazwisko Hlonda jest z dawnych katolickichuchodźcówpochodzących nych, mogęzapewnić,żei wśród katolickichorganizacjidlawypędzo- katolikami i większością z licznymi problemem wypędzeń,sambędącuchodźcąorazpozostającw kontakcie o. Stanisław Por. 3] 1] w oczach wypędzonych chciałbymsiępodzielićnapodstawiedoświadczeń i Nysy. zzaOdry z terenów MojąopiniąnatematobrazukardynałaHlonda w konferencjach, w których częstobraliudziałtakżeniemieccyordynariusze duszpasterze usunięciz terenów wschodnich,abyorganizowaći uczestniczyć ludzie pochodzącyz rodzin wypędzonych.Zbieralisiętamcorocznietakże seminarzystów stanowilimłodzi 1977,znacznągrupę seminarium w roku gdybym niestudiowałteologiiw nie dowiedziałbymsięteżniczegoo o Śląsku, Pomorzu i Prusach Wschodnich. I nawet studiując historię bydlęcym.Nicjednakniewiedziałem opuściłemw wagonie 1946 i którą Franz -Forschung“, H. 2, Berlin1995,s.28–37; Stanisław 1948/49 einhistorischerVergleich des Institutes für vergleichende Staat-Kirche- , „Schriftenreihe [w:] Kollektivschuld undVertreibung. KritischeBemerkungeneinesZeitzeugen,Frankfurt a/M.1995. der ostdeutschen Diözesen. Tatsachen. Anfragen, Frankfurt Hintergründe. a/M.1988; tenże, Nachrichten“, n.4:1998,s.19–21. Hlond (1881–1948),Gründerpersönlichkeit desDon-Bosco-Werkes, „Salesianische inÖsterreich Biographisch-Bibliographischen Kirchenlexikon Wybaczcie miproszępewnąosobistąuwagę.Otóż,jako osobiściedotknięty Der Weg der katholischen Kirche 1945 inbis verschiedenen realsozialistischen Ländern S 1 ch . Natomiast w starannie przygotowanejbibliografiidołączonej . Natomiastw starannie Z olz imniak , W Zwischen StaatsräsonundEvangelium.Kardinal HlondunddieTragödie ilk , [w:]Biographisch-BibliographischesKirchenlexikonwww.bautz.de/bbkl , Der Vatikan, die Regierung und die Kirche in Polen in den Jahren 1945–1948, Kardynał august Hlondwidziany Königstein. W K ościele w Europie środkowo-wschodniej, Z imniak oczami , Vor 50JahrenstarbAugustynKardinal önigstein, aż do zawieszenia Königstein, ażdozawieszenia Niemców 3 . 2 wskazujesięjedynie

K ościoła ościoła 171 CONFERNZE 127 172

CONFERNZE 127 Wratislavia”, niemniejciągle jeszczebeznazwypolskiej.Wtedywłaśniepo pod nazwąBreslavia;od 1958 r. byłnatomiastnazywany „Breslavia,Breslau, przyjął charaktermiędzynarodowy. Wrocław doroku 1957figurowałjedynie dotegomomentuwskazywał powłoskuktóry takżenazwiskabiskupów, samymczasiezmieniłysiętakżenazwydiecezji tak,że„Rocznik”, W tym tych biskupów jako ordynariuszyznalazły sięwewspomnianym„Annuario”. kilku 1958,nazwiska potem,w roku biskupów pomocniczych,a niedługo kardynał Wyszyński wyposażonyw watykańskie pełnomocnictwomianował nuario pontificio”wprowadzonezostałylicznezmiany. 1956r. W grudniu pielgrzymki i różnespotkania. wysiedlonych wydającliczneokólniki, tworząckółka katolickie,organizując przez nowychprałatów. Ciostatnizajmowali sięposługąpasterskąwśród zostalizastąpieni wiekiem wikariuszegeneralniKłodzka(Glatz) i Branic w Niemczech, takżestarsi zostalizastąpieniprzezwikariuszy kapitularnych; Usunięci ordynariusze Wrocławia, Warmiizmarli i Piły/Schneidemühl, wzmianki o administratorach polskichmianowanych przezHlondaw 1945 r. wymieniana była jeszcze prowincja kościelna we Wrocławiu i nie było żadnej arcybiskupstwa w Pradze i Ołomuńcu należały dodiecezjiŚląskapruskiego. roku 1918należałydoAustrii, a potem doCzechosłowacji,a niektóre części biskupem.Hlond był jej pierwszym Niektóre części diecezji wrocławskiej do która zostałaprzyłączonadoPolski, stworzonazostaładiecezjakatowicka; podpisanego międzyStolicąApostolskąi Polską w tej Śląska, częściGórnego zakończenia wojnyświatowej.Dopierow następstwie pierwszej konkordatu w połowie XVIII w. granice diecezji na Śląsku pozostały niezmienione aż do pokojowymi. Przypomnijmy, żepowojnieo Śląsk pomiędzyAustrią a Prusami jedostosowywano,niebyłyuregulowanetraktatami państwowe, doktórych granice diecezjiWatykan ustanawiałbardzorzadko gdygranice w sytuacji, nostalgicznie odwołująsiędosytuacjisprzedroku 1945.Wiadomo, żenowe Publikacje kościelne dotyczącewypędzonych,wychodząceodroku 1946, 3. wizytatorami. wypędzonych orazz niektórymi mowach z Eriką Steinbach,z biskupem GerhardemPieschlem, duszpasterzem Episkopatu tentematw roz Niemiec.Miałemteżniedawnookazjęporuszyć - Roboczej Duszpasterstwa Wypędzonychczłonka Grupy (AKVO) K której wchodziłem,jako jedenz dwóch członków świeckich,w charakterze nabytych poprzezkontakty z Po II wojnie światowej, w „Annuario ponitificio”,podhasłemNiemcy, Po II wojnieświatowej,w „Annuario - 1958,kiedydo„An uległazmianiew roku Sytuacja taporazpierwszy atolicką Radą Uchodźców w Niemczech, do do Uchodźcóww Niemczech, Katolicką Radą Rudolf Grulich

onferencji onferencji Sprawiło to, że niemieccy wikariusze kapitularni diecezjiwrocławskiej, Sprawiło to,żeniemieccywikariuszekapitularni przyłączonych doPolski polskieprowincjekościelne. regularne i stworzył na dawnych terenach niemieckich zaprowadził porządek w diecezjach z elementów polityki wschodniej prowadzonej przez kanclerza Willy Brandta, Rzym, po tzw. układzie warszawskim, którego zawarcie stanowiło jeden Prawdziwy wstrząsdlawypędzonychkatolików nadszedłw roku 1972,kiedy 4. tej sytuacjinieuległzmianie. Prasa katolickaw roku 1958podkreślała,żestosunekWatykanu w obliczu mimo żeniebylitamumocowaniz punktu widzeniaprawakanonicznego. wyłączniez racjiw „Annuario” funkcjipełnionychw diecezjach niemieckich, zostaliwymienieni i pilskiej wrocławskiej,warmińskiej usunięci z diecezji dla tych katolików” (Jop, Wilczyński, K polskich prałatówz godnościąbiskupią, „którzy, duchowąposługą kierują „Wrocław, Polska“, ale także Görlitz, np.hasłuBreslaviaodpowiadałohasło wprowadzając adresydiecezjii tak zwróconouwagąnanowąsytuacjędemograficzno-polityczną raz pierwszy 4]  ponaddiecezjalnym” poziomie i na podstawowych kompetencji duszpasterstwaw diecezjach wpływów sterstwo tostanowiłoczęść„jużodzakończenia wojnyo strefy Wówczas jejprzewodniczący, kardynałLehmann, oświadczył,żeduszpa- wizytatorzy ci nie mieli już należeć do 1999, które stanowiło, że wśród wypędzonych z roku o duszpasterstwie prawa głosu. Sytuacjata pozostała niezmienna aż do nowego rozporządzenia kanonicznych. PrałacicibyliczłonkamiK wierzących wygnanych. Regionom przez wizytatorówapostolskich,którzyzajęlisięduszpasterstwemwśród organizacji kościelnej niemieckiejRzeszy) zostalizastąpieniw Niemczech i pilskiejwarmińskiej (a także gdańskiej,tajednakw 1937 r. niebyłaczęścią dował siękażdorazowo„biskup wypędzonych”. Kirche undHeimat.Diekatholische Vertriebenen- inDeutschland. undAussiedlerseelsorge Arbeitshilfe derDeutschenBischofskonferenz 142,Bonn29.Januar1999. Jedynie w przypisach (patrzstr. 167)przywołanezostałynazwiskaczterech 1947 1946 Oto listanazwiskwrazz odpowiadającymiimfunkcjami/tytułami: k Uchodźców [HoherProtektor desgesamtenFlüchtlingsproblems], Biskup MaximilianKaller(Warmia), ardynał Josef Frings (K 4 Kardynał . Naszczycietegoszczególnegoduszpasterstwa znaj- august Hlondwidziany Kłodzko i Branice przyznano wizytatorów olonia), Wysoki K esky T onferencji Episkopatu Niemiecbez ominek, Pluta). Niemieccy księża K onferencji Episkopatu Niemiec. oczami ešin i Opole. Niemców

urator ds. Ogólnych 173

CONFERNZE 127 174

CONFERNZE 127 6]  5]  św. Jadwigi[Hedwigswerk],RodzinaWarmińska [Ermland-Familie], K [Eichendorff-Gilde], K organizacji jakStowarzyszenieim.Eichendorffa na rzeczporozumieniaz sąsiadamiWschodzie z społeczności zamieszkujących solidarność ichdawnąojczyznęi okazywali 1947 niemieccywypędzeni-katolicywyciągnęlirękę naznakpojednaniado zbiorowej chrześcijańskim zasadomtakżepojęciekary uważałzaprzeciwne XII sprzeciwiłsiękoncepcji winyzbiorowej a zatem do swojejojczyzny. 1945papieżPius Odwoływalisiędofaktu,żew roku ideę zemstyi odwetu zawyrządzonekrzywdy, jednakniewyrzekalisięprawa wypędzonych sądodzisiajprzeciwnibeatyfikacjikardynałaHlonda. są konieczne dlazrozumienia,dlaczegoto właśniekościelni przedstawiciele po roku 1945utraciliziemieojczystei osiedlili sięnastępniew Niemczech, Wyjaśnienia te,odnoszącesiędohistorii tych niemieckich katolików, którzy 5. K Kirche inNotw Königsteinw latach1952–1995. katholischen Vertriebenen-Organisationen von Franz, Köln1980.Por. Lorenz także akta zjazdów der der Arbeitsgemeinschaft giösen, geistigenundkulturellen Ringen.HerausgegebenimAuftrag Schicksal Vertreibung. ausdemGlauben. DokumenteundSellbstzeugnissevomreli- Aufbruch Heiligen Vaters vonOskarGolombek,wyd.2,Köln1952. Papst Pius XII.zumProblemderVertreibung. EineSammlungvonWorten undWeisungen des ościołem prześladowanym przez komunizm. Działali także zdecydowanie 2009 1957 1953 Przywołuję tutaj jako przykłady przede wszystkim działalność takich Od 1950r. wypędzeniwszystkichwyznańw jednoznaczny sposóbpotępiali 1963 1948 1947

uzatrtaWpdoyhz Ojczyzny [Päpstlicher Duszpasterstwa Wypędzonych z Biskup Ferdinand Dirichs(Limburg),Delegat Papieski ds. Biskup pomocniczyGerhardPieschl (Limburg),DelegatK Biskup pomocniczydrReinhardHauke (Erfurt). Vertriebenen- undAussiedlerseelsorge], Deutschen Bischofskonferenz fürdieKatholischeFlüchtlings-, Uchodźców, Wypędzonych der [Beauftragter i Wysiedlonych ferencji Episkopatu Niemiecds.Duszpasterstwa Katolickich Vertriebenen- undFlüchtlingsseelsorge], fürdie [Beauftragter pasterstwa Wypędzonych i Uchodźców Biskup HeinrichMariaJanssen(Hildesheim),Delegatds.Dusz- Biskup drJuliusDöpfner(Würzburg), Wypędzonych fürdieVertriebenenseelsorge], [Beauftragter fürdieSeelsorgederHeimatvertriebene], Beauftragter Prałat nullius Franz (Piła), Hartz Delegat ds. Duszpasterstwa Rudolf Grulich

6 . 5 . Począwszy odroku on- oło oło

Lothar 9] wiernych w chwilinajwiększejwiernych potrzeby”. obowiązkitchórzliwieopuściłswoich niedbająco swoje który prymasie, jest znaczący, nacisku” grupach lubo “polskim gdyżmówisięo „polskich Freiheit”. Już samdobórsłów prawicowymtygodniku „Junge w Berlinie strony śląskiegojezuityLotharaGroppe obronęze i jego gazecie„RheinischerMerkur” opublikowany w znanej artykuł głównegorelatorao.Esseraskierowanyprzeciwko Scholzowi ichwspólnotą.Zacytujęjedynie zarówno pośródwypędzonychjaki poza można, że dziennikarskie kontrowersje co do osoby kardynała rodzą się mieckiego teologamoralnegoFranza Scholza.W tym kontekście zauważyć wypędzonych zawdzięczamypublikacjomnajegotematautorstwanie- Negatywny obraz kardynała po dziś Hlonda,dzień dominuje który w prasie 6. katolików niemieckichzeWschodu z dziesięciudosiedmiu. na rok2010r. przewidzianezostałozmniejszenieliczbywizytatorów dla Poza tym,należy podkreślić, że ich liczba ciąglemalała.Z tego teżpowodu punktuwidzenia. jaki kościelnego zarównoz politycznego, pozycji i racji Hrabstwa ken], Wspólnota Katolików Wolnej w Pile i Wspólnota Prałatury Katolików św. Wojciecha Katolików Gdańska[Adalbertus-Werk derDanziger Katholi- 8] 7] Wschodzie w okresiepowojennym. niemieckichna świadek swojejepoki,aletakżejako terytoriów historyk historii współczesnej.Dałsiępoznaćzarównojako teolog,jako nieprzekupny i cenionym teologiem moralnym, ale był także wielkim znawcą i badaczem duszpasterz cieszyłsięwielkimuznaniem,byłfilozofem etykichrześcijańskiej niedaleko Urodził się we Wrocławiu. Darmstadt. w Groß-Umstadt, Jako wielcecenię,zmarł1września1998r. okazję poznaćosobiściei którego jego jubileuszu.T w rocznicę 100 lat. Cieszę się, że jest mi dane znaleźć się dzisiaj w Rzymie Eberhard Ambrose , „Junge Freiheit“, 20.06.1997. , „Junge der Seelsorger Akten fehlennochinRom, „RheinischerMerkur“, 23.05.1997,s.27. Kirche undHeimat,por. przyp.4. nausschuß (Hannover)undvomKatholischenFlüchtlingsratin Deutschland,Würzburg1964; HerausgegebenvomEvangelischenOstkirche- Heimatpflege derdeutschenOstvertriebenen. Kim był Franz Scholz, katolicki ksiądz 2009 ukończyłby ze Śląska? 12 grudnia G roppe E S chwa ss Kłodzkiego e r , , Katholische Kirche.Streitumdie SeligsprechungvonKardinal Hlond.Vertreibung rz August Hlond.Seligsprechungoder nicht?DiePerson istumstritten. desErzbischofs , Gustav en niemiecki ksiądz i katolicki teolog,któregomiałem en niemieckiksiądz i katolicki B Kardynał r 7 a . Wypędzeni zawsze zmuszeni byli bronić swoich un , Christliches Heimaterbe.BeiträgederKonfessionenzurKultur- und august Hlondwidziany 9 , z jaką wystąpiłw ukazującym się oczami Niemców

8 , 175

CONFERNZE 127 176

CONFERNZE 127 Franz 11] t 12] Rudolf 10] obywatelem niemieckiegoZgorzelca/Görlitz r. Odroku 1991 byłhonorowym prałatempapieskimw 1995 i mianując 1966tytułmonsignore uhonorował jegozasługiprzyznającmuw roku Po kontynuował przejściunaemeryturę swojąpracęduszpasterską.Rzym moralnej w Fuldzie i od 1972r. profesoremnauniwersyteciew Augsburgu. w Następnie byłwykładowcąw Akademii Zgorzelcaniemieckiego. części archidiecezjiwrocławskiejw okolicach przyNiemczech duszpasterzemwypędzonychw pozostającej Caritas i był ze swoimirodakami.Zajmowałw okresie późniejszymstanowisko dyrektora Z tego powodu Scholz dobrowolnie wybrał emigrację,okazując solidarność polski klerwykazywałniekiedywięcejgorliwościniżpolskaadministracja. się dodziałańnarzeczwypędzaniaNiemców, podejmowaniu w których nego Zgorzelca,obawiającsię,żebyłbyw ten sposób zmuszonydowłączenia w charakterze obywatelapolskiego,powschodniej, polskiej,stroniepodzielo- wojny” poprzedzającymwybuchwojny,społeczeństwa w okresie w czasie a także Polaków,w rękach dopolskiego poświadczałajego„bliskość w stosunku administracja wschodniego zakończeniu wojny i brak jakichkolwiek praw Niemców w tym czasie. Nowa die Nacht?”[“Strażniku, jakgłębokajestnoc?”], opisujetragicznyokrespo Zgorzelca 1945/46” „Dzienniku ze więźniamiwojennymi. W swoim francuskimi i belgijskimi Zgorzelec, gdziezajmowałsiętakżepolskimi, był proboszczemw Görlitz/ polskimi pracownikamisezonowyminaŚląsku i w Saksonii. Odroku 1940 wspólnotą katolicką polską przy kościelez małą św. Marcina oraz licznymi na świecie. We Wrocławiu, duszpasterza pracował także w charakterze w archidiecezji wrocławskiej,któraw owym czasiebyłanajwiększą diecezją polskiego w weWrocławiuswissenschaft] wakacjiuczyłsięjęzyka i Fryburgu. W czasie naukę społeczną[Carita- teologięi chrześcijańską mieście i studiował ierując sięzasadamisumieniaScholzodrzuciłpropozycjępozostania,już Kierując polskichobywatelignębionychprzezNiemców”. duszpasterską w służbie Franz Scholzuczęszczałdoliceumśw. rodzinnym Mateuszaw swoim s. 249–251. Berlin 1993. enże, 11 S . T Kollektivschuld..., op.cit.,s.249. G cholz rulich a bliskość manifestowała się „poświęceniem i szlachetną pracą a bliskość manifestowałasię„poświęceniem i szlachetną Krakowie i Lublinie, a w roku 1934przyjąłświęceniakapłańskie , Wächter, wie tief die Nacht? Görlitzer Tagebuch 1946, wyd.2,Eltville1986,wyd. 3, , Dr. Franz undWerk Scholz:Leben , [w:]Franz 10 , którego drugie wydanienosiłotytuł„Wächter,, któregodrugie wietief gorzelca/Görlitz-Ost, która znajdowała się wtedy która znajdowała się wtedy Zgorzelca/Görlitz-Ost, Rudolf Grulich Königstein, profesoremteologii

12 . S cholz , Kollektivschuld..., op.cit.,

przeprowadzenia etnicznejczystkinaterenachniemieckichWschodzie, K 1945kardynałHlondz pomocą w roku 15]  14] 13]  dzisiaj szczególnie nabiera aktualności, biorąc pod uwagę tematem, który prowadząc dalszerozważanianadpojęciemwspółwinyi wygnania, czylinad uwaginaocznegoświadka] Krytyczne gen” [Wina zbiorowaa wygnanie. „K T do prawdyi sprawiedliwości. teologScholzmierzyswójK i katolicki książki opiera się po dziś dzień na tym, że ksiądz Aktualność i ważność a tym samymdowypędzeniaponadośmiumilionówniewinnychNiemców und Evangelium”[Międzyracjąstanui Ewangelią] polityczną, opublikowana zostałajegoksiążka, „ZwischenStaatsraison diecezje naWschodzie. 1988,czyliniedługoprzedwielkązmianą W roku tragedii,któradotknęłaniemieckie i tle fundamentalnych praco faktach setką artykułów i pojedynczych publikacji Scholz jest jeszcze autorem dwóch Poza opublikowanym w kilku moralnej i ponad tomach dziełem z teologii 7. ollektivschuld undVertreibung, KritischeBemerkungen einesZeitzeu-

Redakcja poczuwa się do obowiązku zgłoszenia dwóch uwag, z których pierwsza dotyczy liczebności dotyczyliczebności Redakcja poczuwasiędoobowiązku pierwsza zgłoszeniadwóchuwag,zktórych ziem przyznanychwPoczdamie Polsce iZwiązkowi (przypisRedakcji). Radzieckiemu a jużnapewnotejjegoczęści,która zostałaprzezAliantówzmuszonadoopuszczeniarozległych „zbiorowego oczyszczeniazwiny/uniewinnienia” ogółuNiemców, całegonaroduniemieckiego, z zastosowaniazasady„winy zbiorowej”i„odpowiedzialności –samdokonywałby tezę F. Scholza,żewysiedlenie Niemcówzobszarówwschodnichbyłodziałaniemwynikającym zdajesiępodzielać –który wypadek,towówczasGrulich tacy byli.Gdybywchodziłwgrętendrugi Niemcy winnitego,cosiędziałowNiemczechlatach1933–1945, anawetpytanie,czywogóle i Nysy Łużyckiej. Wówczasod linii Odry jednak pojawia się oczywiście pytanie, gdzie zapodzieli się wszystkich Niemców, zarównotychmieszkającychnawschódjak i tych mieszkającychnazachód Niemców „winnych”. za„niewinnych”uważa Wtejsytuacjinasuwasięprzypuszczenie,żeGrulich damie decyzjęoprzymusowymwysiedleniuNiemców„niewinnych”, apozostawieniuwspokoju trzecie wreszcie,wynikałabyztegosugestia,żeprzywódcyalianckich mocarstwpodjęliwPocz- IIIRzeszy,wyłącznie teobszary którebyłypołożonenazachód odtejnowejgranicyPolski. Po mieszkali Niemcy„niewinni”,tozdajesięztegowynikać,żewszyscy Niemcy„winni” zamieszkiwali Po jeślisiętwierdzi,żenaterenachpołożonychwschódodliniiOdry-Nysy Łużyckiej drugie, władze polskiewysiedliłyNiemców„niewinnych”pozostawiającnamiejscu„winnych”. przyznanych Polsce. Powstaje wtensposóbzłożonakonfuzja. Po powstajewrażenie,że pierwsze, za sobąwieleofiar.r. pisze o wysiedleniu „niewinnych” Niemcówz ziem Grulich i pociągnął exodus ludnościniemieckiejdokonywał siępodczassurowejzimyw pierwszych miesiącach1945 władze niemieckie w obliczu Czerwonej. nadciągania ze wschoduArmii Polsce. Pozostałe 3 miliony osób opuściło te ziemie lub zmuszonych zostało do ich opuszczenie przez Niemców z 8 milionów, jakiezamieszkiwaływ przededniu przyznanew Poczdamie wojnyobszary władze polskiedokonały, począwszy odlata1945r., przymusowychwysiedleńok.5 milionów Niemców wysiedlonychzziemprzyznanychPolsce, natomiastich„niewinności”.W istocie, druga Kollektivschuld..., op.cit.,por. przyp.1. Zwischen StaatsraisonundEvangelium...,por. przyp.1. Kardynał august Hlondwidziany emat ten porusza w swojej kolejnej w swojej książceemat tenporusza ościół miarą Ewangelii i nawołuje ościół miarąEwangeliii nawołuje ościoła polskiegoprzyczyniłsię oczami Niemców 13 , w której dowodził,że

T en pierwszy przymusowy przymusowy en pierwszy 15 14 , . 177

CONFERNZE 127 178

CONFERNZE 127 18] t 17] t 16]  com wypędzonymz ziemi kłodzkiej[GrafschatzGlatz/Hrabstwo Kłodzkie]: sytuacjach” nawetwbardzotrudnych Chrystusa nie błogosławionympowszechnegoK mądrość» tegoświata,dlategojestonwybitnympolskimpolitykiem,ale czytamy ponadto:„Hlondpozwolił–jakwiększość polityków –aby«zwyciężyła cego przykładem dla wiernych świątobliwą, którąbymożnapromowaćnanowegobłogosławionego,będą- uznawany zawielkiegoPolaka, jednakniemożnagotraktowaćjako osobę przeproszeniaScholza. Pieschla, domagałsięodRainy który listówczesnegoniemieckiegobiskupaScholzowi, a drugim wypędzonych jest widocznaw dwóch pismach.Pierwszym jestlistPetera przeciwko Rainy w sprawiestanowiskami „za”oraz„przeciw” beatyfikacjikard.Hlondadobrze zawiera materiały, któreScholzdostarczyłkomisji. Ogromnaróżnicamiędzy drSlawik.Ponadtotłumacz niemieckiejambasadyw Warszawie, zeszyt ków, często brał udział nieżyjący jużks. Scholz orazówczesny w których poprzedzającą przesłuchanieprzezkomisję, sprawozdaniez zeznań świad- wymianękorespondencjiZeszyt tenzawieraciekawemateriałyilustrujące PolskiHlonda, prymasa (zm.22.10.1948),jako kandydatadobeatyfikacji?” „Czy można polecić kardynała Augustyna z podtytułem: [„Hlondheft”] wydanyzostał„ZeszytpoświęconyHlondowi” Hlonda. W następstwie komisję powołaną w związku procesu beatyfikacyjnego kard. z podjęciem generalnych wikariuszyKłodzkai Branicdozłożeniadymisji. podstępny zmusiłniemieckichordynariuszyWrocławia, Warmii oraz i Piły wać, żeHlond,niesłuszniepowołującsięnapapieżaPiusa XII,w sposób przeciwko EriceSteinbach. polskich katolików, przeciwko bezwzględną i niegodną kampanię, w której, niestety, uczestniczy także część zostały przedstawioneStolicyApostolskiej. nie możeznaleźćaprobaty. Uwagipoczynione przezK zgodni w stwierdzeniu, żebeatyfikacja kardynała,z punktu widzenianiemieckiego, K K Scholz sprzeciwiłsiębeatyfikacjikardynałaHlondai chciał zademonstro- Scholz pisze,żewprawdzieHlondwoczachswoichrodaków możebyć W roku 1995Scholzzostałwysłuchanyi przesłuchany przezwarszawską 1948) alsKandidateinerSeligsprechung? , Lüdenscheid1996,wyd.2,1997. EmpfiehltsichKardinalDas Hlondheft. AugustynHlond,PrimasvonPolen (gestorben22.10. amże, s.2. amże, s.14. onferencja Episkopatu Niemieczajęłasiękwestią beatyfikacjikard.Hlonda.Byliśmy onferencja Episkopatu Niemiecw jednym z listów zakomunikowała Niem- Centrum WypędzonychCentrum , K Rudolf ościoła powszechnego. W Grulich ościoła, który powiniennaśladować ościoła, który 18

onferencję Episkopatu Niemiec 17 . a w szczególności a w szczególności Das Hlondheft Das Hlondheft 16

i że papieżwstawiłsięzanimdorząduw Berlinie. żalnych konsekwencjach”. popełnieniem poważnegobłędu,a wdzięczny Franzowi Scholzowizato,że starał się go powstrzymaćprzed Jezuita Groppe wyraził swoje zdanie mówiąc, że ojciec Esser „powinien być i opuszczeniustwie buntuwśródwiernych K nawet polskiego papieża o istniejącympoinformował wówczas niebezpieczeń- obchodzą owce”(J10,13).Wśród księży mówiono,żekardynałMeisner „najemnikiem,którego nie pasterzem,a raczej że Hlondniebyłdobrym polacco”. dla reorganizacjiduszpasterstwa„intuttoilterritorio że zostałrzekomo wyposażonyprzezWatykan w pełnomocnictwa specjalne 1945r.do ojczyznydopierow lipcu i, zatrzymującsięwcześniejw Rzymie Podkreśla sięfakt,żeHlondwewrześniu1939r. i powrócił uciekłz kraju w życie zawłaszczeniei polonizację i Nysy. niemieckichterenówzaliniąOdry podkreślają konsekwencję, z jaką nie wykroczyło generalnie poza środowiska wypędzonych, które ciągle przypadku zainteresowanieto Hlondzie,aletakżew tym się o kardynale średnio zainteresowanekręginiemieckiegospołeczeństwadowiedziały Pamiętajmy więc,żedopieropopublikacjiksiążek Franza Scholzabezpo- 8. Ustr 19] wersalskiej, Pragastarała sięprzyłączyćziemiękłodzkąmimoprotestów w archiwum państwowymw Pradze materiały, którepragnętuprzedstawić archidiecezji praskiej.Znalazłemw spuściznie kard.Beranaznajdującejsię do ziemi kłodzkiej,którastanowiła część jego stanowisku w odniesieniu ze stronyczeskiejprzeciwko działaniomkardynała,a dokładniej przeciwko takżeprzypomnieć,żew 1945Być możewarto r. i w 1946 r. doszłodoprotestu 9. niemiecko-węgierskiej. przełożonegoprowincji pracyw charakterze czyo jego tego w Ensdorf, jak np. zaangażowaniu dla domów salezjańskich w Niemczech, o jego Już podczasrokowań pokojowych toczonych w 1919 r. podczaskonferencji zasługachHlonda, o innych Niewiele jednakwiadomow Niemczech Wiemy jednak, że Hlond w 1939 r. chciał powrócić z Rzymu doPolski r. Wiemy chciałpowrócićz Rzymu jednak,żeHlondw 1939 Często słyszałem,jakniektórzyksięża ze wschodnichNiemiecmówili, Nidda“, nr2:2008,s.7–12. Prager ProtestgegendasVorgehen vonKardinal HlondinGlatz,„MitteilungenHausKönigstein edni StatniArchivPraha,Ordynariat APA, Pozu Kardynał august Hlondwidziany K K ościół przedskandalemo niewyobra- ościół polski w 1945 r. wprowadzał ościół polski w 1945

stalost Beran9.Por. także: Rudolf oczami ościoła przezczęśćkatolików. Niemców

G ruli ch 19 . , 179

CONFERNZE 127 180

CONFERNZE 127 we Wrocławiu”. hrabstwa kłodzkiegoadministratorowiapostolskiemu dr. KarolowiMilikowi że „namocyspecjalnychpełnomocnictwStolicyApostolskiej poddałparafie bezpośrednio dopapieżaPiusa XII. 29lipca1946 r., zwracając się a potem, w Pradze, nuncjatury Hlonda i do postępowaniu Hlondapoczątkowo w liście skierowanymdosamegokardynała po zdymisjonowaniuwikariuszageneralnegoMonseprotestowałprzeciw z licznych który późniejszychnotprotestacyjnych wikariuszakapitularnego, terenówKłodzkaodarchidiecezjipraskiej,cowidać tyczących oderwania planachdo- opinii tegoostatniego,nicniewspominałwówczaso swoich jako Według gość wikariusza kapituły Opatrnýego. się kilka dni w Pradze, łowie lipca1945roku kard.Hlondw drodze powrotnejz Rzymu zatrzymał jużbiuraparafialne”. wskazanych miejscach,o czympoinformowałem właśnie u mnie. K wikariusza kapituływ Pradze: „Posłańcy z listem odWaszej Ekscelencji byli msze świętei nauczaćreligiiw języku czeskim. zakończeniu wojnyczescyksięża zostaliwysłaninatenobszar, abyodprawiać wygnania, naprzyłączenieziemikłodzkiej,niechświadczyfakt,żezarazpo powróciłz londyńskiego były nadziejeczechosłowackiegorządu,który JosefaBerana.Jakwielkie został mianowanynowyarcybiskup w osobie Dopierow roku 1946 praskiej stanął wikariusz kapitułyBohumilOpatrný. przezK poparte w Pradze ponowniewysunąłżądanieinkorporacji ziemikłodzkiej,tymrazem do 170.000Niemców. r. Po rząd zakończeniu IIwojnyświatowejw 1945 zaledwie 3.258mieszkańcówwładającychjęzykiemczeskim,w stosunku 1905znajdowałosiętam w roku W rzeczywistości, szości w hrabstwie. przytaczała równieżargumentynarodowościowe mówiąc o czeskiej mniej- racji, takichjakdługaprzynależnośćKłodzkado ludności donowegopaństwaczechosłowackiego.Opróczhistorycznych Polsce i innych sprawachbeznajmniejszej nawetwzmiankio zmianie w jurysdykcji, kłodzkim, o okupowanej o hrabstwie rozmawiającz nami arcybiskupim w Pradze, Jego Eminencjakard.Hlond,podkoniec lipca1945 r., przebywał przeztrzydniw pałacu W liście dopapieżawikariuszkapitułyokazujeswój bólzwiązanyz faktem, że Dopiero 10września1945r. ordynariuszaw Pradze, Hlondpoinformował celu 13 lipca 1945 główny wikariusz, prałat Monse, napisał do W tym w duchu miłosierdziai braterskiej zgody. a przecież jegoobecnośćstanowiła doskonałą okazjędoprzedyskutowania tejkwestii - Czeskie nadziejew stosunku doKłodzkaniespełniłysięjednak.W po ościół. Po śmiercikard.Karelaašparanaczelearchidiecezji sięża czescybędąwykonywali posługęduszpasterską we Rudolf Grulich

orony czeskiej,Praga t 21] T 10. rozciągające sięnaKłodzko. nie wiedział,czyHlond rzeczywiście posiadał jakiekolwiek uprawnienia K r. nakładem po Instytutu niemieckuHistorii przewidziana jest w 2010 wacja 1938–1948 Hlonda.Jegoksiążka WatykanSericano o upoważnieniach - a Czechosło Stanu rozmawiał on z mons. W Sekretariacie na wygnaniu w Londynie. Watykanuwiąc ważneogniwow kontaktach czechosłowackim z rządem stano- wojnyMachulaznajdowałsięw Rzymie W czasie do Opatrný’ego. w liście z 4 sierpnia1946r. wysłanymz Rzymu przezojcaJaromiraMachulę kościelną?”jurysdykcją słowiańskiej rodzinyniemogłybyżyćw bezpośrednim sąsiedztwiepodinną samej od Pragi,„todlaczegodwanarodysłowiańskiewywodzącesięz tej kompani” orazHitleri jego nieoddzieliKłodzka nawet Fryderyk IIpruski Jaromir 20] na Węgrzech, a nawet ks. Bosco.Byłotak naterenieAustrii i Niemiec, nauczania w duchu działał również jakprawdziwy ślązaki Europejczyk postaci kardynaław całej jegowielkości. Byłonnietylko wielkimPolakiem; i prosimy o przebaczenie”. 1965r.współbraci biskupów 8grudnia niemieckichw dniu „Przebaczamy Episkopatu Polski skierowanymdo w liście nie stwierdzeniemzawartym potraktowani niesprawiedliwie. ból wieluNiemcomzewschodu,a głównie tym,którzyw lecie 1945r. zostali ale fakt,żeK na tootrzymaneuprawnienia.HlondbezwątpieniabyłwielkimPolakiem, 1946 r.dziernika miałprzyznać,żeposunąłsiędalej,aniżelipozwalałymu - doRzymuz 24 paź zachodnich ziempolskich,mimożeonsamw liście dome jest,żew Polsce takżeK nacechowanego polskim mesjanizmem polityka zdominowana przezprzekonanie wypędzonych, którzywidząw nim silnie rzeba przyznać, że z niemieckiego punktu widzeniaocenaHlondajest rzeba przyznać,żez niemieckiego ościoła naMorawachi Śląsku Istnieje też inne świadectwo czeskie w tej sprawie;odnajdujemyje Istnieje teżinneświadectwoczeskiew tej Hlondzie jest surowa: „Jeśli o kard. Opinia wikariusza kapitularnego Uważam zaważnezadanieprzybliżeniespołeczeństwu niemieckiemu Osobiście jestemprzekonany, żeobanarodywinnykierować sięwyłącz- 2010 (równieżw:„Ost-West-Dialog“, T enże, Der Vatikan unddieTschechoslowakei, Bad Schussenried (1938–1948).Erinnerungen M achul ościół polski występuje o jego proces beatyfikacyjnysprawia ościół polskiwystępujeo jego a , Vatikan a C 20 ostatnio ukazała się w języku czeskim;jejpublikacja ostatnioukazałasięw języku Kardynał eskoslovensko (1938–1948),Pameti, Praha 1998. august Hlondwidziany 21 . W książce Machulapisze,żemons.Sericano ościół podkreśla jego zasługi w odzyskaniu ościół podkreślajegozasługiw odzyskaniu . 16). oczami Niemców K ościoła polskiego. Wia-

