Onderscheiden & verbinden Tijdschrift over kunst en cultuur in Rotterdam | januari – maart 2014 | #2

“Eigenlijk zijn in al die jaren studenten niet echt veranderd. De geboren kunstenaars herken je nog steeds. Je ziet het al als ze binnenkomen, die uitstraling, dat dwarse en recalcitrante.”

Hans Andringa Puntkomma januari-maart 2014 1 Interview met Hans Andringa

Schilder en graficus Hans Andringa ging afgelopen zomer met pensioen als docent aan de Willem de Kooning Academie. Andringa was hoofddocent grafiek in een sterke traditie die voortbouwt op de inspanningen van de grondlegger van de Rotterdamse grafiek Antoon Derkzen van Angeren. Hij combineerde een bloeiende praktijk als kunstenaar met een intensief docentschap. Sinds 1987 passeerden alle kunststudenten van de Rotterdamse academie zijn grafiekklas. Welke alumnus van de academie je ook spreekt, Hans Andringa heeft als docent, door zijn karakter en lesmethode, indruk gemaakt op zijn studenten.

Door Hans Walgenbach en Hugo Bongers

Foto Dana-Romina Grafiek hoeft niet grootte zijn, kan ook klein, binnen het formaat van het hoofd.

Wellicht nergens meer dan in het kunst- Op de middelbare school was ik altijd aan die de studenten moesten natekenen wer- legendarische concert bezoeken op het oude vakonderwijs is de docent een belangrijk het tekenen. Mijn keus voor de kunstaca- den vernietigd, de ‘beeldenstorm’. Ik heb veel Heliportterrein. Het was een brede oplei- rolmodel voor zijn studenten. Hij leert ze demie stond toen al vast, ik wilde naar een gehad aan een docent als de beeldhouwer ding die we kregen, we leerden als student niet alleen de technische vaardigheden en school waar ik altijd kon tekenen, maar mijn Krijn Giezen, die als kunstenaar met tex- autonome kunst van alles, maar ik studeerde de theoretische kennis, de docent ‘leeft’ ouders waren niet direct gelukkig dat ik voor tiel en touw werkte, grote ruwe wandkle- uiteindelijk af met schilderijen, tekeningen het kunstenaarschap zelf voor aan zijn de kunstacademie koos. Ik ben wel met list den maakte. Hij gaf niet echt les in textiele en een gedicht. De kunst werd in die tijd weer studenten. Zo was het in alle eeuwen in en bedrog op de academie gekomen, want ik vormgeving, maar nam een stapel boeken en figuratiever en het werk van David Hock- de kunstenaarsateliers en op de kunst- vertelde thuis dat ik op de afdeling Publiciteit tijdschriften mee naar de les en vertelde veel, ney, R.B. Kitaj, Peter Blake en andere Engelse academies, zo zal het hopelijk ondanks zou gaan studeren. Maar dat was helemaal terwijl hij zelf in het lokaal met z’n eigen werk schilders uit die tijd hadden op mij toen een alle veranderingen in het hoger beroeps- niet wat ik eigenlijk wilde en ik deed toelating bezig was. Henk de Vos bracht ons de kun- sterke invloed. Het verhaal en de figuratie onderwijs ook blijven gaan. Kunste- voor de afdeling TSO, tekenen, schilderen en stenaarsmentaliteit en schildertechniek bij. waren weer terug in de kunst en dat maakte naarschap is behalve techniek en kennis ontwerpen, wat we nu de afdeling autonome Hij kwam om een uur of elf naar ons lokaal, indruk op mij. ook een houding, een levenswijze die je kunsten noemen. Ik werd toegelaten met het model was er al een tijd, wij waren druk niet uit een boek leert. onder andere een tekening van drie non- bezig en hij pakte zelf ook een ezel en ging De docenten vonden de klas waar jij in zat Andringa’s pensionering van de kunst- nen die naar een abstract schilderij kijken, in het lokaal staan schilderen. Wij stonden ook goed en daardoor kregen jullie allerlei academie is voor Puntkomma een goede een beetje cartoonachtig werk. Overigens achter hem te werken en keken wat hij deed. privileges. Dat kunstenaarschap van jullie reden voor een interview waarin de eigen waren niet alleen mijn ouders tegen mijn Tussen de middag nam hij ons mee naar het werd daardoor sterker gevoed dan gebrui- loopbaan, kunstenstad Rotterdam en de keuze voor de kunstacademie en de vrije café, gaf een rondje aan de studenten. Hij kelijk. In jouw lichting zaten ook kunstenaars veranderingen aan de kunstacademie aan schilderkunst. Ook de academiedirecteur ging daarna naar zijn eigen atelier om zelf als Cor Kraat, Henk Tas, Marcelle van Bem- de orde komen. Andringa viert de start van van dat moment, Pierre Janssen, raadde me aan het werk te gaan, wij liepen terug naar de mel, Johan Meijerink en Peter Redert. John zijn volgende levensfase met een tentoon- aan de afdeling publiciteit te kiezen, maar ik academie om in ons lokaal verder te werken. van ’t Slot, en Arie Van Geest zaten een klas stelling in de WTC Art Gallery (nog tot 20 hield vol en ging in twee werelden leven. Ook Van Bouke IJlstra heb ik het etsen geleerd, hoger. Uit jouw klas zijn bovengemiddeld januari 2014 te zien) waarin hij veel ruimte letterlijk, want op de academie droeg ik een hij leidde op woensdagavond een select veel goede kunstenaars voortgekomen. In maakt voor werk van zijn leerlingen. Met ziekenfondsbrilletje en thuis een andere bril. groepje studenten, het ‘sterrenklasje’. Van zo’n groep ga je elkaar onderling beïnvloe- zijn selectie van deze werken tekent hij als Over die twee brillen heb ik later nog een ets Evert Maliangkay heb ik ontwerpen geleerd. den en begint er in een wisselwerking een het ware een zelfportret aan de hand van gemaakt onder de titel ‘jeugdportret’. We ontwierpen in zijn les LP-hoezen, dat idee over kunstenaarschap te ontstaan? het werk van zijn oud-leerlingen. De sfeer op de kunstacademie, toen nog was een verademing na de schoolse lessen Toch is iedereen later een eigen richting gevestigd aan de G.J. de Jonghweg, was door letter- en lijntekenen die we daarvoor kregen uitgegaan, iedereen had al snel zijn eigen Op je zeventiende jaar begon je aan de de komst van directeur Pierre Janssen erg van Straus, de docent voor dat vak. We kre- beeldtaal gevonden. Maar de academie was Rotterdamse kunstacademie te studeren. veranderd. Hij stelde veel nieuwe en jongere gen via Bouke IJlstra opdracht de decors te voor mij een goede plek om het vak te leren. Waarom koos je daarvoor en hoe was de docenten aan. Die hoefden geen grijze stof- bouwen voor het concert van Jimi Hendrix, Het was een goede broedplaats, daar moest sfeer op de academie toen, in 1966? jassen meer te dragen. De gipsen modellen het was de flowerpower tijd. We konden het je zijn. Een docent als Klaas Gubbels leerde Puntkomma januari-maart 2014 2 Interview met Hans Andringa Puntkomma januari-maart 2014 3 Interview met Hans Andringa