181 CONFERNZE 127 182

CONFERNZE 127 W tym dzieleobiecujęwszystkimjużterazmojąpomoc. rozpowszechniona w stopniu znaczniewiększym, niżtouczynionodotąd. kapłańskich. T powołań apostoł prasy i krzewiciel kaznodzieja rekolekcjonista i pasterz, wszędzie jako ksiądz i współbrat, prowincjałi biskup, organizatori pedagog, na terenachnależącychobecniedoUkrainy, Dałsiępoznać i w Słowenii. a jego działalność winna być przebadana, a wiedza o niej o niej a jegodziałalnośćwinnabyćprzebadana,a wiedza Rudolf Grulich

E 1. und zu den meisten katholischen Vertriebenen-Organisationen behaupten, als BetroffenerundVertriebener mitvielenK Mut vonDanzigundWarschau. desK der Überwindung wurde dieungleichgrößereRollePolens unddespolnischen Papstes bei Mauer. Deutschlandsprach vom„Wunder von Berlin“,abernurselten sich zuletztauchbeidenFeiern zum20.JahrestagdesFalles derBerliner fehlenden GeschichtsbewusstseinderDeutschen zusammenundzeigte Einstellung weiterT „Deutschland unterpolnischerVerwaltung“ bezeichnetwurde.Dieheutige gen DDRundnichtWestpolen, dasinmeinerErdkundebuch nochals Ostdeutschland gesprochen wird,meint mandas Gebiet der ehemali- Staat, diesogenannte„DDR“war„Mitteldeutschland“.Wenn heutevon land“ nochdasGebietöstlichvonOderundNeisse.Derzweitedeutsche eine Osten, auchderehemalsdeutscheistfürdiemeistenDeutschen Erlauben Siemirdeshalb einepersönlicheBenmerkung: Ichkann auch terra incognita.InmeinerSchul-undStudienzeitwar„Ostdeutsch- terra s non leguntur“giltinMitteleuropaimmernoch,dennderganze „Slavica den NamenKardinalHlondnicht.DasalteSprichwort Mehrzahl allerDeutschen,auchderdeutschenKatholiken, kennt

g ibt

bis

he eile derdeutschenBevölkerung hängtsichermitdem ut e

k ommunismus genannt,alsodieWunder undder e in e „ de uts che “ “ S i ch t

ontakten zurkatholischen K a r d in a l H lon

d s , denndie 183

CONFERNZE 127 184

CONFERNZE 127 Delegierter derAKVO katholischerVertriebenenorDelegierter (Arbeitsgemeinschaft 3] 2] zimniak, Stanislaw:In:Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon. www.bautz.de/bbkl. 1] Ich habe darüber in den letzten heute vorstellen,wieKardinalHlondvondenVertriebenen gesehenwird. Vertriebenenseelsorge derDeutschenBischofskonferenz möchteichIhnen ganisationen) undalseinerderbeidenLaienMitgliedArbeitsgruppe Durch dieK deutschen OrdinarienderGebietejenseitsvonOderundNeissezuGast. Priester ausdemOstenzuihrenK aus Vertriebenenfamilien. trafensichauchjährlichdievertriebenen Dort der Hochschule (1977) meistjungeMänner biszur Sistierung studierten In Königstein schichte nichtsüber die Kirchein Ostmitteleuropa erfahren. hätteichauchimStudiumderKirchenge- in KönigsteinTheologiestudiert, ich wusstenichtsvonSchlesien,Pommern oderOstpreußen.Hätteichnicht Heimat, ausdermich1946dieT manchesvonmeiner 1944 inMährenGeborenerwussteichvondenEltern derdieGrenzenimOstenendgültigregelnsollte.AlseinJahre vertrag, aufeinenFriedensGrenzen Deutschlandsam31.12.1937ausundwartete - Die BundesrepublikDeutschlandgingseitihrerGründung1949vonden 2. von Scholzzusammen stammen meistaussalesianischenQuellenoderhängenmitdenWerken nur wenige deutsche Literaturverzeichnis recherchierten Biographisch-Bibliographischen Kirchenlexikon lischen Vertriebenenkreisen. DerexzellenteArtikel überdenKardinalim deutschen OrdinarienjenseitsvonOderundNeisseeinThemainkatho- von Franz Scholz deutschen OstgebietenderNameHlondfremdist.ErstdurchdieBücher dass auchdenmeistenkatholischenVertriebenen ausdenehemaligen

K ostdeutschen Diözesen.T (1998), 19–21. Gründerpersönlichkeit desDon-Bosco-Werkes In:„Salesianische Nachrichten“4 inÖsterreich. 2. 28–37) Berlin 1995. Heft historischer Vergleich desInstitutes fürvergleichendeStaat-Kirche-Forschung (Schriftenreihe Weg 1945bis1948/49ein der katholischenKircheinverschiedenenrealsozialistischen Ländern P.e. Wilk, S.:DerVatikan, unddieKircheinPolen dieRegierung indenJahren1945–1948.In:Der Scholz, Franz: ZwischenStaatsräsonundEvangelium.KardinalHlonddieT ollektivschuld undVertreibung. KritischeBemerkungenZeitzeugen. Frankfurt eines amMain1995. ontakte zumKatholischenFlüchtlingsratinDeutschland,als 1 wurdeKardinalHlondundseinVorgehen gegendie atsachen. Hintergründe.Anfragen.Frankfurt amMain1988;Scholz,F.: Zimniak, S.: Vor 50 Jahren starb Augustyn 3 . Rudolf schechen im Viehwaggon vertrieben, aber schechen imViehwaggonvertrieben, T onferenzen und dort waren auch oft die warenauchoft onferenzen unddort agen und Wochen auch mit Frau Erika Grulich

2 weistindemgründlich Kardinal Hlond (1881–1948), T itel auf. Und diese ragödie der - der ErzbistümerPragundOlmützimpreußischenSchlesien. Glatz/Kłodzko undBranitz/BranicehattenPrälaten alsNachfolger, dieihre sie KapitelsvikarealsNachfolgerundauchdiealtenGeneralvikarevon undSchneidemühl/Piła Breslau, Ermland inDeutschland starben,erhielten Ordinarienvon schen Administratorennichtgenannt.Alsdievertriebenen Breslau verzeichnetundwarendie1945vonHlondeingesetztenpolni- und dann in der lagen bis 1918 in Österreich derenersterBischofHlondwar.Kattowitz errichtet, T Polen wurde in dem an Polen gekommenen T ErstnachdemK nicht geändert. undPreußenbis nach dem ErstenWeltkriegKriegen zwischen Österreich schuf. InSchlesienhattensichdieDiözesangrenzennachdenSchlesischen nur seltenneueDiözesangrenzenohnevorausgehendeFriedensverträge nostalgischdenZustanddesJahres1945.Manwusste,dassderVatikanvierte Die kirchliche Publizistik der Vertriebenen, die bereits 1946 entstand, konser 3. mit einigenVisitatorengesprochen. Steinbach, mitdembisherigenVertriebenenbischof GerhardPieschl und deutschen aber kirchenrechtlich Diözesen eingegliedert, nicht inkardiniert. und Schneidemühlwarennurdienstlichin den DiözesenBreslau,Ermland (Jop, Wilczyński, K presiedonoallacura spiritualediqueicattolici“. Würde genannt.„i quali „Wrocław, Polska“, aberauchGörlitz, wurden.So unterBreslau Diözesen mehrereOrdinariatsadressenangeführt Situation wurde damalszumerstenMaleberücksichtigt, indembeiden Bezeichnung. Dietatsächlichevorhandeneneue bevölkerungspolitische unter „Breslavia,Breslau,Wratislavia“ abernochohnedie polnische geführt, onalen Charaktererhielt.Bis1957wurdeBreslau nurunterBreslavia,nun bis dahinzudenVornamen derBischöfeitalienischwar,- mehrinternati auch die Bezeichnung der Bistümer, wodurch das Päpstliche Jahrbuch, das Neu war damals Päpstliche Jahrbuch 1958 auch die Namen dieser Oberhirten. Vollmacht polnischeWeihbischöfe eingesetzt,undkurz daraufnanntedas gen brachte.ImDezember1956hatteKardinalWyszyński mitvatikanischer Zusammenkünften. mit Rundbriefen, katholischen Vereinen, Wallfahrten und verschiedenen in der Vertreibung lebenden Gläubigen seelsorgerlich betreuten, und zwar Nur ineinerFußnote (S.167f.) wurdendievierPrälatenmitbischöflicher sicherstmals1958,alsdasAnnuarioPontificioDas ändert - einigeÄnderun Im Annuario Pontificio war unter ominek, Pluta). Die deutschen vertriebenen Priester aus Priesteraus ominek, Pluta).Diedeutschen vertriebenen Kardinal AUGUST onkordat zwischendemHeiligenStuhlund Hlond noch die Germania aus esky T deutscher eil Oberschlesiens die Diözese ešin undOpole. T schechoslowakei und Sicht eile der Diözese Breslau eile derDiözeseBreslau Kirchenprovinz T eile - 185

CONFERNZE 127 186

CONFERNZE 127 der SpitzedieserSonderseelsorgestandjeweilsein„Vertriebenenbischof.“ Pastoral undaufderüberdiözesanenEbene“gehörte indenBistümern AufgabengebietenSeelsorge „seitKriegsendezudengrundlegenden der Bischofskonferenz KardinalLehmannzurVertriebenseelsorge fest,dassdiese Bischofskonferenz waren.Damalsstellteaber derVorsitzende derDeutschen als dieApostolischenundKanonischenVisitatorennichtmehrMitgliederder Dieser Mitglieder derDeutschenBischofskonferenz, hattenaberkein Stimmrecht. Glatz undBranitzerhieltenKanonischeVisitatoren.DiesePrälatenwaren Gläubigenbetrautwurden.DieGebiete der Seelsorgeihrervertriebenen inDeutschlandApostolischeVisitatorentraten,diemit Reich gehörte) undSchneidemühl(undDanzig,dasaber1937nichtzumDeutschen Ermland zur Folge, dass an StellederdeutschenKapitelsvikareDiözesenBreslau, Gebieten regelteundregulärepolnischeKirchenprovinzenschuf. Dashatte Kanzler Willy Brandt,inPolen dieDiözeseninden ehemaligendeutschen sogenannten Vertrag vonWarschau, unter einemderbeidenOstverträge Der SchockfürdiekatholischenVertriebenen kam 1972,alsRomnachdem 4. Vatikans habe. nichtsgeändert Die katholischePressebetontedamals1958,dasssichanderHaltungdes 4] kirche und Heimat. Die katholische Vertriebenen- und Aussiedlerseelsorge in Deutschland. Arbeitshilfe derDeutschenBischofskonferenz 142. Bonn29.Januar1999. 1983 1957 1953 1948 2009 1947 1947 1946 Es warendiesmitfolgendenT Zustand blieb bis zur Neuordnung der Vertriebenenseelsorge 1999, k

Bischof Ferdinand Dirichs(Limburg)PäpstlicherBeauftragter Weihbischof GerhardPieschl derDeut- (Limburg). Beauftragter die Vertriebenen- undFlüchtlingsseelsorge. für Bischof HeinrichMariaJanssen(Hildesheim).Beauftragter Bischof Dr. JuliusDöpfner (Würzburg) die Vertriebenenseelsorge. Prälat NulliusDr. Franz für (Schneidemühl).Beauftragter Hartz für dieSeelsorgederHeimatvertriebenen. Flüchtlingsproblems. Weihbischof Dr. ReinhardHauke (Erfurt). triebenen- undAussiedlerseelsorge. Seit schen Bischofskonferenz für die K Bischof MaximilianKaller(Ermland) ardinal Josef Frings (K Rudolf iteln: öln) Hoher Protektor des gesamten Grulich

atholische Flüchtlings-, Ver 4 . An . An - 7] Katholiken werden. vonzehnaufsiebenverkleinert auf demRückzug:2010wirddieZahlderVisitatorenfürostdeutschen aber politischundkirchlichständiginderDefensivesindbisheute derKatholiken Glatz Gemeinschaft der Grafschaft derKatholikenGemeinschaft derFreien PrälaturSchneidemühlunddie die Ermland-Familie, das Adalbertus-Werk derDanziger Verständigung einengroßenBeitraggeleistet mitdenöstlichenNachbarn mit dervomK ihrer altenHeimatihreHandzurVersöhnung gereichtundihreSolidarität Seit 1947habendiekatholischendeutschenVertriebenen denVölkern in die K aufgegeben. Sieberiefensichdarauf, dasssichPapst Pius XII.1945gegen undVergeltungan Rache gemacht,abernie dasRechtaufihreHeimat heute gegendieSeligsprechungvonKardinalHlondsind. um zuverstehen,dassgeradekirchlicheVertreter dieserVertriebenen bis sindnötig, Heimat verlorenundsichdanninDeutschlandorganisierten, Diese HinweisezurGeschichtederdeutschenKatholiken, dieseit1945ihre 5. 6] 5] nur denBeitragdesGeneralrelatorsP. Esser imRheinischenMerkur gegen zwischen Vertriebenen undNicht-Vertriebenen abspielen.Icherwähne Auseinandersetzungen überdiePerson desKardinalsfastdurchwegs benenpresse prägte. Dabei ist festzustellen, dass sich die journalistischen Kardinal HlondbisheutedasnegativeBildHlondsinderVertrie- Es warderMoraltheologeFranz über Scholz,dermitseinenBüchern 6.

Schicksal Vertreibung. Aufbruch aus dem Glauben. Dokumente und Sellbstzeugnisse vom religiösen, Papst Pius XII. zum Problem der Vertreibung. Eine Sammlung von Worten und Weisungen des Schwarz, E.–Braun,G.:Christliches Heimaterbe.BeiträgederK Heimat annot.4. (Hannover) undvomKatholischenFlüchtlingsratinDeutschland (Würzburg)1964.Kircheund HerausgegebenvomEvangelischen Ostkirchenausschuß matpflege derdeutschenOstvertriebenen. K lischen Vertriebenen-Organisationen vonFranz Lorenz.Köln1980.SieheauchdieBändeüber geistigen undkulturellen derkatho- Ringen.HerausgegebenimAuftrag derArbeitsgemeinschaft Heiligen Vaters vonOskarGolombek.2.ed.Köln1952. Ich nenne hier vor allem die Eichendorff-Gilde, das Hedwigswerk, Die Vertriebenen aller

ongresse: KircheinNotvonKönigstein1952–1995. ollektivschuld wandteunddeshalbK ommunismus verfolgten Kirchegezeigt,jasiehabenzur ommunismus verfolgten Kardinal K onfessionen haben seit 1950 klar die Absage AUGUST Hlond aus deutscher ollektivstrafe alsunchristlichsah Sicht 7 . DieVertriebenen waren onfessionen zurK Katholiken, die ultur- undHei - 6 5 . . 187

CONFERNZE 127 188

CONFERNZE 127 habe sich„durchopferbereite und edlepriesterliche Arbeit imDienstder 10] 11] 9] 8] können, lehnteScholzausGewissengründen,da er erlebenmusste,wienun Osten dergeteiltenStadtGörlitz/ZgorzelecalspolnischerBürgerbleibenzu Ein Angebot, im von Deutschen geknechtetenpolnischen Bürger“ erwiesen. Umstadt bei Darmstadt. Der gebürtige Breslauerwareinhochgeschätzter Dergebürtige Umstadt beiDarmstadt. und denichbisheutehochschätze,starbam1. September 1998inGroß- Volke inderZeitvordemK rieg wieinderKriegszeit“ besetzten Ostgörlitzbescheinigteihm„Verbundenheit mitdempolnischen die Rechtlosigkeit derDeutschen.Dieneue Verwaltung desnunpolnisch die Nacht?“erschien,beschreibtertragischeZeitnachKriegsendeund 1945/46“ Inseinem„GörlitzerT und belgischeKriegsgefangenekümmerte. inGörlitz,woersichauchumpolnische,französische 1940 warerPfarrer die zahlreichenpolnischenSaisonarbeiterinSchlesienundSachsen.Seit auch die kleine Gemeinde polnischer damals diegrößteDiözesederWelt war. AlsSeelsorgerinBreslaubetreuteer Polnisch und wurde 1934 zumPriesterderErzdiözeseBreslau geweiht, die Während er des in in Studiumsden K Semesterferien lernte inBreslauundFreiburgund studierte TheologieundCaritaswissenschaft. deutschen OstgebieteinderNachkriegszeit. einen NamenmachtewiealsunbestechlicherZeitzeugeundHistoriker der aber aucheinbedeutenderZeitgeschichtler, dersichalsTheologeebenso Seelsorger, einchristlicherEthiker undeinangesehenerMoraltheologe, Der katholische Priester und bin deshalbdankbar, dassichheutezuseinemJubiläum hierinRomseindarf. Gläubigen feigeimStichgelassenhabe“. vom „pflichtvergessen polnischen Primas“, der „in der Stunde der Not seine Groppe Scholz spricht fürsich,wennvon„polnischenPressuregroups“dieRedeistoder

Franz Scholz besuchte das St. Mathias-Gymnasium in seiner Geburtsstadt Am 12.Dezember2009wäreFranz Scholz100 Jahre altgewordenundich Wer wardieserschlesischekatholische PriesterFranz Scholz? Esser, Ambrogio:August Hlond.Seligsprechungodernicht?DiePerson desErzbischofsist Der Autor Dr. Franz Scholz: LebenundWerk. In:Scholz,K Freiheit” 20.Juni1997. der Seelsorger. In:„Junge Nummer21,23.Mai1997,S.27. umstritten. AktenfehlennochinRom.In:„RheinischerMerkur”. Berlin 1993. Groppe, Lothar:Katholischeirche.StreitumdieSeligsprechung vonKardinalHlond.Vertreibung Scholz, Franz: Wächter, wie tief die Nacht? Görlitzer 8 undseineVerteidigung durchdenschlesischen JesuitenLothar 9 in der rechts gerichteten „Jungen Freiheit“. AlleindieWortwahl inderrechtsgerichteten„Jungen 10 , dasinderzweitenAuflage unterdem T Theologe, denn ich noch persönlich kannte Rudolf Grulich Katholiken und an der Martinikirche

T agebuch 1946. 2 Ed. Eltville 1986. 3. Ed. ollektivschuld, S.249–251. itel „Wächter, wietief 11 . DieVerbundenheit rakau und Lublin agebuch 14] 12] 13] zwischen StaatsraisonundEvangelium.V. Ann. 1. 1945 ethnisch säubern halfunddabeiauchdieVertreibung1945 ethnischsäubern vonüberacht Kardinal HlondmitHilfederpolnischenirchediedeutschenOstgebiete das Buch„ZwischenStaatsraisonundEvangelium“ ostdeutschen Diözesen.SchonvorderpolitischenWende erschien1988 Werke überT Scholzzweibisheutegrundlegende Artikeln undEinzelbeiträgenverfasste Neben seinemmoraltheologischenWerk undüber100 inmehrerenBüchern 7. 1991 wurdeerEhrenbürgervonGörlitz zumMonsignoreund1995PäpstlichenPrälaten. mit derErnennung arbeitete erweiterinderSeelsorge.RomwürdigteseineVerdienste 1966 an der neugegründeten Universität inAugsburg. Nach seiner Emeritierung in Königstein,ProfessorfürMoraltheologieFulda undseit1972Professor Restteil derErzdiözeseBreslaubeiGörlitz,späterDozentanHochschule dann Caritasdirektor und Vertriebenenseelsorger im deutsch gebliebenen in SolidaritätmitseinenLandsleutendieVertreibung aufsich.Scholzwar der Vertreibung Deshalb nahm Scholz der Deutschen noch zu übertreffen. teilweiseversuchte,diepolnischenK der polnischeKlerus Millionen unschuldigerMenscheneinbezog

Die RedaktionfühltdieVerpflichtung zuzwei Anmerkungen, dieZahlderDeutschen, dieerstebetrifft dass dieAussiedlung der“K derDeutschenausdenOstgebieten nachdemGrundsatz überhaupt schuldigegab.Indiesem zweitenFall dieThesevonF. scheintGrulich Scholzzuteilen, waren fürdasGescheheninDeutschland zwischen1933und1945odersogardieFrage oderobes auch westlich.Sostelltsichnatürlich dieFrage, mitdenDeutschen,dieschuldig waspassierte alleDeutschenfür„unschuldig“hält,sowohldie,östlich der Oder-Neiße-Grenzedass Grulich als und die„schuldigen“hatmaninRuhegelassen.IndiesemZusammenhangkönntevermuten, in Potsdam dieEntscheidungüberZwangsumsiedelnnurfür„unschuldigen“getroffenhaben Mächte wäre,dassdieFührerderAlliierten polnischen Grenzegelebthaben.EinedritteVermutung “schuldigen” DeutschenausschließlichnurindemBereichendesDritten Reicheswestlichderneuen Gebiete östlichderOder-Neiße „unschuldige“Deutschewohnten,könntemanfolgen,dassalle Zweitens,wennbehauptetwird,dassauf haben unddie„schuldigen“Deutschenbleibendürften. Verwirrung. Zuerstscheintes,dassdiepolnischenBehörden“unschuldigen”Deutschen vertrieben von “unschuldigen” Deutschen aus den Polen eine komplexe zugesprochenen Gebieten. Dies schafft Winters schreibtüberdieVertreibung Anfang1945 und brachtesehrvieleOpfermitsich.Grulich währenddesstrengen gezwungen. DerersteZwangsexodusderdeutschenBevölkerung erfolgte zumRückzug inAnbetrachtdervorrückenden RotenArmee wurden vonderdeutschenRegierung gelebt haben,aussiedelnlassen.Dieübrigen3MillionenhabenihreHeimatbereitsverlassenoder Deutschen, die vor dem 2. Weltkrieg auf den in Potsdam den Polen zugesprochenen Gebieten hat seitSommer1945zwangsweiseetwa5von8Millionen “Unschuld”. DiepolnischeRegierung die ausPolen zugesprochenenGebietenausgesiedeltenwurdenunddiezweitebeziehtsichaufihre Scholz, K ollektivschuld, S.249. atsachen undHintergründederkirchlichenT Kardinal AUGUST Hlond aus 12 deutscher . 14 . DieBrisanzdesBuches Sicht 13 , in dem er aufzeigt, wie , indemeraufzeigt,wie ommissare bei ragödie der ollektivschuld” ollektivschuld” 189

CONFERNZE 127 190

CONFERNZE 127 17] 15] k auf die Nachfolge Christi auch insehr schwierigen Fällen ausgerichtet ist.“ polnischerPolitiker,überragender aberkein SeligerfürdieWeltkirche, die Politiker –die„KlugheitdieserWelt“ waltenlassen.Daher:Hlondistein es:„Hlondhat–wie diemeistenwerden kann.Im„Hlondheft“heißt ein neuerSeligeralsVorbild fürdieGläubigenderWeltkirche gesehen großer Pole sein,abersicherkeine heiligmäßigePersönlichkeit, dieals sich beiScholzentschuldigen. deutschen Vertriebenenbischofs Pieschl, verlangt,ersolle dervonRaina zwei BriefevonPeter gegenScholzundeinSchreibendesdamaligen Raina Die beidenFronten zwischen ZustimmungundAblehnungzeigenauch einMaterialangebot,dasScholzderK bietet dasHeft inWarschau,Deutschen Botschaft Dr. Slawikzeitweiseteilnahm.Außerdem der der leiderschonverstorbenePriester und ehemaligeDolmetscher der durch dieK Es enthältinteressanteDokumente einer K Primas vonPolen (gest.22.10.1948)alsKandidateinerSeligsprechung?“ „EmpfiehltsichKardinalAugustyn mitdemUntertitel: Hlond, „Das Hlondheft“ wurde, erschien danach noch und verhört Seligsprechungsprozesses gehört von GlatzundBranitzzumRücktrittzwang. Ordinarien vonund Breslau,Schneidemühl Ermland und die Generalvikare aufPapstchen undmitnichtberechtigterBerufung Pius XII. diedeutschen soll undversuchtzuzeigen,dassHlondunterVorspiegelung falscherT gegen ErikaSteinbachvonhöchsterAktualitätist. polnischer Katholiken gegenVertreibung gegendasZentrum undbesonders die geradeheuteindemunwürdigenK eines Zeitzeugen“ seinem Buch„K Einhaltung vonWahrheit undGerechtigkeit Dasgeschiehtauch erinnert. die eigene K liegt bisheutedarin,dassderPriesterundkatholischeTheologeScholz 16]

Scholz schreibt,HlondmagzwarindenAugen seinerLandsleuteein sich dagegen, dass Scholz wehrt Als Scholz1995voneiner Hlondheft, S.14. Hlondheft, 1948) alsKandidateinerSeligsprechung?Lüdenscheid 1996.2.ed.1997. der SowjetUnionzugesprochenwurden. (Anmerkung derRedaktion). gezwungenwurdezumVerlassendie vondenAlliierten derGebieten,dieinPotsdam Polen und Schuld /Freispruch” fürdasdeutscheVolk aussprechenoder zumindestfürdiesenT und der“kollektiven Verantwortung” wurde.Erselbstwürde“kollektive ausgeführt Reinigung von Das Hlondheft. EmpfiehltsichKardinalAugustynDas Hlondheft. Hlond,PrimasvonPolen (gestorben 22.10. ollektivschuld undVertreibung, KritischeBemerkungen einesZ eitzeugen. V. Ann.1. eugenvernehmung, an ommission, einenBerichtüberdieZeugenvernehmung, irche an den Maßstäben des Evangeliums misst und sie an ollektivschuld undVertreibung, KritischeBemerkungen 15 , einerStudieüberK K ommission ausWarschau des imRahmen Rudolf ardinal Hlond selig gesprochen werden Kardinal Hlond selig gesprochen werden Grulich esseltreiben leideraucheiniger ollektivschuld undVertreibung, orrespondenz vor der Befragung vorderBefragung orrespondenz

ommission übergab. eil der Nation, eil derNation, atsa- 16 17

der Deutsch-UngarischenProvinz. u.a.oderüberseinerTätigkeitin DeutschlandwieEnsdorf alsOberer bekannt, auchnichtsüberseineSorgeumNiederlassungen derSalesianer Seelsorge „in tutto il territorio polacco“. Seelsorge „intuttoilterritorio mit besonderenVollmachten desVatikans fürdieNeuorganisationder Juli 1945überRominseineHeimatzurückkehrte, angeblich ausgestattet dassHlondimSeptember1939geflüchtetwarunderst hervorgehoben, deutschen GebietejenseitsderOder-Neisse-Linie betriebenhatte.Eswird systematisch dieKirchePolens 1945dieGewinnungundPolonisierung der gab esnurInteresseinVertriebenenkreisen, diebisheutebetonen,wie T Es istfestzuhalten:ErstseitdemBuchvonFranz Scholzwußteninteressierte 8. Stuhl zumAusdruck gebracht.“ deutschen Bischofskonferenz wurden auch gegenüber dem Apostolischen aus deutscherSichtkeine Zustimmungfindenkann.DieBedenken der Dabei bestandÜbereinstimmung,dasseineSeligsprechungdesKardinals ferenz hatsichmitderFrage derSeligsprechungvonKardinalHlondbefasst. schen Vertriebenen Glatzmit:„Diedeutsche Bischofskon ausderGrafschaft - 18] gegen dasVerhalten des Kardinalsgab,undzwar wegen der Grafschaft Es mag von Interesse sein, dass es 1945 und 1946 auch tschechischen Protest 9. wollte undsichderPapst inBerlinbemühte. auchfürihnbeiderRegierung Skandal mitkaumabschätzbarenFolgen zubewahrensuchte. er ihn vor einemschweren Missgriff und die katholische Kirche vor einem Der JesuitGroppemeinte,P. Esser„müssteFranz Scholzdankbarsein,dass einer RevoltederGläubigen,zumAustritt vielerKatholiken ausderKirche. dass KardinalMeisnerdempolnischenPapst mitgeteilthabe,eskäme zu Herde nichtsliegt“(Joh10,13).EswirdindiesenPriesterkreisenerzählt, dass Hlondkein war, guterHirte ein„Mietling,demanseiner sondern eile derdeutschenÖffentlichkeit vonK ardinal Hlond,aberauchhier Die DeutscheBischofskonferenz teilteineinemSchreibenandiedeut- Über die sonstigen Verdienste Hlonds ist in Deutschland leider wenig Ich habe immer wieder von manchen ostdeutschen Priestern gehört, gehört, Ich habeimmerwiedervonmanchenostdeutschenPriestern Dabei wissen wir, dass Hlond 1939 aus Rom nach Polen zurückkehren Hlond-Papier, S.2. Kardinal AUGUST 18 Hlond aus deutscher Sicht 191 CONFERNZE 127 192

CONFERNZE 127 „er Kraft besondererVollmachtenrichtigt, dass„erKraft desHeiligenStuhles,die Milik inBreslauunterstellthabe.“ Dr. GlatzdemApostolischenAdministrator derGrafschaft Pfarreien Karl 1946 direktbeiPapst Pius XII.ProtestgegendasVorgehen Hlondseinlegte. Brief anKardinalHlondunddieNuntiaturinPrag dannam29Juli der nachEntmachtungdesGeneralvikarsMonse zunächstineinem Glatz verlauten,wieverschiedeneProtestnoten desKapitelsvikarszeigen, nichtser nach von den seinen Angaben Plänen Opatrnýs der Abtretung von T denn MitteJuli1945warKardinalHlondaufdemRückwegvonRomeinige mir bereitsunterrichtet.“ sind von tätig sein, diePfarrämter seelsorgerisch bezeichneten Orten soeben beimirgewesen.DietschechischenPriesterwerden anden mitdemSchreibenEurerGnadensind pitelsvikar inPrag:„DieHerren zuhalten. Gottesdienste undReligionsunterricht tschechische Priester überdieGrenzegeschickt wurden, umtschechische 1945 einzuverleiben,zeigtdieT war,kehrten tschechoslowakischenRegierung Glatz sichdieGrafschaft Wieernannt. großdieHoffnungderausdemLondoner Exilzurückge- die Erzdiözese.Erst1946wurdemitJosefBeranwiedereinErzbischof Kardinal diesmal unterstützt vonder Kirche. InPrag leitete seitdem T Nach sprechende Einwohnergegenüber170.000DeutscheninderGrafschaft. Grafschaft. PragmiteinertschechischenMinderheitder Böhmens argumentierte einzuverleiben, wogegensichdieBevölkerung wehrte. demneuentschechoslowakischenStaat hatte Pragversucht,dieGrafschaft ich esvorzulegen Staatsarchiv MaterialimNachlassvonKardinalJosefBeranfand,möchte Glatz/Hrabstwo K Ustr 19] eit ließ IndieserZeitließ age inPragundweiltealsGastbeiKapitelsvikarOpatrný. Erst am10.September1945hatteHlonddasOrdinariat inPragbenach- Die tschechischen Hoffnungen auf Glatz gingen aber nicht in Erfüllung, Dazu schrieb am 13. Juli 1945 Generalvikar Prälat Monse an den Neben historischenGründenderlangenZugehörigkeit zurKrone Bereits beidenVerhandlungen für denFriedensvertrag vonVersailles Haus KönigsteinNidda”2/2008,S.7–12. Rudolf:PragerProtestgegendasVorgehenGrulich, vonKardinalHlondinGlatz.In:“Mitteilungen riegsende 1945 erhob die Prager Regierung erneut Forderungen, erneut Kriegsende 1945 erhob die Prager Regierung edni StatniArchivPraha(Staatsarchiv, Prag)APA Ordinariat. Pozu Karel T atsächlich gab es aber im Jahre 1905 nur 3.258 tschechisch Kašpar der łodzkie, die zur Erzdiözese Prag gehörte. Da ichłodzkie, imPrager die zur Erzdiözese Prag gehörte. 19 . Kapitelsvikar Theophil(Bohumil) Opatrný Rudolf atsache, dass sofort nachKriegsendeatsache, dasssofort Grulich

stalost Beran9.Sieheauch: ode von Ka- 21] T gesprochen. SeinbereitstschechischerschienenesBuch„DerVatikan unddie hatte imStaatssekretariatmitMons.SericanoüberdieVollmachten Hlonds Krieges inRomundwarVerbindungsmann Er zurLondonerExilregierung. die Pater sandte. Machula war während des Jaromir Machula an Opatrný Jurisdiktion lebenkönnten?“ unterderanderenkirchlichen Slawenfamilie innächsterNachbarschaft Ob HlondsVollmachten fürGlatztatsächlichzuträfen,soschreibtMachula, 2010indeutscherÜbersetzungherausgeben Böhmen-Mähren-Schlesien von Pragtrennten,„wiesolltendannnichtzweislawischeVölkerausder einmal Friedrich II.vonPreußenund werden können.“ und brüderlicherEintrachtbeidieserGelegenheitbestensbesprochen der Veränderung Dieshätteincameracaritatis derJurisdiktionerwähnte. durch Polen undandereDingesprach,abermitkeinemWort dieFrage Glatz,überdieBesetzung in Pragwohnte,mitunsüberdieGrafschaft dass 20] polnischen Episkopates vom 8. 12. 1965 an ihren deutschen Mitbrüder zufügte. insbesondere diejenigen,denenerimSommer 1945schweresUnrecht Seligsprechungsprozess für ihnbetreibt, schmerzt doch vieleOstdeutschen, haben. Er war sicher ein großer Pole, dass aber die polnische 1946 nach Romzugegebenhaben soll, seine Vollmachten überschritten zu Westgebiete betont wird, obgleich er in einem Brief vom 24. Oktober von derKircheseinVerdienst fürdieWiedergewinnung derpolnischen polnischer Kirchenpolitiker gesehenwird.Manweiß, dassinPolen auch von den Vertriebenen als ein fest im polnischen Messianismus verwurzelter Hlonds aus deutscher Sicht lässt sich feststellen, dass er Für die Beurteilung 10. sei MonsignoreSericanonichtbekannt. schechoslowakei 1938–1948“ Vom 4.August 1946liegteinetschechischeStellungnahmeausRomvor, In dem Brief an den Papst gibt der Ich persönlichbinüberzeugt,dassnurdieAussage desBriefes ardinal Hlond ist hart: „Wenn desKapitelvikarsüberardinalHlondisthart: Das Urteil nicht zum Ost-West-Dialog 16).BadSchussenried2010. Machula, Jaromir: Der Vatikan und die Machula, Jaromir:Vatikan a C „Em. Cardin. Hlond Kardinal Ende Juli1945dreiTage Palais imErzbischöflichen eskoslovensko (1938–1948). Pame AUGUST 20 irchengeschichte von wirddasInstitutfürKirchengeschichtevon T Hlond schechoslowakei (= (1938–1948). Erinnerungen apitelsvikar seinem Schmerz Ausdruck, Kapitelsvikar seinem Schmerz Ausdruck, aus Hitler undseineGenossen“Glatz deutscher Sicht ti. Praha1998. Kirche den T exte 21 . 193

CONFERNZE 127 194

CONFERNZE 127 mehr alsbisherberichtetundveröffentlichtwerden. Seelsorger, Darüber muss Presse-Apostel und Erwecker von Priesterberufen. Provinzial undBischof, OrganisatorundPädagoge,Exerzitienprediger in derheutigenUkraineundSlowenienalsPriesterOrdensmann, und und Deutschland, ja auch in Ungarn Geiste Don Boscos in Österreich großer Pole, wirkteauchalsechterSchlesierundEuropäerim sondern Größe auchdemdeutschenVolke nahezubringen.Erwarnichtnurein Vergebung. im BischofsamtbeideVölker leitensollte:Wir undbittenum vergeben K Meine MithilfedazuversprecheichIhnenheute. onkret seheichalseinewichtigeAusgabe, denKardinalinseinerganzen Rudolf Grulich

of the German priest,theologian,andhistorian,Franzof theGerman critical Scholz, very consideration. Thispositionismostfullyrepresentedinthepublications morebythePolish raisond’ a lot positionthathewasguided is present.Theystandinanirreconcilable a deep-rooted convictionofabusetherights receivedbythePolish Primate Germany, especiallyinthenumerousandinfluentialcirclesofexpelled, upon the Church by the Pope Pius XII on 8 the Polish powersconferred basedonextraordinary Primateundertook, which territories, German oftheCatholicChurchinformer structures assessedandunderstoodthepost-warreorganizationof that Germany Great Britain)seehim.Itwasfromtheangleofthesetraumaticexperiences decision ofthevictoriouspowers(theSovietUnion,UnitedStatesand of the T territories expelled in eastern 1945 from the former and assessmentofhisviewsactivitiesishungwiththewayGermans Primate inthedifficultpost-warperiod. makesHungary) it difficult to understand fully the activity of the Polish incentralEuropeancountries(mainlyGermany,a Salesian Austria and knowledge of Hlond’s overall apostolic work, including his activities as Scholz’s ideas,theauthorindicates,however, thatthelackofin-depth Polonization areas.Sharing German ofChurchadministrationintheformer and of Hlond’sactivitiesinthefirstpost-warperiodreconstruction Cardinal Hlond remains a very little known figure in Germany. Cardinal Hlond Kardinal seen AUGUST through Summary Hlond E tat ratherthanthesalusanimarum aus deutscher th the July 1945. In certain circles in July 1945. In certain Sicht eyes of hird Reich by the Germans Knowledge 195

CONFERNZE 127 196

CONFERNZE 127 N del cardinale Hlond in particolare –perilqualec’èanchedaconsiderarela del cardinaleHlondinparticolare per lastoriadellerelazionifraStatoe Chiesa ingenerale,e per labiografia difficile e limitata dall’inaccessibilitàdimoltefontie dalla censura.Ciòvale  1] lapropriafunzione defunto Primate;lacensurahacontinuatoa svolgere hanno continuatoa criticare leiniziative“antipopolarie clericali” dell’ormai purcontonipiùmitirispettoaisostenitori delregime, gli storicimarxisti, di coltivarelamemoriadelcardinaleHlond,almeno inambitoecclesiale, perialismo angloamericano delVaticanonemico dellostato,comeuomoreazionario,servo - e dell’im propaganda comunista, che presentò a lungo il cardinale come il principale Proces księdzabiskupaKaczmarka i innych członkówośrodkaantypaństwowegoi antyludowego. Miliatre Regionalea Varsavia], Warszawa 1953. 14.IX-21.IX.1953popolare. Unatrascrizionedelprocesso tenutosineigiorno pressoilT - altrimembri delcentroantistatalee anti 14.IX–21.IX.1953 [Processodelvescovo Kaczmarek e di WojskowymStenogram procesu odbytego przed Sądem Rejonowym w Warszawie w dniach La ricercarelativaa quel periododellastoriapolaccaèstataa lungo resa Dopo il disgelo, nel 1956, nonostante si sia presentata allora la possibilità Dopo ildisgelo,nel1956,nonostantesisiapresentata alloralapossibilità dall’Unione Sovietica. nia postbellicasottoilregimecomunistaimpostoallanazione lasuaattivitànellaPolocardinale August- Hlondvissee svolse egli

anni 1945–1948, 1 . gli

ultimi

dell a

su a

vit a , il

P rima te

di

P ribunale olonia

dal card.Hlond) delleletteredelperiodo1945–1948furonoscritte lacco (lamaggiorparte Pallottini hanno pubblicato a Parigi le lettere pastorali dell’episcopato po- Ricostruzione delleChiesediVarsaviaRicostruzione diocesi diGnieznoe Varsavia e la creazionedelConsiglioPrimazialeperla occidentali delPaese,siastica polaccanei territori l’unione personale delle generalmente bennoto,comelacostituzionediun’amministrazioneeccle- qualchefatto per quantoriguardavalasuaattivitàpostbellica,a elencare mondiale,limitandosi, tutto sullesueopereantecedentilaSecondaguerra nell’occuparsi dell’attivitàsvoltadalPrimate,sisonoconcentratisoprat- pubblicare anche alcuni altri scritti del cardinale Sempre donK 100 volumididattiloscrittie manoscritti). il risultatoèquell’operamonumentalechesonogliActaHlondiana(oltre i materiali suHlond(compresii documenti relativialperiodopostbellico): anch’egli salesianoedexsegretariodelPrimate,sièimpegnatoa raccogliere K della ChiesainPolonia. lasituazionegiàdifficile degli archivipotessecomplicareulteriormente siastici e molte fonti sono rimaste inaccessibili; tra queste anche i documenti eccle 5] 3] 2] 4]  osiński, sottoilpatronatodell’arcivescovodiPoznań mons.AntoniBaraniak, Witold Wiesław  popolare], Warszawa 1981. della Polonia, 1881–1948],Roma 1965;Stanisław 1922–1948], a curadiStanisław degianni Patria. Lasceltadiscrittie discorsi diDioe della 1922–1948[A servizio i przemówień diStanisław a cura pism i przemówień 1897–1948 [Dammil’anima.Lasceltadiscrittie discorsi deglianni1897–1948], Stanisław di attivitàdelcardinaleAugust HlondPrimatedellaPolonia 1881–1948],a cura sulla vitae sulle 1978; Stanisław Chiesa cattolicaromanadifronteallasecolarizzazionevitapubblica (1944–1974)],Warszawa życia publicznego wobec(1944–1974) sekularyzacji Kościół w Polsce rzymskokatolicki Materiały dożyciai działalności Polski Kardynała AugustaHlondaPrymasa 1881–1948[I materiali Wojciech sue relazioniconlostatopopolaree le trasfromazionisocio-politiche1944–1965],Warszawa 1966; społeczno-politycznych1944–1965[L’aspettoi przemian dellagerarchiaeclesiasticapolaccae le i w II Rzeczypospolitej[NellacapitaledelPrimatea Gniezno e Poznań. Brevisaggi suprimatidella w Gnieźnieprymasowskiej i Poznaniu. Szkiceo prymasach Polski w okresie niewolinarodowej silenzio? LaChiesacattolicaromananellaPolonia popolare],Warszawa 1967;JerzyF. anni 1945–1974],Paris 1975. Listy pasterskieEpiskopatuPolski 1945–1974[Letterepastoralidell’episcopatodellaPolonia negli Stando così le cose, gli storici e i pubblicisti cattolici attivi nel Paese, Stando così le cose, gli storici e i pubblicisti Bisogna sottolineareche,malgradotalidifficoltà,ilsalesianodonStanisław 2 Il , dato che le gerarchie ecclesiastiche hanno temuto che l’apertura , datochelegerarchieecclesiastichehannotemutol’apertura Prima M M a P K l omyk ys ej osiński te , łe Kard. August Hlond, Prymas Polski,Kard. AugustHlond,Prymas 1881–1948 [Card.August Hlond.IlPrimate A k ało ugust Hlond M , Oblicze polskiej hierarchii kościelnej i jej stosunekdoludowegopaństwa Oblicze polskiejhierarchiikościelneji jej , LądnadWartą 1966–1991,dattiloscritto;August arkiewicz , 4 Kościół milczenia? Kościół rzymskokatolicki w PolsceKościół milczenia?rzymskokatolicki Ludowej[LaChiesa del K . osiński , Państwo i Kościół w Polsce Ludowej[LoStatoe la ChiesanellaPolonia nella , Łódź1979;August K Polonia osiński , Warszawa 1988. comunist 5 H a K . (1945–1948) alla lon osiński d , W służbie Boga i Ojczyzny. Wybór Bogai Ojczyzny. pism W służbie , AugustHlond1926–1948in:Nastolicy 3 , mentre, nel 1975, i Padri luce degli H lond studi , Daj miduszę.Wybór osiński hafatto più recenti G

odlewski [La - , 197

CONFERNZE 127 198

CONFERNZE 127 t 8] 7] negli anni1945–1948]e più volterivistoe ampliato inbasea nuove fonti w Polsce w latach 1945–1948 [IlVaticano, e la ilGoverno ChiesainPolonia del salesiano Stanisław Wilk,l’articolo intitolato card. Hlond).T della RepubblicaPopolare (che,quindi,includevanoancheleattivitàdel nelperiodo materiali d’archivioriguardantilerelazionitraStatoe Chiesa mazione delPaese lapubblicazionedimoltialtristudie di hapermesso Latrasfor degliarchividelpartito. l’abolizione dellacensurae l’apertura del potere comunista, delle la normalizzazione relazioni Stato-Chiesa, l’altro sullesuegrandicampagnereligiose sul card. Hlond,uno sul suo rientro nel Paesealtri due articoli nel 1945, (forse anchea causa diunamiapreventivaautocensura).Più tardihoscritto delle attivitàdelPrimate.Lacensura–sorprendentementenoninterferì scientifico basatosufontiecclesiastichechetrattassedelperiodopostbellico ex-tedescheassegnatenel1945allaPoloniaterre occidentali”,le studio sull’attivitàsvoltadaHlondneicosiddetti“territori 6] fonti diplomatichefrancesi cardinalenellaPolonia postbellica,basatisu situazione dellaChiesae del ’80, hapubblicatonella“K avuto invecealcunproblemaT lacensura.Conqualenonha ma sulsecondoquestavoltaèintervenuta Stanisław 9] Wilk èstatoancheilprimoa utilizzare lefontivaticane.Vale anchelapena Id., Jerzy organizzatore dellavitaecclesiasticainPoloniaorganizzatore , “Ricerche Storiche Salesiane”, vol. 19/2000, n. 1. acuradiMarianMarek e polemiche], occidentali come conseguenza delle decisioni di Jalta], in: postanowień jałtańskich polskiej administracjikościelnej naziemiachzachodnichipółnocnychjakokonsekwencja Chiesa inPolonia neglianni1945– vol. 7/1982–1983,pp.69–91. primate Hlonde le grandiiniziativereligioseinPolonia neglianni 1945–1948], “Studia Gnieźnieńskie”, Hlondiwielkie akcjereligijnewPolscevol. 2,1989,pp.18-38;id.,Prymas wlatach1945–1948 [Il kard. A.Hlondinpatrianel1945],“StudiaT nel 1945],“NaszaPrzeszłość”,vol.42/1974,pp.195–249. Odzyskanych w 1945 r. Polonia nelperiododellaschiavitùnazionalee nella IIRepubblica],a cura diFeliks 1982, pp.319–370. del XXsec.],Warszawa 2000. La situazioneèmutataradicalmentesoltantodopoil1989,colcrollo Nel 1974 ho pubblicato sulla rivista di storia «Nasza Przeszłość» uno adeusz Powrót Polski prymasa kard. A. Hlondadokrajuw1945r. delprimatedellaPolonia[Il ritorno P i e trz W W yr a ilk k wa , , Działalność kard. AugustaHlondajakowysłannikapapieskiegonaZiemiach , Watykan, RządiKościółwPolsce wlatach1945–1948[IlVaticano, leAutorità e la Krytyczne eseje z historii Polski eseje z historii XX wieku[SaggicriticisullastoriadellaPoloniaKrytyczne ra lepubblicazionidiallorabisognaricordaresoprattutto [L’attività delcard.August recuparati Hlondqualel’inviatopapaleneiterritori [La costituzione dell’amministrazione ecclesiale polacca nei territori [La costituzionedell’amministrazione ecclesialepolaccaneiterritori ultura” parigina, alcuni interessanti articoli sulla ultura” parigina,alcuniinteressantiarticoli 8 1948], “Słowo”(Berlin)1995,n.30,pp.17– . D adeusz Wyrwa, che,versolafinedeglianni rozdowski Jerzy owarzystwa Chrystusowego dlaPoloniiowarzystwa Chrystusowego Zagranicznej”, Pietrzak , Warszawa 1996;Id.,Ilcardinale AugustHlond 7 . Entrambisonostatipubblicati, Jałta. Szkice ipolemiki [Jalta. Saggi Watykan, Rządi Kościół 6 . Èstatoilprimolavoro Ustanowienie 26; Id.,Ustanowienie L enort , Poznań 9 - . 11]  e l’arcivescovo Gawlina(2003)e i diari diquest’ultimo(2004) (1998) illustranol’atteggiamentodellaSantaSedeversolaChiesapolacca i quali note e i rapporti dell’AmbasciatorepressolaSantaSede,KazimierzPapée, hapubblicatole (1999).JanŻaryn autoritàgovernative del Partito e delle fatto BarbaraFijałkowska, scegliendoperòdocumentiraccoltinegliarchivi (1994);lostessoha fonti ecclesiastiche,sullerelazionifraStatoe Chiesa hapubblicatoinveceunaraccoltadidocumentiscelti,soprattutto Raina maanchedopo–,raccoltidapadreWojciechguerra, Necelnel1995;Peter scelta diappunti scritti a mano dal cardinale stesso – soprattutto durante la pubblicato duevolumettidiricordisulcard.Hlond(1993,1994)e una Le fontipubblicatesonorelativamentenumerose.LaSocietàdiCristoha approfondisce l’argomentodell’attivitàpostbellicadelPrimate(2007) biograficosulcard.Hlondincui Krasowski hascrittoancheunarticolo fonteecclesiastica). diprovenienzastatale,maanchea qualche a fonti relazioni fraStatoe Chiesa nelperiodopostbellico(i due autoriricorrono di menzionarei libri diKrzysztofrasowskie di chetrattanodelle JanŻaryn 12]  10] krzysztof Katowice 2003;Józef WatykanieRP przy Stolica Apostolska wobec Polski i Polaków w latach 1944–1958 w świetle materiałów ambasady di August Hlond e Józef Gawlina negli anni 1924–1948], a cura diJerzy Gawlina neglianni1924–1948],a cura di August Hlonde Józef S. Sede], Warszawa 1998. negli anni1944–1958allalucedei materialidell’AmbasciatadellaRepubblicaPolacca presso la Popolare Polacca], vol.1:1944–1955,Olsztyn1999(Appendice: Scelta deidocumenti);Jan i Kościoła w PRL di Wojciech Società diGesùperipolacchiall’esterosulcardinalefondatoreindirizzate aiconfratelli],a cura fondatore August Hlond.Letteree conferenze delpadreIgnacy Posadzy TChr. cofondatoredella [Ilcardinale dla Polonii Założycielukierowanedochrystusowców Zagranicznejo Kardynale Listy i konferencje OjcaIgnacegoPosadzego TChr., Współzałożyciela Towarzystwa Chrystusowego card. August Hlond],a cura diWojciech Hlonda [IlcardinaleAugust HlondPrimatedellaPolonia. I contemporanei diDio ricordanoilServo (1945–1950)], Warszawa 1997. Ż diAndrzej [Gli abitantidellaGrandePolonia nelsec.XX],a cura in Polonia 1945–1955],Poznań 1997;Id.,AugustHlond1881–1948,in:Wielkopolanie XXwieku Kardynał August Hlond Prymas Polski.Kardynał AugustHlondPrymas Współcześni wspominająSługęBożegokard. Augusta taquino delcardinaleAugust di Wojciech Hlond],a cura [La corrispondenza 1924–1948[Lacorrispondenza Gawliny w latach Korespondencja AugustaHlondai Józefa Lata 1945–1959, Poznańmenti 1945–1989],vol.1,Lata 1994;Barbara dokumentów1945–1989[LaChiesacattolicaallalucedeidocu- w świetle katolicki a państwo a ryn 11 Il , Prima . Il padre Jerzy Myszor ha pubblicato il carteggio trailcard.Hlond . IlpadreJerzyMyszorhapubblicatoilcarteggio [La Chiesa e le autorità governative inPolonia autoritàgovernative (1945–1950) [LaChiesae le w Polsce Kościół a władza K r te a N so A ecel ugust Hlond w [Il partito comunista [Ilnei partito confronti della religione e della Chiesa nella Repubblica ski e Jan e Jan , Państwo a Kościół katolickiw Polsce 1945–1955[LoStatoe la Chiesacattolica (documenti scelti)[LaSantaSedeneiconfrontidellaPolonia polacchi e dei G awlina K onieczny nella , Wspomnienia [Memorie],a curadiJerzy Polonia Z notatnika Kardynała, Poznań AugustaHlonda [Dal 1995;Z notatnika comunist N ecel , Poznań 1993;Kardynał ZałożycielAugustHlond. a (1945–1948) alla N ecel , Poznań 1995;Peter luce F ijałkowsk degli G ul c M studi zyński M yszor a yszor , 12 Partia wobec religii più recenti , Poznań 2001;Jan . Infine, padre . Infine,padre , Katowice2004. e Jan e Jan R ain K

onieczny , Kościół Ż aryn 10 . , , 199

CONFERNZE 127 200

CONFERNZE 127 August 13] aveva pensatoa tale maavevaimmaginatoanche unanuova ricostruzione, polacco.Inesilio dellavita ecclesiastica del dopoguerra nella ricostruzione e dunque comportava, suo ritorno anchedelledifficoltàcheloattendevano conseguenze che il ai comunisti. Hlond era consapevole dei rischi e delle stata assoggettataall’UnioneSovieticae le autoritàstatalifosseroasservite nelsuoPaeseritornò appena glifupossibile,nonostantelaPolonia fosse avvenutail22ottobre del 1948.Egli dalla prigioniatedesca,allamorte, e rilevante fuquellochevadal1°apriledel1945,ovverodallasualiberazione essere brevementeriassuntecomesegue. opinionipiùvoltecircolatesuquestotema.T errate ultimi annidivita,lepresentae le alcune dicorreggere spiega,permettendo nella conoscenzadellemiglioriiniziativedelcard.Hlondintrapresenegli la bibliografiacompletadellefonti.Questapubblicazionecolmalelacune comunista PPR). Nel libroEsteri è del riportata Comitato Centrale del partito delle ReligionidelMinisterodiPubblica Amministrazione e della Segreteria biblioteche(tral’altro,gliattidelDipartimento negli archivistatalie nelle fotocopie deidocumentivaticani.Inoltrehoconsultatoi materiali conservati La SocietàdiCristo,previal’autroizzazioneconcessadaWilk, le mihafornito e utilizzarli), nonchéi documenti della Segreteria dell’Episcopato di Polonia. del Primatecard.JózefGlemp hopotuto,perprimotra glistorici,consultarli e una vasta raccolta di atti del Primate card. Hlond (grazie all’autorizzazione degliActaHlondiana agli eventi.Sonostatiutilizzatianzituttoi materiali personechehannopartecipato ditestimonie di pubblicazioni e relazioni inedite). la maggiorparte due volumi di 500pagineciascuno, riccamente illustrati(oltre 200 fotografie, del MinisterodelleUniversitàe dell’Università diBreslavia.Ècompostoda per i tipi dellacasaeditriceWydawnictwo Poznańskie conilfinanziamento del Primate di Polonia cardinale August Hlond 1945–1948] kardynała AugustaHlonda1945–1948 [Pienezza primaziale. Ultimi anni Polskiautore, intitolatoPełnia Ostatnielataprymasa prymasostwa. alle stampedurantelavitadelPrimate(2003) Jan K Jerzy 14] Quest’anno èstatofinalmentepubblicatounampiolavorodicuisono Il periodo della vita e dell’attività del card. August Il periodo dellavita e dell’attività Hlond più fruttuoso distudipluriennalie siIl volumeèfrutto basasumoltefontid’archivio, Hlond 1945–1948],Poznań 2009, vol.1–2. 1945–1948 [Lapienezzadellaprimizia.Gliultimi annidivitadelprimatedellaPolonia card.August di Jan onieczny ha raccolto e pubblicato tuttigliscrittidelcard.Hlonddati onieczny haraccoltoe pubblicato P K ietrzak H onieczny lond , , Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa PolskiPełnia Ostatnielataprymasa kardynała Augusta Hlonda prymasostwa. Dzieła. Nauczanie1897–1948[Opere.L’insegnamento 1897–1948],vol.1,a cura , T oruń 2003. oruń Jerzy Pietrzak 13 . ali iniziativepossono 14 . Il libro è uscito e fruttuosa dadurareben45anni,finoal1991. e fruttuosa pensato giànel1939.L’idea diquestaunionesirivelòpoitantoindovinata aveva si trasferìdaPoznań nellacapitale,realizzandounpropositoa cui “per questavolta”l’unionepersonaledellediocesidiGnieznoe Varsavia, rischioso quantorivoluzionario!Forte delladecisionediPio XIIdiistituire dalle ingerenzedellostato,ilche,all’epoca,rappresentavaunpassotanto larotturadelconcordato,reselenomineindipendenti dendo a pretesto deinuovivescovi;masoprattutto,pren- papali, consacròlamaggiorparte apostolici polacchi. vi siinsediavaeraprivadiassistenzapastorale–Hlondistituìamministratori oggetto di rapina e la stragrande maggioranza della popolazione polacca che benierano occidentali –doveregnavailcaosperlaChiesa,cuii suoi Neiterritori dall’autunnodel1947,semprepiùpalesee brutale. a partire velata da dopo condotte la rottura ipocrite del concordato) (perfino e, un’ostilità inizialmente trarsi subitoconl’ostilitàdelleautoritàgovernative, mai avute),sostituitepoiconprocurespecialinel1946. gli conferì facoltà straordinarie (nessuno dei suoi predecessori ne aveva conansiailmomentodelsuorientroinpatria.LaSanta Sede e aspettato Polonia nello spirito cattolico, aveva concepito diversi progetti costruita Nel dopoguerra ebbe il coraggio di affermarlo piùvoltepubblicamente. ebbeilcoraggiodi affermarlo Nel dopoguerra di istitutisecolarivita consacrata. (una pergliordinimaschili e una perquellifemminili).Sostennela creazione ancora oggisonoattivi,qualileConsultedeisuperiori degliordinireligiosi creazionedinuoviorganismi,che buon coordinamentotragliordinie la gressi deisuperioridegliordinireligiosimaschili e femminili, avviandoun definiva le più ardue dai tempi delbattesimo della Polonia. Convocòi con- molto esigente,a misura dellesfidechel’epocaponeva,luistesso L’ufficio fu affidato – suproposta del Primate – a monsignor Choromański. del segretariodell’episcopatostavaassumendoun pesosempremaggiore. laposizione quale manifestòsempregrandissimorispetto.Dopo laguerra accordo. Impostò molto bene la collaborazione con il card. Sapieha, verso il nianza anche le frequenti lettere pastorali e dichiarazioni di comune firmate Portò l’episcopato adunacoesionesenzaprecedenti,dicuisonotestimo- sulledecisionidiquesticonsessi. pato, mainfluivainmododeterminante presiedeva laConferenzaEpiscopalee la Commissione Centraledell’Episco- Il progetto pastorale di ricostruzione avviato dal cardinale dovette scon La Polonia, nelpensierodelcard. Hlond,erae doveva rimanerecattolica. Accrebbe il rango e il ruolo delprimate tra i vescovi polacchi.Nonsolo Accrebbe ilrangoe il ruolo perlesedivescovilivacantie,inseguitoallenomine Scelse i candidati Col clero, e con gli ordini religiosi in particolare, il Primate fusempre gliordinireligiosiinparticolare, Col clero,e con Il Prima te A ugust Hlond nella Polonia comunist a (1945–1948) alla luce degli studi più recenti

- 201

CONFERNZE 127 202

CONFERNZE 127 soltanto nel 1996). Difendeva le organizzazioni cattoliche giovanili e la soltanto nel1996).Difendeva leorganizzazionicattolichegiovanilie la (ciòpotéaccadere ricostituzione dell’Azione Cattolicaintuttelesueparti definire unmodusvivendi traloStatoe la Chiesa, pose,tralecondizioni,la della Gioventù).Quando, nel1947,siaffacciòunatimidasperanzadipoter per il ripristino delle aver paura e attivarsi a non adulte.Cercavadispronarei vescovi colonne maschilee femminile Gioventù Maschilee Femminile. Ritenevaprematuralaricostituzionedelle dallecolonnedeigiovani,ovveroleAssociazioni della Cattolica, partendo intendeva ripristinare gradualmente l’Azione cattolico attivo. Dopo la guerra degliistitutigestitidareligiosi.Apprezzava illaicato generale, e,inparticolare, religiosa intuttelescuole,schierandosifavore dellascuolacattolica,in cattolico e la vitasindalconcepimento;difesel’insegnamentoe l’educazione della nazione,e pertanto, insiemea tutto l’episcopato, difese il matrimonio Varsavia prioritaria per tutta la nazione. Nella famiglia vedeva il fondamento dellechiesedi scopo negliStatiUniti.Reselaquestionedellaricostruzione alla Polonia. a realizzare ilprogettodirecarsia tale Nonriuscì,purtroppo, leloroazionidisostegno all’estero, soprattuttoinAmerica,a continuare invitandoi circolidopo la guerra), cattolici di altripaesi e i polacchi residenti della Caritas di sostegno economico alla nazione (davvero indispensabile qualifica, èstatagiàelevataallagloriadeglialtari. di allora,maanchecolorocheaspettavanoancoral’attribuzionetale e sognava diDio” altri.Oggilastragrandemaggioranza dei“servi diavviarne arenatisiperviadellaguerra, dibeatificazionee canonizzazione i processi delT costruzione Polonia, laperegrinazionedellastatua Madonna diFatima, l’avvio della suoi successori:adesempioleiniziativeperilMillenniodelBattesimodella Gesù (alcunisuoiprogettidigrandiazionireligiosefuronopoirealizzatidai polacco-ceca). Avviò per affidare la Polonia i preparativi al Sacro Cuore di ma di tutti glislavi(ilPrimateeraungrandesostenitore della fratellanza nella cuipersonaindicòilprimosantopatronononsolodellaPolonia di Sant’Adalberto, Guidò le celebrazioni del 950° anniversario del martirio vasta scala.Affidò quindilanazionepolaccaalCuoreImmacolatodiMaria. un lavoropastoralesistematicoe coscienzioso, anchecampagnereligiosesu la rinascitareligiosa.Per raggiungeretaleobiettivoeranonecessarie,oltread nazione, maapprezzavae evidenziava anchei suoi pregi.Voleva realizzarne giore perilpaese,specialmentei giovani. Percepiva diversidifettidella contro ilmaterialismoateocherappresentavaa suoi occhilaminacciamag- la Polonia nonavrebbemaipotutodiventarecomunista.Mettevainguardia Nella primaletteradell’episcopato,dicuiful’autore,scrisseaddiritturache Il card.Hlond,insiemealSapieha,patrocinòlagrandecampagna empio della Divina Provvidenza). Si adoperò per accelerare empio dellaDivinaProvvidenza).Siadoperòperaccelerare Jerzy Pietrzak K SM (Associazioni Cattoliche Santa SededeglisviluppidellasituazioneinPolonia e del destinodeicattolici le istituzioniecclesiastichepolaccheall’estero. l’operapastoralepolaccainGranBretagna.Riordinòanche formalizzarono che Galles e Scozia episcopati di Inghilterra, tra l’episcopato polacco e gli un ordinarioperi polacchi e di immigratiinGermania farstipulareaccordi merito diattivarsi,consuccesso,pressolaSantaSedeperl’istituzione ingerenze dellacensura.Qualeprotettoredegliimmigratipolacchiebbeil le cattoliche, si indignava per le persecuzioni che esse subivano e per allastampa.Proteggevaleriviste questo senso,attribuivaungranderuolo lospiritodellanazione.In alla letteratura,ilgrandecompitodiformare lui sostenuti anche economicamente.Assegnavaalla cultura, e in particolare con moltistudiosie membri deicircoliculturali,moltiqualifuronoda e l’espulsione deiprofessoriscomodidalleuniversità.Intrattenne rapporti liquidazione dell’autonomiadegliateneiperseguitadalleautoritàstatali la degli Istituti Superiori di Cultura Cattolica. Con inquietudineosservava anche lefacoltàteologichedialtriatenei.Favorì l’ampliamentodellarete cattoliche. Appoggiòe protesse l’UniversitàCattolicadiLublino(K protettorato rinacqueroleoperepastoralie le organizzazioniuniversitarie cattolicità degliscoutcometrattodistintivodiquelcorpo.Sottoilsuo Primate furonosanatesegretamente daPio XII,e perfino i critici diHlond che glieranostateconferite. Nesoffrìmolto.Ineffetti,lenominefattedal dellefacoltà accuse piùsvariate,inclusa quelladiaveresuperatoi limiti scarsissima conoscenza della realtàdiqueiluoghi,glivenivanomosse le dellecalunnietedesche e della anche pressolaSantaSede,dove,a causa comunista,ma nonsolodavantialgoverno apostolici suquestiterritori l’istituzionedegliamministratori Purtroppo sividecostrettoa difendere cure pastoralie vigilò dellaconvivenzaconi vicini sullacorrettezza polacchi. rimase ancoralapopolazionetedesca,fuattento a garantirle le opportune la nuova realtà polacca.Fincome lì germogliasse quando inquelle aree visirecavainvisita,gioiva vedendo amministratori apostolicideiterritori, semprepolacchi. Aiutavagli che sarebberorimastidefinitivamentee per dedicò anima e corpo occidentali,convinto alle problematiche dei territori fine.Si dalla SantaSedecheloavevanominatodelegatospeciale a tale peri greco-cattoliciper i cattolici affidatigli diritoorientale, inparticolare sostegno economico della Caritas. Fecel’assistenza pastorale molto e il postbellica. Si prese cura dei cosiddetti “rimpatriati”, cercò di garantire loro dellanuovaPolonia percercareriparoentroi confini prima quelleterre ultimi. Ritenevachedovesseromettersiinsalvo,abbandonandoquanto Purtroppo potéfare benpoco perquesti annessiall’URSS. nei territori Dopo la guerra ebbe ancora nuovi compiti da realizzare. Informava la ebbeancoranuovicompitidarealizzare.Informava Dopo laguerra Il Prima te A ugust Hlond nella Polonia comunist a (1945–1948) alla luce degli studi più recenti UL), ma

203

CONFERNZE 127 204

CONFERNZE 127 la guerra, condannandoleuccisioni e glila guerra, eccessi commessicontrogliebrei il pubblicamente control’illegalità e il cheregnavano nel Paese. terrore Dopo Chiesa, ma anche quelli della nazione. Guidato da lui, l’episcopato protestò i metodifermamente dellaloroattuazione.Difendevanonsoloi diritti della democratichenelPaese,scettico. Appoggiòletrasformazioni macondannò fu molto dei cosiddetti cattolici governativi atteggiamento versoil gruppo politica.Ilsuo tale rappresentanzafossemonopoliodiunasola formazione di essererappresentatipoliticamentee in parlamento,manonvolevache pegno politicodelclero.T un nuovostatutoperlapastoralemilitare.Rimase semprecontrarioall’im- formulare dalle gerarchiemilitari,legandolipiuttostoall’episcopato, e di verso le autorità; cercò di limitare la dipendenza dei cappellani militari moraleo si mostrassepiùdisponibile da chimanifestasseminorfermezza Cercòdiripulireilcorpodeicappellanimilitari Chiesa polaccadall’interno. e ratificato soltantocinqueannidopo,nel1998). nel1993 e la SantaSedesarebberoripresenel1989,ilconcordatofirmato (lerelazionidiplomatichetralaPolonia risultaronoinfruttuosi governo, i negoziati polacchi,tral’episcopatoe il condottia Roma, siaquelliinterni della Chiesa in Polonia. la libertà Purtroppo, sia fosse vero e garantisse Nonfucontrarioadunaccordo,purché della necessitàdiessereprudenti. della Santa Sede senza coinvolgere o consultare l’episcopato, Roma avvertì furonointrapresealcuneazionineiconfronti delgoverno Quando daparte aiuto per avviare contatti con il Vaticano, malasuaproposta non fu accolta. ilproprio unonuovo. Offrìalgoverno distipularne ponesse, primao poi, allontanarla deltuttodaRoma. l’attaccamento dellanazionepolaccaallaSantaSede,o,addirittura,di contribuì all’insuccesso dei tentativi delle autorità comuniste di minare la letterapapaleaivescovitedeschidel1948.Inmisuranonindifferente Hlond lo difese dalle accuse della frazione filotedesca, specialmentedopo XII, si attendevano(furealizzatamoltopiùtardi,nel1992).Devotoa Pio chetutti riale diocesananell’ambitodiquestariorganizzazionestrutturale - lebasi,facevaprogettidiunanuovadivisioneterrito dicrearne pertanto occidentali(maciòsarebbeaccadutosoltantonel1972).Cercò territori canonicadell’amministrazioneecclesiasticanei rapida normalizzazione furono salutari. Hlond confidava, almeno negli anni 1946–1947, in una occidentali anno dopo chele decisioni daluipresenel 1945 sui territori allaSegreteriadiStatovaticanadovetteroriconoscerequalche appartenenti pogrom di Kielce si pronunciò sulla questioneebraica, complicatasi dopo Dopo la rottura del concordato sperò che il governo diVarsaviaDopo larotturadelconcordatosperòcheilgoverno pro- Il card. Hlond si oppose fermamente aitentativididisfacimentodella Il card.Hlondsiopposefermamente uttavia esigevarispettoperildirittodeicattolici Jerzy Pietrzak sostenuto anche con il governo in esilio a Londra. Fu contrarioallalotta inesilioa Londra. sostenuto ancheconilgoverno le nuoveautoritàdelPaese un’imposizionediMosca,simostrava piuttosto gentile.T perfino Hlondfusemprecorretto, governo, Neicontatti quotidiani con il questi non era più interessato a incontrarlo. Chiesa inPolonia, maormai erastatodisponibileaduncolloquioconBierut, delPrimate.Nel1948,purdimigliorarelasituazionedella regime daparte costituitounaprovadelriconoscimentonuovo gandistico e avrebbe bene chelavisitaavrebbeavutocomeunicoesitounsicuroeffettopropa- tantorichiestadalleautorità.Sapeva visita alpresidentediregimeBierut divenire PresidentedellaRepubblicadiPolonia inesilio! l’ideacheilcard.Hlondpotesse punto,nacqueperfino all’estero, aduncerto pubblicamente cerimonia delsuoingressoa Varsavia l’arcivescovoSzlagowskilo“dichiarò” diopposizione.Durantela diventò davverodopolaliquidazionedeipartiti di monarca) si sentiva un capo spirituale della nazione, e loassumere il ruolo di Polonia erastatoilprimatead (inpassato,nelperiododell’interregno, dall’antisemitismo dicuisiaccusavanoi polacchi. chel’accadutoavesseavutoragionipolitichebenlontane e sostenendo datura alsogliopontificio (vocisimilisieranodiffusesulcard.Mieczysław diPiopossibile papapolacco. Dopo lamorte XIsiparlòdellasuacandi- realizzati dalConcilioVaticano della previsionediun II.Eraa conoscenza rivelato unprecursore,perchè i progetti daluiabbozzatifuronopoiin parte alla Chiesa,specialmentepensandoalfuturopontefice. Inquestosisarebbe inseno progettidicoraggioseriforme costruiva ma anchedopolaguerra, Polonia.con ilpensieroalfuturodellaChiesae della Soprattuttoinesilio, 1989). A volte neisuoidiscorsipubblici,e più spessoprivatamente,correva la Polonia perquanto solonel riconquistòlasovranitàsenzaunaguerra, degliStatiUnitie della guerra (fortunatamente GranBretagnacontrol’URSS la Polonia potesseriacquistarel’indipendenzasoltanto inseguitoaduna sarebbero statefalsificate.Comemoltisuoicontemporanei siconvinseche ebbepiùalcundubbiocheancheleelezioniparlamentari disilluse e non sulla Russiadallepotenzeoccidentali,mapresto,dopoilreferendum,si che ildestinodellaPolonia sarebbecambiatodopolepressioniesercitate e sostegnocercavano conforto morale.Fino momentosiilluse aduncerto quelle dell’opposizionelegale,chedalui della cospirazionepoliticae con anche lanazione.T lui, non solo era condannata ad un sicuro fallimento, ma dissanguava condottadallaresistenzaclandestinanelPaese,armata perché,secondo Al suo rientro in patria il card. Hlond rifiutò l’invito delle autorità a far Al suo rientro in patriail card. Hlond rifiutò l’invito delle autoritàa far svoltotradizionalmentedaiprimati diinterrex Consapevole delruolo Il Prima te A ugust Hlond spiritualedellaPolonia.interrex T uttavia ilcardinalerimaneva in contatto con le forze nella Polonia comunist a (1945–1948) alla luce ra gliimmigratipolacchi degli uttavia, seriteneva studi più recenti