REDACTIONEEL Vervolg ontstaat door het poetsen en schrapen en weer polijsten waardoor een residu achter blijft als een litteken en er een gelaagdheid Rotterdam heeft wat met grafiek. In de jaren vijftig van de vorige Interview met van het beeld ontstaat. Techniek is alleen eeuw heeft Rotterdam de naam ‘stad van de kleurgrafiek’ te zijn. het gereedschap om tot iets te komen. Een Een hele lichting jonge kunstenaars werd ingewijd in de techniek Hans Andringa zelfde gelaagdheid zoek ik ook in mijn schil- van ets, litho, zeefdruk, linoleum- en houtsnede. Musea en derijen, dat wegschrapen op het linnen, het dun laag over laag schilderen, dat hoort bij particuliere verzamelaars kochten volop grafiek. Die grafiektraditie ons kijken, hoewel ik dat nog het meest had mijn manier van werken, dicht op de huid. is misschien minder zichtbaar geworden, maar niet verdwenen. Er geleerd van mijn opa, een echte vogelaar Dat zoekende, dat aftastende in het etsen had lijkt zelfs sprake van een revival. Voor de zomer van 2013 ging Hans die mij als jongetje meenam op zijn wande- mijn ‘etsvader’ Bouke IJlstra niet, die was veel lingen door de natuur. De academie gaf ons directer in zijn werk. Die noemde mij ”een Andringa na bijna drie decennia als hoofddocent grafiek aan de breed les. Pierre Janssen had ook een goed gevoelige klootzak”. Ik heb dat uit zijn mond Willem de Kooning Academie met pensioen: reden om stil te staan studium-generaleprogramma ingevoerd en altijd als een compliment beschouwd. Voor bij het vertrek van een van de meest aimabele docenten van de daarmee werd je breed in de samenleving mij hoort het erbij, die twijfel, dat zoeken geïntroduceerd. Van Jan Kassies tot Johnny door steeds weer opnieuw te schrapen en kunstacademie. ‘de selfkicker” van Doorn. Mary Zeldenrust polijsten. Ook aandacht voor uiteenlopende tentoonstellingen. Het van de Nederlandse Vereniging voor Seksu- Stedelijk Museum Schiedam heeft een prachtige collectie ele Hervorming werd uitgenodigd een lezing Je werk heeft altijd een titel. Nederlandse kunst vanaf 1945. Nog het gehele volgende jaar is de geven en die legde uit wat een condoom is. Ik vind het belangrijk dat een werk een titel We werden erg gestimuleerd om naar buiten heeft, dat maakt het leven overzichtelijker. Hans Andringa helft van het museum gewijd aan hoogtepunten uit de eigen te gaan, naar tentoonstellingen zoals die in Eigenlijk heb ik meer titels geschreven dan het Prentenkabinet van Museum Boijmans werken gemaakt. Ik heb altijd veel dagboek- collectie. Witte de With heeft sinds twee jaar een nieuwe artistieke Geboren: 1948, Rotterdam Van Beuningen waar we de Rotterdamse aantekeningen gemaakt die nog op zoek zijn leiding. De producties van de afgelopen tijd geven reden om stil te Opleidingen: Academie voor Beeldende Kunsten grafici leerden kennen zoals Elenbaas, Van naar een beeld. Levensfragmenten uit mijn Rotterdam, 1966 – 1971 staan bij de opvallend eigenzinnige en spirituele koers van dit Heusden, Dikkenboer, Motz, etc. David dagboeken groeien uit tot een kunstwerk centrum. Het Nieuwe Instituut is de naam van de nieuwe fusie- Hockney, ik dacht in 1968/69 in het Utrecht, waarin de titels als vanzelf ontstaan. Zo put 1987–2013: hoofddocent grafiek aan de Academie was een erg belangrijke tentoonstelling voor ik mijn titels uit wat ik schrijf. Maar ik heb instelling die we tot voor kort kenden als het Nederlands voor Beeldende Kunsten, later de Willem de mij. Prenten van Hockney waren toen nog mijn dagboeken niet gepubliceerd, behalve Kooning Academie Rotterdam Architectuurinstituut. In dit nummer aandacht voor de eerste voor weinig geld bij de Bijenkorf te koop. enkele fragmenten in 1995. producties van de nieuwe instelling. Sinds enkele maanden wordt in 2006–2007: gastdocent in Hangzou, China 1971–heden: tientallen eenmanstentoonstellingen Je had al gauw na je afstuderen tentoon- Toen jij afstudeerde werd onder invloed van Las Palmas op de Wilhelminapier een tentoonstelling van Museum en groepstentoonstellingen. Rotterdam gepresenteerd onder de titel Echte Rotterdammers. stellingen. de Popart de zeefdruk populair en daarmee Ik heb nooit problemen gehad om mijn werk konden veel hogere oplages worden gedrukt. Werk in de collectie van onder andere het Stedelijk Wie denken we wel dat we zijn? Eva Visser wijdt een serie artikelen te laten zien. Op de eindexamententoon- Maar de precisie werd minder. De keuze voor Museum Schiedam, Nederlandse Kunststichting, stelling in het academiegebouw werd mijn de zeefdruk werd een ideologische keuze, aan de manier waarop de beeldvorming over Rotterdam tot stand Rotterdamse Kunststichting, Letterkundig Museum werk opgemerkt door een galeriehouder en daarmee werd het kunstwerk goedkoop en komt. Na in het vorige nummer de film Rotterdam 2040 van Gyz la Den Haag, bedrijfscollecties en particuliere ik kreeg dat zelfde jaar in zijn galerie CCC kon het onder een breed publiek worden verzamelingen. Rivière te hebben besproken geeft zij nu haar beschouwing over de in Vlaardingen een tentoonstelling. In 1971 verspreid. Kunstenaar Aat Veldhoen met zijn Tentoonstelling WTC Art Gallery, december 2013. tentoonstelling in Las Palmas. hing mijn werk met dat van andere Rotter- rotraprints propagandeerde dat ook, kunst Hajo Doorn, WORM-directeur en muzikant, gaat in op de damse tekenaars in De Doelen; de Rotter- in een hoge oplage voor heel weinig geld. damse Kunststichting had daar toen nog een Ja, de persen maar laten draaien. Ook mijn ik er niet aan mee. Met ‘het kunstklimaat’ mijn werk bij de toenmalige galerie van Flos ‘geëtste lijn’ een andere lijn is dan de met een half tien in de studio kunnen blijven werken. moeizame relatie tussen de stad Rotterdam en de jeugdcultuur. Hij tentoonstellingsruimte. Ook in het jaar van grafiekdocent Toon Wegner propagandeerde heb ik me nooit zo bezig gehouden maar Mulder aan de Rodenrijselaan. pennetje getekende. Het overbrengen van de Het is niet een werkplaats waar je volgens het constateert dat Rotterdam goed is in het sluiten van gebouwen en mijn afstuderen deed ik al mee aan de Salon dat. Ik heb daar nooit aan mee willen doen. ik ben veel gevraagd voor commissies en lyriek van de lijn, dat is het mooie van mijn studierooster een paar uur moest zijn en dan podia waarin de Rotterdamse pop-, jeugd- en jongerencultuur tot der Maassteden in het Stedelijk Museum Het was meer een verspreidingstechniek. Je jury’s om werk te beoordelen. De belangstel- Vanaf de ‘grote’ Antoon Derkzen van Ange- docentschap geweest en altijd pikken een weer verdween. uiting kan komen. Eigenlijk heeft de stad nooit wat begrepen van die Schiedam, toen een prestigieuze tentoon- drukte bij wijze van spreken je eigen bankbil- ling voor kleurgrafiek nam door de opkomst ren, de beroemde Rotterdamse graficus en aantal studenten dat op, herkennen die lyriek De fysieke handeling van de grafiek, het stelling. Zowel het museum als de Rotter- jetten. Verspreiding was belangrijk, numme- van de zeefdruk toe, maar de absurd hoge docent uit de jaren vijftig, sta jij als grafiek- en gaan er mee door. Door je enthousiasme werken met het etsplaatje of een zware litho- cultuur. Het wordt tijd voor analyse en bezinning, want de veiligheid- damse Kunststichting kochten een schilderij ren en signeren was er niet altijd bij. Ik vind oplagen noemde de landelijke Vereniging docent in een belangrijke traditie. als docent breng je de liefde voor het oude steen, is toch al een persoonlijke handeling, mantra’s van de laatste jaren slaan telkens nieuwe initiatieven dood. van mij aan. Vanaf 1980 had ik met Will Lutz dat grafiek betaalbaar moet blijven, maar voor Originele Grafiek een vorm van ‘pseu- De pers van Derkzen van Angeren staat ambacht wel degelijk over. Je geeft het door dat doe je niet klassikaal. Grafiek hoeft niet Arnold Westerhout kan niet om De Rotterdam heen; het grote van Galerie De Fiets in Delft (later galerie houd tegelijk de oplagen klein. Ik schrik nu dografiek’ en daar was men fel op tegen. De op de academie nog steeds in het grafiek- aan nieuwe generaties. groot te zijn, kan ook heel klein, binnen het Lutz) een vaste galeriehouder. Mijn hele kun- wel eens van de prijzen die men voor grafiek grafiekwerkplaats van ’t Venster die door Wil- lokaal en aan alle nieuwe studenten vertel Het lesplan is veel belangrijker geworden formaat van het hoofd. Het contact tussen gebouw dat onlangs op de Wilhelminapier verrees en dat door zijn stenaarsleven heb ik zowel grafiek, tekenin- durft te vragen. lem Kars werd geleid en waar de zeefdruk ik het verhaal; ik leg ze de geschiedenis van in die drie decennia van mijn docentschap. de docent en de student is daardoor vaak al omvang geen enkele stadgenoot kan zijn ontgaan. Uiteenlopende gen als schilderijen gemaakt. Lutz is meer centraal stond was populair. Maar ik had de Rotterdamse grafiek uit. Binnenkort staat We krijgen nu als docent allerlei kwaliteits- één-op-één. media riepen het gebouw onmiddellijk uit tot icoon van de stad. Het gericht op mijn schilderijen, terwijl Galerie Was Rotterdam voor jou en jouw genera- mijn eigen etspers direct al in mijn afstu- die etspers er honderd jaar en dan kunnen beoordelingen. Maar ik heb door de lange Petit in Amsterdam naast mijn schilderijen tie kunstenaars een stimulerende stad? deerjaar gekocht en in mijn atelier geplaatst; we hopelijk een feestje organiseren. Grafiek tijd dat ik er les gaf toch wel een luxepositie Was je een rolmodel voor de studenten, gebouw is in elk geval opvallend genoeg om er een beschouwing vooral mijn grafisch werk brengt. Lutz is een Ik zat gewoon in mijn atelier te werken, dat ik had geen behoefte aan een groep of een heeft een eigen taal. Grafiek is niet een ver- opgebouwd. Voor mij is de manier waarop ik vroegen ze naar jouw eigen werk? aan te wijden. Van belang is de esthetiek van het gebouw en de prettige galerie waar ik me al ruim dertig jaar is de plek waar je hoort. Daarnaast had ik werkplaats elders. Ik sluit me graag op in m’n edelde of een reproduceerbare pentekening. kon doceren behoorlijk vrij gebleven: 27 jaar Neen, de studenten vragen niet spontaan wijze waarop het past in het œuvre van de ontwerper. thuis voel, waar ik een vertrouwensrelatie mijn exposities. Maar de stad, de omgeving atelier, ik heb de stilte van het atelier altijd Dat eigen karakter van de grafiek heb ik op in het zelfde lokaal, een ‘eigen koninkrijk’. naar mijn kunstenaarschap. Ik heb er uit Rotterdam was in de jaren vijftig niet alleen een grafiekstad. De mee heb, die mijn werk uitstekend promoot. was stimulerend. Er waren in die tijd wel wel nodig gehad. de studenten willen overdragen. Ik heb altijd Iedere docent heeft zo een eigen manier van mezelf veel over gesproken, mijn eigen Lutz brengt naast zijn ‘vaste stal’ ook werk veel minder kunstenaars, de kunstwereld Er waren overigens heel weinig specifieke erg vanuit mijn eigen kunstenaarschap lesge- lesgeven, daar spraken we als docenten niet ervaringen verteld. Studenten kwamen op sfeer van de wederopbouw doordesemde de stad. De Opbouwdag van nieuwe jonge kunstenaars. in Rotterdam was veel overzichtelijker dan verzamelaars van grafiek in Rotterdam. Er is geven en wilde als docent mijn eigen passie met elkaar over, dat is iets van de laatste tijd. mijn tentoonstellingen, ze wisten wat voor die vele jaren op 18 mei werd gevierd verdween in 1970. Het idee Ik wil geen mensen in mijn atelier over de nu. Je kende iedereen en wist waar men mee er een die in een flat in Pendrecht woont en voor grafiek, mijn eigen verhaal overdragen. Op de fiets naar de academie bedacht ik wat soort werk ik maakte, er stond altijd wel een van de Opbouwdag verdient het om afgestoft te worden en in een vloer hebben, in het atelier ben je als kunste- bezig was. Het is fascinerend om te zien hoe mijn hele werk vrijwel compleet heeft, plus De twijfel die je zelf in je eigen werkt hebt, we gingen doen en in het lokaal ontstond boek met daarin werk van mij opgenomen naar kwetsbaar. En ik heb mijn tijd naast het breed de kunstwereld nu is in Rotterdam. dat van een aantal andere kunstenaars waar- komt weer terug als je met studenten zit te vanzelf het proces. Het vertrouwen geven in de kast. nieuwe formule terug te komen. Kees Vrijdag, Gabriël Oostvogel en docentschap altijd goed moeten indelen. Het Mijn lespraktijk op de academie en de stu- onder Wout van Heusden, Bouke IJlstra en werken. aan de studenten zelf is wel uitgangspunt In de loop van de tijd is het aanbod van Evan van der Most nemen het initiatief om vanaf 2015 de wederop- contact met kopers neemt Lutz van mij over, denten hebben me wel met die brede wereld Kees Spermon. Maar deze man is als buiten- De grote technische verandering tijdens van het kunstvakonderwijs. Bij de beoorde- studierichtingen op de academie steeds gro- bouw centraal te stellen in een nieuw grootstedelijk festival. hij schept daarmee als galeriehouder een in contact gehouden. gewoon bescheiden mens en verzamelaar mijn docentschap was de overgang naar non ling van de studenten heeft iedere docent ter geworden en daarmee het spectrum van bepaalde afstand tussen mij en het publiek Er waren toen nog geen duidelijke col- niet echt zichtbaar in het circuit. Als vriend is toxic etsen. Door de arbowetgeving werden een eigen inbreng, een eigen perspectief op technische mogelijkheden. Fotografie werd en bepaalt de prijs van het werk. Ik heb altijd lectieven van jonge kunstenaars zoals later hij erg betrokken bij mijn werk en heeft alles we gedwongen hiertoe over te gaan. De de studenten. bijvoorbeeld in mijn tijd als student nog niet Namens de Puntkomma-redactie redelijk kunnen verkopen via galeries en op in de jaren tachtig, en als die er waren deed geordend en in kaart gebracht. Mijn boek studenten en docenten hangen niet langer Ik heb het grafisch atelier van de academie gegeven. Daarmee werd het belang van de Hugo Bongers andere tentoonstellingen en hoefde niet met ‘Een zachte ruis’, een overzicht van veertig boven een zuurbak met giftige dampen. Alle willen ontwikkelen tot een open huis, een een map onder mijn arm langs galerieën jaar grafiek, heb ik aan hem opgedragen. materialen die we gebruikten werden safe. Ik ruimte met een open sfeer. Niet een gesloten om mijn werk te laten zien. Ik ging er van De etsnaald die Hans Andringa als wisselprijs kreeg. was er wat huiverig voor maar heb het toch klasje zoals vroeger, maar een open werk- 40 jaar Hans Andringa, boek in oplage van 35 exemplaren. uit dat men mijn werk wel kende, het werd Had Rotterdam in die tijd nog goede kunst- overgenomen, ook al was ik zelf al veertig jaar plaats waarin iedere student van alle dis- al getoond en aangekocht door de Rotter- critici? Die mis je immers op dit moment in toxic aan het etsen geweest. Dat werd inge- ciplines, ook mode, grafische vormgeving, damse Kunststichting en later het Centrum Rotterdam, goede recensenten die de ont- geven door het enthousiasme van de twee illustratie en binnenhuisarchitectuur, iets Beeldende Kunst en het kwam in bezit van wikkelingen in de Rotterdamse kunst bij- oud-studenten van mij die nu in de grafiek- kan leren en er een natuurlijke kruisbestui- verschillende privécollecties. houden. Sandra Smets doet haar best, maar studio werken en die andere regels stellen, ving ontstaat. Na de academie had ik al snel een goed Rotterdam is voor de landelijke kranten nu meer een vernieuwende visie introduceren. Mij maakt het niet uit, dat studenten nu atelier, op de oude graanzolder van het geres- te lokaal en er wordt heel weinig werk van Sommige grafische werkplaatsen zijn toen met een computer onder de arm naar de les taureerde Henkespand in Delfshaven. In dat Rotterdamse kunstenaars gerecenseerd. Je wel gesloten, ook op sommige academies. komen. De beelden uit hun computer gebrui- pand kwam later galerie ’t Venster die nog mist een klankbord in de pers, een kritische Ik nam altijd kunstboeken mee naar de ken ze in hun etsen. De computer zie ik als Inhoud; weer later naar de Oude Binnenweg ver- context. lessen, liet werk van oud-studenten van de een gereedschap, een hulpmiddel waarmee huisde. We gingen als jonge kunstenaars veel Gelukkig had je in die tijd veel aandacht in academie zien. Ik ging met de studenten naar je uitstekend beelden kan genereren en tot naar tentoonstellingen, we keken goed rond. de krant, want die heb je als kunstenaar hard de dierentuin, etsplaat onder de arm. Ik liet een beeld kan komen. Grafiek is ook niet een Interview met Hans Andringa 2 /Het eerste jaar van Het nodig. Je had Bertus Schmidt, die schreef het werk zien van de groten uit de geschiede- verouderde techniek, integendeel. Ik vind Nieuwe Instituut; vakgericht of publieksgericht? 4 /Er waart een Wat trekt je zo aan in de grafiek? voor Het Vrije Volk en Jan Donia, die had nis, Hercules Segers, Rembrandt. Ik besprak het van belang dat studenten zelfstandig aan nieuwe geest door Witte de With 6 /Opbouwdag revisited 7 Wat mij in grafiek zo aantrekt zijn de ambach- meer interesse voor de vernieuwende stro- ook wat Rembrandt in de kantlijn van zijn het werk zijn, dat ze zich in het grafieklokaal telijke, technische aspecten, de stappen die mingen in de kunst en die schreef heel goede etsplaat deed, hij zag de etsplaat als een vel- op hun gemak voelen en daar individueel /Vrijplaats 8 /Geen Woorden maar Sluiten 10 /Kunstwerken je moet nemen, dat wat we ‘de geheimen van recensies in De Havenloods en later in Vrij letje papier waarop je aan de rand probeer- gaan zitten werken. Ik noemde de grafiek- bevroren in een ijsblok 11 /De grafiekwerkplaatsen van de grafiek’ noemen, naast de indirectheid Nederland. Maar voor ons werk waren Bertus sels kon uitzoeken. Het is in de grafieklessen werkplaats dan ook een grafiekstudio, een Rotterdam: 12 /De Rotterdam aan de Maas 14 /Allemaal Echte door het werken in spiegelbeeld. Het is nooit Schmidt en vooral Dolf Welling van belang. altijd van groot belang om de techniek uit te open plek voor alle studenten die er rustig helemaal zeker wat er uiteindelijk uit het Een goed stuk van Welling deed er echt toe, leggen, die te laten zien aan de hand van de willen werken, een warm bad voor mensen Rotterdammers!? 15 /Colofon 16 zuur te voorschijn komt. Ik ben gevoelig voor die recenseerde al mijn eerste tentoonstel- grote voorbeelden uit de geschiedenis. Het die er individueel aan de gang willen gaan. de huid van de plaat. Het tactiele element dat ling. Hij opende later een tentoonstelling van eerste verhaal dat je moet vertellen is dat de Je moest als je wilde de hele dag tot ’s avonds Puntkomma januari-maart 2014 4 Het eerste jaar van Het Nieuwe Instituut; vakgericht of publieksgericht? Puntkomma januari-maart 2014 5 Het eerste jaar van Het Nieuwe Instituut; vakgericht of publieksgericht?

grafiekopleiding beperkter. Was er oorspron- studenten niet echt veranderd. De gebo- Er is voor de studenten na de academie wel staan? Een interessante vraag die in de ont- uitelkaar gevouwen wereldbol in de vorm kelijk voor grafiek een aparte vakgroep, nu ren kunstenaars herken je nog steeds. Ik behoefte aan een goed geoutilleerde werk- werpwereld alom leeft; iets dat de komende van een Buckminster Fuller cube. Onder- studeert de student af bij ‘autonoom’. Het heb vaak toelating van nieuwe studenten plaats waardoor ze niet zelf al die apparatuur jaren in het instituut vast wel vaker aan de delen representeren grote wereldsteden die aantal lesuren van de studenten voor het vak gedaan en je ziet het al als ze binnenkomen, hoeven te kopen, voor de professional die orde zal komen. uitdijen als bacteriekolonies. Om dit punt te grafiek is enorm teruggedraaid. die uitstraling, dat dwarse en recalcitrante. er dag en nacht terecht kan. Na het overlij- maken hebben de ontwerpers op de achter- Vroeger was ‘autonoom’ het hart van de Ze weten ook al lang dat er in de kunst geen den van de graficus Joost Minnigh, zo’n twee Niet alle minitentoonstellingen als voorbode kant Petrischaaltjes geplakt waarin bacte- academie, daar gebeurde het en daar ging de droog brood te verdienen valt, zoals wij dat jaar geleden, konden we in overleg met zijn van het nieuwe beleid zijn even interes- riekolonies groeien; het groeipatroon van academie mee naar buiten. Dat is nu niet meer veertig jaar geleden ook al wisten toen wij weduwe en met de Stichting Kunstaccom- sant. Enkele fragmenten van een stokoude steden met een hoge bevolkingsdichtheid zo, het is een splinter in het geheel geworden. hier op de academie begonnen.Wij waren modatie als huisbaas, zijn atelier en persen maquette van het Rotterdamse Stadhuis, zou overeenkomsten vertonen met deze Ik zag de laatste vijf jaar meer studenten van eigenwijs en dat zijn de studenten nu nog behouden. Onder de naam Grafiekatelier lang geleden op de zolder van dit gebouw uit bacteriegroei, nauwkeuriger dan computer- toegepaste richtingen zoals grafische vorm- steeds. Alles moet nu meetbaar zijn in het Minnigh hebben we nu in de Provenierswijk elkaar gevallen, zouden de weerspiegeling modellen dat kunnen doen. Het blijft echter geving en illustratie dan van ‘autonoom’. Een onderwijs tegenwoordig; die dwarse men- vlak achter het Centraal Station een nieuwe zijn van de rijkdom van het eigen architec- onduidelijk waarom dat dan zou zijn. Het stad als Rotterdam heeft een sterke afdeling taliteit is niet meetbaar maar wel essentieel. grafische werkplaats voor professionals tuurarchief “dat waarschijnlijk het grootste getoonde laboratoriumglaswerk oogt vooral voor autonome kunst nodig, met daarnaast opgezet in de vorm van een stichting. Op de ter wereld is.” Als je over zo’n groot archief decoratief. ook een goede deeltijdopleiding die nu wordt Die combinatie van praktische en theore- academie hadden we de laatste jaren regel- beschikt kun je met een klein beetje moeite afgebouwd door te weinig aanmeldingen. tisch bezig zijn, dat is wat je van de academie matig een grafiekborrel met de studenten en wel iets interessanters laten zien dan wat Er wordt door de tentoonstellingsmaker Als ‘autonoom’ praktisch verdwijnt kun je de meeneemt. Dat is wat je er aan over houdt, daar wil ik in de nieuwe Grafiekwerkplaats stukken afgebladderd gips. Een vreemde hoog ingezet. De zaalteksten stellen de grote naam van de kunstenaar Willem de Kooning ook als je niet in het kunstenaarschap als graag mee doorgaan. Op de eerste dinsdag keuze die niet werd toegelicht. Twee series wereldproblemen aan de orde: overbevol- eigenlijk ook niet meer voeren. beroep terecht komt. Als ik oud-studenten van de maand houden we een ‘grafiekcafé’ foto’s van Johannes Schwartz, moeizaam en king, voedselschaarste, het waterprobleem, Na mijn vertrek zal de grafiekwerkplaats tegenkom die niet in het vak te recht zijn om de Rotterdamse grafiekwereld weer een hoog in een hoek gehangen, kondigen het you name it. “Kenmerkend (…) is de grote onderdeel worden van het Publication Sta- gekomen, zeggen ze toch allemaal dat de beetje bij elkaar brengen. We willen regelma- programma ’De Dingen & De Materialen’ invloed die de mensheid op de planeet uit- tion, er komen printers en plotters bij, het academie een geweldige tijd voor ze was. Je tig een cahier uitbrengen om recente grafiek aan. Foto’s die trappen laten zien van niet oefent. De projecten proberen ons gedrag af stencilapparaat en meer mogelijkheden om wordt op de academie geconfronteerd met je te laten zien, naast het werk van ‘vergeten’ afgemaakte bouwsels in Egypte en foto’s van te stemmen op het behoud van de natuurlijke kunstenaarsboeken te maken. Dat is een eigen, dikwijls nog niet ontdekte, mogelijk- grafici om die zo weer onder de aandacht te het inmiddels vervallen Nederlandse pavil- omgeving.” Een elektriciteit opwekkende goede uitbreiding. Maar wat niet zal ver- heden. Dat neem je van de academie voor de brengen. Alles om de grafiek in Rotterdam joen op de Wereldtentoonstelling in Hanno- tafel met mosplanten en armbandjes van anderen is dat de kunstacademie een plek rest van je leven mee, wat je ook gaat doen. goed te presenteren. Nee, de grafiek is nog ver. Ruïnes binnen een ruïne. De wandtekst slakkenpoep worden tegenover deze alar- Zaalopname tentoonstelling Biodesign; laboratoriumglaswerk als decoratie. blijft waar je je ideeën kunt ontwikkelen én lang niet dood! —HW & HB verwijst naar de klassieke etsen van Piranesi merende teksten gezet. Van de duizenden uitvoeren. En ook in de grafiek moeten de Hoe nu verder met het grafiekklimaat in Rot- en naar “freudiaanse droomanalyse waarin woorden tellende gids met toelichtingen persen blijven draaien waaraan al generaties terdam? Is er nog toekomst voor de grafiek, elementen van het interieur zoals trappen worden we niet veel wijzer. Daarnaast: Als je al stevig aan de weg timmeren. Interessant rende vormgevers wel wat meer faciliteiten studenten hebben gestaan. hoe maak je grafiek zichtbaar? een seksuele lading krijgen.” Tja … bezoekers op wilt zadelen met pagina’s tekst om nu eens wandbekleding te zien die door mogen komen. Productie- en presentatie- Er zijn op dit moment ten minste vier plek- kan je misschien beter een boek schrijven. ‘autonome’ kunstenaars is ontworpen. plekken voor Rotterdamse vormgevers die De student heeft tegenwoordig een minder ken waar aandacht is voor grafiek. Belangrijk Het fragment ‘Schmuck/bloei’, een wonder- Het doorgronden van iedere inbreng vergt nog niet zijn ‘ontdekt’ zijn uiterst schaars. romantisch beeld van het kunstenaarschap, is de Printroom in de Schietbaanstraat, een schoon ingericht toonzaaltje van sieraden, veel tijd. En als je eenmaal die moeite hebt Door nadrukkelijk bekende ontwerpers weg Ondersteuning van lokale ontwikkelingen er is ook een minder sterke scheiding tussen winkel die gericht is op kunstenaarsboeken. werd begeleid door een wandtekst die als genomen kun je meestal niet anders conclu- te laten en te citeren uit de autonome kunst is niet alleen of niet vooral een taak van autonoom en toegepast, tussen populaire De Mesh Print Club, opgezet door oud-stu- volgt begint: “Het werk van Nederlandse deren dan dat het niet meer dan ‘geinig’ is; en de brede beeldcultuur toont Het Nieuwe Het Nieuwe Instituut, want dat heeft een cultuur en kunst met een grote k. denten van ons, werkt met zeefdruk en het “Voor mij hoort het erbij, die sieraadontwerpers staat internationaal nog schoenen van bacteriën, geïsoleerde uitspra- Instituut niet aan de leiband van de sector landelijke taak. Maar het instituut kreeg Studenten zijn in de loop van de tijd wel stencilapparaat. De grafiekwerkplaats van de steeds in hoog aanzien. De vraag is echter of ken als “Ons onvermogen om organismen te willen lopen en op een ironisch-afstan- bij oprichting voor de komende jaren wel meer calculerend geworden, ze moeten nu SKVR is vooral voor de amateurs van belang, het Nederlands sieraadontwerp als subdisci- te ontwerpen kondigt een nieuw biologisch delijke manier commentaar te leveren op een gemeentelijke subsidie mee om ook eenmaal hun studiepunten halen, er zijn hoewel de professional er ook terecht kan. twijfel, dat zoeken door steeds pline de afgelopen jaren niet te hermetisch tijdperk aan”, het doet allemaal wat anek- de ontwikkelingen daarbinnen. Daarover in Rotterdam vormgevingsbeleid te onder- studiebeurzen die aflopen. Ze zijn daar erg Pepper, een digitale galerie met grafiek op was, teveel naar binnen gekeerd en daardoor dotisch aan. deed Guus Beumer ook een uitspraak in het steunen. De effecten daarvan zijn natuurlijk mee bezig. Maar eigenlijk zijn in al die jaren internet kan ook nog worden genoemd. weer te schrapen en polijsten.” in een ongezond isolement is beland.” Die Deze openingstentoonstelling is een openingsinterview. De drie instituten waar- niet in een jaar te meten. vraag wordt verder in de tekst niet beant- tegenvaller. Ze is niet alleen inhoudelijk, uit het Nieuwe Instituut is ontstaan hadden, woord, noch wordt de achtergrond van dat maar ook qua vorm ronduit zwak. Er wor- meende hij, een wankele verhouding tot hun Boijmans Van Beuningen en Kunsthal heb- hermetische karakter en dat isolement toege- den video’s getoond zonder geluid, zonder vakgebied en dat hoort nu eenmaal bij de ben het voordeel dat ze geen sector hoeven licht. Als niet in de sieradenwereld ingewijde duiding. Wat moeten we er mee? Worden complexiteit van dat soort instituten. Onder te representeren, dat ze hun handen vrij bezoeker moet je het met deze constatering ze op het kale beton geprojecteerd ter deco- zijn bewind zal dat niet anders worden, zo hebben. Het Nieuwe Instituut heeft een maar doen. Vervolgens wordt deze siera- ratie? Moet je daar een beetje langs lopen? kondigde hij aan. Maar helemaal zeker weet meer dwingende relatie met een landelijke denpresentatie in verband gebracht met het Dat kan toch niet de bedoeling zijn? Als je de je het nooit bij Beumer: hij doet graag provo- achterban van architecten en vormgevers, uim een jaar geleden, begin januari al vele jaren koestert. We mogen toch hopen begrip social design en lezen we: “Volgens verstomde lippen van de acteurs probeert te cerende uitspraken en het is straks zijn staf een relatie die met de openingstentoonstel- R2013, eindigde de tentoonstelling Louis dat niet alle medewerkers gedurende een sommigen zijn sociale vragen alleen niet per lezen, lijken ze te zeggen: Biodesign wil best vol serieuze lieden die handen en voeten lingen al direct ter discussie wordt gesteld Het eerste jaar Kahn in het Nederlands Architectuurinsti- half jaar hun volle werkweek hebben zitten se gekoppeld aan de verbeeldende kwaliteit ergens over gaan, maar doet het eigenlijk aan het beleid zullen moeten geven. Maar door de keuze voor atypische ontwerpers. tuut (NAi). Omstreeks dat moment kwam vergaderen over de fusie. van een deeldiscipline, zoals eertijds siera- niet. op basis van deze uitspraak en van de eerste Het instituut kondigt een grote hoeveelheid ook een eind aan het jarenlang bestaan van den, maar eerder verbonden aan een gede- tentoonstellingen in Het Nieuwe Instituut vakgericht onderzoek en discours aan; daar- dit instituut. Door de rijksoverheid gedwon- Playboy-architectuur mocratiseerd ontwerpveld en sterk gericht Een nieuw tentoonstellingsbeleid zullen we de komende jaren waarschijnlijk bij zullen de sector en het instituut de degens gen om bezuinigingsredenen te fuseren met Toen De Ruïne open ging bleek de grote op ‘Do It Yourself’ en ‘Bottom-Up’ praktij- Op 16 november jl. ging Het Nieuwe Instituut tentoonstellingen te zien krijgen die vanuit wel kruisen. Maar voor het ‘grote’ publiek van Het Nieuwe Premsela (Nederlands Instituut voor Design zaal al die tijd niet leeg te hebben gestaan. ken.” Dit is duidelijk een tekst geschreven officieel van start met feestelijk gedruis, lek- een onverwachte invalshoek architectuur en dat geen onderdeel is van dit discours, is en Mode) en het Virtueel Platform, (Instituut De inrichting, het hout en de schotten van door een insider uitsluitend bestemd voor kere hapjes en twee nieuwe tentoonstellin- vormgeving zullen tonen. het voorlopig wel duidelijk, dat Boijmans voor e-cultuur) verdween een belangrijke de Louis Kahn-tentoonstelling werd, hier en andere insiders. De onvoorbereide bezoeker gen in de grote zaal. Directeur Guus Beumer Van Beuningen en Kunsthal over aanzien- speler met exclusieve aandacht voor archi- daar wat afgepeld, de drager van acht mini- wordt het niet duidelijk wat er met sieraden- verklaarde in een interview tijdens de ope- Design in het Museumpark lijk meer ervaring beschikken in het maken tectuur, stedenbouw, landschapsarchitec- tentoonstellingen. Sommige erg leuk, zoals ontwerpers aan de hand is en welk verband ning, dat er veel niét gaat veranderen in het Het Nieuwe Instituut zal veel aandacht van toegankelijke tentoonstellingen dan de Instituut; tuur en ruimtelijke transformaties. Onder Playboy Architecture, 1953-1979 (een gedeel- er bestaat met social design. instituut: de collectie en het gebouw blijven, gaan besteden aan design. Daarmee is er buurman aan de overzijde van de straat. Op de naam Het Nieuwe Instituut kwam een telijke reprise uit Maastricht) over de manier de bibliotheek en het internationaal beleid in het Rotterdamse Museumpark een derde dit moment mogen we concluderen, dat niet nieuwe instelling van de grond die zich in “waarop architectuur en vormgeving door het Biodesign worden gehandhaafd. Maar de tentoonstel- grote institutionele speler bijgekomen die alleen de Nederlandse sieradenontwerpers den brede gaat richten op de creatieve sector. tijdschrift Playboy zijn gebruikt als belangrijke En dan was er sinds eind september de lingen worden anders: voortaan staan niet vormgeving presenteert, naast het Museum teveel naar binnen gekeerd, te hermetisch instrumenten voor het ontwikkelen van een tentoonstelling ‘Biodesign, over de kruisbe- de grote ‘auteurs’ centraal, maar beeldcul- Boijmans Van Beuningen en de Kunsthal. zijn. Ook Het Nieuwe Instituut moet nog vakgericht of De tentoonstelling Louis Kahn, The Power nieuwe identiteit voor de Amerikaanse man. stuiving van natuur, wetenschap en creati- tuur. Dus niet langer een reeks tentoonstel- Dat lijkt misschien wat veel voor een stad leren aantrekkelijkheid en begrijpelijkheid of Architecture was van het soort dat we te Playboy zou vervolgens zelf van essentieel viteit’. Een actueel thema. Veel kunstenaars lingen opgehangen aan een grote naam uit als Rotterdam. Maar als ze alle drie een te combineren, door tentoonstellingen te laatste jaren te weinig gezien hadden in het belang zijn voor de wijze waarop (interieur) en vormgevers houden zich de laatste jaren de architectuur of de vormgeving (daarmee eigenwijze koers aanhouden komen ze niet maken die voor vakgenoten én het grote NAi, dat wil zeggen: een ouderwets-dege- architectuur zich in de jaren zestig en zeventig bezig met de integratie van biologische en waren we overigens de afgelopen jaren al in elkaars vaarwater terecht en bieden ze publiek interessant zijn. —HB & AW lijke tentoonstelling waarin het werk van heeft ontwikkeld.” Dit tentoonstellingsfrag- culturele sferen. In de beeldende kunst slecht bedeeld), maar ontwikkelingen in de gezamenlijk een breed beeld, aantrekkelijk publieksgericht? één architect centraal staat; waarin door ment kondigt het meerjarig programma ‘Inte- wordt gesproken over bio art, een kunstgenre beeldcultuur zijn uitgangspunt voor het ten- genoeg om Rotterdam als designstad bij middel van mooie maquettes, veel foto’s rieur & Landschap’ van Het Nieuwe Instituut waarin levende materialen van menselijke of toonstellingsprogramma. uitstek te promoten. Dat is winst, niet alleen en tekeningen inzicht wordt gegeven in het aan over “de specificiteit van het interieur als dierlijke herkomst ingezet worden als artis- voor Rotterdam Marketing, maar ook voor œuvre van een meester van de bouwkunst. snijpunt van architectuur en ontwerp en het tiek medium. De voedselvoorziening in de Dat wordt direct duidelijk als je de tentoon- het brede publiek en voor de creatieve sec- De laatste jaren stond het NAi meer in het huis als voedingsbron voor architectonische stad, de eetpatronen van de stadsbewoner stellingen 1:1 Sets for Erwin Olaf en Beklei- tor in deze stad. Op de niveaus onder deze Wat bracht het eerste jaar van Het Nieuwe Instituut, de uit teken van debat en discussie en werd de grote innovaties.” Deze formulering oogt streng hebben de aandacht van kunstenaar en dung bezoekt, door elkaar gemengd in de drie grote instellingen zou voor beginnende, een overheidsbezuiniging geboren fusie van drie zaal volgestouwd met bric-à-brac. Levendige wetenschappelijk, de tentoonstelling met oud vormgever; de rol die deze beroepsbeoefena- grote zaal. Hier staat weliswaar het interieur vernieuwde, grensverleggende, produce- discussies, dat vaak weer wel, maar voor de materiaal uit afleveringen van Playboy was ren kunnen spelen wordt alom becommen- centraal maar architecten en interieuront- instellingen? Het in Rotterdam gevestigde Architectuur- incidentele bezoeker op zoek naar kennis eerder speels. Veel stokoude afleveringen van tarieerd op festivals en in tentoonstellingen. werpers zijn vooralsnog afwezig. Wel aan- instituut ging ruim een jaar geleden samen met twee over de wereldwijde architectuurgeschiede- Playboy konden met witte handschoentjes Denk aan de tentoonstelling ‘Ja Natuurlijk’ wezig zijn zes sets ontworpen door Floris Vos nis niet zo interessant. worden doorgebladerd. afgelopen zomer in het Gemeentemuseum voor de fotograaf Erwin Olaf. Iedereen die landelijke instellingen op het gebied van vormgeving, mode Den Haag, het recente programma van de foto’s van Olaf van de laatste jaren heeft en e-cultuur die daarvoor uit Amsterdam overkwamen. Hun Na de sluiting van de Louis Kahn-tentoon- Het tentoonstellinkje WerkStadt Vienna – Stroom (Haags Centrum voor Beeldende gezien herkent de nostalgisch ogende interi- “Het Nieuwe stelling gebeurde er vele maanden niets in de Design Engaging the City liet zien hoe nieuwe Kunst) met onder andere de Honing Bank eurs die zwaar op de jaren vijftig en op Oost- medewerkers mengden zich in de Rotterdamse kantoren met grote zaal van het instituut. Pas in juni 2013 ontwerpen worden geïnspireerd door tradi- en de Bijenspaarrekening, het Food Festival blok-esthetiek leunen. Niet bepaald actueel de staf van het Nederlands Architectuurinstituut. Na een jaar ging de tentoonstelling De Ruïne open, die tionele materialen, handwerk en ambach- in Rotterdam eveneens afgelopen zomer in design van jonge ontwerpers. De tentoon- Instituut moet leren voor een deel bestond uit fragmenten van telijke bedrijvigheid in de stad Wenen. het Museumpark en omstreken. stelling Bekleidung laat, zoals de naam doet kunnen we een eerste oordeel geven over de manier waarop eerdere tentoonstellingen. Dat was wat lui Dit tentoonstellingsfragment kondigt een vermoeden, behang en wandbekleding zien de instelling met het publiek communiceert. Op wie richtten van het instituut. Er zwerven veel interes- beleidslijn van Het Nieuwe Instituut aan Het Nieuwe Instituut heeft de tentoonstel- ontworpen door pur sang beeldende kunste- aantrekkelijkheid en sante architectuur- en designtentoonstel- waarin onder andere de democratisering ling over deze uitdagende kwesties ingericht naars: Sarah Lucas, Andy Warhol, Damien de tentoonstellingen zich? Welke boodschappen kreeg de lingen over de wereld, daar had er vast wel van design aan de orde komt door de intrede op de moeilijke eerste tentoonstellingsver- Hirst, General Idea, om maar enkele van de bezoeker mee? een van geleend kunnen worden. Of anders en snelle groei van de 3d-printer. Komt door dieping van het gebouw, feitelijk niet meer bekendste namen te noemen. Afgewisseld begrijpelijkheid te had een medewerker een mooie tijdelijke deze ontwikkeling niet de grens tussen pro- dan de omloop om de grote zaal op de met in Nederland nog onbekende jonge kun- selectie kunnen maken uit het gigantische fessional en amateur, opdrachtgever en ont- begane grond. De tentoonstelling opent daar stenaars als Marc Camille Chaimowicz en Door Hugo Bongers & Arnold Westerhout depot vol prachtige maquettes die het NAi werper en maker en gebruiker onder druk te met het werk Bio City Map, zoiets als een Mai-Thu Perret die in Parijs en omstreken combineren.” Puntkomma januari-maart 2014 6 Er waart een nieuwe geest door Witte de With Puntkomma januari-maart 2014 7 Opbouwdag revisited