205

CONFERNZE 127 206

CONFERNZE 127 delle paginepiùluminosenellastoriadellaPolonia. perchè furonodavveroilperiododella“pienezza” delsuoministero,una anni delcard. August Hlondmeritanodiessere messi in lucee ricordati, del Millennio,ilcard.StefanWyszyński. A maggior ragione,quindi,gliultimi memoria fossepoioffuscatadallaleggendadel suo successore,ilPrimate ”. Ildestinohavolutochelasua “seneèandatoilprimateinterrex morte: Chiesa polacca,lodicel’opinionecheinmoltihanno espressodopolasua la cosa abbiasignificatolafiguradelPrimateHlondpernazionee per a preparare laChiesae la nazioneairigoridiquelperiododurissimo.Che stalinizzazione dellaPolonia, manell’arcodiunpaiod’anniriuscìcomunque la nonavrebbepotutofermare l’aureola diprigionieroperlafede.Certo, all’odore disantitàincuimorìsisarebbepotutoaggiungerealloraanche carcerato dai comunisti (almeno così pensò il mons. Antoni Baraniak). Forse fosse vissutopiùa lungo, e in conogniprobabilitàsarebbestatoarrestato - della MadrediDioprofetizzatadaHlond. pontificato, GiovanniPaolo IIavrebbeaccennatoinpiùoccasioni allavittoria come il segno della vittoria della Polonia Nelcorsodelsuo grazie a Maria. l’elezionediunpapapolacco nel SantuariodiCzęstochowa,e accolse dellanazione un ampioprogrammapastoraledivotisolennifattia nome card. Wyszyński, basòsuquell’intercessione mariana profetizzata da Hlond, contribuire allarinascitareligiosae morale delmondo.Ilsuosuccessore,il riconosceva allaPolonia lagrandemissionestorica,assegnataledaDio,di l’onnipotenteintercessionedellaMadrediDio.IlPrimate determinante nella vittoriafinaledellaChiesafuimmensa.Vidovevacontribuireinmodo deltempo”.Lasuafede Probabilmente eracosìcheinterpretavai “segni della qualelaChiesasarebbestatafuriosamenteattaccatae perseguitata. degli spiriti”,unagrandebattaglia,forsel’ultima,trailbenee il male,nelcorso nazione oppressa.Eraconvintochesistesseapprossimandouna“battaglia perla cismo”, concepìunavisioneprofetica,indubbiamenteconfortante (il card.KarolWojtyła divennepapasoltanto nel1978). sua successionea Pio XII.Nonsisaqualesiailfondamentoditaliprevisioni diPioLedóchowski allamorte IX)e più tardinonmancòchiprevedessela Il card. Hlond morì improvvisamente, ancora nel pieno delle forze. Se perquantoqualcunoloaccusassedi“misti- In esilio,durantelaguerra, Jerzy Pietrzak P 2]  1] źródełbyłoniedostępnych,takżekościelnych działała cenzura,a wiele poczynania,dalej jednak nadalkrytykowali jego„antyludowei klerykalne” choć stonowaliopiniereżimowychpropagandzistów o zmarłym prymasie, pamięci kard.Hlondananiwiekościelnej, aletzw. marksistowscy historycy reakcjonistę, sługusaWatykanu i imperializmuanglo-amerykańskiego! styczna przedstawiałakard.Hlondajako czołowego wrogawładzyludowej, państwo-K źródeł i działalności cenzury. T Polski zracjiniedostępnościwielu byłow najwyższym stopniuutrudnione Wiesław Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego. Proces księdzabiskupaKaczmarkaiinnychczłonkówośrodkaantypaństwowego iantyludowego. Państwo i Kościółw Polsce Ludowej,Warszawa 1981. w Polsce życiapublicznego(1944–1974),Warszawa wobecsekularyzacji 1978;Stanisław w Polscerzymskokatolicki Ludowej,Warszawa 1967;JerzyF. społeczno-politycznych 1944–1965 , Warszawa 1966; Wojciech 14 IX –21 IX1953,Warszawa 1953. WojskowymStenogram procesu odbytego przed Sądem Rejonowym w Warszawie w dniach Po „odwilży” w 1956 r. wprawdziepowstały możliwościkultywowania Po w 1956 „odwilży” Przez wiele lat prowadzenie badań naukowych nad tym okresem dziejów Związek Sowiecki. władze sprawował reżim komunistyczny narzuconynarodowiprzez powojennej,w której w Polsce 1945–1948,żyłi działał w latach ry M ma ys ościół i biografii kard.Hlonda.W dodatku propagandakomuni- łe s k

, P Oblicze polskiejhierarchiikościelnej i jej stosunekdoludowegopaństwai przemian olski

k a r d yn ał A ak byłotakżew przypadku historiistosunków u g ust H lon d

w

ost G P o odlewski m a tni yk ał m o ,

, Kościół milczenia? Kościół Kościół milczenia? okr Kościół rzymskokatolicki Kościół rzymskokatolicki e si e

s weg M o a

rki ży ew 1 c

i i c a 2 z , . , 207

CONFERNZE 127 208

CONFERNZE 127 o działalności kard.Hlondanatzw.o działalności ZiemiachOdzyskanych(ziemiachpo- t 7] 6] 5] wielkichakcjachreligijnych r. i powojennych kraju w 1945 powrociedo Hlondzie,mianowicieo jego dwa następneartykuły o kard. rowała (byćmożewskutek Napisałempóźniej uprzedniej autocenzury). działalności kard.Hlonda.Cenzura–rzeczzaskakująca –w tekst nieinge- naukowa, naźródłachkościelnych, oparta dotyczącapowojennego okresu niemieckich przyłączonychdoPolski w 1945 r.) OdbudowyK Rady utworzenie Prymasowskiej na ZiemiachOdzyskanych,złączenieuniąpersonalnąGnieznai Warszawy, ogólnie znanychfaktów, jakustanowieniepolskiejadministracjikościelnej światową, natomiastpowojennądziałalnośćkwitowaliwyliczaniemkilku Hlondzie, tozajmowalisięprzedewszystkimjegodokonaniami przedIIwojną Polski (z lat1945–1948w większości byłyautorstwakard.Hlonda) w 1975 r. w Paryżu, pallotyni, wydali powojenne listy pasterskie episkopatu Poza tym udało mu się wydać niektóre pisma kard. Hlonda Hlondiana (przeszło100tomów, w maszynopisie i na prawachrękopisu). dotyczących okresupowojennego,tworzącmonumentalnedzieło,pt.Acta czął w 1966 r. zbieraniemateriałówdotyczącychkard.Hlonda,w tym także Hlonda)rozpo- Baraniaka, równieżsalezjanina(byłegosekretarzaprymasa Stanisław sytuacjęK ciągle trudną Czynniki kościelne obawiałysię,żeudostępnienieaktmożeskomplikować 3]  T z ingerencjamiogłoszone, ale drugi cenzury. Problemów z cenzurą nie miał 4]  adeusz Wyrwa, w końcu który latosiemdziesiątychw paryskiej „K Witold Jerzy w Polsce w latach 1945–1948,„StudiaGnieźnieńskie”,T sowego dlaPolonii Zagranicznej”, T Odzyskanych w1945r. , „NaszaPrzeszłość”,T w okresie niewolinarodoweji w II Rzeczypospolitej,[red.]Feliks Hlond 1926–1948 Wybór 1922–1948,[red.]Stanisław pismi przemówień mówień 1897–1948,[red.]Stanisław Stanisław PolskiMateriały dożyciai działalności Kardynała Augusta HlondaPrymasa 1881–1948, [red.] Listy pasterskieepiskopatuPolski 1945–1974,Paris 1975. W 1974 r. naukowym „NaszaPrzeszłość”pracę W 1974 ogłosiłemw periodyku W takiej i publicyści sytuacji historycy katoliccy w kraju, jeżeli pisalio kard. Podkreślić należy, żemimowspomnianychograniczeńsalezjanin,ks. enże, P M Powrót Polski prymasa kard. A. Hlondado krajuw 1945 r.,„StudiaT i e trz a l K K ej osiński a , osiński, pod patronatem arcybiskupa poznańskiego Antoniego k Kard. August Hlond, Prymas Polski,Kard. AugustHlond, Prymas 1881–1948,Roma1965;Stanisław , Działalność kard. AugustaHlondajakowysłannika papieskiegonaZiemiach Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie, [w:] Na stolicy prymasowskiej i Poznaniu. Szkice o prymasach Polski , Ląd n. Wartą 1966–1991, mszp; August ościoła w Polsce. Prymas Hlondi wielkie. 2:1989,s.18–38;tenże,Prymas akcjereligijne K osiński Jerzy , Łódź1979;August Pietrzak . 42:1974,s.195–249. K . 7:1982–1983,s.69–91. H osiński lond ościołów Warszawskich, itp. 6 . Była to pierwsza rozprawa rozprawa . Byłatopierwsza , , Warszawa 1988. H Daj miduszę.Wybór pism i prze- lon L e nort d , W służbie Bogai Ojczyzny. , Poznań 1982,s.319–370. - owarzystwa Chrystu 7 . Zostałyone 3 . Natomiast K osiński ulturze” 4 . , August August 5

9] 11]  w 1995 r.);w 1995 Peter ogłosiłwybórdokumentów, Raina główniepochodzenia odręczne, skreślonepodczaswojny, aleteżi po wojnie(ks. Wojciech Necel Hlondzie (1993, 1994r.) oraz jego wybranenotatki wspomnień o kard. (2007r.)prymasa szerzejuwzględniłokrespowojennejdziałalności Hlondzie, w którym niektóre kościelne). Krasowskinapisałtakżeartykuł biograficznyo kard. -państwowych (obajwykorzystali źródła proweniencjipaństwowejoraz Krzysztofa rasowskiegoi Jana o powojennych Żaryna relacjachkościelno - źródławatykańskie.Wartowyzyskał porazpierwszy teżodnotowaćksiążki: później kilkarazymodyfikowany i rozszerzany o nowe źródła 1945–1948 , salezjanina, w latach pt. Watykan, w Polsce Rządi Kościół Z opracowań wymienićnależyprzedewszystkimartykuł ks. StanisławaWilka, -K wielu opracowańorazwydaniemźródełdotyczącychstosunków państwo- cenzury, Zaowocowałotopojawieniemsię otwarciuarchiwówpartyjnych. przez komunistów, stosunków unormowaniu państwo-K w Polsce i kard. na francuskich Hlonda, opartych źródłach dyplomatycznych ogłosił kilka ciekawych artykułów dotyczących powojennej sytuacji 8] t Apostolskiej doK Stolicy ŚwiętejKazmierzaPapée, obrazującepowojennystosunekStolicy ambasadoraprzy no-rządowego (1999r.); wydałnotyi raporty JanŻaryn uczyniła BarbaraFijałkowska, alewybraładokumenty- pochodzeniapartyj kościelnego, dotyczącystosunków K krzysztof 10] ościół w okresie PRL,a więc uwzględniającychdziałalnośćkard.Hlonda. Sytuacja uległa zasadniczej zmianie dopiero po 1989 r., tj. po utracie władzy Źródeł ogłoszono relatywnie sporo.wydali Chrystusowcy dwa tomiki Lata 1945–1959 , PoznańLata 1994;Barbara Stanisław vita ecclesiasticainPolonia, „RicercheStoricheSalesiane”,T 1944–1955, Olsztyn 1999 (aneks: Wybór dokumentów); Jan Poznań 1995;Peter Jan , [red.] Wojciech Założycielu kierowanedochrystusowców Zagranicznej o Kardynale Ojca IgnacegoPosadzego TChr., Współzałożyciela Towarzystwa dlaPolonii Chrystusowego Hlonda, [red.] Wojciech Kościół awładzawPolsce (1945–1950),Warszawa 1997. Hlond 1881–1948,[w:]Wielkopolanie XXwieku , [red.]Andrzej Kardynał August Hlond Prymas Polski.Kardynał August HlondPrymas Współcześni wspominają SługęBożegokard. Augusta Marian Marek i północnych jakokonsekwencjapostanowieńjałtańskich,[w:]Jałta.Szkicei polemiki, [red.] nr 30, s.17–26;tenże,Ustanowieniepolskiejadministracjikościelnejnaziemiachzachodnich adeusz K oni ec W K W Prymas zny yr ra ilk wa wski so Z notatnika Kardynała Augusta Hlonda, [red.]Wojciech, Poznań 1995;Z notatnika D , Krytyczne esejez historiiPolski, Krytyczne XXwieku,Warszawa 2000. rozdowski Watykan, Rząd i Kościół w Polsce w latach 1945–1948,„Słowo”(Berlin)1995, w latach Watykan, w Polsce Rządi Kościół A ugust Hlond , ościoła w Polsce (1998r.) 10 R Państwo a Kościół katolicki w Polsce 1945–1955, Poznań 1997;tenże, August ain . N , , Warszawa 1996;tenże,Il cardinale della AugustHlond organizzatore ece Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów1945–1989 , T w świetle Kościół katolickia państwo l w , Poznań 1993; Polsce k omunistycznej F ijałko wsk Kardynał Założyciel AugustHlond.Listyi konferencje ościół-państwo, (1994 r.), podobnie ościół-państwo, (1994 r.), a , (1945–1948). najnowszy , T Partia w PRL wobec religiii Kościoła 11 . Ż a ryn . 19:2000,nr1. G , ul Stolica ApostolskawobecPolski c zyński st , Poznań 2001;Jan ościół, zniesieniu an badaŃ 9 . K siądz Wilk K ościoła ościoła N N Ż a ece ece ryn . 1: . 1: 8 l l . , , , 209

CONFERNZE 127 210

CONFERNZE 127 Gawliną (2003r.) orazpamiętnikiabp.JózefaGawliny(2004r.) 12]  emigracji, snułplany, wyczekiwałz utęsknieniem chwilipowrotudokraju. ale teżzbudowaniunowejPolski katolickim,marzyłnawojennej w duchu odbudowie, odbudowieżyciakościelnego. O tej w powojennej trudności komunistów. powrotu,czekających i konsekwencji Byłświadomyryzyka i nowebyła zniewolonaprzezZwiązekRadziecki władzezdominowaneprzez i znaczący. wróciłdokraju, gdystałosiętomożliwe,choćPolska Prymas woli niemieckiej1IV1945r. dozgonu22X1948r. byłnajbardziejaktywny temat wyrażano.Spróbujmyzatemwskazaćnajważniejszez tych dokonań. życia, przedstawiajei tłumaczy, prostujebłędneopinie,jakienierazna ten latach kard.Hlondaw ostatnich ona niedostatekwiedzyo dokonaniach wykaz wykorzystanych źródełi opracowań jestw książce. zawarty Wypełnia Zagranicznego K WyznańDepartamentu Ministerstwa Administracji Publicznej i Sekretariatu akta znajdującesięw archiwach państwowych orazbibliotekach(m.in.akta mi, zazgodąks. Wilka, kserokopie aktwatykańskich.Nadtouwzględniłem i wykorzystać), aktaSekretariatuEpiskopatu Polski, udostępnili chrystusowcy aktate przejrzeć kard. JózefaGlempamogłem,jako historyk, pierwszy zespół kard. akt prymasowskich Hlonda (dzięki Polski zgodzie prymasa wydarzeń. Wykorzystałem przedewszystkimActaHlondiana,obszerny podstawie licznych źródeł i opracowań, także relacji świadków i uczestników publikowanych).po razpierwszy stron druku. Jest bogato ilustrowana (przeszło200 fotografii, w większości i Uniwersytetu Wrocławskiego. Składasięz dwóch tomów, każdypooko. 500 przez Wydawnictwo Poznańskie, sumptemMinisterstwaSzkolnictwa Wyższego kardynała Augusta Hlonda, w latach 1945–1948 kardynała Augusta Hlonda,w latach Polski prymasa masostwa, przedstawiającaostatnielatażyciai działalność August 13] Jerzy 14] za jegożycia(2003r.) Jan K K W życiu i działalności kard.Augusta- i działalności Hlondaokresoduwolnieniaz nie W życiu K W roku 2009 ukazała się wreszcie moja obszerna pracapt.Pełnia 2009ukazałasięwreszciemojaobszerna W roku pry 1945–1948, Poznań 2009,T K dokumentów), Warszawa 1998. Watykanie materiałówambasadyRPprzy 1944–1958w świetle (wybór w latach i Polaków Korespondencja AugustaHlonda i Józefa Gawliny w latach 1924–1948 , [red.]Jerzy s. Jerzy Myszor wydał korespondencję między kard. Hlondem a abp. s. JerzyMyszorwydałkorespondencję międzykard.Hlondema abp. siążka jestowocemmoichwieloletnichstudiów. Napisanazostałana onieczny onieczny zebrałi wydał wszystkiepismakard.Hlonda,opublikowane P ietrzak H lond , Katowice2003;Józef , , Dzieła.Nauczanie1897–1948 T Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata prymasa PolskiPełnia Ostatnielataprymasa kardynała Augusta Hlonda prymasostwa. omitetu CentralnegoPolskiej Partii Robotniczej).Pełny 13 . . 1–2. G awlina , Wspomnienia, [red.]Jerzy Jerzy Pietrzak . 1,[red.]Jan 14 K . K onieczny siążka wydanazostała M yszor , T oruń 2003. oruń , Katowice2004. 12 . Nadtoks. M yszor i Jan - patu, alewywierałdecydującywpływnadecyzjepodejmowaneprzezte Przewodniczył nie tylko unii okazałsiętaktrafnyi owocny, ona45lat,tj.do1991r. żeprzetrwała przeszedł z Poznania do Warszawy, o czym myślał już w 1939 r. Pomysł takiej o ustanowieniu „natenraz”uniipersonalnej międzyGnieznemi Warszawą, krokiem równieryzykownym corewolucyjnym!Namocy decyzjiPiusa XII władz państwowych,wyzyskując konkordatu, faktzerwania cowówczasbyło biskupów, wszystkim uniezależnił obsadę stolic biskupich od a przede po stosownychnominacjachpapieskichkonsekrował większość nowych ustanowiłpolskichadministratorówapostolskich. prymas jąca tuludnośćpolskapozbawionabyław większości opiekiduszpasterskiej, rabunekmieniakościelnego,gdzie istniałkanonicznyzamęt,trwał a napływa- jesieni 1947 r. coraz bardziej jawnej i brutalnej. Na początkowo, konkordatu, nawetpozerwaniu aleod obłudnieukrywanej, pełnomocnictwami specjalnymi. r. zastąpiła takichnieposiadał),którew 1946 prymasów z poprzednich Stolica Apostolskawyposażyłagow pełnomocnictwa nadzwyczajne(żaden duszpasterska, lecztakże wielkieakcjereligijne.Dokonał ofiarowania narodu Zmobilizować naróddotego miałanietylko rzetelna,systematyczna praca ale teżzaletynarodu.Chciał dokonać odrodzeniareligijno-narodowego. największym zagrożeniem narodu,zwłaszczamłodzieży. Widział innewady, być komunistyczna. Przestrzegałprzedateistycznymmaterializmem,jako liście episkopatu, któregobyłautorem,napisałwprost,żePolska niemoże Po wojniemiałodwagękilkarazyoświadczyćtopublicznie. W pierwszym instytutów świeckich. odpowiednio konsulty zakonów żeńskich. Popierał tworzeniezakonnych dziś instytucji:konsulty wyższychprzełożonychzakonów męskichoraz funkcjonującychdo czątkował koordynację praczakonnych i utworzenie czymzapo- Zwołał zjazdyprzełożonychzakonów męskichi żeńskich, miarę ówczesnych zadań,które określił jako największe od chrztu Polski. –biskupapropozycję prymasa Choromańskiego. wojnie bardzo wzrosła pozycja sekretarza episkopatu, wybrano – na którym Sapiehą,któremuokazywałwielkiszacunek.Poułożył współpracęz kard. wyrazem stałysięczęste,wspólnelistypasterskiei inne wystąpienia.Dobrze gremia. Doprowadziłdozespoleniaepiskopatu naniespotykanąskalę,której Polska – zdaniem kard. Hlonda – była i powinna pozostać katolicka. Polska –zdaniemkard.Hlondabyłai powinna Duchowieństwu, zwłaszczazakonom, stawiał wysokiewymagania,na wśródpolskichbiskupów. pozycjęprymasa Podniósł rangęi umocnił Dzieło odbudowy podjął w warunkach wrogiej postawy władz, wprawdzie Wytypował kandydatównawakujące potem stolicebiskupie w Polsce, Prymas A ugust Hlond K w onferencji Episkopatu i Polsce k omunistycznej (1945–1948). najnowszy K Ziemiach Odzyskanych, omisji Głównej Episko- st an badaŃ 211 CONFERNZE 127 212

CONFERNZE 127 a episkopatami Anglii,Walii i Szkocji polskieduszpasterstwo normujących zawarciemumów międzyepiskopatemdla Polaków Polski w Niemczech, ordynariusza Apostolskiej decyzji o ustanowieniu wadzeniem w Stolicy ingerencje cenzury. Jako opiekun emigracji polskiejzasłużyłsięprzepro- pismom katolickim,oburzałygorepresje,jakie jedotykały, szczególnie kształtowania ducha narodu. Podobnie pojmował zadania prasy. Patronował materialnie. K z wieloma naukowcami i twórcami kultury. Z tych ostatnichwieluwspierał profesorów. z uczelni akademickiej i rugowanie Pozostawał w znajomości likwidacjęprzezwładzę autonomii obserwował Religijnej. Z niepokojem innych uniwersytetów. Popierał rozbudowęsieci Wyższych InstytutówK organizacje akademickie.Wspierał nietylko K jego protektoratemodrodziłysięduszpasterstwa akademickiei katolickie harcerstwa.Pod charakteru organizacji młodzieżowychi katolickiego r.).Akcji Katolickiej(odrodziłasięonadopierow 1996 Broniłkatolickich umowypostawiłprzywróceniecałej jako jedenz warunków a państwem, w 1947 r. pojawiłasięnadziejazawarciamodusvivendimiędzyK przedwczesne. Przekonywał biskupów, abyniebalisięwskrzeszaćK dzieży Męskiej i Żeńskiej, odbudowę kolumn męskiej i kobiecej uważając za kolumnyKatolicką, najpierw młodzieżowe – laikatu katolickiego.Po wojniezamierzałstopnioworeaktywowaćAkcję nego w szkołach, szkół katolickich,zwłaszczazakonnych. Ceniłaktywność katolickiego małżeństwai życia poczętego, nauki religiii wychowania religij- episkopatem bronił narodową. Rodzinęuważałzaostojęnarodu,z całym Stanów Zjednoczonych.Odbudowękościołów Warszawy uczyniłsprawą pomoc dla Polski. Nie zdołałzrealizowaćzamysłu odwiedzenia w tym celu bykontynuowałyśrodowiska katolickiei polonijne,zwłaszczaw Ameryce, wsparcia materialnego narodu, tak niezbędnego po wojnie, zachęcał tytuł czekali,jestjużwyniesionanaołtarze. Dziś znakomita większość ówczesnych „sług Bożych”, nawettychcona ten i kanonizacyjne, zahamowanewojną,marzyło otwarciu nowychprocesów. Świątyni OpatrznościBożej).Starałsięprzyśpieszyćprocesybeatyfikacyjne Polski, MatkiBoskiejFatimskiej, figury rozpoczęciebudowy peregrynację akcji z czasów kard.Hlondazrealizowalinastępcy, jaknp.MilleniumChrztu ofiarowania Polski Najświętszemu Sercu Jezusowemu (plany kilku wielkich zwolennikiem braterstwapolsko-czeskiego). Rozpocząłprzygotowaniado patrona Polski, byłwielkim alerównieżpatronaSłowiańszczyzny(prymas męczeńskiej śmierciśw. Wojciecha, któregoukazałnietylko jako pierwszego polskiego NiepokalanemuSercuNMP. Przewodniczyłobchodom950-lecia Wspólnie SapiehąpatronowałwielkiejpowojennejakcjiCaritas z kard. ulturze, zwłaszczaliteraturze,przypisywałwielkie zadanie Jerzy Pietrzak Katolickie Stowarzyszenia Mło- UL, alewydziałyteologiczne ościołem SM. Gdy SM. Gdy ultury ultury udzielonych pełnomocnictw. Bolał nad tym. Poczynione nominacje sanował rozeznania realiówstawianomuróżnezarzuty, łączniez przekroczeniem także w Stolicy Apostolskiej, gdzie w wyniku oszczerstw niemieckich i braku apostolskich natychziemiachnietylko przed komunistycznym rządem,ale układało siępoprawnie.Niestety, musiałbronićustanowieniaadministratorów miała zapewnionąopiekę duszpasterskąi jej współżyciez ludnością polską życia. Dopókiprzebywałanatymterenieludnośćniemiecka,pilnował,aby tam polskiego apostolskich, odwiedzał te ziemie, radował się z budowy nych, przekonany iżpozostanąoneprzy Polsce. Wspierał administratorów delegatem specjalnym.CałymsercemoddanybyłsprawieZiemOdzyska- kokatolików, StolicaApostolskapowierzyłajegopieczymianującgo których Caritas. Wiele zrobiłdlakatolików obrządków wschodnich,zwłaszczagre- materialnezestrony imopiekiduszpasterskieji wsparcie o zapewnienie w granicach powojennejPolski. T się i schronieniu zagrożenia)w wyjeździe represjami widział(w sytuacji Niestety,włączonych doZSRR. przed niewieleimmógłpomóc.Ratunek katolików naziemiach aleo losach w Polsce, stolską nietylko o sytuacji za granicą. w Wielkiej orazuporządkowaniem Brytanii polskich instytucjikościelnych w kraju, między episkopatem a rządem, okazałysiębezowocne(stosunki międzyepiskopatem a rządem, w kraju, ność K Porozumieniu nie był przeciwny, byle było ono rzetelne i gwarantowało wol episkopatu, przestrzegałRzym,abyzachowałostrożność. z pominięciem Gdy zestronyrządupoczynionowobecStolicy Apostolskiej pewnegesty, rządowym pomocw nawiązaniu kontaktu z Watykanem, aleodzewuniebyło. zawarcianowegokonkordatu. Proponowałczynnikom wystąpi z ofertą odStolicy Rzymu, Apostolskiej, okazały się bezowocne. czy nawet oderwania próby władz komunistycznych podważenia przywiązania narodu polskiego do papieskim dobiskupów niemieckichw 1948 r. W sporej mierzesprawił,że XII bronił go przedzarzutamiorientacjiproniemieckiej, zwłaszcza po liście Polski (przeprowadzonojąjeszczepóźniej,bow 1992 r.). OddanyPiusowi diecezjalnej diecezjalnego w ramach spodziewanej reorganizacji struktury Starał siętworzyćpodwalinytejadministracji,snułplanynowegopodziału ścielnej naZiemiachOdzyskanych(nastąpiłotojednakdopierow 1972 r.). kanoniczneadministracjiko unormowanie - 1946–1947,w rychłe w latach r. naZiemiachOdzyskanych okazały sięzbawienne.Wierzył, przynajmniej podjętew 1945 skim SekretariacieStanuprzyznawali,żedecyzjeprymasa Pius XII,wprawdziepoufnie,a po kilku w watykań latachnawetjegokrytycy - Po konkordatu zerwaniu ufał, że rząd warszawski prędzej czy później Po StolicęApo- wojniemusiałpodjąćjeszczeinnezadania.Informował ościoła w Polsce. Niestety, tak rozmowy w Watykanie, jak prowadzone Prymas A ugust Hlond w Polsce k omunistycznej roszczył siętzw. repatriantów, szczególnie (1945–1948). najnowszy st an badaŃ - 213

CONFERNZE 127 214

CONFERNZE 127 że Polska możeodzyskaćniepodległość tylko w wyniku wojny między Stanami sfałszowane. T sejmowe zostaną lecz poreferendum nie miał złudzeń, żetakże wybory los Polski sięodmieniw wyniku nacisków mocarstw zachodnichnaRosję, szukały u niego moralnegowsparcia.Dopewnegomomentu łudziłsię,że opozycją,które polityczną, jaki legalną z konspiracją jednak w kontakcie naród.Pozostawał przegranai wykrwawiała jego zdaniem,byłaonaz góry w Londynie. Byłprzeciwnyprowadzeniuprzezpodziemiewalkizbrojnej,bo, żez pewnąMoskwę. Jestjednakcharakterystyczne, traktowałwładze rezerwą uważałzanarzuconeprzez uprzejmość. Niemniej,nowewładzew kraju W zwykłych kontaktach z rządem starałsięzachowaćpoprawność,a nawet sytuacji K celempoprawy r. gotówbyłodbyćrozmowęz Bierutem władz. W 1948 propagandowy,tylko o efekt jako nowych dowóduznaniaprzezprymasa prezydentowi, o którą władzedługoi usilnie zabiegały. Wiedział, że chodzi wienia kard.HlondaprezydentemRzeczypospolitejnaobczyźnie! Polski.duchowym interrexem Na emigracji powstał nawet pomysł ustano- Podczas ingresuwarszawskiegoabpSzlagowski„obwołał”gopublicznie narodu. Stałsięnimw szczególności porozbiciu przezkomunistów opozycji. zastępowalimonarchę)czułsięduchowymprzywódcą bezkrólewia prymasi Polaków, a sprawypolityczne. oskarżano ale byłzdania,żeichpowodemniejestantysemityzm,o który antyżydowskie, po wojniekwestiiżydowskiej,potępiłzabójstwai ekscesy i terrorowi w Polsce. Po pogromiekieleckim zabrałgłosw skomplikowanej pod jegoprzewodnictwempubliczniezaprotestowałprzeciwko bezprawiu jakimi jerealizowano.Bronił nie tylko praw K alezdecydowaniepotępiałmetody,przemiany demokratycznew kraju, tzw.Bardzo sceptyczny odniósł się do grupy katolików rządowych. Popierał chciał, abytakareprezentacjabyłamonopolemjednegougrupowania. alenie prawa katolików doreprezentacjipolityczneji parlamentarnej, przeciwny angażowaniusięksięży w politykę. Domagałsięrespektowania skopatem, ustanowićnowystatutduszpasterstwawojskowego. Pozostał kapelanów wojskowych odwładzwojskowych, natomiastzwiązaćichz epi- wobecwładz,ograniczyćzależność zdemoralizowanych i dyspozycyjnych od wewnątrz.Starałsięoczyścićkorpus kapelanówwojskowych z jednostek konkordat podpisanow 1993r., a ratyfikowano dopierow 1998r.). r., Apostolskąwznowionow 1989 dyplomatyczne międzyPolską a Stolicą Po – reżimowemu powrocie do kraju odmówił złożenia wizyty Bierutowi Polsce podczas (w dawnej Świadomy tradycjiprymasów-interrexów Zdecydowanie przeciwstawiałsiępróbomrozbijaniaK ościoła w Polsce, aletenniebyłjuż spotkaniem zainteresowany. ak, jakwielumuwspółczesnych, utwierdziłsięw przekonaniu, Jerzy Pietrzak ościoła, ale narodu. Episkopat ościoła w Polsce posłannictwo dziejowe, dane od Boga, w odrodzeniu religijno-moralnym posłannictwo dziejowe,daneodBoga,w odrodzeniu wszechmocne orędownictwoMatkiBoskiej.Polsce przypisywałwielkie teczne zwycięstwo i prześladowany. Zapewnetakodczytywał„znakiczasu”.Jegowiaraw osta- gdyK ostatecznej, rozprawiedobrai zła, „mistycyzm”. Byłprzekonany o zbliżającej się„walce wielkiej,może duchów”, niewątpliwie krzepiącą zniewolony naród, choć niektórzyzarzucali mu papieżem dopierow 1978r.). Czy wierzył,żetaksięstanie–niewiadomo(Polak, kard.KarolWojtyła został przepowiadano mu,przynajmniejniektórzy, iżbędzienastępcą Piusa XII. mówiono o kard. MieczysławieLedóchowskimpozgoniePiusa IX),potem papieskiejpozgoniePiusa kandydaturzedotiary XI(podobnie o jego Watykański –Polaku. II.Znałprzepowiednięo Papieżu Głośnomówiono zrealizowałdopieroSobór Okazały sięoneprekursorskie. Częśćz nich kościelnych,odważnych reform główniez myślą o następnym pontyfikacie. K wybiegałmyśląw przyszłośćpublicznych wystąpieniach,częściejprywatnie, niepodległość bezwojny, r.). Niekiedyw swoich choćdopierow 1989 a Brytanią Zjednoczonymi i Wielką z najjaśniejszych kart w dziejachpolskiegoK z najjaśniejszych kart T i podkreślenie. T stać przyćmiłapotemlegendajegonastępcy–„Prymasa Los sprawił, że jego po- odszedł Prymas-Interrex. zgonie, według których Kim byłdlanarodui zaledwie kilku latprzygotowałK aureola więźnia-wyznawcy. StalinizacjiPolski byniewstrzymał,alew ciągu umarł, doszłaby Antoni Baraniak).Byćmożedoopiniiświętości, w jakiej zapewne byłbyuwięzionyprzezkomunistów (takprzynajmniejsądziłabp zwycięstwo MatkiBożej. JanPawełMaryję. IInierazprzypominałzapowiadaneprzezkard.Hlonda uznał wybórPolaka napapieżazazapowiedzianezwycięstwoPolski przez orędownictwie wielki program duszpasterski ślubów jasnogórskich oraz kard.Wyszyński,świata. Następnyprymas, oparłnawspomnianymmaryjnym bardziej więcostatnielatażyciakard.Hlondazasługują naprzypomnienie ościoła i Polski. Główniepodczaswojny,ościoła i Polski. aleteżpowojniekreśliłplany Kard. Hlondzmarłniespodziewanie,jeszczew pełni sił.Gdybyżyłdłużej Na emigracjiwojennej,takżepowojnie,stworzyłprofetycznąwizję, Prymas A ugust Hlond o była rzeczywiście „pełnia” jego prymasostwa, jedna o byłarzeczywiście„pełnia”jegoprymasostwa, K ościoła była ogromna. O zwycięstwie miało przesądzić K ościoła w Polsce, świadczą opiniewyrażanepojego w Polsce k omunistycznej ościół i naród w Polsce natenciężkiokres. ZSRR (na szczęście Polska odzyskała ościół będziezaciekleatakowany (1945–1948). najnowszy ościoła. st an ysiąclecia”. T badaŃ ym 215