cultuur, uitingen die niet gericht zijn op werken, maakte eens te meer duidelijk wat even verder om zich heen kijkt ziet dat Witte aanpassing maar op tegenspraak of verzet. we onder het begrip queer moeten verstaan. de With niet alleen staat in deze beweging. Bronson, een Canadese kunstenaar geboren Want naast de kunstenaar als sjamaan en Ook in september van het afgelopen jaar Er waart een in 1946, was oorspronkelijk bekend als een heler is queer art voor Rotterdam uitzonder- presenteerde Roodkapje, in een van haar Opbouwdag revisited van de leden van het indertijd opvallende lijk. Zeer uitzonderlijk zelfs in deze stad met eerste tentoonstellingen in de nieuwe ruimte General Idea, een groep van drie kunste- de houding van opgestroopte mouwen en aan de Teilingerstraat, het werk van de jonge naars die in het internationale kunstcircuit ‘doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg’. Rotterdamse kunstenaar Florian Borstlap, Het StADS-Festival Rotterdam geeft de geestdrift van de wederop- opvielen en wier werk nog steeds regelmatig Queer, zegt Witte de With, “was reclaimed Entity of Zoon, waarin de kunstenaar volgens te zien is. Ze maakten op een nieuwe manier in the 1990s by gay and lesbian activists in Roodkapje ‘reflecteert op religie, hegemonie bouw door aan nieuwe generaties. nieuwe gebruik van publicaties, tijdschriften, mul- order to distance themselves from gay libera- en sociale structuren. (….) Is de mens de tiples en andere vormen die in de sfeer van tion and its movement towards assimilation godheid zelve? Borstlap onderzoekt deze massamedia en massacultuur thuishoren. In (…) A queer ritual is thus a special kind of visie en combineert elementen uit verschil- Rotterdam heeft veel festivals, wordt daarom een hommage aan de generatie die in de jaren ´50 haven en de laatste jaren van het bestaan van General ritual, one in which the ritual is ‘queered’ or lende religies en levensovertuigingen. De stad weer heeft opgebouwd. Het StADS-Festival Rotterdam Idea speelde aidsproblematiek een belang- re-discovered in an attempt to defy the regu- materialisatie van deze mythologie en het ook wel een festivalstad bij uitstek genoemd. verzamelt de verhalen, net als bij de ooggetuigen van het geest door rijke rol in hun werk. Bronson, de overlever lation of sexuality and to rescue and disas- creëren van deze eigen wereld leidt tot een Is het zinvol een nieuw evenement toe te bombardement. Het probeert het elan en de energie van van het drietal, omringde zich met een groep sociate spirituality from normative tradition groeiend eigen universum ….” dat decennium in woorden en beelden te vatten. Het gaat gelijkgestemde kunstenaars, leerlingen en in a conscious rejection of heterosexual socie- voegen aan de overvolle evenementenka- daarbij om een wezenlijk onderdeel van het ‘Verhaal van Rot- volgers en stelt zich voor als sjamaan, aldus tal norms.” Queer zou je kunnen beschou- Dit is allemaal Rotterdam, zult u wellicht lender van Rotterdam? Kees Vrijdag, Gabriël terdam’. Het is nodig dat de generatie die in de jaren ’50 rond Witte de With in de gids bij de tentoon- wen als een tegenbeweging, een oppositie zeggen, misschien heeft de stad dringend de vijfentwintig jaar oud was een belangrijke plaats krijgt in stelling: “Zijn interesse in spiritualiteit en tegen een op aanpassing en heteronormen behoefte aan spirituele verdieping nu de Oostvogel en Evan van der Most menen van 2015. Er zijn immers veel oudere Rotterdammers die goede Witte de With rituele praktijken roepen aspecten op van gerichte homowereld. Dat is een opvallend mouwen minder worden opgestroopt. herinneringen hebben aan de wederopbouwtijd. Zij zijn er wel. Het is hoog tijd dat Rotterdam weer op sjamanisme; een praktijk waarin men een geluid in Rotterdam, waar de wereld van Maar op de Biënnale van Venetië, afgelopen trots op de stad mede te hebben opgebouwd. Het is tijd om, andere staat van het bewustzijn probeert de homocultuur, hoe klein op zich al, toch zomer de favoriete vakantiebestemming een zelfbewuste manier de toekomst in gaat nu het nog kan, hen aan het woord te laten. Door Witte de With, centrum voor actuele kunst, waart een te bereiken om zo met de geestenwereld vooral op aanpassing en normalisering is van cultureel geïnteresseerden, was het niet en het nieuwe StADS-Festival Rotterdam dat nieuwe geest. De krachten van het modernisme zijn te communiceren, en om goddelijkheid en gericht. Tegendraadse gay of queer culture is veel anders. De hoofdtentoonstelling van Nieuwe generatie, zelfde spirit heling te ervaren.” hier zo goed als afwezig en alleen daarom al de Biënnale, ‘Het encyclopedische paleis’ vanaf 2015 gaat plaatsvinden trekt daartoe ‘Rotterdam is een stad zonder grootvaders’, zei de fameuze overwonnen, zo lijkt het. Sinds Defne Ayas aantrad als nieuwe mogen we Witte de With dankbaar zijn dat ze genaamd, had een thema dat niet ver van de een aantal lijnen uit het verleden door. Rotterdamse regent Teychiné Stakenburg in 1958. In zijn directeur van deze presentatieplek ziet het tentoonstellings- Bronson is kunstenaar, leermeester en ‘heler’ met Bronson deze tegendraadse beweging lijn van Witte de With af ligt. In de inleiding geest maken we een verbinding vanuit de jaren ‘50 naar het stelt Witte de With. De tentoongestelde wer- laten zien. van hoofdconservator Massimiliano Gioni Door Kees Vrijdag, Gabriël Oostvogel en Evan van der Most. heden, naar de generatie Nieuwe Rotterdammers van wie aanbod er anders uit. Die beweging is op zich goed. De ken, waaronder zes solowerken van andere in de Short Guide (p. 18-21) wordt onder de grootvaders ook niet uit Rotterdam kwamen. Daarmee filosofie van Witte de With was sinds zijn ontstaan in 1990, dat kunstenaars en veel gelijkgestemde werken Alexandre Singh meer gesproken over the realms of the ima- et als uitgangspunt de ‘Opbouwdag’ die tussen 1947 en komen we aan de andere kant van het spectrum. Het StADS- die door Bronson zelf zijn gecollectioneerd, The Temptation ofAA Bronson maakt dui- ginary, the challenge of reconciling the self M1970 ieder jaar op 18 mei werd gevierd. Startpunt van Festival Rotterdam geeft de spirit van de wederopbouw door het centrum zich regelmatig vernieuwt door om de paar jaar gaan inderdaad niet over zaken waarmee we delijk waar het Witte de With om te doen with the universe, dreams, hallucinations het festival is vijfenzeventig jaar wederopbouw in 2015 en aan toekomstige generaties. Het is opvallend dat veel nieuwe, van artistiek leider te wisselen. Met deze leider wisselt de voorheen Witte de With associeerden, dat wil is, het introduceren van spiritualiteit in de and visions, manifestations of supernatural heeft als hoogtepunt het 50-jarig jubileum van de Doelen in jonge Rotterdammers chauvinistisch zijn en zich met het zeggen kunst die vooral de binnenwereld van kunstproductie. Hiermee verlaat de instel- phenomena, the depiction of the invisible, 2016. Het beoogde StADS-Festival Rotterdam is niet alleen verleden van de stad verbonden voelen. Dat wordt gesti- gehele artistieke staf. Wat is de nieuwe koers van Witte de de kunst inspecteerde en die de conceptuele ling wellicht het idee van visuele neutra- religious icons, the talismanic power of an kunstzinnig of alleen maatschappelijk. Scheidslijnen verva- muleerd door ruimte te geven aan nieuwe initiatieven en With sinds Defne Ayas begin 2012 aantrad? en ontologische status van het kunstwerk liteit. Mochten we dat nog niet begrepen image, a sense of cosmic awe, the secret link gen en dat maakt de verbinding van cultuur en maatschappij projecten. Het StADS-Festival Rotterdam is maatschappelijk onderzocht, de gebruikelijke invalshoek van hebben, dan was er de wereldpremière van between microcosm and macrocosm, com- onontkoombaar, hedendaags en toekomstgericht. én cultureel van aard, met als startpunt 75 jaar wederopbouw Door Hugo Bongers de tentoonstellingen die voorgangers van het muziektheaterstuk The Humans van de bines geology with mysticism, the univers en als hoogtepunt het 50-jarig jubileum van Defne Ayas maakten. beeldend kunstenaar Alexandre Singh in as a whole, living creatures from another 18 mei Opbouwdag de Doelen. ls we op zoek gaan naar de nieuwe geest 1100 foto’s door Witte de With omschreven een co-productie van Witte de With. Singh planet, an escape into realms of phantasy, 75 jaar na het bombardement op Rotterdam, Avan het centrum komen we die bijna let- als “een indrukwekkend kunstwerk”. Indruk The Temptation of AA Bronson, een titel die bivakkeerde maanden in enkele tentoon- cosmogenies, the creation myths of different 75 jaar na de start van de wederopbouw en 50 De Doelen: 50 jaar culturele terlijk tegen: spiritualiteit speelt de hoofd- wekt het zeker, alleen al door de getoonde een toespeling is op het bekende thema van stellingszalen van Witte de With. Daar kon societies, votive offerings, enzovoorts enzo- jaar na de opening van de Doelen, de “bekro- wederopbouw rol in het programma. Met drie opvallende verzamelwoede, maar verwarring ook. Wat ‘de verleiding van de Heilige Anthonius’, zit het publiek zijn voorbereidingen voor het verder. ning van de Rotterdamse wederopbouw”1, De Doelen werd niet toevallig geopend op producties is Witte de With een nieuwe weg is het kunstkarakter van een dergelijke ver- vol kunstwerken met spirituele referenties: stuk volgen. Er werden met grote regelmaat is er het initiatief van maatschappelijke en Opbouwdag 18 mei 1966, met als slogan: ingeslagen. Verliest het kunstinstituut zijn zameling, in Rotterdam op z’n hoogst te ver- Tibetaanse zwarte kwartskristallen die een discussies georganiseerd over thema’s die Het wekt dan ook geen verbazing als we op culturele organisaties voor een manifestatie, “Het nieuwe hart van Rotterdam”. Die ope- seculiere karakter, past het in bredere ont- gelijken met de serie oude schilderijen van helende kwaliteit bezitten, Tibet en de Dalai we terugvonden in de voorstelling die op The Temptation of AA Bronson kunstenaars die het elan, de energie en de pioniersdrift ning werd ‘een eerste hoogtepunt in het wikkelingen in de kunstwereld? Het lijkt Remonstrantse dominees in de Arminius- Lama, innerlijke aura’s van heilige mannen 28 september jl. in de Rotterdamse Schouw- tegenkomen die ook op de Biënnale van uit de wederopbouwperiode weergeeft én Rotterdamse kunstleven’.2 De Doelen gaat erop, dat deze nieuwe invalshoek ook door kerk even verderop? en vrouwen, een spiritueel cirkelvormige burg in wereldpremière ging. Het stuk speelt Venetië te zien waren, zoals Pierre Molinier doorgeeft. In 2015 wordt op 14 mei stilge- aan dat jubileum uiteraard veel aandacht anderen gekozen wordt, zoals de laatste patroon dat gebruikt wordt om een heilige zich af in een tijd voor het ontstaan van de (1900-1976) en Aleister Crowley (1875-1947). staan bij het bombardement. Maar op 18 schenken. De Doelen viert de bouw van wat Biënnale van Venetië suggereerde. Witte de Alsof Witte de With aanvoelt dat het ons een ruimte te creëren, collectieve hypnose of aarde, in een wereld bevolkt door geesten, Vooral de aanwezigheid van Crowley wekt mei nemen we de geest van de wederop- direct een icoon van Rotterdam werd, vijftig With lijkt een internationale trend te volgen, verklaring schuldig is schrijft het: “Tulkus trance, tarotkaarten, geesten van doden, goden, ambachtslieden en mannen van enige verbazing, omdat deze vooral bekend bouw ten voorbeeld om vol zelfbewustzijn jaar muziekgeschiedenis met de beste en wellicht daar zelfs leiding aan te geven. 1880 to 2018 toont vereringsobjecten in de is als oprichter van occulte sektes en veel- Rotterdam naar voren te laten kijken. Dat belangrijkste musici in alle genres en vijftig context van een kunstinstituut van seculiere schrijver van onbegrijpelijke boeken; in het doen we vooral op 18 mei 2016, wanneer jaar maatschappijgeschiedenis met congres- Tulkus 1880 – 2018 aard, dat niet bekendstaat om het presente- beeldende-kunstcircuit is Crowley vooral de Doelen, bekroning van de Rotterdamse Affiche ter gelegenheid van de sen en bijeenkomsten op elk gebied van het Het was een verrassende tentoonstelling die ren van zogenaamde heilige objecten. Daar- bekend als inspiratiebron voor underground wederopbouw en keerpunt in de culturele opening van Concert- en Congres- maatschappelijk leven. Maar het jubileum begin vorig jaar opende in Witte de With, naast is Witte de With een plek die zelf ver- filmmakers als Kenneth Anger; deze laatste wederopbouw, zijn 50-jarig jubileum viert. In gebouw De Doelen in 1966, gaat veel verder dan de Doelen zelf. De sym- Centrum voor hedendaagse kunst aan de ankerd is in een lange traditie van esthetisch heeft in de wereld van queer culturele een 2017 vieren we dat 70 jaar geleden de eerste ontwerp Benno Wissing. boliek van 50 jaar Doelen is groot. Niet alleen gelijknamige straat in Rotterdam. De twee discours waarmee het een ‘visuele neutrali- hoge status, zijn werk wordt veelal als bron ‘Opbouwdag’ plaatsvond, toen gesymboli- de bekroning van de wederopbouw, maar bovenste verdiepingen van het oude school- teit’ tracht neer te zetten.” Dit begrip visuele van queer culture gezien en dat verklaart de seerd door de eerste palen voor het Groothandelsgebouw en ook hét scharnierpunt in de culturele wederopbouw. Veel gebouw waar sinds 1990 actuele kunst uit de neutraliteit wordt niet uitgelegd. Wellicht relatie met Bronson. het Industriegebouw Goudsesingel. Beide gebouwen zien er Rotterdammers herinneren zich de opening nog. Direct na de hele wereld te zien is toonden in alle zalen doelt het op een zich onthouden van een na een forse renovatie weer fantastisch uit. opening stroomde het publiek toe, zo zelfs dat nog tientallen oude en recente foto’s van ‘tulkus’ onder de oordeel over de inhoudelijke boodschap die In de loop der eeuwen is kunst zich gaan Tezamen is dit de aanleiding voor een publieksmanifes- jaren later gesproken werd van het ‘Doeleneffect’.3 titel ‘Tulkus 1880 – 2018’. Een tulku is, aldus een kunstenaar aan een kunstwerk meegeeft. losmaken van religie. Op institutioneel tatie met als voorlopige werktitel Het StADS-Festival Rot- Witte de With, binnen het Tibetaans boed- Maar deze verklaring verklaart nog niet veel. niveau zijn deze twee domeinen definitief terdam, waarin het maatschappelijke en culturele effect Een feestelijk positivisme dhisme een erkende reïncarnatie van een Verliezen de objecten hun religieuze status van elkaar gescheiden, althans in de meeste van de wederopbouw bestudeerd en herhaald wordt. Sinds Het is hoog tijd dat Rotterdam weer op een zelfbewuste eerdere boeddhistische meester (een ver- nu ze in een kunstinstituut met een seculier ‘beschaafde’ landen. In naties waarin kerk- 1947 werd jaarlijks op 18 mei Opbouwdag gevierd. Niet het manier de toekomst in gaat. En dat zelfbewustzijn ook in gevorderde leraar of lama, bijvoorbeeld de karakter worden getoond? Waarom worden vorsten de kunst decreteren willen de mees- bombardement op 14 mei 1940 werd herdacht (dat deden de stad en in de kunsten laat zien, nationaal en internatio- Dalai Lama of de Karmapa). Een tulku is in ze dan getoond? Met welke artistieke cri- ten van ons niet graag wonen. Kunstenaars we pas veel later), maar gevierd werd dat al vier dagen na het naal. Het koppelen van de maatschappelijke impact van de staat invloed uit te oefenen op zijn of haar teria moeten we ze beoordelen? The Artist worden door de staat niet meer vervolgd als bombardement, toen de stad nog smeulde, de wederopbouw wederopbouw en die van de culturele wederopbouw geeft reïncarnatie en kan bovendien aan de hand as Ethnographer? (Zo luidt de titel van een zij religieuze uitingen belachelijk maken. van start ging. Kan het Rotterdamser? De Opbouwdag werd een kracht en een scope die heel Rotterdam aangaat, en die van cryptische aanwijzingen vaak onthul- bekend opstel van de kunsttheoreticus Hal Maar daarmee zijn religieuze gevoelens gevierd tot 1970, maar de Doelen was het laatste grote project ook nationaal en internationaal aanspreekt. “Een goed eve- len waar zijn of haar volgende geboorte zal Foster die zich afvraagt of de kunstenaar niet verdwenen uit de kunst. In 1986 liet het in dat kader en werd dan ook gezien als het sluitstuk van de nementenbeleid is geworteld in de stad en diep verbonden plaatsvinden. eigenlijk wel als etnograaf kan optreden.) Gemeentemuseum Den Haag in de tentoon- wederopbouw. met de karaktertrekken, de geschiedenis en de cultuur van Hoe ‘visueel neutraal’ is het kunstinstituut stelling The Spiritual in Art 1890-1985 nog de stad” citeren we uit de brochure ‘De ver- De tentoonstelling, een verzameling aange- Witte de With eigenlijk? Hoe dan ook, van het eens zien hoeveel moderne kunstenaars ‘Aan den slag!’ beelding, verdieping en verbinding van een legd door beeldend kunstenaar Paola Pivi, Wereldmuseum met zijn nadruk op spiritua- spiritueel geïnspireerd waren. Het is geen In deze crisistijd zitten we te springen om de wereldfestivalstad’ van Rotterdam Festivals toonde portretfoto’s van deze geestelijk lei- liteit hadden we een dergelijke tentoonstel- wonder dat, in de grote internationale golf- pioniersdrift van de periode na het bombar- uit 2010. ders vanaf het ontstaan van de fotografie. Het ling wellicht kunnen verwachten, in Witte Performance tijdens opening tentoonstelling AA Bronson foto Erwin Heyl (c) beweging die kunst nu eenmaal is, religieuze, dement. Rotterdam is een stad die nog steeds Het StADS-Festival Rotterdam heeft een collectioneren van dit soort foto’s wordt nog de With viel die bijzonder op of wellicht zelfs spirituele en metafysische gevoelens van tijd herbouwt, verbouwt en opbouwt. Zo’n stad symbolische, typisch Rotterdamse aanlei- tot en met 2018 voortgezet. Daarna wordt uit de toon. occultisme, geïnternaliseerde gebieden van klei en gips, aldus de aankondiging van de tot tijd in het kunstdiscours opduiken. Zolang geeft mensen en initiatieven de ruimte. De ding en wordt het startpunt van een nieuwe de gehele collectie aan Tibet geschonken. mentale energie, chakra’s en het etherische Schouwburg. Het thema van het stuk is de we die kunst op een rustige contemplatieve generatie uit de jaren ‘50 liet er indertijd geen maatschappelijke en culturele renaissance. De foto’s die Witte de With toonde waren AA Bronson en queer art lichaam, dat alles en nog veel meer komt vol- strijd van twee geesten “die niet willen dat wijze kunnen consumeren in de white cubes gras over groeien en ging gelijk ‘Aan den slag!’. Wat de kunsten betreft laat Het StADS-Fes- duidelijk niet vanuit een artistieke oog- Toch bleken de Tibetanen een goede wegbe- gens de tentoonstellingsgids aan de orde. Het de aarde ontstaat (…) met de egomaniakale van onze kunstinstellingen voelen we ons Op 18 mei 1940 kreeg stadsarchitect Witte- tival Rotterdam zien hoe belangrijk de kun- punt gemaakt en waren daar ook niet om reider te zijn van een volgende opvallende is dan ook niet verbazingwekkend, dat vóór Schepper en [zij] spannen samen om een niet bedreigd. Worden we onderdeel van een veen van het gemeentebestuur de opdracht sten en cultuur zijn voor de stad, voor het hun esthetische kwaliteiten opgehangen. tentoonstelling die afgelopen herfst in Witte de publieksopening van de tentoonstelling ‘Verloren Paradijs’ te creëren waarbij ze De heus ritueel met voorgangers, priesters en een plan te maken. ‘The rest is history’. Een woon- en werkklimaat, voor het imago. En De getoonde portretten bleken overeen te de With plaatsvond: The Temptation of AA enkele besloten rituelen werden uitgevoerd, Mens (…) verderven tot de gebrekkige soort zegeningen, dan kan deze kunst erg dicht heel spannende geschiedenis, met grote hoe belangrijk Rotterdam voor de kunsten komen met de afbeeldingen die gewoonlijk Bronson. Deze tentoonstelling bracht twee met als titels Invocation for the Queer Spirits die wij nu nog zijn.” Zelden zal moeizamer bij onze persoon komen en wordt het reli- belangen en tegenstellingen. ‘Je zou er nog is: de bijdrage van de stad aan de ontwik- ter verering in kloosters, huishoudens of win- verschijnselen naar Rotterdam die we in en Invocation by Fire. proza uit de pen van een Schouwburg- gieuze wereldbeeld van de kunstenaar soms eens een opera over kunnen maken’, aldus keling van de kunsten, vaak op een eigen- kels hangen. Ook worden ze vaak bewaard deze stad niet eerder zo uitgesproken tegen- woordvoerder zijn gevloeid. te overweldigend. Dan dringt het spirituele stadsprofessor Paul van de Laar. “Aan den slag, Rotterdammers weten zinnige manier. Gevestigde instituten en door gelovigen, voor wie de afbeeldingen een kwamen: de kunstenaar als sjamaan en het Tijdens de tentoonstelling vond een drukbe- teveel onze comfort zone binnen. Dan wordt van aanpakken.” Foto Jan Roovers/ nieuwe initiatieven gaan hierin hand in heilige betekenis hebben. Het gaat dus om de fenomeen queer art. Met dit laatste begrip zochte performance-avond plaats, het Ritual Kunst en religie de kunstenaar als een Heilsoldaat die een Het StADS-Festival Rotterdam gaat aan de Arnoud Voet hand. Die nieuwe initiatieven zijn vaak niet religieuze betekenis van deze mannen, niet wordt gedoeld op culturele uitingsvormen of queer rituals. Het uit twaalf onderdelen Al met al is Witte de With bezig met de rea- ongelovige niet alleen zijn collectebus voor- ene kant over het herdenken van een tijd alleen kunstzinnig of alleen maatschappelijk. om de artistieke merites van de foto’s. Toch ontstaan vanuit de internationale homobe- bestaande ritueel, dat grotendeels op zaal lisatie van een verrassend, eigenaardig en houdt maar die ook wil dat hij op straat met waarin aan een enerverend, nieuw Rotterdam werd gewerkt. De scheidslijnen vervagen en dat maakt de verbinding van wordt het geheel van de serie van ongeveer weging die haaks staan op de meerderheids- plaatsvond tussen de geëxposeerde kunst- consistent tentoonstellingsbeleid. Maar wie hem meezingt. —HB Een tijd van optimisme en enthousiasme. Het festival biedt cultuur en maatschappij onontkoombaar, hedendaags en Puntkomma januari-maart 2014 8 Vrijplaats Puntkomma januari-maart 2014 9 Vrijplaats

Vrijplaats: Rotterdamse kunstenaars kunnen, op uitnodiging of op eigen initiatief, de Vrijplaats gebruiken om hun werk te tonen. A night in Mexico

Kunstenaar: Dominic Brown

In “A Night in Mexico” Dominic creates a playful, colorful scene of a womanly character sitting by the pool. The different surfaces are stencil and fluoresce like. Their bright colors powerful clash with the deep blue night. The alienated character is created of different symbols and sources of inspi- ration, for example the unmistakable Egyptian eye. These symbols break the modern elements like drinking at the outdoor pool in a very elegant way.

Text by Anne Jacobsen Puntkomma januari-maart 2014 10 Geen Woorden maar Sluiten Puntkomma januari-maart 2014 11 Kunstwerken bevroren in een ijsblok

toekomstgericht. We vieren het keerpunt in de culturele die altijd goede zaken in Rotterdam hebben gedaan. De stad door oer-evenementen als Rotterdam Ahoy’ en E55, die het Organisaties zonder precedent en tegen- wederopbouw van Rotterdam en de trots van Rotterdam en staat er dankzij hen en zij zijn er dankzij de stad. Dat geldt succes van de wederopbouw vierden met werk van jonge hanger het Rotterdamse kunst- en cultuurleven. Het Doeleneffect natuurlijk ook voor woningbouwcorporaties, middelgrote architecten en kunstenaars als Van den Broek en Bakema, De stad kenmerkt zich door individuele Kunstwerken bevroren in een ijsblok wordt herhaald. In de Doelen, in alle culturele instellingen en kleine bedrijven, instanties en verenigingen in de stad, Gerrit Rietveld, Dolf Henkes en Karel Appel. Deze grote juweeltjes van energie zonder geschiedenis én in nieuwe broedplaatsen van jonge kunstenaars. Met Het die een rol van betekenis in het festival kunnen spelen. De talenten maakten deze evenementen tot proeftuin van een en zonder dat er een duidelijk gezamenlijk De nieuwe collectie-presentatie in het Stedelijk Museum Schiedam StADS-Festival Rotterdam willen we gezamenlijk Rotterdam, jongerencultuur van nu zal verbonden worden met de meer nieuwe toekomst”. —KV, GO & EM DNA – een common ground – zichtbaar is. Er de kunsten en het publiek voor de kunsten vernieuwen. gevestigde cultuur van. Met vele culturele partners in de stad is volstrekt geen continuüm van zowel ener-