CONFERNZE 127 216

CONFERNZE 127 as The figureofPoland’s Primate,CardinalHlond,asseeneveninhistime German populationwasdisplaced. German awarded toPoland bythedecisionsofAlliesin 1945 fromwherethe territories Polonisation German of the Church in former ofthestructures Rome inconnectionwithactionstaken by himonthereorganizationand situation. Helamentedthedoubtsandcriticismwhichcametohimfrom Polish Churchtoactina completely differentpoliticalandsocio-economic not onlyaboutthesituationinPoland, butalsoaboutthepreparationof theVaticanthe Communistregime,moreandhostiletoit,informing activity for the defence of theindependence the Catholic Churchfrom years of hislife. In those years Poland’s Primate developed broadandrich shed newlightonHlond’sactivityinthelast,probablymostimportant, Poland’s Primate,Cardinal AugustHlond1945–1948waspublished.It TheHeightofthePrimacy. Years TheLast 1989. In 2009 a monograph of breakthroughinhistoricalresearchHlond’sactivitywas But thetrue 1978whenKarolWojtyla,began togrowafter waselectedPope. a Pole, Stefan Wyszyński, begantoenjoy. Historians’interestinHlond’sactivity the greatauthorityhissuccessortorankofPolish Primate,Cardinal communist ideology. fadedquicklyinthefaceof After hisdeathmemory criticismandunequivocalcondemnationofthe one becauseofhisfirm 1945 thePrimatewasregardedbyPolish authoritiesasenemynumber Poland, thepoliticalandideologicalreasonsworked quickly, andafter , for a long timedidnotattracttheattentionofhistorians.In papabile, fora long Prima te Hlond the la in tes st Communist Poland Summary Jerzy a Pietrzak te of research (1945–1948) –

I volta dalla carta politica. volta dallacarta il comportamento della Chiesa cattolica di fronte agli eventi drammatici del dellaChiesacattolicadifronteaglieventidrammaticidel il comportamento studi svoltasi 14 dicembre 2009 nella sede romana della PAN, per analizzare 1] dalsilenzio,alpunto darisultareoggipoconotonegli addirittura coperto è a un puntoscomparso dall’orizzonte d’interessedeglistorici,èstato certo in data2luglio1938,ebbea scriverenelsuorapporto: A conferma bastacitareciòchelapoliziasegretaitalianadelregimefascista, tener presentechesitrattadiunapersonalità,all’epoca,moltoconosciuta. zione soloalcuniaspettidellasuamoltoriccae complessa attività.Occorre deve subito aggiungere che, più precisamente, sono stati presi in considera- cattolica nellaRepubblicadiPolonia: il primatecard. August Hlond–e si dell’istituzioneecclesiastica concentrarsi sulpersonaggiopiùimportante Per dopoguerra. e dell’immediato periodo dellaguerra farlo,sièsceltodi Archivio CentraledelloStato–Roma, fondo:Polizia Politica, Fascicoli personali Hlond. Nasce spontanea una domanda: come mai un personaggio di tale prestigio Nasce spontanea una domanda: come maiunpersonaggio di tale prestigio e protettore, perchéèbennotalasuainfluenzaintutta l’Europa. sonoorgogliosidiquestograndeallievo I salesiani è prettamenteromanae latina. Proviene dalla Pia Società Salesiana di “Don Bosco” e tutta la sua vastissima cultura venisse elettounPapa cadrebbesudiluilascelta. dioriginestraniera,certamente Il PrimatediPolonia ilpiùinfluenteCardinalestranieroe,sedomani ècertamente L’anniversario hacostituitoilpretesto,pergliorganizzatoridellaseratadi la quarta spartizione della propria storia e scomparve perlaseconda dellapropriastoriae scomparve spartizione la quarta mese, daquelladell’UnioneSovieticadiStalin.LaPolonia vissecosì inv l 1° a s s e e

tt l a em

P br oloni e 2009 a . L’invasione tedescafuseguita,il17delmedesimo sono

p a ss a ti

s e tt a nt ’ a nni

da

qu a n d o

l a G e 1 r ma ni a

d i H itl e r

217

CONFERNZE 127 218

CONFERNZE 127 ponte, daRomaprimae dalla Francia poi,tralaPolonia occupata e martirizzata di conflitto mondialeilPrimate, soffrendol’esilioforzato,assunseilruolo d’azionealleistituzioniecclesiastiche. Durantegliannidelsecondo libertà controleideologietotalitarie e il loropotere politico,chetoglieva riserva, nella personadeiponteficiromani;nelcampopolitico siallinearono,senza nelmigliormodopossibilelaChiesacattolica e ilvolontà diservire suocapo aspetti cheimportanti hanno unito i due uomini, come ad esempio la ferma ancora daapprofondiresull’argomento,nondimeno essoevidenziaalcuni stamento delleduepersonalitàcifacciavederepituttosto quantorimanga primateHlond.Benchél’acco- intercorsitrailpapaPio XIIe il i rapporti Polonia, conriferimentialcontestoeuropeoe mondiale. della Chiesacattolicainquadratanellavitasociale, culturalee politica della Pietrzak consistenelmostrare,attraverso lafiguradelPrimate,storia coattadelnuovoordinepolitico. Ilvaloredell’operadi e all’introduzione in seguitoaidolorosieventibellici,agliinaspettaticambiamentiideologici tanto per la Chiesa e cheportanza per la società polacca, ferita e disorientata lafiguradiHlond,capitaleim- pagine ciascuno.Inessaèstatariscoperta cardinale Hlond1945–1948].L’opera ècompostadiduevolumioltre500 1945–1948 [Pienezza primaziale.Ultimiannidel PrimatediPolonia August Polski Ostatnielataprymasa kardynała AugustaHlonda prymasostwa. nel 2009, un’opera monografica a compimento, ha potuto portare politica, del cardinaleHlond.Eglistesso,grazieallariconquistatalibertà dal 1978 cisiastatoinfattiuncontinuoaumento d’interesse per la figura nel 1989allosfacelodelbloccopoliticosovietico.Pietrzak fanotarecome d’ispirazionecristiana,portando il movimentosindacalista“Solidarność” eletto papa ilmetropolitadi Cracovia card.KarolWojtyła ed è nato,in seguito, messa a disposizionedeglistudiosi. è spiegatodalfattocheladocumentazionearchivisticanon poteva essere ciò suo operatosonoestremamentescarsee,talvolta,tendenziose;inparte politici ostiliallaChiesacattolica.Leindagininelperiodopostbellicosul vittima anche il primateHlond,ritenutopersonanongratanegliambienti , specieneiconfrontidelleistituzionidiispirazionecristiana.Nefu ad arte solo deipaesia regime comunista,avviòunastagionediricerchestoriche ideologia. L’orientamento degliambienticulturali,non a questa marxista il nemico numero uno per la sua energica critica e condannamarxisti rivolta giudizio una delle cause stanel fatto cheHlond fu consideratodaicircoli unaspiegazione:a suo sa. JerzyPietrzak, cercadifornire nelsuoarticolo, ambienti europei,pernonparlarediquellimondiali?Larispostaècomples- Per laprimavoltasonostatipresiinesame,grazieallo storicoSemeraro, Per un cambiamentosièdovutoattenderel’anno1978,quandostato St anisław Zimniak SDB Pełnia “vuoti” permangono alriguardonellastoriografia.Ilcontributodellostu- “vuoti” permangono ciòsidevealfattochetroppi tra glistoricilaiciedecclesiastici.Ingranparte contatti traPio XIIe ilPrimate. quadro finquisoloabbozzatoe al frammentariodei momento fortemente vaticani inerentialperiodochavadal19391948,sipotràcompletareil deltuttogliarchivi daesplorare;quandosarannoaperti molti i campi datiesaurientie che sonoancora sul fattocheètroppoprestoperfornire polacchi di varia estrazione nazionale. Lo studioso Semeraro ha ammonito delle intenzionidiPio XIIdidifenderei perseguitati e martirizzati cittadini La secondanelmantenerevivalafiduciadeicattoliciinPolonia neiconfronti popolazione dellaPolonia e dall’Unione occupatadallaGermania Sovietica. laSantaSededellasituazioneincuisitrovava steva neltenerealcorrente aiprincipidellagiustiziae dellaverapace” corrispondente risurrezione , l’oradiuna nella potenteintercessionediMariaAuxiliumChristianorum ottobre 1939,parlòdella“diletta”nazionepolaccache“attende,fiduciosa di HlondsePio XII,nellasuaprimaenciclicaSummiPontificatus, del20 societàpolacca.Indubbiamenteèmerito situazione dellaChiesae della e il Papa, a quest’ultimo fornendo e alla Curiavaticanacontinuenotiziesulla 2] Permangono ancoratroppelacuneperpoteredefinireilsuo e mondiale. una umanitàcapacedisana,pacificaconvivenza allivelloeuropeo spirito evangelico, visto come condizione imprescindibile per far nascere religioso e morale dellasocietàcontemporanea, incentratosuungenuino Progettòunradicalerinnovamento disumana condottadaHitlere Stalin. Molto interessantirisultanolesueriflessionisul perchédell’azionebellica sfidesuunpiano ideologico. futuro postbellicocheprevedevadienormi del proprio spirito e della personale preparazione morale per affrontare il periodo francesevennedaluivissutoanchecome tempodipurificazione una generosaazioneumanitaria,nonsoloneiconfrontideiconnazionali.Il politico edecclesiastico.MalgradoledifficilicircostanzeilPrimaterealizzò scritti sullarivistadaluifondata,ilPrimatemantennecontatticonmondo veri scopipoliticisiadeitedeschichesovietici.Attraverso i numerosi politico, riuscì a svolgere di denuncia dei crimini e dei ruolo un importante Primate, purtrovandosiinunasituazioneestremamentedifficilesulpiano dioso Witlold Zahorskine dà una conferma. I XII, PIO Atti e discorsidel mondocattolico,in:Atti diPio XII , Istituto Missionario–Pia SocietàSanPaolo, Roma 1942, I 236. L’operato delPrimate,sipuòdire,andòinduedirezioni.La primaconsi- Il periodo dell’esilio forzato di Hlond rimane ancora oggi il più discusso “Summi Pontificatus”. PrimaletteraEnciclicadelSommoPontefice Pio XIIall’Episcopato Conslusioni T uttavia si può affermare cheil uttavia sipuò affermare 2 . 219

CONFERNZE 127 220

CONFERNZE 127 riesaminare lafondatezza delleaccuse,avanzatee sostenute ancoraoggi in Uniti, GranBretagnae Unione Sovietica.Inbasea queste ricerchesidovrà decisionedell’espulsione deitedeschidecisadaStati vista l’irrevocabile doveva assicurarequanto primaun’organizzazioneecclesiasticaefficace, tedeschi a cui si in cuiversavanolepopolazionipolacchenegliex territori la suaazionefumotivatadallasituazionepastorale veramentedrammatica cui Franz Scholz–diessersilasciatoguidaredallaragionStato.Piuttosto –comefannoalcunitedeschi,tra zione. Èdifficilerimproverarea Hlond procederenell’applica- Primate, disapprovòilsuomododiintenderee di dal Vaticano, piùtardi,tuttavia,laSantaSede,pursanandoledecisionidel adottate. Benchéinunprimomomentoilsuo operato fosseapprovvato politiche incuiHlonddovetteapplicarlee che spieganoiltipodisoluzioni conferenza di Yalta e Potsdam. Vengono così chiarite le insolite contingenze nuovo ordinegeopoliticoincuilaPolonia sivennea trovare inseguitoalla chelesuddettefacoltàspecialissimeriguardavanosenzadubbioil affermare di negliarchivivaticani.Ciòhapermesso alla documentazioneconservata alla questione.L’autorevolezza dell’accesso deirisultatiraggiuntièfrutto non sipotràpiùprescinderenelseriodibattitotraglistudiosiinteressati L’articolo di Stanisław Wilk finalmente, chiarimenti importanti porta, da cui dialcunicircolitedeschie cechi. giudizidaparte dure reazionie i severi tuiscono unargomentodiestremadelicatezza.Laloroapplicazionesuscitò per adoperarsipiùrisolutamenteindifesadellapaceminacciata. egli cercòdimobilitarelaChiesa,nonchégliambienticulturalie politici, e innel corsodeisuoiviaggiinGermania varipaesieuropei edextraeuropei, della realeminacciadiquesteideologieperlapacenelmondo,tantoche, di incontritralorointercorsi.ColpisceinHlondlaforzadelpresentimento escludere chetrai due cifossestatounoscambio diidee,vistalafrequenza altri. È evidente la coincidenza di vedute con quelle di papa Pio XI. Non è da Stato, incuiprevalevaunavolontàdipotenzae predominio degliunisugli visione dell’uomoe,diconseguenza,dello erronea a una che portavano delleviolenteideologiedelNovecento, filosofici, antropologicie culturali Analizzòdunquei presupposti sulloroaspettostrutturale. senza soffermarsi concentrò soprattutto sull’analisi delle basi ideologiche dei sistemi totalitari, mo perl’interaumanità,a causa dellasuaideologia.IlgiudiziodiHlondsi alcomunismo,giudicatoilpericolomassi- maggiore attenzionefuriservata però, risulta assaicritica,anzidicondannasenzaappello.Neisuoiinterventi, pubblica mondiale. dellaPolonia diportavoce effettivo ruolo occupatadifronteall’opinione Le facoltàspecialissimepapalidelPrimateperlaPolonia (8.VII.1945)costi- La posizione di Hlond nei confronti dei totalitarismi tedesco e sovietico St anisław Zimniak SDB Poznań, il23aprile1964: card. StefanWyszyński, successorediHlond,pronunciatenelDuomo e di maggiorecredibilitàdell’operatodelcardinaleHlond. ulteriori ricerche, per poter, nel futuro,offrireunquadropiùcircoscritto nelcontempo, indicheràlepisteper sul soggettodelleindaginie che, diaumentarelenostreconoscenze Si trattadiunostudiochepermetterà tale l’accessototaleagliarchividelVaticano riguardantiilpapatodiPacelli. completate attraversoindaginiincrociatee che fondamen- saràd’importanza documentarie e deglistudipiùrecenti. richiede dirivedereleipotesiScholzallalucedellenuoveacquisizioni alfinediassicurarlein Europa.Dunquesi e Polonia, limitrofi, Germania a questa dipacee di figurachevolleessereportatrice amiciziatraduepaesi e instaurareGrulich, unnuovoe collegiale camminonellericercheintorno Rudolf stereotipi,dicuihaparlatonelsuoarticolo efficace disuperarecerti dalla Pomerania Orientale, dalla Varmia Slesia). Sarebbe un modo e dalla ditedeschiespulsi alcuni ambientitedeschi(inrealtà,sitrattadeigruppi 3]  dal”…, p.56. del CardinalePrimateAugust Hlond](Poznań, 23aprile1964),in:“...zgłębokąperspektywąw [Definizione delcamminoversola nuovaPolonia. Riflessionidopolabenedizionedelmonumento Drogowskaz kunowejPolsce. Po AugustaHlonda poświęceniupomnika Kardynała Prymasa profonda e dellasuatotalededizionea Dio. maardentenellasemplicità della suafede diquella terra, come ilcarbone,frutto di fedeprofondissima,un’animasinceracomeilpopolo slesiano,forseanchedura quel cheprevalenellavitadelcardinaleHlond,èlasuaanima religiosafinoinfondo, a rivendicarne i diritti. DunqueEglifu,senzadubbioalcuno,unuomodistato!Però, della nazione imprigionata e tormentataquesto “ambasciatore immortale” continuò difesa. Quando gli uominidistato, pieni diboria, proclamarono la “Finis Poloniae”, alzavalavoce insua per la Polonia taceva e nessuno anche quandotutto ormai prigionia.T ultimi annidell’esilio,alqualeerastatocostretto,e della un retrogustopolitico.IndubbiamenteEglifuuomodistato,specialmentenegli programmi altrettanto grandi, talvolta, forse, con strade tracciate in grande, e dei Il CardinalePrimateHlond!Cisièabituatia dire diluicheeral’uomodellegrandi infinechelericerchearchivistichedevonoessere Gli studiosiavvertono Ci permettiamo diconcludereconleparoledelPrimateMillennio, Ci permettiamo Conslusioni 3 Stanisław ZimniakSDB estimoniava 221

CONFERNZE 127 222

CONFERNZE 127 1 1] przestała zupełnie niemal interesować historyków, była wręcz pomijana i to tajnej faszystowskiejpolicjiwłoskiejz 2lipca1938 r. odnajdujemy w raporcie polskiegoprymasa definicję pozycjii znaczenia wybrane aspektyjegobardzobogateji złożonej działalnościw tych latach. razu należyzastrzec,żepodczasprackonferencji zostałyjedynie poruszone kościelnejstrukturze Polski kard.August tegoczasu–prymas Hlond. Od uwagi znalazłasięnajważniejszapostaćw zinstytucjonalizowanej katolickiej po jej zakończeniu. W centrum wojny i niedługo miały miejsca w latach stanowisku Stacji Naukowej Polskiej AkademiiNaukspotkanienaukowe poświęcone 2009r. 14grudnia w rzymskiej wydarzeń zorganizowanezostałow dniu litycznej mapyświata.Wnawiązaniudo70-tejrocznicytychtragicznych Archivio CentraledelloStato–Roma, fondo:Polizia Politica, Fascicoli personali Hlond. Rodzi siępytanie,jak stało,żepostaćtejrangiw pewnym momencie Europie jestpowszechnieznany. są dumni ze swego wielkiego Wychowanka i Opiekuna, ponieważ jego wpływ w całej bogatakulturaa cała jegoniezmiernie jestczystorzymskaalbołacińska.Salezjanie na Niegopadłbywybór. Wywodzi sięonz Pobożnego T jowców. I gdyby jutro miał być wybrany Papież pochodzenia niewłoskiego, z pewnością PolskiPrymas jest niewątpliwie najbardziej wpływowym Należy pamiętać,żechodzio postać dobrze znanąi docenianą. Oto,jako rozbiór Polski i po raz drugi w swojej historiiPolska- w swojej zniknęłaz po rozbiór Polski razdrugi i po zajął wschodnie tereny Polski.sposób czwarty Dokonał się w ten na w rz

P e olskę śni K a ościoła katolickiego wobec dramatycznych wydarzeń, jakie 2009 wiązek Radziecki . SiedemnaściednipóźniejstalinowskiZwiązekRadziecki r . m inę ł o

si edemd 1 zi e siąt

l a t

o d

n aja Kardynałem pośród obcokra- z owarzystwa K d u

h itl e ro w ski siędza Bosco ch

N i em i ec

katolickiemu uznanyzostałwręczzapersona wienia; w środowiskach intelektualnychi politycznych wrogichK Hlond stałsięofiarątakiegonasta- chrześcijańskich.Prymas o korzeniach wiązało sięzeznacznymosłabieniembadawczychzainteresowańinstytucjami komunistycznych,, co zapoczątkowało adarte sezonbadańhistorycznych wpływom ideologiimarksistowskiej, jakiepojawiłosięnietylko w krajach ulegających poIIwojnie światowej wisk intelektualnychi kulturalnych potępienie komunistycznej ideologii.Nastawieniewpływowychśrodo- naswojąenergicznąkrytykę i zdeklarowane wroga numerjedenz uwagi komunistycznych za czy jestfakt,żekard.Hlonduważanybyłw kręgach takiego stanu rze- artykule JerzyPietrzak. Jegozdaniem,jednąz przyczyn jest bardzozłożona.Ważnej próby udzieleniajejpodejmujesięw swoim sku historyków europejskich,o światowych niewspominając?Odpowiedź do tegostopnia,żechwiliobecnejpozostajeprawienieznanaw środowi- stosunków łączących papieża Piusa XII i prymasa Hlonda.Mimo żestan stosunków łączących papieżaPiusa XIIi prymasa kontekstu europejskiegoi światowego. w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym narodu, przy uwzględnieniu natlehistorii Prymasa politycznego. Wartość dziełaPietrzaka poleganaukazaniudziałalności wprowadzeniunowegoporządku zmian ideologicznychi przymusowego niespodziewanych w obliczu doświadczeniach wojennychi postawionego i dla społeczeństwapolskiego,obolałegoi zdezorientowanego pobolesnych w pełni i na mającązasadnicze znaczeniudlaK nowopostaćprymasa z dwóch tomówliczącychpoponad500stronkażdy. Monografiataodkrywa Polskilata prymasa kardynała AugustaHlonda1945–1948 , składającąsię wydać w roku 2009monografięzatytułowaną Pełnia Ostatnie prymasostwa. 1989. SamautordziękiodzyskaniupolitycznejwolnościprzezPolskę mógł Dalszy postępprzynosząprzemianyzapoczątkowane w przełomowym roku począwszy odroku 1978wzrastazainteresowanie postaciąkardynałaHlonda. chrześcijańskie.Pietrzak powołującegosięnawartości zauważa, że darność” Karol Wojtyła, oraz na narodziny, związkowego niedługo potem, ruchu „Soli roku 1978,kiedytopapieżemwybranyzostał metropolitakrakowski kard. K gdyż działałytuokreśloneograniczeniaczasowe. się tąproblematykąbadaczeniemielidostępudomateriałówarchiwalnych, tendencyjne. Przyczyniałsiędotegoczęścioworównieżfakt,żezajmujący w bardzo ograniczonymwymiarze,a ich rezultatyokazywałysięczęstowręcz powojennympodejmowanebyły badania nadjegodziałalnościw okresie ościoła, w tym nad działalnością prymasa Hlondatrzebabyłoczekaćdo naddziałalnością prymasa ościoła, w tym Cosimo Semeraro podjął natomiast pierwszą w ogóle próbęanalizy w ogóle Cosimo Semeraropodjął natomiastpierwszą W Polsce na pewne zmiany na lepsze w dziedzinie badań nad dziejami W Polsce na pewne zmiany nalepszew dziedzinie K ościoła katolickiego w Polsce, taksilnieosadzonego UWAGI K OŃCOWE . W tej sytuacji non grata.W tej ościołowi ościoła ościoła - 223

CONFERNZE 127 224

CONFERNZE 127 2] nietylko zbrodnialerównieżw zdemaskowaniu ną rolęw ujawnianiu pomimo znalezieniasięw niezwykle sytuacji,zdołałodegraćważ- trudnej także Witold Z części materiału archiwalnego. znacznej tego tematu i niedostępności „białych plam” w historiografii sięwspomnianychpowyżej mierze jesttozwiązanez utrzymywaniem rów i dyskusji świeckimii kościelnymi. pomiędzyhistorykami W znacznej watykańskie archiwaobejmującelata1939–1948. obrazu tych relacji może się dokonać dopiero, kiedy udostępnione zostaną pogłębieniei uzupełnienieObecnie jesttenobrazbardzofragmentaryczny; Hlonda. sobie pełny obraz relacji łączących papieża Piusa XII i prymasa narodowość. Semerarozauważa,żejestzbytwcześnienato,abymócwyrobić po stronie prześladowanych i dręczonych obywateli polskich bezwzględu na podtrzymywanie w polskich katolikachprzekonania, żePius XIIopowiadasię obszarach okupowanych przezNiemcyi znajdowałosięspołeczeństwopolskiena w jakiej Apostolskiej o sytuacji, nabieżącoStolicy informowanie dwutorowe. Miałyonenacelu,popierwsze, i prawdziwym pokoju” Marii swego dokumentu, żenaródpolski„oczekuje, ufnyw moc wstawiennictwa o narodzie i wkazywał polskimużyłokreślenia„ukochany” w dalszej części 1939,mówiąc encykliceSummi Pontificatus października pierwszej , z 20 czeństwa polskiego.NiewątpliwiejestzasługąHlonda,żePius XIIw swojej wiadomościnatematpołożeniaK watykańskiej bezprzerwy dostarczającpapieżowii Polskąokupowaną a Rzymem, i udręczoną powód głębokiegocierpienia,przyjąłnasiebierolępośrednikapomiędzy znalazłszysięnaprzymusowymwygnaniu,costanowiłodlaniego prymas, odbierała wolnośćdziałaniakościelnym instytucjom.W okresie wojennym nie przeciwko i totalitarnej ideologiomtotalitarnym władzypolitycznej,która politycznej zarównoPius XIIjaki prymas Hlondopowiedzielisięzdecydowa- oraz wspomaganiatych,którzykierowalijegodziałaniami.Napłaszczyźnie wszystkim przemożna wola jak najlepszego służenia mocą.Łączyłaichprzede sięjużterazz całą obydwurysują w działalności ciągle jeszcze pozostawia wiele do życzenia, to pewne aspekty wspólne badań nad działalnościąobydwutych wybitnych przedstawicieliK I XII, PIO 1942, I 236. del mondocattolico, in Działania podejmowane wówczas przez Prymasa określićmożnajakoDziałania podejmowanewówczasprzezPrymasa Okres wygnaniaHlondaciąglejeszczejestprzedmiotem pewnychspo- , godziny odrodzenia w sprawiedliwości , godzinyodrodzeniaw sprawiedliwości Auxilium Christianorum „Summi Pontificatus”. PrimaletteraEnciclicadelSommoPontefice Pio XIIall’Episcopato ahorski. Niemniej jednak można stwierdzić, że prymas, Atti e discorsiAtti diPio XII, Istituto Missionario – Pia Società San Paolo, Roma 2 . St anisław wraca na to uwagę w swym artykule Zwraca na to uwagę w swym Zimniak SDB wiązek Radziecki, a po drugie, drugie, a po Związek Radziecki, K ościołowi katolickiemu ościołowi katolickiemu ościoła i społe- ościoła K urii wystąpieniach jednakznaczniewięcejuwagipoświęcałkomunizmowi, potępiałbezwzględnieobasystemy.zdecydowanie krytyczna; W swoich ocena rezultatówpodejmowanychprzezniegodziałań. rzecznika okupowanej Polski wobecświatowejopiniipublicznejanipełna Ciąglejednakniejestjeszczemożliwapełnaocenajegoroli i w świecie. współżyciaw Europie zdolnadozdrowegoi pokojowego była w pełni widział bezwzględniekonieczny odrodzenia ludzkości warunek tak,by przeżywaniu szczerym naduchuewangelii,w którego czeństwa opartej współczesnegospołe- program radykalnejodnowyreligijneji moralnej Stworzył wojny przez Hitlera i Stalina. działań podejmowanych w czasie ideologicznym. Pogłębiał swoją refleksję nad przyczynami nieludzkich przyszłości, którąprzewidywałjako okreswielkichwyzwańo podłożu przygotowaniamoralnegodostawieniaczołapowojennej i osobistego jego rodacy. Okresfrancuskiprzeżywałjako czasoczyszczeniaduchowego którejbeneficjentamibylinietylkoprowadził szczodrąakcjęhumanitarną, zewnętrznym, takpolitycznym,jakkościelnym. warunków Mimotrudnych natetematyzeświatem siebie weFrancji piśmiebrałudziałw dyskusji Za pośrednictwemlicznychartykułów zamieszczanychw wydawanym przez prawdziwych celówpolitycznychT przyjęciem i surową krytyką ze strony niektórych środowiskniemieckich zestrony niektórych krytyką przyjęciem i surową krytycznym 1945r. Ichzastosowaniespotkało się z bardzo ski z 8 lipca konferencji Pol były nadzwyczajne uprawnieniapapieskiedlaprymasa - zaangażowania narzeczzagrożonegopokoju. K podejmowanych jeszcze przed wybuchem wojny, starał się mobilizować podróży doNiemieci do innychkrajówEuropy, a nawet pozaeuropejskich, niosłydlapokoju totalitarne światowego,dlategoteżpodczasswoichlicznych zagrożeniu,któreideologie jegoprzekonanie o rzeczywistym w Hlondzie między niminatentemattymbardziej,żeczęsto sięspotykali.Uderza przez papieżaPiusa XI.Nienależywykluczyćmożliwościwymianypoglądów Ewidentnajestzbieżnośćjegokoncepcjinad drugimi. z tezami głoszonymi wizji, w której przemagałodążeniedonarzucenia władzyi dominacji jednych rozumieniu wizjiczłowieka,a w konsekwencji społeczeństwaorazpaństwa, któredoprowadziłydopowstaniacałkowicie błędnejw jego i kulturowe, Analizowałwięcichzałożeniafilozoficzne,antropologiczne strukturalne. niżnazagłębianiasięw ichideologicznych systemówtotalitarnych aspekty dla całejludzkości. Jegowysiłekskupiał siębardziejnaanaliziepodstaw który, najego ideologię,uznałzanajwiększe niebezpieczeństwo z uwagi ościół oraz środowiska kulturalne i polityczne dobardziejstanowczego ościół orazśrodowiskakulturalne i polityczne Odrębnym, a przy tym bardzo delikatnym, tematem poruszonym na tym bardzo delikatnym,tematemporuszonym Odrębnym, a przy Pozycja niemieckiegoi sowieckiego była Hlondawobectotalitaryzmów UWAGI K SRR. rzeciej RzeszyorazstalinowskiegoZSRR. OŃCOWE 225

CONFERNZE 127 226

CONFERNZE 127 pełniejszy i bardziej wiarygodny obraz działańkardynałaHlonda. pełniejszy i bardziejwiarygodny dalszych poszukiwań.Pozwoliłobynocześnie wskazałokierunki nakreślić Przebadanie tej dokumentacji pogłębiłoby naszą wiedzę na ten temat, a jed z czasu pontyfikatuPacellego znajdujących sięw archiwach watykańskich. Szczególnie ważnebędzietutajuzyskaniepełnego dostępudomateriałów ny towarzyszyć równoległe badania prowadzone nad dziejami badań zweryfikowane. nowychdokumentów i ostatnich Scholzawinny byćw świetle i ustalenia Europie. Wydaje zapewnienia pokoju się, że tezy w całej w celu i Polską wych i przyjaznych stosunków pomiędzysąsiadującymizesobąNiemcami szczerze pragnął być rzecznikiem pokojonad działalnością Hlonda, który - na rzeczpodjęciaszeroko zakrojonychbadań,możenawetzespołowych, Byłbytorównieżargument o czym piszew swym artykule RudolfGrulich. sób napokonanie pewnychzakorzenionych poglądów, wręcz stereotypów, wysiedlonych z byłych wschodnichobszarów Rzeszy. Byłbytoskuteczny spo- środowisk dodzisiajprzezniektórez niemieckich i podtrzymywanych zasadnościoskarżeńwysuwanychpodadresemHlonda trzebie weryfikacji - wschodnich.Ustaleniateskłaniajądowniosku o po Niemców z terenów Zjednoczonych, Wielkiej i Brytanii duszpasterską zważywszynanieodwracalnośćdecyzjialiantów –Stanów kich, dlaktórejtrzebabyłojaknajprędzejzorganizowaćskuteczną opiekę znajdowała się ludność polska mieszkająca na dawnych terenach niemiec- raczej wzgląd na rzeczywiście dramatyczną sytuacją duszpasterską, w jakiej nich Franz Scholz–,żeHlondkierował siępolskąracjąstanu.Powodował nim T jeśli StolicaApostolskanigdynie zdobyła sięnazdezawuowanie jego decyzji. przyznanemuuprawnienia,nawet interpretowałi stosował prymas w jaki Watykan, tojednakpóźniejwyrażałonswojądezaprobatęcodosposobu, chociaż w początkowym byłyakceptowaneprzez okresiedziałaniaprymasa wyjaśniają naturę przyjętychrozwiązań.Wilk podkreśla,że z kolei i które Hlondmusiałjezastosować niezwykłe okoliczności polityczne,w których wschodnie ziemie niemieckie przyznane Polsce. W ten sposób wyjaśniono czylina i Poczdamie, ustaleńkonferencjiPolska w Jałcie w konsekwencji porządekgeopolityczny, terytorialnym, znalazła się w wymiarze w jakim nadzwyczajne uprawnieniaz całą pewnościąrozciągałysięnanowy, również tykańskich. Pozwala towreszcienajednoznacznestwierdzenie,żetetzw. wa- naddokumentacją przechowywanąw archiwach swe źródłow pracy autorama debacie.Wiarygodność tezi konkluzji pominąć w poważnej i czeskich. Artykuł StanisławaWilka, zawierawyjaśnienia,któreniesposób rudno jestjednakuznać–coczyniąniektórzybadaczeniemieccy,rudno wśród Badacze podnosząjeszcze,żestudiomnaddziałalnością Hlondapowin- St anisław wiązku Radzieckiego – o wysiedleniu Związku – o wysiedleniu Radzieckiego Zimniak SDB K ościoła. - poznańskiej 23kwietnia1964r.: kard. StefanaWyszyńskiego, następcyHlonda,wygłoszonegow katedrze 3]  Poznań, 23.04.1964,[w:]“...z głębokąperspektywąw dal”… , s.56. Drogowskaz ku nowej Polsce. Po AugustaHlonda, poświęceniupomnikaKardynała Prymasa w swej prostocie głębokiej wiary i całkowitegow swej prostociegłębokiejwiary oddaniasięBogu. wierząca, szczerajakludśląski,możetwarda,owocjejziemi–węgiel,ależarliwa KardynałaHlonda,tojegonawskrośreligijnadusza,głęboko przeważa w życiu prawa. Był więc niewątpliwie mężem stanu. Ale co narodu upominał się o jego la Polonia», ambasador»uwięzionegoi udręczonego wówczasten«nieśmiertelny już nikt głosu nie podnosił w obronie Polski. Gdy butni mężowie stanu głosili «Finita Świadczyło Polsce nawetwtedy,tułaczki i uwięzienia. gdywszystko milczałoi gdy latachswojejprzymusowej Niewątpliwie, byłmężemstanu,zwłaszczaw ostatnich politycznym.dróg, wielkichszlaków i programów, możeniekiedyo posmaku wielkich jako o mężu Hlond!Przyzwyczajonosięmówićo nim Kardynał Prymas Niech powyższeuwagizakończy cytatz przemówienia T Prymasa UWAGI K OŃCOWE Stanisław ZimniakSDB 3 ysiąclecia, ysiąclecia, 227