is dit idee besproken. Het kan tot dusver rekenen op steun 1 — “Monumenten van de wederopbouw, Nederland 1940-1965” Dorine van gie (in termen van opgebouwde kennis) als Partners en enthousiasme. Hoogstraten en Ben de Vries, 2013, nai010 uitgevers doorgifte van verworven genetisch materiaal. Alle Rotterdammers en alle Rotterdamse bedrijven en instel- 2 — Gepke Bouma, Een gezond en opgewekt kunstleven, Rotterdam 2012, p. 32 Het is experimenteel knip en plakwerk met lingen kunnen meedoen: (internationale) bedrijven voor wie Ook Rotterdam Festivals is een belangrijke gespreks- en 3 — “Na de ingebruikname van de Doelen als concertzaal in 1966, kwam een chromosomen. Kijk naar het rijtje popcentra grote toeloop van bezoekers aan concerten op gang. Een verschijnsel dat Rotterdam altijd een belangrijke ‘thuisbasis’ is geweest. Het sparringpartner. Tot slot een citaat uit het voorwoord van bekend staat als ‘het Doeleneffect’: “de toename van belangstelling als gevolg aan het begin van dit artikel. Eigenlijk stuk kunnen bedrijven zijn die ooit hun roots in Rotterdam had- directeur Johan Moerman in de eerder genoemde bro- van verbetering en uitbreiding van het aanbod.” (Bouma, p. 32, RKS Jaarverslag voor stuk legendarische oorden met wellui- den. Maar het kunnen ook (inter)nationale bedrijven zijn chure van deze organisatie: “Opnieuw liet ik mij inspireren 1970, Rotterdam 1971, p.10) dende namen. Maar op zichzelf staand. En kortstondig. Koppel hieraan nieuwe initiatie- ven als Schieblock, Bird, Roodkapje, maar ook bedrijven als West 8, Atelier Van Lieshout en al die andere ‘typisch Rotterdamse’ organisaties en bedrijven die allemaal het kenmerk heb- ben dat ze eigenlijk helemaal nergens anders op lijken. Wat door de buitenwereld dan ook Geen Woorden maar Sluiten weer gezien wordt als grote kracht van de stad: karaktervolle en eigenzinnige organisaties zonder precedent en vergelijkbare tegenhan- lijke) realiteit geen groter contrast dan met lopen jaren is Rotterdam voor een significant gers. In plaats van een holle campagne als Pop- en jeugdcultuur in Rotterdam personen, organisaties en initiatieven aan deel uit het gezichtsveld van de aanbieders ‘Rotterdam World Port’, zou de stad er mijns de kant van de jeugdcultuur: De liefheb- van popcultuur verdwenen, waardoor het inziens ook beter aan doen om dit unique Sinds de jaren tachtig sloot een groot aantal clubs, jeugdcul- bers. Kenmerkend voor hen is de – vrijwel nog moeilijker wordt om een popklimaat selling point eindelijk naar voren te brengen: zonder uitzondering – zeer inhoudelijke en op te bouwen. In de tussentijd zijn er ook Rotterdam, City of Richard Hutten, City of tuurhuizen en poptabernakeltjes in Rotterdam zijn deuren, om emotionele gedrevenheid. Muziek en zeker een aantal nieuwe grote zalen geopend op ZUS, City of Baroeg, etc. Het stadsbestuur heeft uiteenlopende redenen. Rotterdam is goed in het sluiten, maar popmuziek is voor veel mensen belangrijk de Zuidas bij de A10. echter steeds een tegenovergestelde bood- als drager van herinneringen, als soundtrack schap. Hoogopgeleiden en festivalgangers slecht in het analyseren van de oorzaken hiervan. De stad heeft van bepaalde levensstadia en als ultieme Rondom de popmuziek en jeugdcultuur zijn de doelgroepen. Het moet (nog) steeds een moeizame verhouding met zijn jeugdculturen. Rotterdam is uitlaatklep van (heftige) gevoelens. Ieder zijn hangt het aura dat er gemakkelijk geld ver- schoon, heel en veilig zijn. Het dreunt door als eigen stijl en smaak en die uit zich in de vele diend kan worden. De buitenwereld kijkt een prima levensmotto voor een conciërge of een oude knorrepot met veiligheid als voornaamste mantra. Hajo verschillende groeperingen, subculturen, naar supersterren als Lady Gaga en neemt stadswacht, maar het is volgens mij zo onge- Doorn pleit voor een serieus en inhoudelijk gesprek over de discotheken, clubs en andere zaken als blogs, die als uitgangspunt, terwijl uit diverse bere- veer het laatste waar een jongere aan denkt magazines, fanclubs, haardrachten, skinnies keningen blijkt dat het overgrote deel van de als hij of zij in de kracht van zijn leven staat. samenstelling van het DNA van die jeugdculturen. (smalle broeken), zonnebrillen en tattoos. livemuziek niet zonder substantiële externe Trends zijn altijd aan het schuiven. Zeker nu. bronnen kan bestaan wegens hoge produc- Clubhuis voor de jeugd reflectie zijn op de heersende of aankomende tijdgeest. Kun- Door Hajo Doorn De collectie van een museum is bepalend voor Alles presenteert zich als grensoverschrij- tiekosten, regelgeving, arbo, vergunningen, Het ontbreken van een duidelijke collectieve stenaars zijn geen waarzeggers en ook geen trendwatchers. dend of crossover of juist tegenovergesteld als beperkte opbrengsten (capaciteit) en sala- Rotterdamse DNA-string op elk gebied, maar de identiteit van dat museum. Toch waren Goede kunstwerken hebben voldoende betekenislagen om ighttown, Waterfront, De Energiehal, veel namen in Nighttown. Er is dus weinig het echte originele. De animositeit jegens ‘de rissen. In de beeldende-kunstwereld is er zeker die op het gebied van jeugdcultuur, de museumcollecties, vooral in kunstmusea, vaak in alle tijden actueel te zijn. Ze zijn meer en anders dan een NParkzicht, Watt, De Vlerk, Eksit, Kaasee, natuurlijke ‘intuïtie’ voor de wensen van kids anderen’ of ‘het oudere’ is in de jeugdcultuur een duidelijker onderscheid tussen ‘gale- onmacht of onwil van de stad (in dit geval verslag van ontwikkelingen in de omringende samenleving. Arena, Hal 4, De Unie, De Nieuwe Oogst, Now die in het weekend gewoon ff lekker ‘kapot’ nog altijd dé drijvende factor van belang. riekunst’ met vooruitstrevende werken en het vertegenwoordigende bestuur) en het niet goed zichtbaar. Ze worden wegge- & Wow, (Off) Corso, Exit, De Lantaren, Dizzy, willen gaan. Opstootjes, geluidsoverlast, uit De deephouse tegen de wat ‘plattere’ tech- ‘kunst voor boven de bank’ die goed ver- innerlijke karakter en imago van de sector, moffeld, want tijdelijke tentoonstellingen Schriftelijke begeleiding Het Berenei, Thelonious, Herr Zimmermann, de hand gelopen festivals konden (en kun- house, de electropop tegen de electroclash, koopt. Deze werelden zijn zeer gescheiden. maakt de discussie over een eventueel groot- Gelukkig weet het Stedelijk Museum Schiedam verbaal maat De JazzBunker, De Hemel/Inferno, B52, Via nen) dus nooit rekenen op vergoelijkende de hiphoppers van de west coast tegen de In de popcultuur hangt alles door elkaar stedelijk ‘poppodium’ zo gecompliceerd en krijgen meer aandacht en dus meer publiek. te houden bij het leggen van verbanden tussen enerzijds Ritmo; het zijn allemaal clubs, jeugdcultuur- woorden binnen het stadsbestuur. Integen- east coast, de echte R&B tegen de nieuw- heen, waardoor het aan de buitenwereld verklaart ook waarom er zoveel meningen De laatste tijd besteden kunstmusea wel kunstproductie en anderzijds politieke, sociale, economische huizen en poptabernakeltjes die sinds de deel. Er moet direct worden opgetreden lichterij. Het is het pompende hart van de moeilijk duidelijk te maken is wat het fun- zijn (waaronder die van mij dus ook). Om en culturele ontwikkelingen. De zaalteksten zijn ingehouden. jaren tachtig de deuren hebben gesloten. Dit tegen overlast en onveiligheid. De weinig jeugdcultuur, het zorgt voor dynamiek en damentele verschil is tussen voor de markt de impasse te doorbreken pleit ik voor een aandacht aan een goede presentatie van De video’s met Polygoonjournaals kunnen wél gemist wor- door zeer uiteenlopende redenen van onder sensitieve houding van het stadsbestuur sterke en razendsnelle ontwikkelingen en geproduceerde muziek, die zichzelf kan aantal acties en commitments: Ten eerste een (hoogtepunten uit) hun collectie. Het Stedelijk den: die zijn te algemeen en verhelderen niet. De schriftelijke meer veranderende smaak, onkunde, mis- kwam voor mij tot zijn (vroege) hoogte- wordt daarin geholpen door de egocentri- bedruipen en de meer artistieke muziek- volmondig JA van het gemeentebestuur om begeleiding van de tentoonstelling is overigens dik in orde. management, regelgeving, vreemde financi- punt rond de sluiting van De Energiehal in sche ijdelheid van de jeugd. uitingen. Door de opkomst van de dj’s en een initiatief tot een ‘clubhuis voor de jeugd’, Museum Schiedam heeft recent de collectie- Voor 7,50 euro is er in het museum een goed vorm gegeven ële constructies, ruzie, overlast, geldgebrek, 1999. De botheid waarmee een icoon van De diepe overtuigingen van de ‘popge- dj-superstars is dit verhaal eigenlijk alleen in welke vorm ook serieus en gedurende lan- presentatie aanmerkelijk vergroot. Mooie boekje van 150 pagina’s te koop met toegankelijke teksten fraude, faillissement, stopzetten subsidies, een belangrijke en internationaal toonaan- lovigen’ hebben ook hun weerslag op het maar moeilijker uit te leggen. gere tijd, goed en substantieel (financieel?) over de beschreven tijdvakken, de deelnemende kunstenaars verdwijnen van melkertbanen of gewoon gevende subcultuur werd weggebonjourd, organisatorische deel van het werk. Veel te ondersteunen – niet te initiëren! – ook in kunstwerken op zaal, maar de inrichting lijkt en met foto’s van hun werk. geen zin meer; beu van het vechten en sleu- heb ik nooit kunnen bevatten. Het was (en beslissingen worden op emotionele gronden “De botheid waarmee moeilijke tijden. Het blijkt dat de gemeente niet in alle opzichten geslaagd. ren voor de goede zaak. Rotterdam – de stad, is) een gebeurtenis in een lange reeks van genomen en veel vernieuwingen of bedrijfs- daarin heel capabel kan opereren als het gaat Vol en hokkerig in een lichtblauwe schijn niet per se het bestuur daarvan – is dus goed wederzijds onbegrip tussen ‘de jeugd’ en de matige besluiten worden op dogmatische een icoon van een om zaken als de nieuwe Kuip, De Rotterdam Door Hugo Bongers Twee zaken wringen. Allereerst in de inrichting van deze col- in sluiten, maar slecht in het serieus analy- ‘stad’. Niet zozeer uit onwil, als wel uit gebrek overtuigingen afgewezen dan wel (niet) van Koolhaas, het aanstormende collectiege- lectiepresentatie. Die is vol en hokkerig. Het museum heeft seren van de oorzaken. Er zijn daarentegen aan (wederzijdse) empathie. doorgevoerd. Nogmaals, het past volledig belangrijke en interna- bouw van Museum Boijmans Van Beuningen et Stedelijk Museum Schiedam heeft een mooie collectie, er voor gekozen de teksten over kunstenaars en kunstwerken wel veel woorden en meningen, die te pas in het beeld van amateurisme (in de strikt let- tionaal toonaangevende of om een extra injectie voor North Sea Jazz Hmaar wie weet dat? Sinds directeur Daan Schwagermann te presenteren op hoge, witte schotten. Daarop wordt na het en te onpas geventileerd worden. Hierdoor Deze situatie is daarna, sinds de invoering terlijke betekenis) en het is zeer aannemelijk van het Havenbedrijf. in 1954 begon met de aankoop van Cobrakunstenaars richt indrukken van een lelijke zwarte voetknop een foto plus is een zeer troebele en versimpelde discus- van het dualisme, alleen maar verergerd. en begrijpelijk: aan de uitgangspunten en subcultuur werd weg- het museum zich in zijn verwervingen op Nederlandse kunst tekst geprojecteerd, in een lichte hemelsblauwe kleur. Is er sie ontstaan met een veelal zeer emotionele Hadden we vóór het dualisme (de gemeen- codes mag niet getornd worden, het plaatje gebonjourd, heb ik nooit Excuus aan de Gabbers vanaf 1945. Opeenvolgende directeuren als Pierre Janssen niemand op zaal die een voetknop bedient dan wandelt de ondertoon, vele uitroeptekens en persoon- teraad werd daarbij van hoogste bestuur- moet perfect zijn want juist in de details Ik pleit voorts voor een officieel excuus van en Hans Paalman hebben sterk ingekocht en ook de huidig bezoeker door een aantal white cubes zonder tekst. Enkele lijke aanvallen. Feit is dat er de afgelopen der tot controle-orgaan) te maken met een zit de onderscheidendheid. Kom je aan de kunnen bevatten.” de gemeente Rotterdam ten aanzien van de directeur Diana Wind koopt goed in en weet fraaie schen- leergierige bezoekers zetten de gehele zaal in een lichtblauwe 30 jaar vele, vaak zeer interessante, unieke bestuur dat wel wilde, maar gewoon niet kon muziek dan kom je aan de mens, kom je aan Gabbers – om de goede wil te tonen – met kingen binnen te halen. Schiedam beschikt dus over een schijn met nogal veel tekst en nogal veel kleine hokjes: Een en karaktervolle tenten zijn ontstaan en (omdat men er niks van begreep), nu is er een de mens, dan kom je aan de organisatie. Het Rotterdam als woestijn een prachtig monument op de plek waar sterke collectie die helaas maar heel beperkt in eigen huis storende presentatievorm. weer gesloten. Ik zal proberen uit te leggen stadsbestuur dat door interne strijd niet kan gevolg was (en is) in veel gevallen een weinig Terug naar Rotterdam. Naast deze twee eens de Energiehal stond: een perpetuum te zien was: de afgelopen jaren werd op twee onhandige waarom ik denk dat Rotterdam een volle- omdat de procedures en het afdekken van progressieve houding in de popsector jegens partijen (het stadsbestuur en de sector) is mobile van een dansend figuur en jaarlijks museumzolders een langzaam wisselende selectie getoond. Het museum heeft in de presentatie ook gekozen voor een dig verknipte jeugdcultuur-DNA-string heeft risico’s zo belangrijk zijn geworden dat er zaken als organisatie, professionalisering, daar het landschap van Rotterdam, de voe- een bosje bloemen of krans om deze subcul- wat ouderwetse opeenvolging van tijdperken, te beginnen (met weliswaar een aantal zeer opmerkelijke eigenlijk niets meer gebeurt (hier heeft ove- marketing en sellouts. Daar komen nog bij dingsbodem met zijn lage culturele partici- tuur nooit te vergeten. Kunst en samenleving met Cobra. Het traditionele verloop van de kunstgeschie- mutaties tot gevolg), die ervoor zorgt dat het rigens niet alleen de jeugdcultuur last van). de zeer lage salarissen die worden betaald patiegraad en naoorlogse dictatuur van de Ik pleit voor een serieus en inhoudelijk Goed idee van het Stedelijk Museum Schiedam om voor denis wordt in verband gebracht met enkele naoorlogse de popmuziek en dance-scene niet lukt om als In principe is het stadsbestuur een represen- waardoor het voor organisatieprofessionals wederopbouwarchitectuur. Een stad – het is gesprek, zodat we begrijpen hoe ons DNA in de komende twee jaar nu eens op drie verdiepingen een tijdsperioden (die als ondertitels meekrijgen oorlog & vrij- gearriveerde en geaccepteerde instellingen tatie van de bevolking. In Rotterdam zien we doorgaans oninteressant is om zich te ont- mijn stokpaardje – waar iedere zichtbaarheid elkaar steekt, we beseffen waar we als stad presentatie van een grotere selectie uit de eigen collectie te heid, wederopbouw & welvaart, comfort & koude oorlog, boven het maaiveld uit te steken en veran- een politieke cultuur van regenteske machts- fermen over de popmuziek. van jeugdcultuur in het straatbeeld ontbreekt staan en we zonder holle popretoriek goede presenteren. Onder de titel Ik hou van Holland. Nederlandse identiteit & maakbaarheid en open grenzen). Door deze kerd te raken in de culturele infrastructuur politiek, gedreven door een grote boze witte met zijn keurig ingeframede cultuurposters, afgewogen analyses kunnen maken voor de kunst na 1945 worden niet alleen eigen kunstwerken getoond aanpak worden de kunstwerken gefixeerd in hun ontstaans- van de demografisch gezien jongste stad van achterban in de randgebieden en (onfor- Entertainmentindustrie inclusief netjes afgedragen precariogelden. toekomst. (plus enkele bruiklenen om het beeld completer te maken), periode. De hokkerige inrichting van de zalen gekoppeld Nederland. Een stad die in vitaal opzicht tuynlijke) achterblijvers en een substantieel Dit verhaal geldt echter voor één deel van Er is een streng gehandhaafde € 300,- boete Als we dan over de verschillen tussen maar komt ook de inbedding van kunst in de samenleving aan deze fixatie in de tijd leiden niet tot een actuele en steeds meer verwordt tot een oude knorre- deel ‘niet-participerende’ allochtonen. Als de sector, want tegenover deze zeer deli- per verkeerd geplakte aankondiging van ‘iets deephouse en techhouse, postpunk en rock aan de orde: “Kunstenaars signaleren en reflecteren vaak als spannende dialoog tussen de werken. Zij lijken op zichzelf pot met veiligheid als voornaamste mantra. klap op de vuurpijl ontbreekt het – misschien cate en gevoelige en persoonlijke beleving leuks te doen’; een sticker, een poster, een ‘n’ roll en al die andere subdivisies heen eersten op wat er in de samenleving gebeurt, de tentoonstel- terug geworpen te zijn. In het koele blauwe licht worden wel door dit alles – aan activistische invloe- van cultuur en sociale samenhang heeft flyertje. Een door de gemeente ingehuurde weten te stappen, dan kan het niet anders ling maakt dit zichtbaar”; aldus het museum, dat meer dan ze bevroren in hun historische status: als kunstwerken Onbegrip tussen jeugd en stad den in ons localistische, zeer naar binnen zich een tamelijk rücksichtsloze industrie buitenlandse trendwatcher omschreef de dat er iets nieuws, iets bijzonders, iets typisch 100 werken van ruim 60 kunstenaars toont in combinatie met vastgevroren in een ijsblok. Als we kijken naar de opbouw van de succes- gekeerde (politieke) klimaat. Want alles lijkt genesteld: de entertainmentindustrie Een stad onlangs in één woord: old. Ik vergelijk Rotterdams zal ontstaan: Iets legendarisch teksten en videobeelden over maatschappelijke gebeurtenis- sieve stadsbesturen van de laatste decennia in Rotterdam alleen nog maar over Rotter- feodalistische en op gunning en vertrouwen (cultureel) Rotterdam vaak met een woes- en zonder precedent. sen van de laatste zestig jaar. Toch maar in Schiedam gaan kijken, is mijn advies. Het en dus de representatie van de bevolking dam te gaan met Rotterdamse vergelijkingen gebaseerde modus operandi sans scrupule, tijn waarin je, als je iets wil, zelf aan de gang gaat tenslotte wel om 60 goede kunstenaars en veel goede dan valt het op dat er in het stadsbestuur en en Rotterdamse standaarden en waarden. De waardoor je als organisator maar moet moet: het zaadje zaaien, water geven, behoe- Wellicht is dat ons continuüm en ons kruis, Het is altijd een hachelijke onderneming als een kunst- werken. Lees zo mogelijk vooraf de tentoonstellingsgids en het apparaat daaromheen niet of nauwelijks mouwen worden steeds verder opgeknoopt afwachten welke artiest jouw kant op valt - den voor koude in de nacht en hitte in de zon. want uiteindelijk moeten we het toch alle- museum brede maatschappelijke ontwikkelingen in de druk tijdens uw bezoek geen zwarte vloerknoppen in. —HB mensen zijn geweest met een (progressief?) tot de keel wordt dichtgesnoerd. als ze al een datum naast Amsterdam over En dan, met veel doorzettingsvermogen en maal zelf regelen. (En waarschijnlijk ook samenleving wil interpreteren (dat leer je niet in een studie activistische achtergrond zoals wel het geval hebben. (We laten voor alle helderheid in een beetje geluk, ontstaat er een prachtige weer sluiten). —HD kunstgeschiedenis) en als het een verhelderend verband wil is in steden als Amsterdam en Utrecht. Geen Animositeit als pompend hart van de dit verhaal de uitkleding van de clubcul- karaktervolle plant of boom (meestal niet gro- leggen tussen die ontwikkelingen en de kunstproductie op Ik hou van Holland, Nederlandse kunst na 1945 mensen die zelf vooraan stonden te head- jeugdcultuur tuur door de festivallisering even buiten ter dan een bonsai). Een struik zonder weerga, Dit artikel verscheen eerder in iets gewijzigde enig moment. Jawel, ook de kunstenaar is een kind van zijn Nog te zien tot 6 september 2015 bangen (desnoods op U2) of een pilletje te Er is binnen deze politieke (maatschappe- beschouwing.) Door alle gedoe van de afge- zonder vergelijking en zonder precedent. vorm op stadslog.nl tijd, maar dat betekent nog niet dat zijn kunstwerken dus een Stedelijk Museum Schiedam, Hoogstraat 112. Puntkomma januari-maart 2014 12 De grafiekwerkplaatsen van Rotterdam Puntkomma januari-maart 2014 13 De grafiekwerkplaatsen van Rotterdam De grafiekwerkplaatsen van Rotterdam:

Mesh Print Club SKVR Grafiekkelder

p de website van Mesh Print Club staat, naast aankon- onder meer de Dutch Design Week, het Young Art Festival e Hennekijnstraat, verstopt achter de winkels van de weer uiteen in verschillende deeltechnieken zoals etsen, Odigingen van openingen en werk van leden, ook een en Bazar Bizar; dit zorgt ook weer voor bekendheid. Maar DLijnbaan, is al decennia de plek waar de SKVR cursussen lino-houtsnijden, lithograferen en zeefdrukken. Er is aan de lijstje met workshops en proefabonnementen voor geïnte- extra activiteiten doen we alleen als het onze kerntaak, het aanbiedt voor vrijetijdskunstenaars. Iedere liefhebber die Hennekijnstraat 6 een ruim grafiek-atelier waar de cursus- resseerden. Momenteel zijn deze echter allemaal vol. Het aanbieden van zeefdrukken voor onze leden, niet benadeeld zelf kunst wil maken kan dat leren door deel te nemen aan sen plaatsvinden. gaat de Rotterdamse zeefdrukwerkplaats dus voor de wind. en als er iemand is die het wil initiëren. Extra investeringen een van de vele cursussen van SKVR beeldende kunst, mode Het atelier is groot genoeg om ook anderen de ruimte Puntkomma sprak met Sander van Loon, een van de oprich- in machines en dergelijke worden uit de buffer betaald. & design. Overigens is de SKVR er niet alleen voor doeners. te geven. Iedere liefhebber kan zelf komen drukken op die ters van Mesh Print Club, over het tot stand komen van de Ook mensen die vooral kennis willen opdoen over beeldende dagdelen dat er geen cursussen plaatsvinden. Men heeft werkplaats en de plannen voor de toekomst. Succes en druk(te) kunst zonder zelf maker te willen zijn kunnen voor uiteen- er de beschikking over drie ets- en twee lithopersen en vijf Veel van onze eerste leden zijn nu succesvol als kunstenaar lopende cursussen bij deze instelling terecht. zeefdruktafels. Om als niet-cursist gebruik te kunnen maken “Zeefdrukken is een mooie techniek, waarover ik hier in of vormgever en huren ons nu in. Het maakt niet of we wel SKVR beeldende kunst, mode & design biedt cursussen van dit atelier kan een tienstrippenkaart worden gekocht. Nederland kennis miste in mijn generatie. Voordat ik Rotter- of niet aan hun succes hebben bijgedragen, het is super- aan voor beginners en gevorderden in uiteenlopende mate- Daarmee kan gedurende tien dagdelen in het atelier gewerkt dam ging studeren had ik het wel geleerd in België. Hier op de leuk dat het zo goed met ze gaat. We willen mensen graag rialen, tweedimensionaal en driedimensionaal. Tweedimen- worden. Er is geen begeleiding aanwezig dus kennis van de Academie kon je het wel doen, maar werd er meer aandacht kansen geven. Er is wel een limiet aan het delen van kennis sionale technieken zijn schilderen en grafiek. Grafiek valt techniek is wel een vereiste. —HB besteed aan het concept dan aan de uitvoering. Nog tijdens en opdrachtgevers, maar er is genoeg om weg te geven. Ik mijn studie had ik de kans wat zeefdrukspullen, waaronder zou graag nog een paar werkplaatsen zoals de onze zien, een tafel, op te kopen. Die heb ik in een kraakpand gezet en bijvoorbeeld voor hout, maar dat hoef ik niet zelf te doen. toen bleek dat vrienden de spullen ook wilde gebruiken. Na Binnenkort geven we op de Willem de Kooning Academie een mijn studie grafisch ontwerp heb ik samen met Merijn van gastcollege over ondernemerschap en de boodschap is heel SKVR Grafiekkelder PrintRoom Essen ontwerpbureau Oona opgericht. Toen we de ruimte eenvoudig: je hebt talent nodig om leuke dingen te kunnen naast onze studio aan het Stadshuisplein er goedkoop bij bedenken en te doen en je moet hard kunnen werken om rintRoom is een platform voor kunstenaarspublicaties, tentoonstelling werd ook weer goed bezocht en de collectie konden huren, hebben we de zeefdrukspullen daar neer dat te bestendigen. P gespecialiseerd in onafhankelijke uitgaven van kun- groeide met werk van kunstenaars uit de regio. PrintRoom gezet en samen met Rens van den Berge de vereniging Mesh stenaars, ontwerpers, fotografen, schrijvers en curatoren. werd zo een reizende collectie die op uitnodiging werd Print Club opgericht om het materiaal te kunnen verhuren. Hoewel de vereniging groot is geworden ligt de eindverant- Het aanbod van Printroom varieert van arbeidsintensief getoond. Zo waren er presentaties in New Castle en Man- Toen we deze ruimte verloren, konden we niet direct een woordelijkheid nog bij ons drieën. Het is veel werk en het geproduceerde werken tot snel gedrukte zines. Daarnaast chester en in Nederland bij Witte de With, Hotel Mariakapel nieuwe vaste plek vinden en besloten we iedere maand naar is vrijwilligerswerk. Ik denk dat het me zo’n een tot twee is Printroom, gevestigd aan de Schietbaanstraat 17 in Rot- (Hoorn) en Nest (Den Haag). Mijn werk met de publicaties een andere tijdelijke locatie te verkassen. Dit was goede dagen per week kost, al is dat moeilijk in te schatten. Het terdam-West, ook een ontmoetingsplaats voor kunstenaars kreeg de overhand boven mijn werk als kunstenaar en ik publiciteit, maar ook heel heftig om te organiseren. Toen gevoel onmisbaar te zijn streelt het ego, maar liever leiden en kunstliefhebbers die samenkomen voor de exposities, besloot me toe te leggen op het bij elkaar brengen van de konden we in het Slaakhuys [nabij het Oostplein] terecht en we onze leden zo op dat ze alles zelf kunnen. Onze huidige symposia, gesprekken en performances. Karin de Jong is de vraag naar en aanbod van kunstenaarsboeken. sindsdien zitten we hier. ruimte begint een beetje krap te worden, al schuiven we nu drijvende kracht achter PrintRoom, dat zij samen met een en dan de wandjes gewoon een stukje op. Onze toekomst team van vrijwilligers runt. Op basis van vertrouwen hier is onzeker, maar daar maak ik me niet zo druk om: als “Kunstenaarsboeken zijn publicaties die Het gaat goed met de vereniging. We zijn blijkbaar in een het mis gaat, dan gaat het mis. En dat lossen we dan wel weer “Vanaf 1998 was ik oprichter en mede-organisator van ROOM, gat gesprongen waarvan we niet wisten dat het er was. Meer op. Waarschijnlijk gaan we verhuizen naar het Zomerhof- een kleinschalig kunstenaarsinitiatief in Rotterdam Noord. niet over een kunstenaar gaan, maar door mensen bleken het ambachtelijke van het zeefdrukken te kwartier. Woningcorporatie Havensteder wil ons daar graag ROOM organiseerde onder meer een plek waar kunstenaars een kunstenaar gemaakt zijn als een op missen. Al houd ik niet zo van het gebruik van het woord hebben. Ze willen ons daar ook een koffiebar en balie ineen op hun eigen voorwaarden tentoonstellingen konden maken ‘ambachtelijk’, het is te trendy en wordt ook gebruikt om laten runnen. We denken daar nu over na. Het zou betekenen en de dialoog met bezoekers op konden zoeken. We misten zichzelf staand werk.” koekjes en zo te verkopen. We hebben nu zo’n zeventig leden dat we een deel van onze onafhankelijkheid opgeven, maar De Mesh Print Club in het Slaakhuys. iets in de manier waarop kunst gewoonlijk werd gepresen- en ongeveer tien vrijwilligers. Onze leden komen niet meer het biedt ons ook veel kansen en vierkante meters.” —EV teerd, in ruimtes met witte wanden en naast het werk een Omdat het aanbod en de collectie steeds groter werden, was allemaal uit onze vriendenkring. We hebben hier mensen prijslijstje aan de muur. We zochten naar manieren om de het tijd voor een vaste locatie voor PrintRoom. In 2010 werd die een t-shirtlabel willen beginnen, mensen die voor ons kunstenaar een centrale rol te geven en de afstand tussen de de ruimte aan de Schietbaanstraat geopend. Printroom is uit België komen en ook wat oudere leden. Mensen die een kunstenaar en het publiek te verkleinen. Door een project een plek waar zines, kranten en kunstenaarsboeken naast tafel of ander materiaal inbrengen kunnen gratis lid worden. van ROOM ontdekte ik kunstenaarsboeken. Kunstenaars- elkaar gepresenteerd worden en waar ook performance- Als we eenmaal weten dat iemand weet waarmee ‘ie bezig boeken zijn publicaties die niet over een kunstenaar gaan, kunst, muziek en tekenen hun plek vinden. Per jaar hebben is kan hij zijn gang gaan en de sleutel komen halen om ‘s maar door een kunstenaar gemaakt zijn als een op zichzelf we ook meerdere tentoonstellingen. De vaste locatie maakt avonds of in het weekend te drukken. staand werk. Voor kunstenaars is het een mooie manier om het mogelijk meerdere exemplaren van een publicatie op “Veel van onze eerste leden zijn nu succesvol hun werk de wereld in te helpen zonder op een opdracht te voorraad te hebben waardoor verkoop mogelijk is geworden De vereniging wordt draaiend gehouden door de contributie hoeven wachten. We kregen bijzondere publicaties binnen zonder het aantal titels te verminderen. Bovendien kunnen van de leden. We hebben geen subsidie of sponsoring en uit Australië, Nieuw-Zeeland en Groot-Brittannië en het idee bezoekers hier echt de tijd voor een boek nemen. willen dat ook niet, het zou voor afhankelijkheid zorgen die als kunstenaar of vormgever en huren ons nu dat kunstenaars op deze manier hun werk konden versprei- we niet zien zitten. Wel proberen we een buffer op te bouwen den, met werken in hoge oplage, gemakkelijk te verzenden, Internationale aantrekkingskracht met wat we verdienen aan activiteiten zoals de workshops, in. Het maakt niet of we wel of niet aan hun sprak me enorm aan. Het reizen blijft belangrijk. Om op de hoogte te blijven en rent-a-pro, inkomsten uit educatie en tasjes drukken op contacten te leggen is het noodzakelijk dat ik kunstenaars festivals. Zo zijn hier 120-150 man van het Grafisch Lyceum PrintROOM, a Printed Matter Paradise en uitgevers ontmoet en beurzen bezoek. Het leuke van dit langsgeweest voor workshops, waarvan een deel terug blijft succes hebben bijgedragen, het is superleuk dat In Rotterdam was er nog geen plek om kunstenaarsboeken veld is dat het heel internationaal is, maar toch een soort komen en er drie lid zijn geworden. Met de Mesh Mobile, te laten zien en te verkopen. Daarom organiseerden we in van gemeenschap vormt met als ontmoetingsplaatsen plek- een mobiele zeefdrukwerkplaats, waren we aanwezig op het zo goed met ze gaat.” januari 2003 de tentoonstelling PrintROOM Printed Matter ken als PrintRoom. Rondom kunstenaarsboeken heeft zich Paradise, met een programma dat zes weken liep en ook een levendige subcultuur ontwikkeld. Voor een deel zijn de workshops en performances omvatte. Voor Printed Matter makers ook zelf het publiek. Veel bezoekers zijn jong en ook Paradise kreeg ik veel materiaal binnen en de tentoonstelling vanuit het buitenland weten ze ons te vinden. De interna- was zo’n groot succes dat ik er na nog niet klaar mee was en tionale waardering is bijna groter dan de lokale. Zo wilde de een deel van het materiaal meenam op de residence die ik bibliothecaris van Centre Pompidou alles hebben wat we tij- apparaten en materialen te behouden. In in het atelier aanwezig zijn en die toegang als kunstenaar in Melbourne had. De daar georganiseerde dens de OFF Print art book fair in Parijs presenteerden. Daar Grafisch Atelier goede samenwerking met de weduwe van geven aan meer incidenteel werkende kun- waren we nog niet helemaal op berekend. Ook krijg ik iedere de kunstenaar en de SKAR is het gelukt om stenaars. Met een sleutelhouder dient dan dag e-mails met voorstellen voor presentaties en informatie hier een groepsatelier voor grafisch werk te ook een afspraak te worden gemaakt om een over nieuwe boeken die verschijnen. Het is veel werk, veel Minnigh realiseren. Het atelier werd in een stichting of meerdere dagdelen in het atelier te kun- druk, maar ook erg stimulerend. We hebben een fijn team ondergebracht, de Stichting Grafisch Atelier nen werken. van vrijwilligers die bijspringen. De drukte onderstreept de et oude, witgeschilderde Emmahuis aan Minnigh met als eerste bestuursleden Hans relevantie van het gevoel dat ik met Printroom wil uitdragen: Hde Van der Sluysstraat in de Proveniers- Walgenbach, Corrie Minnigh, Wilco Lam- Grafisch Atelier Minnigh wil meer zijn “Dit is interessant, dit is belangrijk”.” wijk, slechts enkele minuten lopen vanaf het berts, Jeanne Rombouts en Hans Andringa. dan een werkplaats. Het atelier onderneemt Centraal Station, herbergt woningen op de Het atelier is in beginsel bestemd voor activiteiten die gericht zijn op de ontwikke- Programma PrintRoom verdiepingen. Op de begane grond huizen professionele kunstenaars. Niet-professio- ling van grafiek in Rotterdam. Elke eerste Op 13 december 2013 opende de tentoonstelling WRAP UP! publieksfuncties; verder enkele ateliers die nals zijn welkom, maar ze moeten wel over dinsdag van de maand verandert het atelier met werk van Ruth van Beek, Antje Peters, Ohad Ben Shimon worden beheerd door de Stichting Kunstac- technische vaardigheden beschikken om vanaf 20.00 uur in een grafiek-café met tel- en David Berridge. WRAP UP! is tot 18 Januari 2014 te bezoe- commodatie Rotterdam (SKAR). Een van die zelfstandig met de aanwezige materialen en kens een ander thema of wordt er een spreker ken. Op 10 januari zijn Arnaud Desjardin (uitgever The Eve- ateliers was in gebruik bij de graficus Joost persen te kunnen werken. Er zijn mogelijkhe- uitgenodigd. De organisatie wil er ook voor rydaypress, Londen), David Senior (Bibliothecaris MoMA, Minnigh (1942 - 2011). Na zijn overlijden den om te etsen, te lithograferen en er is een gaan zorgen dat er publicaties van en over NY) en Charlotte Cheetham (blog Manystuff) sprekers op het

besloten Hans Andringa als vriend samen risograaf voor kleurenstencil beschikbaar. grafiek verschijnen, historisch en actueel. Bronneberg Thom Symposium ‘The Lives of Collections’ (werktitel). Tijdens het met Wilco Lamberts van de grafiekstudio Er is geen individuele begeleiding, er zijn Het atelier wil uitgroeien tot hét centrum IFFR presenteert PrintRoom een nieuw flipboek van Maaike van de Willem de Kooning Academie om te wel een aantal sleutelhouders. Het beheer voor de bevordering van grafiek in Rotterdam Gouwenberg en Joris Lindhout en het boek ‘The Dark Gal-

Lithostenen in het Grafisch Atelier Minnigh. proberen het atelier en de daarin aanwezige ligt in handen van sleutelhouders die vaker en omstreken. —HB illustratie Winkel PrintRoom aan de Schietbaanstraat 17. leries, van Lisa Colpaert en Steven Jacobs. —EV Puntkomma januari-maart 2014 14 De Rotterdam aan de Maas Puntkomma januari-maart 2014 15 Allemaal Echte Rotterdammers!?

vooral met glas bekleed zijn. Vanaf de Maasboulevard gezien daarin sportprijzen en een videowand. Op wordt is niet zozeer controversieel, dan wel biedt het ruim 100 meter brede en 150 meter hoge gebouw deze videowand wordt een film geprojec- ‘lekker pikant’. Deze algehele risicomijdend- een nieuwe achtergrond aan de Erasmusbrug. In omvang is teerd met beelden van sportwedstrijden en heid maakt de tentoonstelling wat vlak. de 140 meter hoge brug gewaagd aan De Rotterdam. Vooral de laatste huldiging op de Coolsingel, die De Rotterdam aan in de avond, wanneer de brugpyloon fel is uitgelicht en de gaat lopen als de bezoeker deze aantrapt op Het Rotterdamgevoel van de gastvrouw blokken een opaak achterplan vormen, is de dieptewerking een fietsmachine. Leuk om te zien, maar wel Van de tentoonstelling is geen catalogus die het gebouw aan de skyline toevoegt ronduit spectaculair. een beperkte uitleg van clubliefde. Het thema beschikbaar. Navraag leert dat het de bedoe- De grootte van De Rotterdam is van invloed op de propor- ‘[Echte Rotterdammers] zijn hier geboren en ling was om de expositie laagdrempelig te tiewerking van de rivier. Vanaf de noordoever gezien, bij- getogen’ bestaat voornamelijk uit portretten maken. Maar meer informatie hoeft niet per voorbeeld ter hoogte van de Spido, lijkt de Wilhelminapier van bekende Rotterdammers, zoals Erasmus, se tot een hogere drempel te leiden, zolang de Maas wel een stuk dichterbij gekomen, al is het maar doordat de Deelder en Piet Hein. De scherpe randjes van de bezoekers de keuze hebben het getoonde spiegeling van het gebouw bij enigszins stil water haast tot dit thema worden niet benoemd, namelijk met of zonder contextuele informatie ‘te aan de Willemskade reikt. dat een groot deel van de bewoners geen gebruiken’. Of, om met Pim Fortuyn te spre- De schaalwerking is vanzelfsprekend ook van invloed op de ‘echte Rotterdammer’ zou zijn omdat hij of ken: “Rotterdam is een stad van doeners en andere hoogbouw op de pier. Hoewel de meeste kantoor- en zij niet in de stad geboren is. Op de Facebook- daar past een denker (…) goed tussen.” Wel- woontorens van vergelijkbare hoogte zijn, bepaalt de kolos- pagina van het museum staat hierover de licht is het zelfs arrogant om te veronderstel- sale omtrek van het gebouw een geheel andere beleving van volgende ingezonden reactie: “In 1942 ben len dat het publiek waarvoor de drempel schaal van het gebied. Dit wordt vooral duidelijk als je De ik geboren in de wijk Katendrecht. Ik mag me laag is gehouden niet zit te wachten op meer Rotterdam vergelijkt met zijn nabije buur, het KPN Belvedère dus een “echte Rotterdammer” noemen. Ik informatie. De tentoonstelling lijkt door het gebouw uit 2000. Dit in het oog springende gebouw van de voel me dan ook behoorlijk in m’n eer aan- gebrek aan communicatie met de bezoe- vermaarde Italiaanse architect Renzo Piano lijkt haast dwar- getast als ik in een folder van het museum ker nu wat afstandelijk, in zichzelf gekeerd. fed, tot een ‘dwerg’ gemaakt; een term die de Amerikanen zie dat ook allochtone bewoners als “echte Dat laatste kan ook komen omdat het er bijvoorbeeld gebruikten om het grandioze effect uit te druk- Rotterdammers” worden gekenmerkt! Voor zo donker is. De tentoonstelling gaat meer ken dat het New-Yorkse World Trade Centre in de jaren ’70 mij zijn “echte Rotterdammers” in deze stad leven als het drukker is en er bijvoorbeeld had op de skyline van downtown Manhattan. geboren en getogen! Ik neem aan dat degene groepjes oudere mensen rondlopen die hun Tegelijkertijd is de voornaamste kwaliteit van De Rotterdam die de folder hebben samengesteld ook geen eigen verhaal bij de objecten vertellen. De Een foto uit de Facebook-campagne van Museum Rotterdam. juist dit spel van proportiewerking. De schoonheid van het “echte Rotterdammers” zijn (...), anders haal gastvrouwen helpen hier zeker ook bij. Zo modernisme zoals we die kennen van De Stijl vind je in de je zoiets niet in je hersens.” weet gastvrouw Daniëla niet alleen heel veel kwaliteit van de verhoudingen. De kracht van ‘een Mondri- te vertellen over de expositie en de keuzes aan’ is de perfecte evenwichtige vlakverdeling; het gevoel Hakkûh die de samenstellers gemaakt hebben, maar dat de compositie uit evenwicht zou raken, wanneer een Het thema ‘[Echte Rotterdammers] zijn vertelt ze ook over haar eigen Rotterdamge- lijn of onderdeel breder of groter zou zijn geweest. Het is Allemaal Echte jong’ krijgt veel ruimte, al hadden veel van voel. Ze is nu vijf jaar in Nederland, waarvan precies deze essentie waar de gevel van De Rotterdam z’n de getoonde spullen ook bij ‘geboren en ze er vier jaar als student in Utrecht woonde, fraaiheid aan ontleent. En juist de omvang van het gebouw getogen’ gepast. Wiegjes, oude schilderijen maar waar ze zich niet echt thuis voelde. draagt hier aan bij. met kinderen en rompertjes bedrukt met Hier hoort ze mensen Papiamento spreken Maar de gevels van dit gebouw zijn dynamischer dan een Rotterdammers!? kindernamen zijn te zien, evenals een bord en voelt ze de liefde voor haar stad als ze ‘s schilderij. Eerder lijkt het gebouw een Mondriaan in motion. met informatie over de verschillende zie- ochtends op weg naar haar werk de Maas Dit blijkt vooral uit een ander bijzonder effect van de blok- kenfondsspreekuren voor jonge kinderen oversteekt. Hier is ze wel thuis. kencompositie. Door de onregelmatige plaatsing van de Onze stad en haar bewoners volgens Museum Rotterdam van het Groene, het Oranje-groene of het onderdelen zijn vanuit elke windrichting, op ieder moment Wit-gele Kruis. Deze verzuiling in de zuige- Facebook-campagne van de dag, verschillende effecten van licht en schaduw Rotterdam roept sterke beelden en sterke gevoelens op en wordt door lingenzorg wordt echter zeer summier toe- Of het nu geflatteerd is of niet, na het zien tussen de blokken te ontdekken. In de avond wordt die gelicht. Dit is kenmerkend voor de tentoon- van Echte Rotterdammers zal de bezoeker dynamiek van licht en donker voortgezet wanneer etages of beeldend kunstenaars, auteurs en fotografen geregeld als onderwerp stelling: fricties en tegenstellingen worden concluderen dat we het met z’n allen hier appartementen van binnenuit worden verlicht. gebruikt. Maar wat maakt deze stad zo bijzonder, waarin onderscheidt niet benoemd, misschien zelfs verdoezeld. behoorlijk naar ons zin hebben en daarnaast Neem bijvoorbeeld de gabbers. Zij zijn ver- ook nog een boel werk verzetten. Een pret- De Rotterdam: een sleutelwerk Rotterdam zich van andere steden? Hoe zien wij onze stad, en wat zegt tegenwoordigd met de veertig portretten die tig ‘wij-gevoel’ komt ook naar voren uit de Vroeger was Koolhaas vooral een schrijver. In geen biografie dat over ons, haar inwoners? En waarom zijn we zo met Rotterdam het begin vormen van de serie Exactitudes foto’s die gemaakt zijn voor de Facebook- over de beroemde zoon van Rotterdam blijft het onvermeld: van Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, waar- campagne. Hiervoor werden mensen op wordt Koolhaas vandaag gerekend tot de paar belangrijkste bezig? Puntkomma belicht in een serie artikelen het beeld van de stad uit trouwens nog meer schitterende beel- straat aangesproken en gevraagd naar hun ontwerpers van de wereld, de jonge Koolhaas werd vooral den te zien zijn. De gabbers waren politiek Rotterdam-gevoel, waarna ze het vervolg van Foto Ossip van Duivenbode zoals dat in kunstzinnige en culturele uitingen wordt gegeven. beschouwd als een papieren architect. Deze bijzondere posi- behoorlijk rechts en droegen dit zonder de zin “Echte Rotterdammers ...” af mochten tie genoot hij in de jaren van het opzienbarende manifest Door Eva Visser terughoudendheid uit. De jongeren die met maken. Dit leverde uitspraken op als “passen Delirious New York (1978). Het boek beschrijft op lyrische trots de code van de (voormalige) ov-zone niet in een hokje” en “komen uit Brabant”. De Het beroemdste architectenbureau van et is oktober 2013, een maand voor oplevering. Voor de wijze de ontwikkelingen van architectuur en stedenbouw die useum Rotterdam heeft als missie Geen woorden.. 5314 dragen, hadden waarschijnlijk niet mediacampagne om de tentoonstelling heen Hnog afgesloten plint van De Rotterdam is een opzien- leidden tot het Manhattan zoals we het nog steeds kennen; M“zijn kennis van de geschiedenis van Het eerste thema in de tentoonstelling is echt prettig naast een groep gabbers in de is uitgebreid, evenals het bijprogramma. Rotterdam – het Office for Metropolitan barend billboard geplaatst waarop het markante silhouet een stad van hoogbouw, dichtheid en rationele kavelverde- Rotterdam in dienst van de actuele stad ‘[Echte Rotterdammers] werken hard’. Voor metro gezeten. In de tentoonstelling worden Hierin worden workshops gegeven, kan de Architecture – zag november 2013, na bijna van het gebouw is ingevuld met foto’s van een aantal van ‘s lingen. Het toppunt van dit Manhattanism is het Rockefeller [te stellen] door samen met Rotterdam- dit thema worden uiteenlopende objecten beide groepen echter getoond als iconisch bezoeker luisteren naar migrantenverhalen, werelds grootste wolkenkrabbers van de afgelopen jaren. Center, in het door Koolhaas aangewezen hart van New York. mers het cultureel erfgoed te bewaren en te getoond zoals de machinale kamerveger voor de stad, zonder verder in te gaan op de voedsel van over de hele wereld proeven en 20 jaar ontwikkeling, zijn ambitieuze ontwerp Een tekst flankeert het beeld: LONDEN“ HEEFT THE SHARD Met name de toevoegingen aan het gebied die dateren uit de presenteren”. Museum Rotterdam was het Atom uit 1905, een 17e eeuwse beroepente- grote ideologische verschillen tussen beide. voorstellingen van het Ro Theater bijwonen. voor de Wilhelminapier opgeleverd worden. DUBAI HEEFT DE BURJ ROTTERDAM HEEFT DE ROTTERDAM.” jaren ‘70 worden prominent behandeld. De zogeheten torens grootste gedeelte van 2013 dakloos, nadat gel met daarop een kleermaker, het gebor- Waarom zijn gabbers trouwens de laatste tijd Echte Rotterdammers weet ook veel bezoe- Goed, over de waardering voor het gebouw van de onder- X, Y en Z staan zelfs op de cover van de latere drukken van het museum zowel het Schielandshuis in duurd blazoen van het zakkendragersgilde zo salonfähig, met een documentaire van de kers te trekken. De opening op 11 oktober Dit ‘grootste gebouw van Rotterdam, getekenden van het reclamebord (de vastgoedontwikke- het boek en zijn gemakkelijk te herkennen in de gevels van het centrum van de stad, als De Dubbelde en instrumenten voor het wegen van tabak, VPRO en een tentoonstelling bij Roodkapje? was ondanks wind en regen zo druk bezocht Nederland, Europa!’, draagt bovendien de laars DTZ Zadelhoff en Jones Lang LaSalle) kan geen twijfel De Rotterdam. Wie met dit boek in de hand gaat kijken op Palmboom in historisch Delfshaven moest zoals die in de fabriek van Van Nelle werden De gabbers lijken een cult-status toebedeeld dat de portier wat overweldigd leek en de bestaan. Hun boodschap luidt: zo’n 20.000 vierkante meter de Wilhelminapier zal concluderen dat De Rotterdam een verlaten als gevolg van gemeentelijke bezui- gebruikt. Maar ook een foto van een groep te krijgen door diezelfde progressieve cultu- natte jassen vijf rijen dik aan de kapstok hin- signatuur van de superman van de Neder- is beschikbaar voor een huurder die zich wil vestigen in een eigentijdse toepassing is van het door Koolhaas nauwkeurig nigen in de cultuursector. Het stadsmuseum gastarbeiders in overalls en een video van rele voorhoede die indertijd door de gabbers gen. De bezoekers vormden gezamenlijk een landse architectuurwereld, Rem Koolhaas; icoon van wereldformaat. geanalyseerde Manhattan van de jaren ’70. Wellicht met meer leidt nu een nomadisch bestaan en presen- een verbouwing. Dit alles wordt zonder veel niet alleen werd veracht, maar geregeld ook mooie doorsnede van de bevolking: allemaal De oplevering van het gebouw in november 2013 werd een betekenis dan ooit heeft Koolhaas theoretische concepten teert momenteel de tentoonstelling Echte toelichting naast elkaar getoond. Over alle uitgescholden, bedreigd of zelfs in elkaar Echte Rotterdammers. redenen genoeg om het gebouw bij voorbaat waar media-evenement. Van NOS tot Metro werd de ope- omgezet in beton en staal. Hoewel OMA al sinds de jaren Rotterdammers. Wie denken we wel dat we objecten is slechts iets meer informatie op te getrapt. Gabbermuziek is natuurlijk een stuk te bejubelen dan wel af te wijzen. Maar wat ning van ‘Een nieuwe Koolhaas’ verslagen: “De Rotterdam ’90 behoort tot de meest gerespecteerde, bouwende, archi- zijn? in Las Palmas op de Kop van Zuid. vragen via een touchscreen, als deze al werkt. authentiek Rotterdams cultuurgoed, maar Alhoewel, als een Echte Rotterdammer aan straalt aan de Maas. Icoon van de stad.” (voorpagina Metro tectenbureaus ter wereld, heeft Koolhaas in zijn thuisstad Er is voor gekozen om de objecten voor zich- een deel van haar liefhebbers spoot wel de de in de tentoonstelling genoemde voor- voegt het gebouw nu werkelijk toe aan Rotterdam e.o. van 22 november 2013). Beroemde kranten definitief afgerekend met het predicaat van een papieren Verandering van naam en missie zelf te laten spreken en de toelichting tot een stad vol met white-power tekens. Waarom waarden zou moeten voldoen, dan zijn er Rotterdam en het stadsbeeld? als The Guardian en El Pais verspreidden het laatste wapen- architect. Museum Rotterdam droeg tot begin 2011 minimum te beperken. De informatietekst wordt dat er niet bij verteld? niet zo veel van. Hoewel de tentoonstelling feit van Rotterdam Architectuurstad over de Nederlandse de naam Historisch Museum Rotterdam, bij dit thema meldt dan ook: “Met werk wordt de pluriformiteit van de bevolking benadrukt Door Arnold Westerhout grenzen. Uit de bijdragen klonk een zeker ontzag door voor Een icoon? maar veranderde van naam om te benadruk- in Rotterdam overigens lichamelijke arbeid Het Rotterdam van Pim Fortuyn (denk aan de missie van het museum) blijken het grote gebouw: “El mastodonte vertical de Koolhaas”. De Rotterdam voegt onmiskenbaar een nieuwe, bijzondere ken dat niet alleen het verleden maar ook bedoeld. Eerlijke werk. De oervorm van de In het midden van de tentoonstellingsruimte wij Rotterdammers niet aan onze eigen defi- Zeker door de ogen van Spanjaarden gezien is de realisatie manoeuvre toe aan de dynamische skyline van Rotterdam. het heden van de stad het onderwerp is. In Rotterdamse arbeider is de zakkendrager. is een catwalk gemaakt met daarop een defilé nitie van een ‘Echte Rotterdammer’ te vol- van het immense gebouw in deze tijden van crisis bewonde- Maar ondanks het feit dat uiteenlopende media De Rotter- de beleidsuitgangspunten, zoals te vinden […] Natuurlijk zijn Rotterdammers ook art- van mannequinpoppen gekleed in kleding doen. Dit is niet zozeer de tentoonstellings- renswaardig te noemen. Anderzijds roept de bijdrage aan de dam al hebben uitgeroepen tot ‘icoon’ is het onmogelijk vast op de website van het museum, staat dat sen, filosofen, wetenschappers, bestuurders vanaf de 18e eeuw, met nadruk op de laatste makers te verwijten, maar zegt vooral veel kantorenleegstand vragen op. Architectuurhistoricus Wouter te stellen of dit daadwerkelijk al zo is; of ooit zal zijn. Het is Museum Rotterdam “de stad op de voet en kunstenaars. Maar ook deze hoogopge- decennia. Er zijn poppen met kleding met over ons zelfbeeld. Het duidelijkste komt dit Vanstiphout werd door uiteenlopende media opnieuw op het misschien flauw, maar de tijd zal het leren. Dit soort kwesties volgt en rekening [houdt] met de sociaal- leide bevolkingsgroepen spiegelen zich graag de opdruk van TOS (Thuis op Straat) en, bij naar voren in het thema over arbeid. Zwaar schild gehesen om met zijn pessimisme over de leegstand in zijn als ‘trage vragen’, zoals vragen die gaan over zingeving en culturele en ruimtelijke transformatie van aan het beeld van de werkstad.” Ondanks dit het jaar 2009, 010 isn’t just a code. En er zijn fysiek werk, zoals in de haven, vormt onmis- de stad de ontwikkeling van het gebouw af te wijzen. Maar identiteit, dat wil zeggen: vragen die veel tijd nodig hebben de stad.” Rotterdam wordt (samenvattend) anti-intellectuele statement had wat meer bijvoorbeeld ook een vrouw in een jaren ‘30 kenbaar een onderdeel van het beeld van ‘de hoe sprekend zulke beschouwingen ook zijn, ze stellen niet en daarom niet direct te beantwoorden zijn. Voor nu: De beschouwd als “moderne transnationale tekst niet misstaan. Zo had een citaat uit jurk, een weesmeisje en een slagersjongen Rotterdammer’. Maar velen van ons werken de kwaliteit van het gebouw aan de orde, een gebouw dat er Rotterdam sluit aan bij enkele bekende onderdelen van de samenleving met een bevolking waarvan Memoires van een havenarbeider (1932, van uit het begin van de vorige eeuw te zien. weliswaar hard, maar verrichten geen licha- nu eenmaal staat, of we dit leuk vinden of niet.. Laten we eens identiteit van Rotterdam, zoals hoogbouw en de geschiede- de samenstelling blijvend is veranderd.” Hendrik Mol) de bezoeker wellicht een beter Nummer RC11 bij het jaar 2002 is Pim For- melijk zware arbeid in weer en wind. Past ons iets verder kijken dan vandaag. Wat betekent De Rotterdam nis van de passagiersvaart, omdat de naam van het gebouw Verwacht mag worden dat de tentoonstel- idee kunnen geven over hoe zwaar het was tuyn. Op het touchscreen staat van hem het zelfbeeld eigenlijk nog wel? —EV voor het stadsbeeld? En: kunnen we het gebouw (nu al) als verwijst naar het voormalige vlaggenschip van de Holland ling in Las Palmas meer licht werpt op deze om in de haven te werken. volgende citaat: “Ik houd van deze stad, van een icoon beschouwen? Amerika Lijn dat lange tijd vanaf deze plaats aankwam en nieuwe aanpak. In het persbericht van de de daadkracht van de bewoners. (...) Van alle vertrok. Maar vooral heeft Koolhaas met De Rotterdam een tentoonstelling Echte Rotterdammers staat Geboren en getogen? kritiek word ik niet warm of koud. Ze kunnen Een verkenning ‘razend stukje New York’ toegevoegd aan de stad. Dit is dus de veelbelovende tekst “(...)Rotterdam staat Andere thema’s zijn ‘[Echte Rotterdammers] me van de wereld rammen, maar mijn ideeën Het complex bestaat uit grofweg zes blokken die rusten op niet nét Dubai of nét London. Nee, voor het eerst heeft Rot- ergens voor: rauw, echt, modern, eerlijk en houden van hun kluppie’, ‘zijn hier gebo- kun je niet wegslaan.” We kunnen er van uit- Echte Rotterdammers. Wie denken we wel een basement met de omtrek van een voetbalveld en een terdam nét een stukje ‘Manhattan aan de Maas’. —AW hardwerkend. Zijn dit versleten clichés of ren en getogen’, ‘geloven alles’, ‘zijn jong’ en gaan dat vrijwel iedereen op de hoogte is van dat we zijn? Cover Delirious New York, (Rem Koolhaas, hoogte van zo’n tien bouwlagen. Een contrast in materiaal- een rake typering? (...) Wat maakt Rotterdam ‘wonen in een bouwput’. ‘[Echte Rotterdam- de moord op Pim Fortuyn in dat jaar, maar Nog te zien tot 16 maart 2014 Monacelli Press, 1978) waarop de torens X, gebruik wordt gevormd tussen de ‘zwaardere’ onderbouw en de Rotterdammers nu zo ontzettend Rot- mers] houden van hun kluppie’ bestaat uit het had niet misstaan dat te vermelden. De Museum Rotterdam in Las Palmas, Y en Z gedeeltelijk weergegeven zijn. waar het beton overheerst en de ‘lichtere’ hogere blokken die terdams?” een wand van bierkratten (Heineken) met Pim Fortuyn die in deze expositie getoond Wilhelminakade 326. Dit nummer van Puntkomma werd gemaakt door:

Hugo Bongers Lector culturele diversiteit Hogeschool Rotterdam Hajo Doorn Directeur WORM, Instituut voor Avantgardistische Recreatie Gabriël Oostvogel Directeur Concert- en Congres-gebouw De Doelen Evan van der Most Coördinator Dig It Up Eva Visser Docent-onderzoeker bij kenniscentrum Creating 010 van Hogeschool Rotterdam Kees Vrijdag Secretaris Historische Vereniging Roterodamum Hans Walgenbach Kunstliefhebber en eigenaar van Walgenbach Art & Books Arnold Westerhout Onderzoekstudent Visual Arts Media Architecture (VAMA) aan Vrije Universiteit.

Vormgeving: Evers + de Gier, www.eversendegier.nl Foto’s cover/ interview: Dana-Romina Tietjen, www.danaromina.de Kunstwerk vrijplaats: Dominic Brown, www.dominicbrown.nl

Foto’s: Blz 6: Erwin Heyl, Blz 7: Jan Roovers/ Arnoud Voet, Blz 12: Dana-Romina Tietjen Blz 14: Ossip van Duijvenbode, Overige foto’s redactie Puntkomma

Illustratie: Blz 13: Thom Bronneberg www.thombronneberg.nl

Drukker: Veenman+

Uitgever: Stichting Moois Media, Rotterdam.

Voor ingezonden brieven en andere reacties, voorstellen voor bijdragen en informatie over de Vrijplaats kan er contact worden opgenomen met de redactie: [email protected]. Gehele of gedeeltelijke over name van artikelen is met bronvermelding toegestaan.