CONFERNZE 127 228

CONFERNZE 127 H studi diteologiaa Roma. italianoimparò Durantequestiannidelsoggiorno collegio salesianoinPolonia, d’iniziaregli adOświęcim,nonglipermise con il dottorato in filosofia. L’urgenza del personale, all’epoca, per l’unico A. Ferretti, A.Müllere V. Remer. Coronòglistudiromani il 10luglio1900 quale frequentòlelezioni,tral’altro,deipadrigesuiti G.Starace,F. Fratalli, all’UniversitàGregoriana,nella a Roma a destinarlo indussero i superiori dei votiperpetui,emessiil3ottobre.Lesuedoti intellettualie umane il beatoMicheleRua;questil’annosuccessivo lo assistettealmomento 12 novembrericevettelavestechiericaledalle mani delrettormaggiore, Canavese(T 1896 fuaccoltonelnoviziatosalesianoa Foglizzo maturò ilsuodesideriodientrarenellaSocietà Salesiana.Nell’ottobre dove proseguìglistudi.Durantequestistudiginnasiali neicollegisalesiani Un anno dopo fu trasferito all’istituto salesiano di Lombriasco (T fondò insiemeadaltrigiovanipolacchil’associazionediSanStanislaoK (all’epoca sobborgo di T e dal carisma di Don Bosco. Lo accolse nell’ottobre 1893 il collegio di Valsalice assieme alfratelloIgnazio,perl’Italiaall’etàdi12anni,attrattodall’opera a frequentare perpartire, ilginnasiodiMysłowice(Katowice)cheinterruppe Madonna e unsentimentod’adesionealletradizionipolacche. alla un profondoattaccamentoaivaloricristiani,unadevozioneparticolare e suaalle ferrovie madre,MariaImiela,domestica.I genitori glitrasmisero figli dicuiquattrosifecerosalesianiDonBosco.Suopadre,Jan,fuoperaio 1. Dopoaverfinitolascuolaelementarea . Era il secondo di undici . Erailsecondodiundici Germania allora aldominiodellaPrussia/ a Brzęczkowice, unapiccolalocalitàdell’AltaSlesia,sottoposta Polonia, fondatoredellaSocietàdiCristo,nacqueil5luglio1881 di LOND, Augusto Giuseppe,salesiano,cardinale e primate orino) in cui poté proseguire gli studi ginnasiali; ivi atowice), cominciò Zawodzie (Katowice),cominciò orino) e il orino) e il orino), ostka. ostka. salesiano, mons.A.Nowak,vescovoausiliaredellamedesimacittà.Subito daunodeipiùgrandiammiratoridelcarisma della Visitazionea Cracovia, 1909, datadelsuotrasferimentoa Vienna. con latiraturadi34milacopie.Comeredattorelavoròfinoall’estatedel polacca del«BollettinoSalesiano»superòunagravecrisie nel 1907usciva Salesiano» («Wiadomości Salezyańskie»). Grazie alla sua operosità, l’edizione quello di responsabile per la redazione dell’edizione polacca del «Bollettino tuttavia il lavoro apostolico più impegnativo, che gli fu affidato nel 1901, fu ascendente; deltratto,gliassicurarono unenorme giovani e all’amabilità cazione delsistemaeducativodiDonBosco,unitaalladedizioneeroicaai l’esamedimaturità;lasuacreativitànell’appli- stabilitie superare i corsi segretario delsuperiore.Dovevastudiareindividualmentelateologiasecondo varie mansioni: insegnante, assistente, dirigente di coro e di banda musicale, (1872–1950). R. Antolisei musica grazie alla conoscenza del noto musicistacomporre salesiano di dell’arte rudimenti i primi pianoe apprese ilclarinettoe il a suonare nel quartiere Zasanie,abitatoinmaggioranza daoperai.Grazieallasua nel quartiere perpetuo allasocietà salesiana un modestoedificioconun po’ di terreno niversità JanKazimierzdiLeopoli.Il vescovo latino, JózefS.Pelczar, offrìin città galizianaalsuddell’attuale Polonia. Per questomotivositrasferìall’U- Austriaco sullatuteladeigiovani. dal18al20marzo1907,I Congresso K. Morawski.Partecipò a Vienna, dai professori di fama europea come S. T per studiareletteraturapolaccae tedesca, seguendo, tral’altro,corsitenuti periodo si iscrisse alla facoltà di Lettere della famosa Università Jagellonica, invece sullapersonaletestimonianzadellavocazione salesiana.Inquesto delRifugio,puntando e regolamenti pretendere ilcambiodistrutture consistette nell’averfattopraticareilsistemaeducativodiDonBoscosenza salesiana inGalizia.Ilmeritodell’apostolatodelHlondsvoltoa Cracovia vitale,dalpuntodivistadell’ulterioreespansione senz’altro d’importanza al Rifugio si diede inizio alla presenza salesiana nella città regale, un luogo Vi trovaronoaccoglienzai ragazzi inetàdagli8ai15anni.Conquestoservizio direzione spiritualenel«RifugioPrincipeAleksander Lubomirski»a Cracovia. dopo, ilsuperioredell’ispettoriaaustro-ungarica,E.Manassero,gliaffidòla 3. Fu ordinatosacerdoteil23 settembre1905,nellachiesadellesuore 2. AdOświęcim,mentrecompivailsuolavoroditirocinante,svolgeva 4. Nel 1907 fu preposto alla direzione della nuova casa a Przemyśl, una 4. Nel1907fuprepostoalladirezionedellanuova casaa Przemyśl, NOT A BIOGRAFICA arnowski, J. Łoś, W.arnowski, M. Creizenach, 229

CONFERNZE 127 230

CONFERNZE 127 aus dendeutschenDon Bosco-Anstalten».Svolseunagenerosaazione Nel 1915divenneilrevisore delbollettinoinlinguatedesca«Mitteilungen nel 1913istituìl’associazione «Wiener Jugendrettungs-Verein DonBosco». disimpatizzanti viennesidell’operadiDonBosco, gruppo Insieme a un Diede inizioalSodalizioMarianocheebbeuno scopononsoloreligioso. autonomodiessi. diViennaungruppo l’idea difondareinogniquartiere dei cooperatorisalesianipressoleautoritàcivili edecclesiasticheebbe diunginnasiopareggiato.Nel1913feceregistrarel’Associazione i diritti aprì ilginnasioinferioredellasocietàsalesiana, alqualefuronoconcessi fondòl’Associazionedegliexallievidell’istituto. Nel1912 Grande Guerra 646giovani. Dopola ferialie festivi, raccoglieva letresezionineigiorni i giovani adultichesuperavanoi 17 anni d’età.Nel1919l’oratoriosalesiano «Jugendverein JohannesBosco»,vennefondata il21novembre1915per dai14ai17anni.Laterzasezione: «Jugendheim DonBosco»peri giovani i ragazzi finoa 14 annid’età.Il29ottobre1911inauguròlasecondasezione: nellugliodelmedesimoannoper «Knabenheim –Salesianum»,fuaperta di talecentrofeceattivaregradualmentetresezioni.Laprima,chiamata diunistitutod’educazione.All’interno ufficialeperl’apertura permesso G. Piffl. Il22marzo1910Hlondricevette dalleautoritàscolasticheciviliil stenuto con vigore dai suoisuccessori, card. Franz X.Nagle card. Friedrich per eccellenza. L’apostolato e so era voluto dal cardinale Anton J. Gruscha - popolare (BezirkIII),chiamato«Erdberg»,quartiere situata nelterzoquartiere ore notturne. allavoroeccessivo,protrattoperlelunghe agli occhi,dovuteingranparte 31 dicembre 1908.Per luiquestofuancheunperiododidolorosesofferenze Cattolica degliApprendisti»,approvatodallaluogotenenzadiLeopoliil pastorali nelle chiese delservizi luogo. Redasse lo statuto dell’«Associazione gli altrisalesianineilimitidelleloropossibilità,sioffrivavolentieriperi vari soddisfazione a proposito dell’operatodiHlond: «E’untesoro».Egli,come confidenziale ai superiori di nel suo rapporto neeraprivo.DonManassero,suoispettore,dopounavisita, il quartiere educative, didattichee religiose e,inoltre,alprogettodiunachiesa,perché diverseattività fabbricato perunoratoriocheavrebbepotutoproporre diun pianodicostruzione richiesta.Eglipensòprestoa un meglio a tale ad affittareunlocalepressoun’associazionedellacittàperrispondere città fu talmente grande da costringerlo e della del quartiere tra i giovani dei salesiani,cioèquellaoratoriana.L’accoglienza dellaproposta educativa azione, nell’autunno delmedesimo anno, si poteva avviare l’attività tipica 5. Nell’estate 1909 fu mandato come direttore della nuova casa di Vienna, 5. Nell’estate1909fumandatocomedirettoredellanuovacasadiVienna, St anisław Zimniak SDB T orino, così espresse la sua lastica, il beato A. Schwartz (1852–1929), fondatore degli Operai Cristiani lastica, il beato A. Schwartz cattolico E. Commer(1847–1928),uno dei fondatori della filosofianeosco- con numerosepersonalitàdiVienna,tracuiilfamosofilosofoe teologo personale le autoritàcivilicheconquelleecclesiastiche.Stettea contatto siacon Boscos» pressol’istitutosalesiano.Riuscìadavereottimirapporti lingua tedescaeressenel1911lacasaeditrice«Verlag derSalesianerDon nascere. Per la maggiore divulgazione della stampa salesiana nei paesi di da 34membrie doveva, altrepresenzechestavano per inoltre,sorvegliare giovanile. Come superiore guidava nel 1919 la comunità salesiana composta SalvatorMedaillen)perilsuoaiutoa favoredelmondo medaglia (Eiserne 1919 leautoritàcittadinedellacapitaleaustriacaloonoraronoconuna al Merito(dasKriegskreuzfürZiwilverdiensteweiterlasse).Il13marzo 5 maggio 1918l’ImperatorediAustria e Ungheria CarloI gli conferìlaCroce Ehrenzeichen 2terKlassevomRotenreuzmitderriegsdekoration”). Il dei giovani disagiati („das di riconoscimento del suo impegno a favore 1916, laricevettedall’arciducad’Austria Francesco Salvatore:unamedaglia casa imperiale che gliconferirono tre medaglie. Laprima,il 10gennaio delleautoritàcivilidellacapitalee dalla con grandeammirazionedaparte del primo conflitto mondiale a favore visto servizio dei ragazzi del quartiere, umanitaria, insiemeaimembridellacomunitàsalesiana,duranteglianni membri, distribuitiindodici presenze:Bamberga,Freyung, Graz,Monaco 151 legato contuttol’animo. All’ispettoriatedesco-ungaricaappartenevano fu sempre di agire in massima comunione con il centro della società a cui dal suospiritodieroicadisponibilità versoi confratelli e della volontà ferma comesuperiore fucaratterizato nell’istituto salesianodiVienna.Ilsuoservizio superiore dell’ispettoriatedesco-ungaricadegli AngeliCustodi,consede maggiore D.Albera,condecretodel1°dicembre 1919,lonominòprimo tedesco-ungarica. Il rettor autonome: l’ispettoria polacca e l’ispettoria annuali deisuperiorilocali. di predicaregliesercizispiritualie di tenereconferenzedurantegliincontri austro-ungarica. Gli ispettori E.Manassero e P. T . Dal1910al1919fumembrodelconsigliodell’ispettoria Fürsorgeerzieher 14 gennaio 1918 a Vienna, tenendo la relazione alI Congressoparte Austriaco sullaT cietà Salesiana,svoltosidal15al31agosto1910a delegato dell’ispettoriaaustro-ungarica,all’XICapitoloGeneraledellaSo- del tesoro,ilconteW. Zaleskie vari polacchiiviresidenti.Partecipò, come di S.GiuseppeCalasanzio,l’arciduchessaMariaJosepha,nonchéilministro 6. Nell’autunno 1919 l’ispettoria austro-ungarica fu divisa in due parti 6. Nell’autunno 1919 l’ispettoria austro-ungarica fu divisa in due parti NOT A BIOGRAFICA utela Sociale,cheebbeluogodal13al irone lo incaricavano sovente irone lo incaricavano sovente Ausbildung der beruflichen Ausbildung derberuflichen T orino. Comepureprese 231

CONFERNZE 127 232

CONFERNZE 127 un’accurata formazione teologica dei futuri sacerdoti dell’Amministrazioneun’accurata formazione e degli edificidestinatia diventare curiae seminario diocesano.Invistadi della futurachiesacattedrale Sipresecuradellacostruzione parrocchie. sistemò ladivisioneamministrativa, accrescendolaretedeidecanatie delle clero, ilConsigliodeiConsultoriDiocesanied Amministrativo.Poi centrali e le istituzionidell’Amministrazione,fracuilaCuria,ilT carica nell’Amministrazioneil17dicembre1922. Primaorganizzògliuffici edentròin la dignitàdiprotonotarioapostolicoadinstarparticipantium a HlondApostolica, affidandoneilgoverno chel’11novembre 1922ottenne mò laDelegazioneEpiscopaledell’AltaSlesiaPolacca inAmministrazione laSedeApostolica,condecretodel7novembre 1922,trasfor internazionali, 1922, nelqualelavoròattivamentecomemembrodiduecommissioni. 1921. Partecipò alXIICapitoloGeneralea dal 13 al 15 dicembre dell’ispettoria tedesco-ungarica, svoltosi a Fulpmes diun’altraa Berlino.tardi trattòperl’apertura Preparò e realizzò ilI Capitolo presentò lapropostaaisuperioridiunanuovafondazioneinOlandae più nelmaggio1922,durantelavisitaa e mestieri; scuolad’arti e una un oratorio al fine di costruirvi dell’Ungheria, Budapest, acquistò un terreno dellachiesae l’ampliamentocostruzione delcentrogiovanile; nellacapitale a Stadlau, perla all’epocasobborgodiVienna,nel1922compròunterreno nominata casadiEnsdorf, ilpensionatoper gliapprendistiadEssen(Renania); destinata ai “figli di Maria” (vocazioni tardive allo stato ecclesiastico), la già lingua tedescaa Ensdorf. Fondò, travarieopere,lacasaa Fulpmes, nelT casa di Szentkereszt. Nell’autunno vi si trovavano 16 novizi ungheresi e 44 di provenientidall’Ungheria, nellaloropatria, noviziato peri candidati diaprireil lingua tedesca,nelmaggio1922chieseaisuperioriilpermesso di peri candidati (Germania) ilnoviziatoadEnsdorf anno raduni.Aperto tenevamolto.Per l’animazionedeisuperiorilocaliorganizzavaogni a cui visitecanoniche gli esercizispirituali,predicatidaluipersonalmentee le scopofurono deiconfratelli.Unomezziintrapresia tale la formazione 395. Allasuaazionedipromozionevocazionalesiaccompagnavaquellaper ecclesiastico per l’anno scolastico 1922/23 e, infatti, ne furono ammessi dei confratelli. Si prodigò per accrescere il numero degli aspiranti allo stato dal nulla.Diedeassolutaprecedenzaallavorovocazionalee alla formazione si dovevano cominciare case erano in fase di organizzazione o addirittura diqueste del suoinsediamentonell’ufficiod’ispettore,lamaggiorparte Vienna III,XVIII(1919),XXI(1919)e Würzburg. Almomento di Baviera,Nyergesùjfalu,Passau/Passavia, Szentkereszt, Unterwaltersdorf, 7. Dopo la costituzione definitiva dei confini polacchi in forza dei trattati 7. Dopolacostituzionedefinitivadeiconfinipolacchi inforzadeitrattati St anisław Zimniak SDB T orino, dal 23 aprile al 9 maggio orino, dal23aprileal9maggio ribunale del ribunale del T orino, orino, irolo, irolo, - del 28 ottobre 1925 riorganizzò le metropoli e le diocesidellaPolonia, del 28ottobre1925riorganizzòlemetropolie le 1925),ilpapaPio XIconlabollaVixdum(10 febbraio Poloniae unitas divescovi,cleroe fedeli. numerosa partecipazione luogo il15agosto1925peroperadelnunzioapostolicomons.L.Lauri,con cheebbe incoronazione delquadromiracolosodellaMadonnaa Piekary Cattolici adHutaKrólewska(1923)eda della SlesiaPolacca. Per suaispirazionefuronoorganizzatiinSlesiai Congressi Administracji Apostolskiej»(Disposizionidell’AmministrazioneApostolica) il settimanale«Sonntagsbote».Fece uscireilnotiziario«Rozporządzenia dilinguatedesca, «Mały GośćNiedzielny»e,dueannidopo,peri cattolici il «San Giacinto», il settimanale cattolico «Gość Niedzielny», per i bambini economica; diedevitaallaLegaAntialcoolica.Nel1923fondòl’editrice Salvezza dellaSlesiaalfinedivenireincontroalleconseguenzecrisi dell’Azione Cattolica;istituìilSegretariatodiBeneficenzaedComitato organizzative alle future strutture ormai corrispondeva formali, sue strutture ed intensificarel’attivitànelcamposocialefondòlaLegaCattolica,che,nelle i seminaristi potesseroanchefrequentarel’UniversitàJagellonica.Per integrare Apostolica, aprìilproprioseminariodiocesanoe lo vollea Cracovia, perché beni dituttie due i seminari. Risistemòglistudideiseminari, pensando pure persona, conl’arcidiocesi diPoznań. Costituìl’autonomiaeconomicadei che fino a quel momento era stata in realtà unita, solo in ragione di un’unica furipristinatanel1930l’indipendenza delladiocesidiGniezno, sue riforme scovile di Poznań ed al suo posto creò la Cancelleria del Primate. Grazie alle ecclesiastica inambeduelediocesi.Nel1927abrogò l’OrdinariatoArcive- Maria della Pace. Si dedicò allora ad una graduale riorganizzazione della vita (20 giugno 1927), alla dignità cardinalizia e assegnandogli il titolo di Santa Hlond comearcivescovodiGnieznoe Poznań, elevandolo, l’annoseguente polacco card.EdmundDalbor. Ilpapa,Pio XI,il24giugno1926, nominò il notiziariodiocesano«Wiadomości Diecezjalne»(NotizieDiocesane). ordinario eresseil22 gennaio 1926ilcapitolocattedralediKatowicee istituì dalle mani del metropolita di Varsavia, card. Aleksander ricevettelaconsacrazioneepiscopale Pietrodi KatowicedeiSS. e Paolo, primo vescovodellaneoerettadiocesiedil3gennaio,nellaprocattedrale Generale dellaSlesiadiCieszyn.IlS.Padre, il14dicembre1925, lonominò confini l’AmministrazioneApostolicadell’AltaSlesiaPolacca edilVicariato costituendo, fral’altro,ladiocesidiKatowice,cheabbracciavaneisuoi 8. Dopo il concordato tra la Sede Apostolica e la RepubblicaPolacca 8. DopoilconcordatotralaSedeApostolicae la 9. Il13febbraio1926morìilmetropolitadiGniezno e Poznań, primate NOT A BIOGRAFICA Katowice (1924).Curòlasolenne Kakowski. Come

233

CONFERNZE 127 234

CONFERNZE 127 dalla vitaecclesiastica.Organizzò l’AzioneCattolicaPolacca (1929–1930), col nunzio e con la Sede Apostolica. Cercò anche di estromettere la politica la festadiSanGiovanni Bosco venisseestesaa tuttalachiesauniversale. apostolato.Nel1935presentòunadomandaalpapaPio XI,affinché e di maestro di spiritualità circostanza, pronunziò ildiscorso Don Bosco torna: (1934)e a Bosco a Roma (1939).Partecipò allacanonizzazionediSanGiovanni a Lubiana e quello CristoRea Poznańpontificio inauguròilCongressoInternazionale (1937) Congresso NazionaleEucaristicoa Lubiana, Jugoslavia (1935);comelegato (1938);poiinvestedidelegatodelSantoPadre Pioa Budapest XI,aprìil gresso Cattolico a Malines, Belgio (1936) e quello Eucaristico Internazionale Eucaristicoa Buenos(1932), ilCongressoInternazionale Aires(1934),ilCon- Religiose a Roma Eucaristico a Dublino (1931),ilCongressoInternazionale nale Eucaristicoa Cartagine, T - inoltre,aivaricongressitracui:ilCongressoInternazio (1934); partecipò, Nazionale Eucaristico (1930), il Congresso sul T Internazionale Università (1927),ilXCongressoNazionaleCattolico(1929), Missionariodelle ilCongressoInternazionale nazionali edinternazionali: dicongressi impegnòpersonalmentenellapreparazione,a Poznań, e si beni ecclesiastici».Appoggiòl’organizzazionedinumerosicongressicattolici dell’arcidiocesi, pubblicando,nel1935,«l’ordinesull’amministrazionedei bambini. Riordinòe normalizzò tuttigliambitidell’amministrazione deibeni deipiù poveri, specie Natalizie, sensibilizzandol’opinionepubblicaallasorte Feste radiofonici, in occasione delle Settimane dellaMisericordia e delle diede vitaalComitatodiSalvezzaperi Disoccupati. T movimento di esercizi spirituali “chiusi”. Neglianni della crisi economica Segretariato peresercizispirituali,colcompitodidiffonderel’ideaedil Cattolica e,due anni piùtardi,istituì, presso laCancelleriadelPrimate,un Cultura Religiosa.Nel1930fondòa Poznań l’IstitutoArcidiocesanodiAzione Ivieressenel1938l’IstitutoSuperioredi la ScuolaCattolicaperInfermieri. nel1933,inIstitutoCattolicodiEducazionee,1938, Sociale, trasformata, associazioni caritativo-sociali.Nel1927organizzòa Poznań laScuolaCattolica per loscoppiodellaguerra. sinodo provincialeedunodiocesano,cheperòfuimpossibilerealizzare alleriunionidecanali.Preparòun molto stretticolclero,prendendoparte Coltivòcontatti in attivitàilCapitolodell’anticaCollegiatadiKruszwica. introdusse unanuovaorganizzazione deltribunale ecclesiastico. Rimise di darevitaadunaAccademiaT Si impegnò,inmodoeccellente, a tenere unitii vescovi polacchifradiloro, Rinvigorì l’impegnocattoliconelsociale,appoggiandol’attivitàdelle T orino, per i festeggiamenti organizzati pertale orino, peri festeggiamenti unisia (1930),ilCongressodelleCompagnie St anisław eologica a Poznań. Inambeduelediocesi Zimniak SDB enne interventi e discorsienne interventi omismo pressanti insistenze da parte loro. Partì con il fermo desiderio di tornare desiderio di tornare loro. Partì con il fermo pressanti insistenze da parte polacco e con ilnunzioF.coi membri del governo e a seguito di Cortesi Polonia delT daparte fondò lacongregazionedellaSocietàdiCristopergliemigratiPolacchi. un’assistenza spirituale stabile, incoraggiato da Pio XI, l’8 settembre 1932 Pio XIprotettoredell’Emigrazionepolacca intuttoilmondo.Per assicurare pastorale pergliemigratipolacchi.Il26maggio1931funominatodalpapa personale dellasuaattivitàdiprimatePolonia ècostituitodallacura con leautorità polacche. Uncapitolo questioni più difficili e complicate realizzazione delledeliberazioniconcordatarie,giungendoadaccordisulle dal 25al26agosto1936.Fu plenipotenziario dellaSedeApostolicaperla F. Góra futenutonelsantuariodellaMadonnaNeraa Jasna Marmaggi, Sinodo PlenarioPolacco, che,sottolapresidenzadellegatopontificiocard. convocazione del Primo fu la preparazione e la alla sua determinazione, storica,riuscitograzie socialicattolici.Uneventod’importanza i principi analizzare i problemi sociali alla luce della dottrina cattolica e di diffondere diede vitaalConsiglioSociale,accantoPrimatePolacco, conlafunzionedi Cattolica dellaGioventùFemminile e Maschile, con sedea Poznań. Nel1933 l’«Istituto GeneralediAzioneCattolica»,comepureilcentroperl’Unione e fondò per laqualeredassepersonalmenteglistatutiedi regolamenti ma rifiutòcategoricamente ognipropostadicollaborarecongliaggressori. nazionalsocialismo tedesco. Fu dalla Gestapo arrestato il 3 febbraio 1944, fini del l’attenzione dell’opinione pubblica mondiale sulla natura e sui dellapropaganda hitleriana,comepurerichiamando errori falsità e gli essere utileaisuoiconnazionalinelPaese occupato,smascherandole 1943) e a Hautecombe (6 aprile1943–3 febbraio 1944)fecedituttoper (11giugno1940–6aprile settembre 1939–9giugno1940),a Lourdes rientro perluinellaPolonia romano (19 occupata.Duranteilsoggiorno IlPonteficelibertà. di chiese,invano,alleautoritàtedescheilpermesso dirittodellaPolonia allasua e del nella suaprimaEnciclicadelmartirio atrocità compiutedaitedeschi.Pio parlò XII,graziea questo intervento, almondole espose ladrammaticasituazionedellaPolonia e denunciò dalSantoPadrepastore dellaChiesa.Accoltopaternamente Pio XII,gli sarebbe poicapitato,costituìl’iniziodellasuapersonaletragediacome allalucediquantoin Patria. chequestapartenza, Sipuòaffermare 1939. Ciòavrebberesoancorpiùproblematicoiltentativodiritornare della Polonia dell’UnioneSovietica,avvenutail17settembre daparte subito. Intantolungoilviaggioloraggiunselanotiziadell’aggressione 10. L’andata a Roma nel settembre del 1939, dopo 10. l’invasione L’andatadella a Roma erzo Reich, avvenne in seguito a ripetuti colloqui erzo Reich,avvenneinseguitoa ripetuti NOT A BIOGRAFICA 235

CONFERNZE 127 236

CONFERNZE 127 10 settembre dell’arcidiocesidiOlomouc affidò lagiurisdizionesullaparte (festa dell’Assunzione)con l’obbligo d’assumerel’incaricoil 1° settembre.Il 14 delmedesimomeseconsegnò loroi decreti dinominadatati15agosto apostolici: sacc. A. Wronka, d’accordo conl’arcivescovoA.Sapieha,scelsei candidati adamministratori alla Polonia, avrebbero potuto condurla solo sacerdoti polacchi. Il 9 agosto, annesse inmodochiarochelacurad’animenelle terre poteva dedurre zione deitedeschinellaBassaSlesia.Inoltre,dalla stampae daaltrefonti, del 1945,perquantoriguardavaunaveloceed efficace azionedievacua- alleunitàdell’esercitopolacconelgiugno e nelsugli ordiniimpartiti luglio con laautoritàcomunistestatalicentralidiVarsavia, tuttaviaerainformato a questi abusie a questa confusione.Eglinonavevacontattiufficiali enorme termine della gravitàsituazione,perciòvollecategoricamente porre tedeschi inmanieradeltuttoindipendente.Ilprimatesiresesubitoconto ecclesiasticiex lorogiurisdizione,amministravano i beni tedesche e della tenercontodelleautorità diocesane e senza padrone diqueiterritori passati all’UnioneSovietica.Leautoritàstatalicomunisteinvece,sentendosi postiadestdellalineaCurzoncheerano territori Polonia centralee dai tedeschi annessiallaPolonia. Polacchi arrivavano Inquestiterritori dalla più urgenteera l’organizzazione dell’amministrazione ecclesiale nei territori si orientòcircalasituazionesocio-politicae religiosa delPaese. Ilproblema specialissime. presentate alpapaPio XII,chel’8lugliole approvòconferendoa lui facoltà Il 3 luglio le proposte furono di rito romano-cattolico e greco-cattolico. come pure peri nuovi polacchiadoccidente. Sitrattòdellediocesi territori polacchiall’oriente, polacchi, proposedellesoluzionipergliexterritori e poi a Potsdam confermate (17luglio–2agosto1945)circai nuovi confini delle decisionipresedurantelaconferenzadiYalta 1945) (4–11 febbraio polacchi.T ecclesialetransitorioneiterritori del governo mandò a mons. T vita ecclesialee religiosa nellasuaPatria. Conunoscrittodel28giugno1945, Polonia, della preparòtuttaunaseriediproposteinvistadellaricostruzione raccoltea Parigidelle informazioni eda Roma, riguardantilasituazionedella della Chiesae capo dellaprimasezioneSegreteriadiStato,sullabase Domenico dal conventodiWiedenbrück (Westfalia). Fu americana liberatoil1°aprile1945peroperadeisoldatidellaIXarmata Partì da Roma l’11 luglio, e, rientrando a Poznań il 20 luglio, in tempi brevi, 11. Il 25 aprile 1945, attraverso Parigi, giunse a Roma. D’accordo con mons. T ardini, segretario della Congregazione degliAffari Straordinari ardini, fra l’altro, delle proposteper risolvere la questione T . Bensch, B. St anisław Zimniak SDB K ominek, K. Milik e E. Nowicki. Il enendo conto Interreligiose, prof.Interreligiose, MendelZylberberg(1886–1965),loringraziòperl’aiuto presidente dell’OrganizzazioneAmericanadegliEbreie delle Associazioni suosuccessore.Nellostessoannoil Góra (Częstochowa),ilqualediverrà 1946 presiedettel’ordinazionedelnuovovescovoStefanWyszyński a Jasna in Polonia.della Chiesa cattolica polacca del dopoguerra Il 12 maggio scelte deve essere,senzadubbio,considerataunadellepiùimportanti dellaPolonia. LadecisionediHlond occidentalie settentrionali territori l’organizzazioneecclesiasticadefinitivanei del 28giugno1972disporrà impostazione, ilpapaPaolo Poloniae VIconlabollaEpiscoporum coetus 1946.Propriosu questa sua in Polonia nell’agosto1945, del 24 ottobre cinqueAmministrazioniApostolichecreate nella suaampiarelazioneLe Le circostanzedituttoquestooperatofuronoespostedalcard.Hlond Wielkopolski, chefudelegatocomeprimoa presentarsi alleautoritàstatali. l’accettazione delsac.E.Nowicki,amministratoreapostolicodiGorzów contente. T Polonia postbellica.Naturalmenteleautoritàcomunistecivilinonfurono situazionedellaChiesanella la SedeApostolicadegliatticompiutie della iniziare il1°ottobre.Conletteredel28 agosto e del 22settembreinformò degli amministratori sarebbe dovuta possesso di dette giurisdizioni daparte al sac.K mantenendo cosìiltitolo di PrimatePolonia. Nellasolennitàdell’Ascensione un’unica persona,all’arcidiocesi diVarsavia edeglinedivenne ordinario, Gniezno e di Poznań. L’arcidiocesi diGnieznovenneannessa, inragionedi vennesospesaprohacvicel’unionepersonaledelle diocesidi 30 marzo, dottrina dellaChiesa». nello spiritocristiano,chehacomefonteilvangelo e come espressionela compito diquelmomentostoricofosse«ilconsolidamento dellavitapolacca un milionedifedeli,e poi alSacratissimoCuorediGesù.Eraconvintocheil oltre Góra(Częstochowa),allapresenzaditutto l’Episcopatoe di a Jasna nazione polacca,l’8settembre1946, prima alCuoreImmacolatodiMaria fulaconsacrazione della due settimane.Unattodialtissimaimportanza di suggerimento furonotenute,intuttalanazione,missioniparrocchiali sero sinceramenteadelevareillivellodellalorovitamorale.Dietrosuo chei fedelied istituzioniecclesiastiche.Desideròfortemente siimpegnas- dellavitaecclesiasticae lala ricostruzione riattivazione delleorganizzazioni allaChiesa.Incoraggiòinstancabilmente bellicaavevainferto che laburrasca prestato perlasalvezzadialcuniebreidurante il secondo conflitto mondiale. 12. Nel 1946, in forza dei decreti della Sede Apostolica del 4 e del 12. Nel 1946, in forza dei decreti della Sede Apostolica del 4 e del La suaattivitàpastoralenelperiodopostbellicomiròa cicatrizzare leferite ominek, sulla parte dell’arcidiocesi di Praga al sac. Milik. La presa di dell’arcidiocesidiPragaalsac.Milik.Lapresa ominek, sullaparte ale scontentezza manifestò pure il presidente B. Bierut, ricusando ricusando ale scontentezzamanifestòpureilpresidenteB.Bierut, NOT A BIOGRAFICA

237

CONFERNZE 127 238

CONFERNZE 127 1988; Dzieła.Nauczanie1897–1948 , acuradiJ.K W służbie Bogai Ojczyzny. Wybór pism i przemówień 1922–1948, Warszawa 1980; New Jork1951;Dajmiduszę.Wybór pismi przemówień 1897–1948,Łódź New York 1944; NastrażysumieniaNarodu. Hlond toPope Pius XII, Poland.tholic Church in German-occupied Presented by Cardinal Rapports pubblicati: sulla validitàdelprocessodiocesano. La CongregazioneperleCausedeiSantiil6marzo1998emanòdecreto primate dellaPolonia, il9gennaio1992,sièconcluso21ottobre1996. gli altriprimatisuoipredecessori. suo cuorefudepostonellabasilicaprimazialediGniezno,ovesitrovano Varsavia, T nonancoraricostruito. fatta nellacriptadellacappelladelSantissimoSacramentonelduomodi polacco.Latumulazionevenne ambasciatori accreditatipressoilgoverno deicapitolicattedralidituttoilpaese,gli i rappresentanti tutti i vescovi, i solenni funerali,presiedutidalcard.AdamSapieha.Adessipreseroparte grandeSacerdote».Il26ottobre1948sisvolseroa Varsavia e un servitore che ricordilastoria;ilmondo,unispiratoCondottiero;Chiesa,fedele Westminster, scrisse: «La Polonia haperduto uno dei suoi più grandifigli Griffin,arcivescovodi diHlond,ilcard.Bernard Alla notiziadellamorte nuta il22ottobre1948,poserofinealriccoe profetico impegnopastorale. Seminari edUniversitàdegliStudi.L’improvvisa avve- morte, malattiae la di congregazionivaticane:delleChieseOrientali,delConcilio,deiRiti, conferì nellaprimaveradel1948ildottoratohonoriscausa.Fu membro L’Università scrittorie scienziati. da mecenatea vari CattolicadiLublingli di Cracovia) e fece (p.e. aiutò economicamente il teatro “Rapsodyczny” al CollegiodeiConsultoriperlacurad’anime.Sostenneleattivitàculturali drale diVarsavia. vita StabilìlaCommissione delleCausedeiSantie diede dallerovinelacatte- 1947poselaprimapietraperricostruire Il 27 giugno dellechiesediVarsaviaPrimate allaricostruzione cheeranostatedistrutte. dell’arcidiocesi.SubitoinvitòilConsigliodel successivo assunseilgoverno (30 maggio 1946)fecel’ingressonellaprocattedralediVarsavia edilgiorno Lasciò vari scritti e molto numeroseletterepastorali.Sicitanoalcuni Lasciò variscrittie molto Il processodibeatificazione,avviatodalcard.JózefGlemp,all’epoca Z Chrystusem w życie. Okruchy myślowe1922–1948,Łódź1982; Okruchy w życie. Z Chrystusem Z Prymasowskiej Stolicy, Poznań 1936; ThePersecution oftheCa- Vatican BroadcastsandotherReliable Evidence, St anisław uttavia, inossequioalsuodesiderio,il Zimniak SDB a cura diStanisławZimniak SDB Wybór, pismi przemówień onieczny, T oruń 2003. oruń H Boskiej i przywiązaniedopolskichtradycji. chrześcijańskich,a w szczególnościprzywiązanie dowartości kult doMatki Maria Zgromadzenia Salezjanówks. Bosko. OjciecJanbyłdróżnikiem,a matka, dzieci Hlondów. T tam polskiegodomusalezjańskiego. Podczas pobytuweWłoszechHlond wzmocnieniakadrowegodziałającego wyjazdu doOświęcimia, w celu nakonieczność okazałosięniemożliwe z uwagi teologicznych w Rzymie skim. 10lipca1900r. uzyskałdoktoratz filozofii. Podjęcie dalszychstudiów F. Fratalli, A. Ferretti, A. Müller czy V. Remer na Uniwersytecie Gregoriań- uczęszczał nawykłady, m.in.takichprofesorówjezuitówjakG.Starace, i zalety Hlondasprawiły, żeprzełożeniwysłaligonastudia doRzymu,gdzie przyjął także jego śluby wieczyste. 3 października, 12 listopada w rok który sutannęwręczałmugenerałMicheleRau, później, Canavese (T został dosalezjańskiegonowicjatuw Foglizzo w Lombriasco (T św. StanisławaK naukę w gimnazjum. Założyłwrazz innymi młodymiPolakami T zjańskiego w Valsalice (wówczas przedmieście T udał siędoWłoch.W październiku 1893r. zostałprzyjętydokolegium sale- 12 lat ks. zafascynowanycharyzmatem JanaBosco,i wraz z bratem Ignacym w wieku którąprzerwał w Mysłowicach, rozpoczął naukę w gimnazjum 1. Po ukończeniu szkoły podstawowejw de domoImiela,gospodyniądomową.Rodziciewpoilisynowisilne wówczas pod zaborem pruskim. Był drugim z jedenaściorga z jedenaściorga Był drugim wówczas pod zaborem pruskim. Śląsku, znajdowałsię naGórnym który w Brzęczkowicach życiel T LOND August Polski, Józef:salezjanin,kardynał, prymas zało- uryn) kontynuowałuryn) naukę. W październiku 1896r. przyjęty ostki. W 1894 r.ostki. W 1894 przeniesionydosalezjańskiegoinstytutu rzech braciHlonda,podobniejakonsam,wstąpiłodo owarzystwa Chrystusowego, urodził się 5 lipca 1881 r. urodziłsię5lipca1881 r. owarzystwa Chrystusowego, Zawodziu (dzielnicaKatowic), urynu), gdziekontynuowałurynu), Zdolności intelektualne uryn), gdzie uryn), owarzystwo owarzystwo 239

CONFERNZE 127 240

CONFERNZE 127 striackim poświęconymopiecenadmłodzieżą. 18–20 marca 1907 r. w I W dniach uczestniczył w Wiedniu propozycja wychowawcza spotkałasięz tak pozytywnymprzyjęciem wśród Salezjańska typową dlaposłannictwa salezjańskiegodziałalnośćoratoryjną. dzielnicy Zasanie. Jesienią1907r. możnabyłorozpocząć w robotniczej salezjańskiemu wieczystą dzierżawę skromnego budynku z niewielką działką we Lwowie.Biskup przemyski,JózefS.Pelczar, ofiarowałzgromadzeniu go w Przemyślu. Z tego powoduprzeniósłsięnaUniwersytetJana Kazimierza profesorów, takichjak:S.T uczęszczającm.in.nawykładywybitnych polskieji niemieckiej, literatury też studianaWydziale Filologicznym UniwersytetuJagiellońskiegow zakresie systemu wychowawczegoks. Bosko. W tym samymczasieHlondrozpoczął Zasługą apostolatuHlondaw niewątpliwie bardzoistotnymdladalszejekspansji salezjanóww Galicji. Hlonda dlaschroniskazapoczątkowała salezjańską obecnośćw tym mieście, w kierownictwo duchowe w schronisku im. księcia Aleksandra Lubomirskiego -węgierskiej, ks. E. Manassero, powierzył nowo wyświęconemu kapłanowi biskupaskiego charyzmatu, A.Nowaka.Przełożonyinspektorii austriacko- wizytek w pisma dokońca lata1909r., doczasuwyjazduWiednia. i w 1907kryzys r. osiągnęły już nakład 34 tys. egzemplarzy. Był redaktorem Dzięki jego pracowitości „Wiadomości Salezyańskie” przezwyciężyły głęboki polskiego wydania „Bollettino Salesiano” („Wiadomości Salezyańskie”). mu dopierow 1901 r., w którym tozostałmianowanykierownikiemredakcji Jednakbardziejodpowiedzialnąpracęapostolskąpowierzono autorytet. sposobem bycia, szybko zapewniła Hlondowi wielki młodzieży i miłym oddaniem salezjańskiego systemuwychowawczego,połączonaz wielkim gramem nauki.Złożyłteżegzamindojrzałości.Pomysłowość w stosowaniu przełożonego. Studiowałindywidualnieteologięzgodniez ustalonym pro- i orkiestrynauczyciela, asystenta,dyrektorachóru szkolnej, a także sekretarza kompozycji. Antolise(1872–1950)poznałpodstawy znanym salezjańskimmuzykiemR. Dziękiznajomościze fortepianie. i na naklarnecie nauczył siętakżegry Krakowie. Przyjmowanotamchłopcóww wieku od8do15lat.Posługa 4. W 1907 r. powierzonoHlondowi założenienowegozakładusalezjańskie- sióstr3. Święceniakapłańskieprzyjął23września1905r. w kościele 2. W Oświęcimiu podczastrzyletniejpraktykiwykonywał różneprace: 2. W Oświęcimiu K rakowie z rąk jednego z największych sympatyków salezjań jednego z największych rakowie z rąk arnowski, J.Łoś,W.arnowski, Krakowie byłowprowadzeniesalezjańskiego St anisław Zimniak SDB M. Creizenach,K.Morawski. K ongresie Au- - założony 21 lipca 1915 r. dla młodych mężczyzn powyżej 17 lat. W 1919 założony 21lipca1915r. dlamłodychmężczyznpowyżej17lat.W 1919 młodzieży w wieku od14do17lat.T Don Bosco” dla 1911 r.29 października oddział: „Jugendheim drugi otwarto w lipcuSalesianum”, zostałotwarty tegosamegoroku dlachłopcówdo14lat. tym stopniowoutworzonotrzyoddziały. Pierwszy o nazwie „Knabenheim– nych oficjalnepozwolenienaotwarcieinstytutuwychowawczego.W ośrodku i Friedrich G.Piffl. 22marca1910r. Hlondotrzymałodcywilnychwładzszkol- Franzsalezjański popieraliwówczaskardynałowieAntonJ.Gruscha, X.Nagl usytuowanego w dzielnicy Erdbergzamieszkanejprzezrobotników. Apostolat w późnych godzinachnocnych. pracy mierzezwiązanez nadmiarem jego kłopotyzewzrokiem,w dużej czasiezaczęłysię 1908r.Namiestnictwo weLwowie31grudnia W tym statut K chętnie posługęduszpasterskąw lokalnych kościołach. Opracowałi napisał „ pisał o Hlondzie: raporcie napisanym po wizytacji dla przełożonych w w poufnym nego zestowarzyszeńw mieście dodatkowy lokal.Inspektorks. Manassero, młodzieży mieszkającejw dzielnicy, żeHlondbyłzmuszonywynająćodjed- dobra młodzieżyprzezwładze Wiednia. po zakończeniu wojny, 1919r., odznaczony zostałzapracędla 13 marca Hlondowi krzyżwojenny za zasługi cywilne(również2klasy).Wreszcie, już pracy narzeczmłodzieży opuszczonej,a 5 maja1918r. cesarzKarolwręczył uznaniadlajego Krzyża2klasyw dowód Hlonda medalemCzerwonego cesarskiego. 10stycznia1916r. arcyksiążę Franciszek Salwatorodznaczył Działalność tawzbudzałapodziwi uznanie władzcywilnychstolicyi dworu narzeczmłodzieżyz ubogichprowadził wielkąakcjęhumanitarną dzielnic. członkami wspólnotysalezjańskiej, światowej,wrazz innymi sie I wojny - biuletynu „MitteilungenausdendeutschenDon Bosco-Anstalten”.W cza r.Bosco”. W 1915 zostałkorektorem salezjańskiegoniemieckojęzycznego Bosko, w 1913 r. założył stowarzyszenie „Wiener Jugendrettungs-Verein Don cele nietylko wiedeńskichsympatyków religijne.Wraz dziełks. z grupą Salezjańskich. Ponadto HlondzorganizowałSodalicjęMariańską,któramiała jestrował u władz państwowychi kościelnych StowarzyszeniePomocników któremu wkrótce przyznano uprawnienia szkoły publicznej. W 1913 r. zare- Instytutu). W 1912 r. otworzyłgimnazjumniższeT światowej Hlond założył Stowarzyszenie ByłychWychowankówI wojnie uczęszczałoogółem646podopiecznych(jużpo doktórych i świąteczne, robocze r. oratoriumsalezjańskieposiadałotrzyoddziałyczynnew dni 5. Latem1909r. zostałmianowanydyrektoremnowegodomuw Wiedniu, atolickiego Z T o prawdziwyskarb”.T wiązku Uczniów Rękodzielniczych, zatwierdzony przez NOT A BIOGRAFICZNA rzeci, „Jugendverein Johannes Bosco”, JohannesBosco”, rzeci, „Jugendverein ak jak i inni salezjanie,świadczył ak jaki inni owarzystwa Salezjańskiego, owarzystwa Salezjańskiego, T urynie, urynie, 241

CONFERNZE 127 242

CONFERNZE 127 z Węgier w Szentkereszt (jesienią przyjął własnejojczyźnie,w domu w ich naotwarcienowicjatu dlakandydatówpochodzących nych o pozwolenie kandydatów niemieckojęzycznych, w maju 1922 r. zwrócił się do przełożo- (Niemcy)dla co roku walnespotkania. Po otwarciunowicjatuw Ensdorf kładał wielkąwagę.Abyożywićduchaprzełożonych lokalnychorganizował przy wizytacjekanoniczne,doktórych które prowadziłosobiście,a także duchowemu rozwojowiwspółbraci.Jednymze środków byłyrekolekcje, kandydatów). Opróczdziałalnościnarzecznowych powołań,poświęcałsię do życiazakonnego i kapłańskiego (w roku szkolnym 1922/23przyjęto395 liczbyaspirantów dopiero powstać.Hlondstarałsięskutecznie o wzrost tora, większość tychdomówznajdowałasięnaetapieorganizacjialbomiała Wiedeń XXI(1919)i Würzburg. KiedyHlondobejmowałstanowisko inspek- Passawa, Szentkereszt, Unterwaltersdorf, Wiedeń III, Wiedeń XVIII(1919), domach:Bamberg,Freyung, Graz,Monachium,Nyergesùjfalu, cych w 12 w Wiedniu. InspektoriaNiemiecko-Węgierska miała151członków pracują- Niemiecko-Węgierskiej Aniołów Stróżów, z siedzibą w instytucie salezjańskim nerał Paolo przełożonymInspektorii AlberamianowałHlondapierwszym Niemiecko-Węgierską.i Inspektorię 1919r. grudnia ks. ge- Dekretemz 1 na dwie administracyjnie odrębne,niezależne części: Inspektorię Polską lokalnych. konferencji podczascorocznychspotkańprzełożonych cji i wygłaszanie ks. E. Manassero i ks. P. T InspektoriiAutriacko-Węgierskiej.Hlond byłczłonkiemRady Inspektorzy pt.: Społecznej w Wiedniu (13–14 stycznia 1918 r.), wygłosiłreferat na którym nia 1910r. w T jako delegatInspektoriiAustriacko-Węgierskiej KapituleGeneralnej w XI z hr. W. Zaleskimi innymi Polakami zamieszkałymiw Wiedniu. Uczestniczył Robotników św. Marią Józefą, a także Józefa Kalasancjusza, z arcyksiężną z A. (1852–1929),założycielemZgromadzeniaChrześcijańskich Schwartzem E. Commerem(1847–1928),jednymz twórców filozofiineoscholastycznej, osobistościami Wiednia, m.in.zesławnymfilozofemi teologiem katolickim działające przyinstytuciesalezjańskim.Utrzymywał kontakty z wieloma r.nych powołałw 1911 wydawnictwo„Verlag derSalesianerDonBoscos”, lepszego rozpowszechnianiaprasysalezjańskiejw krajach niemieckojęzycz- ków, czuwałnadinnymi nowo powstającymizakładami.W celu a ponadto owarzystwa Salezjańskiego,którasięodbywaław dniach od15do31 sierp- Jako przełożonykierowałw 1919 r. wspólnotąsalezjańskąliczącą34człon- 6. Jesienią1919r. InspektoriaAustriacko-Węgierska zostałapodzielona . W latach 1910–1919 . W latach Fürsorgeerzieher Ausbildung derberuflichen T urynie. Wziął także udział w I Austriackim ZjeździeOpieki Wziąłtakżeudziałw I Austriackim urynie. irone częstopowierzalimuprowadzenierekolek - St anisław Zimniak SDB - komisji. do 9maja1922r.), podczasktórejudzielałsięczynniejako członekdwóch K organizacji urzędówcentralnychi instytucji Administracji,takichjak:m.in. urząd Administratoraw dniu 1922r. 17grudnia Urzędowanierozpocząłod godność protonotariuszaapostolskiegoad powierzając jejzarządzanieHlondowi.11listopada1922r. otrzymałon Delegaturę Biskupią Śląskaw Administrację polskiegoGórnego Apostolską, rodowych, StolicaApostolska,dekretemz 7 listopada1922r., przekształciła 1921 r. KapituleGeneralnejw Uczestniczyłw XII -Węgierskiej, którasięodbywaław Fulpmes w dniach od13do15sierpnia I Przygotowałi przeprowadził w Berlinie. nowej fundacji w Holandii. Prowadził o otwarcie także pertraktacje placówki w maju 1922r., podczaswizytyw Budapeszcie, nabyłterenw celu wybudowaniaoratoriumi szkoły rzemiosła; pod budowękościoła i rozbudowę ośrodkadlamłodzieży. W stolicy Węgier, 1922teren czasiebyłoprzedmieściemWiednia, zakupił w roku w owym które (Nadrenia). W Stadlau, pensjonat dla uczniów w Essen w Ensdorf, w (późnepowołaniadostanuduchownego)w Fulpmes, Maryi” 16 nowicjuszów, w Ensdorf 44).Hlondzałożyłdomprzeznaczonydla„Synów z udziałem biskupów, i licznychwiernych. kleru rach, którą celebrował 15 sierpnia 1925 r. nuncjusz apostolski abp L. Lauri, Przygotował uroczystą koronację cudownego obrazu Matki Bożej w Pieka- dwa K inspiracjizorganizowanonaŚląskuApostolskiej” Polskiego Śląska.Z jego niemieckojęzycznych. Wydawał teżperiodyk„RozporządzeniaAdministracji latapóźniejrównieżtygodnik„Sonntagsbote”dlakatolików dzieci, a dwa św. i „Mały dla Jacka”, tygodnik katolicki „GośćNiedzielny” Gość Niedzielny” założył Ligę Przeciwalkoholową. W 1923 r. założył wydawnictwo „ K Akcji Katolickiej;powołałDiecezjalnySekretariatDobroczynności i Śląski organizacyjnym odpowiadałyjużprzyszłymstrukturom formalne struktury studiować naUniwersytecieJagiellońskim.ZałożyłLigę Katolicką, której diecezjalne i ulokował jew teologiczne przyszłych księży Administracji Apostolskiej założył seminarium mieścić kurię i seminarium duchowne.W trosce o staranne przygotowanie tów i parafii. Zająłsiębudowąkościoła katedralnegoi budynków, któremiały Następnie uporządkował podział administracyjny, powiększając sieć dekana- uria, T omitet Ratunkowy w celu zapobieganiaskutkom ekonomicznego; kryzysu 7. Po ostatecznym ustaleniu granic polskich na mocy traktatów międzyna- ongresy Katolickie,w Hucie Królewskiej (1923)i w rybunał K rybunał ościelny, K Krakowie, pragnąc,abyseminarzyścimogli także olegium K NOT T A BIOGRAFICZNA urynie przedstawił propozycję powołania przedstawiłpropozycjępowołania urynie onsultorów i Rada Administracyjna. onsultorów i Rada Kapitułę InspektoriiNiemiecko- i objął i objął instar participantium T urynie (od23kwietnia urynie atowicach (1924). Katowicach (1924). K sięgarnia sięgarnia T yrolu, 243

CONFERNZE 127 244

CONFERNZE 127 rozpowszechnianie idei i ruchu rekolekcji zamkniętych. W latach ostrego rekolekcji zamkniętych.W latach rozpowszechnianie idei i ruchu miałzazadanie Sekretariat Rekolekcyjny który przyKancelariiPrymasa, latapóźniej powołał niu, ArchidiecezjalnyInstytut AkcjiKatolickiej,a dwa Instytut Wyższej K r. KatolickąSzkołę Pielęgniarstwa.nie w 1938 T r. KatolickiInstytutWychowawczy,Społeczne, w 1933 erygował - a następ K W 1927stowarzyszeń charytatywno-społecznych. r. zorganizowałw Poznaniu wybuchu wojny. diecezjalny, obaniedoszłydoskutkui synod z powodu jednakw końcu uczestniczył w zebraniach dekanatów. Przygotowywał synodprowincjonalny giacką w organizację sądownictwakościelnego. Reaktywował prastarąkapitułękole- demię T zamierzałpowołaćAka- Uporządkował systemnauczaniaw seminariach, i poznańskiemu, autonomięw oddzielnym zarządzaniuwłasnymidobrami. poznańską. Przyznałobu seminariom, gnieźnieńskiemu z archidiecezją byłapołączonaprzezosobętegosamegoordynariusza która dotejpory została przywrócona niezależność diecezji gnieźnieńskiej, mom w 1930 r. Dziękiprzeprowadzonymprzezniegorefor utworzył KancelarięPrymasa. r. jegomiejsce W 1927 rozwiązałordynariatarcybiskupi a na w Poznaniu, diecezjach. wówczas stopniowejreorganizacjiżyciakościelnego w obu Poświęcił MatkiBożejPokoju tytularnym sięon w Rzymie. z kościołem 1927r.)go rokpóźniej(20czerwca dogodnościkardynała-prezbitera wynosząc mianował Hlonda arcybiskupem gnieźnieńskim i poznańskim, Polski 1926r. kard.EdmundDalbor. 24czerwca Papież Pius XIw dniu i powołał diecezjalnyorgan„Wiadomości Diecezjalne”. 22stycznia1926r.ordynariusz erygował kapitułękatedralnąw skupią z rąk metropolitywarszawskiegokard.Aleksandra Kakowskiego. Jako prokatedrzeŚwiętychPiotra Hlondprzyjąłsakrębi- i Pawła w katowickiej biskupem diecezji. Dnia 3 stycznia 1926 r.pierwszym nowo erygowanej 1925r.Śląska Cieszyńskiego.OjciecŚwięty14grudnia mianowałHlonda Wikariat Administrację ApostolskąPolskiego Śląskai Generalny Górnego ustanawiającm.in.diecezjęw w Polsce, 1925r. października przeorganizowałmetropoliei diecezje unitas z 28 spolitą Polską (10lutego1925r.) papieżPius XIbulląVixdum Poloniae atolicką Szkołę Społeczną, przemianowaną na Wyższe K Ożywił zaangażowaniekatolików w życie społecznepopierającdziałalność 8. Po- podpisaniukonkordatu pomiędzyStolicąApostolskąa Rzeczpo 9. 13lutego1926r. zmarłmetropolitagnieźnieńskii poznański, Prymas eologiczną w Poznaniu. W obydwu diecezjachwprowadziłnową W obydwu eologiczną w Poznaniu. Kruszwicy. Utrzymywał bardzo ścisłe kontakty z duchowieństwem, ultury Religijnej. W 1930 r.- założył, również w Pozna Religijnej. W 1930 ultury St anisław Zimniak SDB Katowicach, któraobejmowała amże powołał w 1938 r. amże powołałw 1938 r. atolickie Studium Katowicach - (1934), a w św. (1939).Uczestniczyłw kanonizacji JanaBosko w Rzymie i w Lublanie inaugurował MiędzynarodowyK K delegataOjcaświętegoPiusa XI,otworzyłKrajowy (1938). W charakterze w Belgii (1936)i Międzynarodowy K K narodowy K w takich jak,m.in.:MiędzynarodowyK K (1929), Krajowego go K kongresów: MiędzynarodowegoMisyjne- krajowych i międzynarodowych gresów katolickichi osobiście zaangażowałsięw przygotowanie w Poznaniu w sprawie administracji dobrami kościelnymi. Popierał organizację kon- r. Zarządzenie administracji dóbrarchidiecezjalnych,ogłaszającw 1935 szych, zwłaszczadzieci.Zreorganizowałi znormalizował wszystkieszczeble i świąt Bożego Narodzenia, uwrażliwiając opinię publiczną na los najbiedniej- Wygłaszał w radio przemówieniai pogadanki z okazji T gospodarczegokryzysu powołał do życia K rozdział w jego działalności jako Polski prymasa stanowikwestiaopieki rozdział w jego kwestiach. Osobny władzami w skomplikowanych rozumienie z polskimi upoważnionym do realizacji postanowień konkordatowych, osiągając po- sierpnia 1936 r. 25i 26 w dniach Byłpełnomocnikiem StolicyApostolskiej papieskiego legatakard.F. miałmiejsce na JasnejGórze Marmaggiego Polskiego pod przewodnictwempierwszego który Synodu Plenarnego, przezHlonda byłoprzygotowaniei zwołanie historycznym o znaczeniu kiej orazrozpowszechnianiekatolickichzasadspołecznych. Wydarzeniem zadaniem byłaanalizaproblemówspołecznychw świetle katolic- doktryny w Poznaniu. W 1933 r. Polski, SpołecznąprzyPrymasie powołałRadę której a także ośrodka Katolickiego Z statuty i regulaminy. ByłzałożycielemGłównegoInstytutu AkcjiKatolickiej, (1929–1930),dlaktórejosobiście zredagował Akcję Katolickąw Polsce Apostolską. Starałsiętakżewykluczyćpolitykę z życia K i Stolicą pomiędzypolskimepiskopatem a nuncjuszem wieństwa, a także K do papieżaPiusa XI, aby święto św. Jana Bosko było obchodzone w całym r. . W 1935 zwróciłsięz prośbą jako nauczycielduchowościi apostolatu ongres Eucharystyczny w Buenosongres Eucharystyczny Aires(1934),K ongres Eucharystyczny w Lublanieongres Eucharystyczny w Jugosławii (1935);jako legatpapieski ościele. ongresu T T Hlond pragnąłutrzymaćwewnętrznąjednośćw łonie polskiegoducho- unezji (1930),K ongresu Uniwersytetów(1927),XKrajowego T omizmu (1934). Uczestniczył ponadto w innych kongresach, omizmu (1934). Uczestniczył ponadto w innych ongres Eucharystyczny w Dublinie (1932), Międzynarodowy w Dublinie ongres Eucharystyczny urynie z tejurynie okazjiwygłosiłprzemówienieKs.Boskopowraca, ongresu Eucharystycznego (1930), Międzynarodowego (1930),Międzynarodowego ongresu Eucharystycznego ongres K wiązku Młodzieży Żeńskiej i Męskiej z siedzibą ółek Religijnych w Rzymie (1931),Między ółek Religijnychw Rzymie NOT ongres Chrystusa Królaw Poznaniuongres Chrystusa (1937) A BIOGRAFICZNA ongres Eucharystyczny w Budapeszcieongres Eucharystyczny ongres Eucharystyczny w ongres Eucharystyczny omitet Ratunkowy Bezrobotnym. ongres Katolickiw Malines ongresu Katolickiego organizował ościoła. Zorganizował ygodni Miłosierdzia artaginie Kartaginie - 245

CONFERNZE 127 246

CONFERNZE 127 a także nowychterenów polskichnazachodzie(zwłaszczadiecezjeobrządku dotyczące rozwiązaniasytuacji dawnych terenów polskich na wschodzie, 2 sierpnia1945r.) dotyczącenowychgranic Polski, wysunąłpropozycje (17lipca– w Poczdamie 1945 r.) i potwierdzone (4–11 lutego w Jałcie na terenachpolskich.Biorącpoduwagędecyzje zapadłenaK m.in. propozycjerozwiązaniasprawytymczasowego zarządukościelnego 1945r. czerwca przesłałmons.T Pismem z 28 go w Ojczyźnie. wał szeregpropozycjidotyczącychprzyszłejodbudowy życiakościelne- przygoto- w Polsce o sytuacji informacji i w Rzymie zebranych w Paryżu Spraw K DomenicoT z mons. 1 kwietnia1945r.amerykańskiej zostałuwolnionyprzezżołnierzyIXarmii w Westfalii, w Wiedenbrück Uwięzionyw klasztorze odmówiłwspółpracyz najeźdźcą. kategorycznie narodowego socjalizmu.AresztowanyprzezGestapo3lutego1944r. niemieckiego zwracał uwagęświatowejopiniipublicznejnanaturęi cele w okupowanej Polsce, obnażałfałszi błędy hitlerowskiejpropagandy, a także mocy,1944 r.) czyniłwszystko, cobyłow jego abydopomócrodakom (6kwietnia1943 –3 lutego 1943r.) i w Hautecombe 1940 –6 kwietnia 1940r.), 1939–9czerwca (19 września w Rzymie (11czerwca w Lourdes o pozwolenie napowrótdookupowanej dlaprymasa Polski. Podczas pobytu Polski do wolności. Papież na próżno zwracał się do władz niemieckich i o prawie encyklicemówiło męczeństwie pierwszej Pius XIIw swojej światu zbrodniepopełniane przez Niemców. Dzięki temu wystąpieniu troską przezPiusa XII,przedstawiłdramatyczną sytuacjęPolski i ogłosił osobistej tragediijako duszpasterzaswojego K dalszych wypadków możnapowiedzieć,że wyjazdtenbyłpoczątkiemjego że próba powrotu do Ojczyzny stanęła pod znakiem zapytania. W świetle ze stronyZwiązku w dniu 17września1939r. Radzieckiego Oznaczałoto, powrotu. Jeszczew podróży dotarładoniegowiadomośćo agresji naPolskę usilne naleganiaudałsiędoRzymu.Wyjechał z postanowieniem szybkiego naich Cortesim, rządupolskiegoi nuncjuszem rozmowach z członkami 8 września1932r. założyłT stałą opiekę w tym duchowąpolskimemigrantom,poparty przezPiusa XI, mianował goprotektoremWychodźstwa Polskiego naświecie.Abyzapewnić duszpasterskiej nadpolskąemigracją.Dnia26maja1931r. papieżPius XI 11. Dnia25kwietnia1945r. przezParyż dotarłdoRzymu.W porozumieniu 10. Po inwazji ościoła i szefem pierwszej sekcjiSekretariatuStanu,napodstawie ościoła i szefem pierwszej T rzeciej Rzeszy na Polskę we wrześniu 1939 r., po wielu ardinim, sekretarzemK owarzystwo Chrystusowe. St anisław Zimniak SDB ongregacji Nadzwyczajnych ościoła. Przyjętyz ojcowską ardiniemu onferencji mogli sprawować tylko księża polscy. Dnia 9 sierpnia, w porozumieniu z abp. jasno wywnioskować, żetroskę o dusze na terenach przyłączonychdoPolski ewakuacji Niemcówz Dolnego Śląska.Ponadto z prasy i innych źródełmógł akcji polskim jednostkom wojskowym, dotyczącychszybkieji skutecznej 1945 r. i lipcu wydanych w czerwcu o rozkazach dobrze poinformowany taktów z centralnymi władzami komunistycznymi w Warszawie, jednakbył wielkichaos.Niemiałoficjalnychkonukrócić te nadużyciai powszechny - zdał sobienatychmiastsprawęz powagi sytuacji i postanowił kategorycznie poniemieckim mieniem kościelnym w sposób zupełnie niezależny. Prymas mieckimi władzamidiecezjalnymi i nie licząc sięz ich zarządzały jurysdykcją, - władzekomunistyczne,władców tychterytoriów bez porozumieniaz nie zostały włączone do środkowej znajdującychsięnawschódodliniiCurzona,które i z terenów Polsce terenachponiemieckich.Na te tereny przybywali Polacy z Polski Najpilniejsza okazałasięorganizacjaadministracjikościelnej naprzyznanych kim czasiezorientowałsięw sytuacji społeczno-polityczneji religijnej w kraju. Hlondowi pełnomocnictwanadzwyczajne(facultatesspecialissimae). przedłożył papieżowiPiusowi 8lipcajezatwierdził,przyznając XII,który rzymsko-katolickiego i grecko-katolickiego). Dnia 3 lipca 1945 r. propozycje terenów zachodniej i północnej Polski. Decyzję Hlonda należy niewątpliwie Poloniae coetus, ustalającą i zatwierdzającą ostateczną organizację kościelną 1972r.przez papieżaPawła 28czerwca VI,który wydałbullęEpiscoporum 1946 r. OrganizacjaK 1945r. w lipcu , sporządzonym24października w Polsce utworzonych sprawozdaniu pt.: Pięć Apostolskich Administracji Hlond w obszernym w Gorzowie Wielkopolskim. Okoliczności swoichdokonań przedstawiłkard. odmawiając przyjęcia ks. E. Nowickiego, administratora apostolskiego stanem rzeczy. Niezadowolenie okazał również prezydent Bolesław Bierut Polsce. Władzekomunistycznew powojennej niebyłyzachwyconetakim StolicęApostolskąo powziętychpoinformował decyzjachi o sytuacji K nastąpić z dniemListamiz 28 1października. sierpniai 22 września1945 r. przezadministratorów powinno było Objęcie wspomnianychjurysdykcji księdzu nad częściąarchidiecezjiołomunieckiej 10 września powierzyłjurysdykcję 1 września. A dopiero objęcia urzędu z dniem rii Panny) z obowiązkiem dekrety, datowanena15sierpnia(świętoWniebowzięciaNajświętszej Ma- 14sierpnia1945r. wręczył nominatom Nowickiego.W dniu i Edmunda Andrzeja Wronkę, T Adamem Sapiehą, wybrał kandydatów na administratorów apostolskich: Wyjechał z Rzymu 11 lipca 1945 r., a 20 lipca przybył do Poznania. W krót- K ominkowi, nad częścią archidiecezji praskiej księdzu Milikowi. eodora Benscha,BolesławaK ościoła powojniestałasię podstawądotejdokonanej Związku Radzieckiego. NOT A BIOGRAFICZNA T ymczasem uważające się za ominka, KarolaMilika ościoła ościoła 247

CONFERNZE 127 248

CONFERNZE 127 z największych synówjakichznahistoria;światnatchnionego Przewodnika; biskup Westminsteru Griffinnapisał:„Polska kard.Bernard straciłajednego kard. Hlonda, arcy zaangażowaniu duszpasterskiemu. Nawieśćo śmierci 1948 r. 22 października położyły kres bogatemu i proroczemu i śmierć Lubelski przyznałHlondowidoktorathonoriscausa . nad różnymi pisarzamii naukowcami. Wiosną 1948r. KatolickiUniwersytet (np. wspierał finansowo krakowski K Ustanowił K warszawskiej. katedry kamień węgielny rozpoczynający odbudowęz ruin o odbudowę zburzonych w Warszawie kościołów. 1947 r. 27 czerwca położył Prymasowskiej oraz objęcie rządów archidiecezji. Hlond zwrócił się do Rady nia (30maja1946r.) warszawskiej miałmiejscejegoingresdoprokatedry Polski.zachowując tymsamymtytułPrymasa W uroczystość Wniebowstąpie- warszawską. Ordynariuszem zostałHlond, ordynariusza, z archidiecezją -poznańskiej. Archidiecezjagnieźnieńskazostałapołączona,przezosobę zawieszona została prohacviceunia personalna diecezji gnieźnieńsko - K w doktrynie się czerpie ze źródłaEwangelii i wyraża chrześcijańskim, który w duchu był przekonany, iżnaczelnymzadaniembyło„umocnienieżyciapolskiego NajświętszemuSercuJezusowemu. Hlond a następnie miliona wiernych, całegoEpiskopatu w obecności i ponad na JasnejGórzew Częstochowie, polskiego, w dniu 8września1946r., NiepokalanemuSercuNMP najpierw terenie całegokraju. Niezwykle ważnym okazał się aktpoświęcenia narodu nego. Jego sugestią były dwutygodniowe misje parafialne organizowane na staralisiępodnosićpoziomswojegożyciamoral- Usilnie pragnął,abywierni kościelnych. działalnościorganizacjii instytucji kościelnego i wznowienia się na zabliźnianiu ran w w czasie IIwojnyświatowej. podziękował Hlondowi za pomoc okazaną przez Hlonda w ratowaniu Żydów Międzyreligijnych,prof. MendelZylberberg(1886–1965), i Stowarzyszeń skiego naJasnejGórze.W 1946 r. OrganizacjiŻydów prezesAmerykańskiej biskupiej ks. swojegonastępcynaStolicyPrymasowskiej, StefanaWyszyń- 12maja1946r. Hlondprzewodniczyłkonsekracjikatolickiego. W dniu uznać zajednąz najważniejszych w powojennej historiipolskiegoK nich, Soborowej,Obrządków, Seminariówi Uniwersytetów. Nagłachoroba onsultorów ds.OpiekiDuszpasterskiej.Popierał działalność kulturalną 12. W 1946 r. na mocy dekretów Stolicy Apostolskiej z 4 i 30 marca i 30 r. namocydekretówStolicyApostolskiejz 4 12. W 1946 Działalność duszpasterskaHlondaw okresie powojennymkoncentrowała Hlond byłczłonkiemwatykańskichK anonizacyjnych i powołał dożycia K omisję SprawKanonizacyjnychi powołał ościoła”. K ościele. zachęcał Niestrudzenie do odbudowy życia St anisław T eatr Rapsodyczny) i sprawowałeatr Rapsodyczny) mecenat Zimniak SDB ongregacji dlaK ościołów Wschod- olegium ościoła - Z Chrystusem w życie. w życie. Wybór 1897–1948,Łódź1980; Z Chrystusem pismi przemówień mienia Narodu. Broadcasts andotherReliable Evidence , NewYork 1944;Nastrażysu- Poland. PresentedbyCardinal Rapports HlondtoPope Pius XII, Poznań 1936;ThePersecution oftheCatholicChurchinGerman-occupied najważniejsze ze zbiorów jego pism i przemówień: Z Prymasowskiej Stolicy procesu diecezjalnego. gacja Spraw K Polski,ówczesnego prymasa zakończył 1996r. się21października K skiej bazylice gnieźnieńskiej, gdzie spoczywają także poprzednicy Prymasa. a serce, zgodniez ostatnią wolązmarłegokardynała,złożonow prymasow- Sakramentu w katedrze warszawskiej,jeszczeniedokońca odbudowanej, kaplicyNajświętszego wie przyrządziepolskim.Ciałospoczęłow krypcie Polski, kapitułkatedralnychz całej ambasadoro- biskupi i przedstawiciele Adama Sapiehy. pogrzebowychwzięliudziałwszyscy W uroczystościach 1948r.odbyły się26października w Warszawie podprzewodnictwem kard. K 1897–1948, [red.]J.K Wybór pismi przemówień 1922–1948,Warszawa 1988;Dzieła.Nauczanie Bogai Ojczyzny. myślowe1922–1948,Łódź1982;W służbie Okruchy ościół – wiernego sługę i wielkiego kapłana”.Uroczystościpogrzebowe sługęi wielkiego ościół –wiernego Proces beatyfikacjiwszczęty9stycznia1992r. przezkard.JózefaGlempa, Hlond pozostawił wiele pism i listów pasterskich.PoniżejHlond pozostawiłwielepismi listów wymieniono anonizacyjnych dnia 6 marca 1998 r. wydała dekret o ważności Wybór pism i przemówień , New Jork 1951;Daj mi duszę. onieczny, T NOT oruń 2003. oruń A BIOGRAFICZNA oprac. StanisławZimniakSDB Vatican ongre- , 249

CONFERNZE 127 250

CONFERNZE 127 H F. Fratalli, A. Ferretti, A.Müllerund V. Remer besuchte. Seinerömischen Rom zubestimmen,inder eru.a.dieVorlesungen derPatres G.Starace, ihnfürdieGregoriana-Universitätin Begabungen veranlassten dieObern, seine ewigenGelübdeentgegen. Seineintellektuellenundmenschlichen Don Michael Rua.DiesernahmeinJahrdarauf,obern am3. Oktober, auch am12.NovemberdenT empfing dort das Salesianer-Noviziat vonFoglizzo Canavese(T einzutreten.ImOktober1896 wurdeerin in dieSalesianischeGesellschaft dieser GymnasialstudienindensalesianischenK Institut vonLombriasco(T vom hl. Stanislaus K Gemeinsam mitanderenjungenPolen dieVereinigung gründeteer dort T wurde er im Oktober 1893 im IgnaznachItalien.Dort dem RufDonBoscosundgingmitseinemBruder (Katowice). ImAltervon12JahrenunterbracherdasGymnasium:Erfolgte Deutsch Kattowitz)beendethatte,besuchteerdasGymnasiumvonMysłowice gesunde Anhänglichkeit andiepolnischen T Werten. SiepflegteneinebesondereVerehrung derGottesmutterundeine ihmeinentiefenBezugzudenchristlichen vermittelten Hausfrau. DieEltern wurden. SeinVater JohannwarBahnarbeiterundseineMutterMariaImiela geboren, von denen vier SalesianerDonBoscos als zweitesvonelfKindern urin) aufgenommen, wo er seine Gymnasialstudien fortsetzen konnte.urin) aufgenommen,woerseineGymnasialstudien fortsetzen 1. NachdemAugust JosefdieVolksschule inZawodzie(Katowice,auf gehörte, Oberschlesiens, derdamalszuPreussen/Deutschlandgehörte, 22. Oktober 1948. – H. wurde in Brzęczkowice, einem kleinen Ort Gründer Christi, der Gesellschaft Diener Gottes. * 5. Juli 1881 † LOND, August Josef, Salesianer, Kardinal und Primas vonPolen, ostka. Ein Jahr danach übersiedelte er in das Salesianer- urin), wo er seine Studien fortsetzte. Während urin), woerseineStudienfortsetzte. K olleg von Valsalice (damals Vorort von alar ausdenHändendesGeneral- raditionen. ollegs reifte seinWunsch,ollegs reifte urin) aufgenommenund telbar danach vertraute ihm der Provinzial der österreichisch-ungarischen ihm der Provinzial der österreichisch-ungarischen telbar danach vertraute Visitation” inKrakauvonBischofA.NowakzumPriestergeweiht.Unmit- Sommer 1909. Stück. AlsRedakteurarbeiteteerbiszuseinerVersetzung nachWien im 1907ihreAuflagesiano” auseinerschwerenKriseundsteigerte auf34.000 erdiepolnischeAusgabeDank seinesFleißesführte des“BollettinoSale- nischen Ausgabe Salezyańskie”). des “Bollettino Salesiano” (“Wiadomości wurde, die des Verantwortlichen1901 anvertraut für die Redaktion der pol- apostolischeAufgabe,Einfluss. Dennochwardieanspruchsvollere dieihm Liebenswürdigkeit ihmeinenenormen imUmgangmitihnen, sicherten vereint mitderaußergewöhnlichenHingabeandieJugendlichensowie Seine KreativitätinderAnwendungdesPräventivsystemsDonBoscos, Studienplänen individuelldasAbiturablegenundTheologiestudieren. Sekretär desDirektors.ErsolltezurgleichenZeitnachdenvorgeschriebenen der K Salesianer-Musiker Antolisei(1872–1950)dieerstenGrundkenntnisse R. mitdemberühmten dankderBekanntschaft Klavier spielenunderwarb nen. In diesen Jahren seines Aufenthaltes er K in Italien lernte inRomzubegin- (Galizien), erlaubteesihmnicht,dieTheologie-Studien damalige Personalnot imeinzigenSalesianer-K Studien krönteeram10.Juli1900mitdemDoktoratinPhilosophie.Die Grundstück mit einem bescheidenen Gebäude im Arbeiterviertel Zasanie miteinembescheidenen GebäudeimArbeiterviertel Grundstück Der BischofJózefS.Pelczar aufewigein bot derSalesianischenGesellschaft wechselteerandieUniversität JanKazimierzvonLemberg. diesem Grund KinderschutzkongressÖsterreichischen teil. deutsche Literaturzustudieren.Vom 18.bis20März1907nahmeram1. Fakultätschaftlichen derJagellonica-Universitätein,umpolnische und angewendet zuhaben.IndieserZeitschriebersichanderGeisteswissen - von P. HlondinKrakaubestanddarin,dasErziehungssystemDon Boscos salesianischen PräsenzinKrakaugemacht.DerVerdienst desApostolates aufgenommen. Mit diesem Dienst im Refugium wurde der Anfang der wurdenJungenimAltervon8bis15Jahren Lubomirski” inKrakauan.Dort Provinz, E.Manassero,diegeistlicheLeitungim“RefugiumPrinzAlexander gaben: Lehrer, Erzieher, DirigentdesChores und desBlasorchesters 4. 1907erhielterdieLeitung desneuenHausesinPrzemyśl(Galizien).Aus 2. SeinePraktikantentätigkeit inOświęcimumfassteverschiedeneAuf irche der “Schwestern der 3. Am23.September1905wurdeerinderKirche“Schwestern ompositionskunst. Kurzbiographie olleg inPolen, inOświęcim larinette und - 251

CONFERNZE 127 252

CONFERNZE 127 aus dendeutschenDon Bosco-Anstalten”.Erentfaltete,zusammenmit Redakteur des“Bollettino Salesiano”indeutscherSprache“Mitteilungen Vereinigung Jugendrettungsverein DonBosco”ein.1915wurde er “Wiener Wiener, die mit dem Werk richtete er 1913 Don die Boscos sympathisierten, Marianische K von Wien zu gründen. Er rief die jedem Viertel eine selbstständige Gruppe vilen undkirchlichenBehördenregistrieren,wobei erdieIdeehatte,in ließ erdie Vereinigung der SalesianischenMitarbeiter/innenbeiden zi- eröffnete er das Unterstufengymnasium (mit Öffentlichkeitsrecht). 1913 regelmäßig 646Jugendliche diedreiAbteilungen des Oratoriums. 1912 über 17 Jahre gegründet. 1919 besuchten1915 für junge Erwachsene JohannesBosco”wurdeam21.November dritte Abteilung“Jugendverein Die Don Bosco”fürJugendlichevon14bis17 Jahren. ein: “Jugendheim 14 Jahreneröffnet.Am29.Oktober1911weihteerdiezweiteAbteilung – Salesianum”,wurdeimJuli desselben Jahres für Jungenbiszum Alter von schrittweise dreiAbteilungenentstehen.Dieerste,genannt“Knabenheim ließer Eröffnung einesErziehungsinstitutes.InnerhalbdiesesZentrums den öffentlichen schulischen Autoritäten die offizielle Erlaubnis für die Kardinal Friedrich G.Piffl unterstützt.Am22.März1910erhieltHlondvon KardinalFranz vonseinenNachfolgern und wurdetatkräftig X.Naglund schlechthin. Das Apostolat war vom K bestimmt, dasimdrittenBezirk,in“Erdberg”,gelegenist,einemVolksviertel auch indenNachtstunden. Augenleidenschmerzhaftes zu schaffen, eine Folge Arbeit, übermäßiger wurde.IndieserZeitmachte ihm ein am 31. Dezember 1908, approbiert des “KatholischenLehrlingsvereins”,dasvonderVerwaltung inLemberg, dasStatut an.Erverfasste pastoralen DiensteindenKirchendesOrtes seinerMöglichkeiten fürdieverschiedenen sich HlondimRahmen gern Arbeit P. Hlondssoaus:“EristeinSchatz.”Wie dieanderenSalesianerbot inT SchreibenandieObern vertraulichen Manassero, seinProvinzial,drücktenacheinemBesuchbeiihmin anbieten könnte, sowie ebenso eine K undreligiöseAktivitäten verschiedene erzieherische,bildungsorientierte Bald entwickelte erdenPlan,einGebäudefürdasOratoriumzubauen, dass Hlond sich gezwungen sah, eine weitere Räumlichkeit zu mieten. undderStadtwarsogroß, angebotes fürdieJugendlichendesViertels Aktivität derSalesianerbegonnenwerden.DieAnnahmedesErziehungs- an. DankderTätigkeit P. Hlondskonnte dietypischoratorianische dort 5. ImSommer1909wurdeerzumDirektordesneuenHausesinWien ongregation ins Leben. Gemeinsam der mit einer Gruppe St anisław Zimniak SDB irche, nicht die gab. es imDon Viertel ardinal gewollt Anton J. Gruscha urin seineZufriedenheitmitder nahm er am 1. Österreichischen katholischenFürsorgeerziehungstagteil nahm eram1.Österreichischen teil.Ebenso Provinz amXI.GeneralkapitelderSalesianischenGesellschaft Grafen W. derösterreichisch-ungarischen Zaleski.ErnahmalsDelegierter der ErzherzoginMariaJosefaebensowiemitdemFinanzminister, dem A. Schwartz, demGründerderChristlichenArbeiterdeshl.JosefKalasanz, einem der Begründer der neuscholastischen Philosophie, dem seligen mit demberühmtenPhilosophenundkatholischenTheologenE.Commer, K hörden alsauchmitdenkirchlichenBehörden.Erstandinpersönlichem Salesianerinstitut. ErunterhieltguteBeziehungensowohlmitdenZivilbe- er1911dasVerlagshauserrichtete “Verlag derSalesianer DonBoscos”im Verbreitung dersalesianischenPresseindendeutschsprachigenLändern SalvatorMedaillezuerkannt.Zurweiteren am 13.März1919dieEiserne K Karl Kriegskreuz fürZivilverdiensteweiter I. mitdem König von Ungarn und gewürdigt. Am5.Mai1918wurdeHlondvomKaiservonÖsterreich Ehrenzeichen ZweiterKlasseundvomRotenreuzmitderriegsdekoration Januar 1916vomkaiserlichenPrinzenErzherzogFranz Salvatormitdem und deskaiserlichenHausesgesehen.SowurdeDirektorHlondam10. vonseiten der Dieser Dienst wurde mit großer Bewunderung einegroßzügigehumanitäreAktivität. zugunsten derBubendesViertels während der dersalesianischenGemeinschaft, den Mitgliedern ur Deutsch-Ungarischen Provinz gehörten 151 Seele verbundenwusste. ZurDeutsch-Ungarischen Provinzgehörten zuhandeln,demersich immermitganzer derGesellschaft dem Zentrum undvomfestenWillen, mit den Mitbrüdern ingrößtemEinvernehmen net durcheinenGeistvon außergewöhnlicherVerfügbarkeit gegenüber Schutzengeln), mitSitzinWien. SeinDienstalsProvinzialwargekennzeich- nassero und P. Provinz.DieProvinzialeE.Ma- derösterreichisch-ungarischen des Rates hielt.Von Fürsorgeerzieher der beruflichen 1910bis1919warerMitglied (13./14. Januar 1918 inWien), er den Vortrag in dessen Rahmen Ausbildung zum erstenProvinzialderDeutsch-Ungarischen Provinz(T P.neralobere D.Alberaernannte HlondmitDekretvom1. Dezember1919 in die Polnische Provinz und in die Deutsch-Ungarische Provinz. Der Ge- bestand. 34 Mitbrüdern dieaus Institutes. AlsDirektorleiteteer1919dieSalesianergemeinschaft, Nach dem1.Weltkrieg gründeteerdieVereinigung derEhemaligendes und währendderjährlichenDirektorentagungenK ontakt mitzahlreichenPersönlichkeiten vonWien, unteranderenauch lasse ausgezeichnet. Auch der Gemeinderat der Stadt Wien hatte ihm 6. Im Herbst 1919 wurde die Österreichisch-Ungarische Provinz geteilt: 6. ImHerbst1919wurdedieÖsterreichisch-Ungarische T irone beauftragten ihn oft damit, Exerzitien zu predigen ihn oft irone beauftragten Kurzbiographie onferenzen zuhalten. itel: zudenhl. ivilbehörden Zivilbehörden riegsjahre Kriegsjahre 253

CONFERNZE 127 254

CONFERNZE 127 lerus, den Diözesanrat und den Administrationsrat. Dann erweiterte er das erdas denDiözesanratundAdministrationsrat. Dannerweiterte Klerus, Institutionen derAdministration, unterihnendieK in der Administration an. Z undam17.Dezember1922 trateroffiziellseinAmt instar participantium 11. November1922erhielterdieWürdeeinesapostolischen Protonotarsad wurde.Am Apostolische Administration,derenLeitungHlond anvertraut vom 7.November1922dieBischöflicheDelegation Oberschlesiensineine Verträgeinternationaler der Apostolische StuhlmitDekret verwandelte 1922 nahmeramXII.GeneralkapitelinT 13. bis15.Dezember1921inFulpmes durch.Vom 23.Aprilbiszum9.Mai esvon 1. ProvinzkapitelderDeutsch-UngarischenProvinz vorundführte verhandelte erfürdieEröffnungeinerweitereninBerlin.Erbereitetedas ches inT währendeinesBesu- erdenObern imMai1922präsentierte zu errichten; einOratoriumundeineBerufsschule umdort ereinGrundstück, erwarb inBudapest desJugendzentrums; Bau derKircheundzurErweiterung damaligen ZeiteinVorort fürden vonWien, er1922einGrundstück kaufte Haus vonEnsdorf, dasLehrlingsheiminEssen (Rheinland);inStadlau,zur zumPriesterstand),dasbereitserwähnte die “Mariensöhne”(Spätberufene denen Werken gründeteerdieHäuservonFulpmes inT 16 ungarischeNovizenund44deutschsprachigeinEnsdorf. Unterverschie- Haus vonSzentkereszt ImHerbst befandensichdort eröffnenzudürfen. Erlaubnis, dasNoviziat für die für diedeutschsprachigenKandidateneröffnetwar, um baterdieObern jedes Jahr Versammlungen. (Deutschland) Nachdem das Noviziat in Ensdorf er Niederlassungenorganisierte Animation derDirektorenörtlichen und diekanonischenVisitationen,aufergroßenWert legte.Fürdie diesem Zweckeinsetzte,warendieExerzitien,erpersönlichpredigte, vom BemühenumdieFormation derMitbrüderbegleitet.Mittel,dieerzu war derBerufe wurden 395zugelassen.SeinEngagementfürdieFörderung fürdasSchuljahr1922/23zuerhöhenundtatsächlich zum Priestertum Mitbrüder. Er legte großes Augenmerk darauf, die Anzahl der Aspiranten Absoluten Vorrang undder Ausbildung gaberderBerufungspastoral der der Organisation oder es musste überhaupt bei Null begonnen werden. als ProvinzialbefandsichderGroßteildieserHäuserinAnfangsphase ZureitderAmtsübernahme XVIII (1919),Wien XXI(1919)i Würzburg]. Nyergesùjfalu, Passau, Szentkereszt, Unterwaltersdorf, Wien III,Wien Mitglieder in zwölf Niederlassungen [Bamberg, Freyung, Graz, München, 7. NachderendgültigenK urin denVorschlag einerneuenGründunginHollandundspäter uerst organisierte eruerst die zentralen organisierte Büros und die onstituierung der polnischen Grenzen auf Grund derpolnischenGrenzenaufGrund onstituierung St andidaten aus Ungarn in ihrer Heimat, im Kandidaten aus Ungarn anisław Zimniak SDB urin teil. urie, dasT irol, bestimmtfür ribunal des Reorganisation deskirchlichen LebensinbeidenDiözesen.1927schuf er Maria vomFrieden”. KardinalHlondwidmetesich nuneinerschrittweisen Wunderbildes derMadonnainPiekary durchNuntiusL.Lauri. und inKatowice(1924)abgehalten.Ersorgtefürdiefeierlicherönungdes wurden inSchlesiendie Administration despolnischenSchlesiens”heraus.Auf seineInitiativehin “Sonntagsbote”. Ebensogaberdie“Anordnungen derApostolischen Jahre später für die deutschsprachigen undzwei “MałyGośćNiedzielny” fürdieKinderZeitschrift Niedzielny”, er das Verlagshaus “Hl. Hyazinth”, diekatholische Wochenzeitschrift “Gość dem Zweckein,denFolgen zubegegnen.1923gründete derWirtschaftskrise richtete dasWohltätigkeitssekretariat unddasHilfskomitee Schlesienszu derKatholischenAktionentsprach.Er Organisationsstrukturen künftigen bereitsden Strukturen er denKatholischenBund,derinseinenformellen Aktivität imsozialenBereichzuintegrierenundintensivieren,gründete die SeminaristenauchJagellonica-Universitätbesuchenkonnten. Umdie Administration eröffnete er ein eigenes Diözesanseminar in liche theologischeAusbildung PriesterderApostolischen derkünftigen K Kathedralkirche undjenerGebäudean,diedazubestimmtwaren,Sitzder undnahmsichdesBauesderkünftigen Netz derDekanateundPfarreien anstelle desErzbischöflichen OrdinariatsvonPosen dieKanzleidesPrimas. im Jahr darauf (20. Juni 1927) zur am 24.Juni1926zumErzbischofvonGnesenund Posen underhobihn polnische PrimasKardinalEdmundDalbor. Papst Pius Hlond XI.ernannte “Diözesane Informationen”. 22. Januar1926dasKathedralkapitelvonatowiceunddieDiözesanzeitung Warschau, KardinalAlexanderakowski. AlsOrdinariusbegründeteeram von K Diözeseundam3.Januarerhielterinder Kathedrale der neuerrichteten Der hl.Vater Hlondam14.Dezember1925zumerstenBischof ernannte und dasGeneralvikariatdesSchlesiensvonCieszynumfasste,errichtete. Grenzen dieApostolischeAdministrationdespolnischenOberschlesiens Diözesen Polens, indemer, unteranderen,dieDiözeseKatowice,anihren Bulle Republik Polen (10.Februar Papst 1925)reorganisierte Pius XI.mitder urie unddesDiözesanseminarszuwerden.ImHinblickaufeineordent- 8. Nach dem 9. Am13.Februar 1926starbderMetropolitvonGnesenundPosen, der Vixdum Ploniaeunitasvom28.Oktober1925dieMetropolenund atowice die Bischofsweihe aus den Händen des Metropoliten von K onkordat zwischen dem Apostolischen Stuhl und der Katholischen Kurzbiographie Kardinalswürde mit dem T ongresse inHuta Katholiken die Wochenzeitung Królewska (1923) Krakau, damit itel der “Hl. 255

CONFERNZE 127 256

CONFERNZE 127 Vaters –Pius XI.–denNationalenEucharistischen K des weitereneröffneteer inseinerFunktion des Heiligen alsDelegierter Eucharistischen K und amInternationalen Argentinien (1934),am Katholischen EucharistischenK (1932), amInternationalen EucharistischenK in Rom(1931),amInternationalen in K über denThomismus(1934).Darüberhinausnahmeran verschiedenen (1929), NationalerEucharistischerK K K nationaler undinternationaler K ErunterstütztedieOrganisationderzahlreichenkatholischen publizierte. Güter, indemer1935die“OrdnungderAdministrationkirchlichenGüter” alleBereichederAdministrationerzbischöflichen und normalisierte Meinung fürdasSchicksal besondersder Kinder. derÄrmsten, Erordnete zigkeit unddesWeihnachtsfestes dabeidieöffentliche undsensibilisierte anlässlichderWoche und-vorträge Er hieltRadioansprachen derBarmher rieferdasHilfskomiteeder Wirtschaftskrise fürdieArbeitsloseninsLeben. die Bewegungder“geschlossenen”Exerzitienzuverbreiten.IndenJahren des PrimaseinSekretariatfürExerzitienein,mitderAufgabe, dieIdeeund der Religiöse K dasHöhereInstitutfür innen umgewandeltwurde.1938richteteerdort Erziehungsinstitut und1938indieKatholischeSchulefürrankenpfleger/ er inPosen Schule,die1933ineinKatholisches dieKatholisch-Soziale Aktivität der karitativ-sozialen Vereinigungen unterstützte. 1927 organisierte verstärkte daskatholischeEngagementimsozialenBereich,indemerdie des Grund Er bereiteteeineProvinz-undDiözesansynodevor, diejedochauf sehr engeK Kapitel desantiken K er eineneueOrganisationdeskirchlichenT gische AkademieinPosen InbeidenDiözesenführte insLebenzurufen. erneu,wobeiauchdarandachte,eineTheolo- Seminaren organisierte Unabhängigkeit beiderSeminare.DieStudieninden die wirtschaftliche Personalunion mit der Erzdiözese von Posen verbunden war. Er begründete Gnesen wiederhergestellt,diebiszudiesemZeitpunktinWirklichkeit in wurde1930dieUnabhängigkeitDank seinerReformen derDiözesevon ongressen teil, unter ihnen am Internationalen Eucharistischen K ongressen teil,unterihnenamInternationalen ongresse und engagierte sichpersönlichinPosenongresse undengagierte fürdieVorbereitung ongress derUniversitäten(1927),X.Nationaler Katholischer arthago, Karthago, Katholischen Aktion und zwei Jahre später richtete er bei der Kanzlei riegsausbruches nicht mehr stattfinden konnte.Kriegsausbruches ultur ein.1930gründeteerinPosen dasErzbischöflicheInstitut ontakte, indemerandenDekanatsversammlungenteilnahm. T unesien (1930), am lerus pflegteer MitdemKlerus ollegiats vonKruszwica. St anisław ongresse: Internationaler Missionarischer ongresse: Internationaler K ongress (1930), Internationaler K ongress (1930),Internationaler ongress der Religiösen Gesellschaften ongress der Religiösen Gesellschaften Zimniak SDB ongress inMalines,Belgien (1936) ribunals ein. Er reaktivierte das ribunals ein.Erreaktivierte ongress inBudapest(1938); ongress inBuenosAires, ongress inLaibach, ongress inDublin ardinal Hlond Kardinal Hlond ongress ongress ongress ongress ongress - abgehalten wurde. Hlond war Bevollmächtiger des Apostolischen Stuhls für abgehalten wurde.HlondwarBevollmächtigerdesApostolischenStuhlsfür der Schwarzen Madonna von Jasna Góravom25. auf den 26. August 1936 unter demVorsitz despäpstlichenLegatenKardinalF. imHeiligtum Marmaggi Vorbereitung der ersten Polnischen und die Einberufung Plenarsynode, die zipien verbreitensollte.EinEreignisvonhistorischerBedeutungwardie Licht derKatholischenLehreanalysierenunddiekatholischenSozialprin- Posen. 1933rieferdenSozialratinsLeben,derdiesozialenProblemeim die KatholischeUnionderweiblichenundmännlichenJugendmitSitzin für das “GeneralinstitutderKatholischenAktion”wieauchZentrum ebensogründete er Statuten undAusführungsbestimmungen redigierte; die Polnische KatholischeAktion(1929–1930),fürdieerpersönlich auch die Politik aus dem kirchlichen Leben herauszuhalten. Er organisierte dem NuntiusundApostolischenStuhlalsEinheitzuhalten.Ersuchte Weise setzteersichdafürein,die polnischen Bischöfeuntereinander, mit der Spiritualität und des Apostolates. –Auf zurück: Lehrer besondere kehrt Feierlichkeitender zudiesemAnlassorganisierten denVortrag DonBosco in T an den Heiligsprechungsfeiern nahm an der Heiligsprechung des hl. Johannes Bosco in Rom (1934) und K Jugoslawien (1935); als päpstlicher Legat begleitete er den Internationalen aufgenommen worden war, legteerdiesem diedramatischeSituation der K was danachgeschah,den BeginnseinerpersönlichenT scher gemacht.Mankann bestätigen,dassdieseAbreise,imLichtdessen, Das hättedenVersuch, indieHeimatzurückzukehren, nochproblemati- der AggressiongegenPolen seitensderSowjetunion am17.September. zurückzukehren. ihndieNachrichtvon WährendderReisejedocherreichte deren intensivenDrängens.Erreistemitdem festen Wunsch ab,sofort unddemNuntiusF.der polnischenRegierung sowieaufGrund Cortesi wiederholter Gespräche mit den Mitgliedern aufgrund tember 1939 erfolgte Polen. Christifürdieemigrierten der Gesellschaft gründete er, vonPius am8.September1932dieK XI.ermutigt, Welt UmeinebeständigegeistlicheAssistenzzugewährleisten, ernannt. Papst Pius XI.zumProtektorderpolnischenEmigrationaufganzen Sorge für die polnischen Emigranten dar. Am 26. Mai 1931 wurde er von persönliches KapitelseinerAktivitätalsPrimatvonPolen stelltediepastorale inschwierigenFragen.Übereinstimmung mitderpolnischenRegierung Ein die Verwirklichung derK ongress Christ- 10. Der Gang nachRom nach derdeutschenInvasionin Polen im Sep- irche darstellte. Nachdem er vom Heiligen Vater Pius XII. väterlich K önig in Posen (1937) und jenen in Laibach (1939). Er onkordatsbeschlüsse und erreichte als solcher die onkordatsbeschlüsse alssolcherdie underreichte Kurzbiographie urin teil und hielt dabei im Rahmen urin teil und hielt dabei imRahmen ragödie als Hirte ragödie alsHirte ongregation ongregation 257

CONFERNZE 127 258

CONFERNZE 127 Die staatlichenkommunistischen Autoritäten jedoch,die sichalsHerren Gebieten östlichderLinie Curzon,dieanSowjetuniongefallenwaren. waren. In diese T Administration indendeutschen Gebieten,diePolen worden angegliedert Landes. DasdrängendsteProblemwardasderOrganisation derkirchlichen undreligiösen Situation des Juli – hinsichtlich der gesellschaftspolitischen reiste ervonRomab.InPosen ersichinkurzer Zeit–abdem20. informierte –Am11.Juli bestätigte undKardinalHlondsehrspezielleBefugnisseerteilte. Juli wurdendieVorschläge Papst Pius derdieseam8.Juli XII.präsentiert, des römisch-katholischenundgriechisch-katholischen Ritus.Am3. die neuenpolnischenGebieteimWesten. EshandeltesichumdieDiözesen er LösungenfürdiepolnischenEx- und danninPotsdam (17.Juli–2.August) bestätigtwordenwaren,schlug Grenzen, diewährendderK lösen. MitRücksicht aufdieBeschlüsse bezüglich derneuenpolnischen Frage indenpolnischenGebietenzu derkirchlichenÜbergangsregierung Juni 1945sandteeranMons.T und religiösen Lebens in seiner Heimat vor. Mit einem Schreiben vom 28. eine Serie von Vorschlägen hinsichtlich des Wiederaufbaus des kirchlichen die er in Parisfenden Informationen, und Rom gesammelt hatte, bereitete er mit Mons.DomenicoT Wiedenbrück (Westfalen). ausdemK von denSoldatenderIX.amerikanischenArmee Zusammenarbeit mitdenAggressoren.Befreitwurdeer am 1.April1945 er kategorisch jedes Angebot der doch verweigerte der Gestapo verhaftet, deutschen Nationalsozialismuslenkte.Am3.Februar 1944wurdeervon der Weltöffentlichkeit auf die wahre Natur und die wahren der Hitler-Propagandadie Irrtümer aufdeckte und die Aufmerksamkeit in derbesetztenHeimatnützlichzusein,indemerdieFalschheit und Hautecombe (06.04.1943–03.02.1944)tateralles,umseinenLandsleuten Rom (19.09.1939–09.06.1940),inLourdes(11.06.1940–06.04.1943)und Rückkehr Hlonds in dasbesetztePolen. Währendseines Aufenthaltes in Der Papst vergeblichumdieErlaubnisder batdiedeutscheRegierung undvomRechtPolensersten EnzyklikavomMartyrium aufseineFreiheit. Grausamkeiten auf. Pius inseiner XII.sprach,dankdieserIntervention, Polens darundzeigtederWelt dievonderdeutschenWehrmacht verübten Staatssekretariates, sowieaufderBasisdieSituationvonPolen betref dentliche AngelegenheitenderKircheundLeitererstenSektiondes 11. Am25.April1945gelangteerüberParis nachRom.ImEinverständnis erritorien kamen Polenerritorien aus Zentralpolen und von den ardini, demSekretärderK onferenz vonJalta(4.-11.Februar 1945)gefasst St anisław ardini unteranderemVorschläge, umdie T Zimniak SDB erritorien imOstenvor,erritorien wieauch für ongregation füraußeror Zwecke des onvent von - - T der ErzdiözeseOlmütz/OlomoucdemPriesterK erdieJurisdiktionüberdenT anzutreten. Am10.Septembervertraute nahme Mariens in den Himmel) mit der Auflage, das Amt am 1. September mitdem15.August datiert (Fester ihnendieErnennungsdekrete, derAuf B. stolische Administratoren:diepolnischenPriesterA.Wronka, T bestimmte er, inAbsprachemitMons.A.Sapieha,dieKandidatenfürApo- August Am 9. wahrgenommenwerdendurfte. von polnischenPriestern ableiten, dassdieSeelsorgeindenanPolen angeschlossenenGebietennur betrafen. Außerdem konnte erausderPresseundanderenQuellenklar eine rascheundwirksame Evakuierung derDeutscheninNiederschlesien wordenwarenunddie die dempolnischenHeerimJuni/ Juli 1945erteilt Autoritäten in Warschau, überdieAnordnungen, dennochwarerinformiert Er hattekeine offiziellenK diesen Missbräuchen K und dieser enormen derSituationbewusstundwolltedaherkategorisch desErnstes sofort kirchlichen Güter auf völlig unabhängige Weise. Der Primat wurde sich Jurisdiktion nichtberücksichtigten, dieehemalsdeutschen verwalteten jener Gebiete fühlten und die deutschen Diözesanautoritäten und ihre Prof. Mendel ZylberbergfürdieHilfezur RettungeinigerJudenwährend Vereinigungen,rikanischen Organisation derJudenundInterreligiösen Nachfolger werdensollte. ImselbenJahrdankteihmderPräsidentAme - Stefan Wyszyński inJasnaGóra(Częstochowa/T betrachtet werden. Am12.Mai1946 stand erderWeihe des neuenBischofs wichtigsten Weichenstellungen derkatholischenKircheimNachkriegspolen Gebieten Polens. Die Entscheidung Hlonds musszweifelsohne als eine der die definitivekirchlicheOrganisationindenwestlichen undnördlichen Papst Paul Poloniae VI. mit der Bulle Episcoporum coetus vom 28. Juni 1972 später 1946 dargestellt.GenauaufdieseseineAusführungen hinverfügte geschaffeninPolenAdministrationen, imAugust1945vom24.Oktober von KardinalHlondinseinemausführlichenBericht Die fünfApostolischen DieseUmständewurden vorstellensollte,verweigerte. sich derRegierung E. Nowicki,desApostolischenAdministratorsvonGorzów, deralsErster indem erdie Bestätigung des Priesters zeigte auch der Präsident B. Bierut, munistischen Autoritäten damitnichteinverstanden. DieseUnzufriedenheit Situation derKircheimNachkriegspolen.Natürlichwarendiezivilenkom - er denApostolischenStuhlvonvollzogenenHandlungenundder sollen. MitdenBriefenvom28.August und vom 22. Septemberinformierte Jurisdiktionen vonSeitenderAdministratorenhätteam1.Oktobererfolgen eil derErzdiözesePragdemPriesterMilik.DieBesitzergreifungbesagter K . Milik und E. Nowicki. Am 14. desselben Monats überreichte ominek, K.MilikundE.Nowicki.Am14.desselbenMonatsüberreichte ontakte mitdenstaatlichenkommunistischen Kurzbiographie onfusion ein Ende setzen. schenstochau) vor, dersein ominek an,jeneüberden . Bensch, . Bensch, eil - 259

CONFERNZE 127 260

CONFERNZE 127 heater “Rapsodyczny” vonKrakau)und HinsichtdemTheater“Rapsodyczny” in wirtschaftlicher die SeelsorgeinsLeben.Er unterstützte kulturelle Aktivitäten (zB half er für dieHeiligsprechungeneinundriefdasK der KapelledesHeiligstenSakramentes imDomvonWarschau, dernoch nahmendaran teil.BestattetwurdeerinderKrypta polnischen Regierung beider Botschafter Kapitel desganzenLandes unddieakkreditierten Adam Sapiehavorstand. AlleBischöfe,dieRepräsentantenderKathedral- 1948 wurdeinWarschau dasfeierlicheBegräbnisabgehalten,demKardinal Kirche einentreuenDienerundgroßenPriester.” Am26.Oktober dieWeltverloren, andendieGeschichtesicherinnert; einenFührer;die Griffin, ErzbischofvonWestminster: “Polen hateinenseinergrößtenSöhne ein Ende.Auf dieNachrichtvonseinemT setzten demreichenundprophetischenpastoralen EinsatzKardinalHlonds Krankheit und der plötzliche Die unerwartete Kirchen, des doktorat. ErwarMitgliedvatikanischerK Katholische Universität vonLublinverleih ihmim Frühjahr 1948dasEhren- undWissenschaftler.machte denMäzenfürverschiedeneSchriftsteller Die aus denT umdieKathedralevonWarschau27. Juni1947legteerdenGrundstein, Primaten zumWiederaufbau KirchenvonWarschau derzerstörten ein.Am des luderdenRat erdieLeitungderErzdiözese.Sofort danach übernahm (30. Mai1946)zogerinderKathedralevonWarschau einundamT weiterdenT und trug mit derErzdiözeseWarschau vereintundHlondwurdederenOrdinarius Diözesen GnesenundPosen aufgehoben.DieErzdiözeseGnesenwurde Stuhles vom4.und30.MärzprohacvicediePersonalunion der dann andasHeiligsteHerzJesu. Beisein des ganzen Episkopates und über einer Million von Gläubigen und Herz MariensinJasnaGóra(T Wichtigkeit war dieWeihe der polnischen Nationzuerst andasUnbefleckte gehalten.Vonder ganzenNationzweiwöchigePfarrmissionen besonderer ihres moralischenLebenszuheben.Auf seineAnregunghinwurdenin wünschte intensiv, dassdieGläubigensichehrlichbemühten,dasNiveau derkirchlichenOrganisationenundInstitutionen.Er und dieReaktivierung denWiederaufbau unermüdlich deskirchlichenLebens hatte. Erermutigte darauf hin,dieWunden derKirchezugefügt zuheilen,diederKriegssturm des II. Weltkrieges. –SeinepastoraleAktivitätinderNachkriegszeitzielte 12. Im Jahre 1946 wurde auf Grund derDekretedesApostolischen 12. ImJahre1946wurdeaufGrund rümmern wiedererstehenzulassen.ErsetztedieK rümmern onzils, derRiten,Studienseminareund-universitäten. itel PrimasvonPolen. AmFest ChristiHimmelfahrt St schenstochau) am8.September1946,im anisław Zimniak SDB ongregationen: der Orientalischen ongregationen: derOrientalischen ardinal Bernard od schriebKardinalBernard ollegium derK T od am 22. Oktober 1948 od am 22. Oktober onsultoren für ommission ag [red.] J.K i przemówień 1922–1948, Warszawa 1988; Wybór Bogai Ojczyzny. myślowe 1922–1948,Łódź1982;W służbie pism pism i przemówień 1897–1948,Łódź1980;Z Chrystusem w życie. Okruchy Narodu. casts andotherReliable Evidence, New York 1944; Na strażysumienia PresentedbyCardinalRapports HlondtoPope Pius XII, The Persecution Poland. of the Catholic Church in German-occupied erließ am6.März1998dasDekretüberdieGültigkeit desDiözesanprozesses. 21. Oktober 1996abgeschlossen.DieK die anderenPrimaten,seineVorgänger, befinden. wosichauch sprechend, inderPrimatsbasilikavonGnesenaufbewahrt, nicht wiederaufgebautwar. SeinHerzjedochwurde,seinemWunsch ent- ligen PrimatenvonPolen, 1992eingeleitetwurde,wurdeam am9. Januar Einige herausgegebeneWerke: Der Seligsprechungsprozess, der von Wybór pismi przemówień, NewJork1951;Dajmiduszę.Wybór onieczny, T oruń 2003. oruń Kurzbiographie Bearbeitet vonStanisławZimniakSDB Z Prymasowskiej Stolicy,Poznań 1936; Z Prymasowskiej ongregation für die Heiligsprechungen ongregation fürdieHeiligsprechungen Kardinal Józef Glemp, dem dama- Dzieła. Nauczanie1897–1948, Vatican Broad- 261

CONFERNZE 127