O Dimitni Kantemir'den Tarihe Bir Projektör

1 7 EYLÜL 19 9 8 Cumhuriyet PARASIZ EK □ ŞavkarAltınel, Fethi Naci’nin “Şiir Yazılan”nı değerlendirdi................................ 3. sayfada O □ Nuray Sancar, Sennur Sezer-Adnan Öz- | yalçıner İkilisinin “Emek Öyküleri” antolojisini değerlendirdi................................... 8. sayfada □ Prof. Dr. Nadir Paksoy, iki kadın yazarımızın iki kitabını irdeledi........................... 13.sayfada □ Mustafa Yelkenli, Robert A. Heinlein’nin di limizdeki kitaplannı irdeledi........... \6.sayfada KIT/UP Dimitni Kantemir'den tarihe bir projektör OsmanlI Imnaratoriuğu'mm Boğdan Prensi ve Voyvodası Dimitri Kantemir, 18. yüzyılın değişik alanlarındaki yapıtlarıyla tanınan, bilim tarihine ve evrensel ansiklopedilere geçmiş önemli bir bilgindir. Doğu incelemeleri de yapmış, kendi buluşu “Ebced” notasıyla Klasik Türk Musikisi’nin birçok parçasının günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Latince olarak yazdığı OsmanlI Tarihi, çeşitli dillere çevrilmiş ve bilim çevrelerinde geniş ilgi görmüştür. Ciltlerin sonuna yazarının eklediği geniş açıklamalarla değeri bir kat daha artan “Osmanlı Tarihi”, ünlü Hammer Tarihi’ne de öncülük etmiş ve Osmanlı tarihiyle ilgili pek çok önemli noktayı onaya sermiştir. Romencesinden dilimize çevrilen “Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi” ilk kez 1979’da Kültür Bakanlığı’nca yayımlanmıştı. 12 Eylül döneminde bakanlık kendi bastığı kitabı satıştan çekmiş ve bu karar geniş tepkilere yol açmıştı. Kitap yıllar sonra ‘Cumhuriyet Kitap Kulübü’nün “Cumhuriyet Kitapları” dizisinde yeniden yayımlandı. Bu girişiminden dolayı “Cumhuriyet Kitap Kulübü”nü kutlamak gerekiyor. Prof. BEDRETTİN TUNCEL * I aris’te Panthéon yakınlarında, Sainte-Geneviève kütüphanesinin taş yüzüne adları kazılmış büyük Pinsanlar, insanlığı yüceltmiş ünlü kişiler arasında, Leibniz ve Newton ile birlikte anılan biri daha var: Biz olan, daha doğrusu, onları sanki haber veren güçlü bir lizce olarak çıkardığı ve Kantemiroğlu’nun ülkemizi de bazı eski tarih kitaplarında, “vak’anüvis” tarihlerin pek yakından ilgilendiren Osmanlı imparatorluğu Ta de “Kantemiroğlu’’, “Küçük Kantemiroğlu”, “Ulah Be kişi. Kendi öz yurdunda, Romanya’da, Batı kültürü yi”, kimi ansiklopedilerimizde de sadece “Cantemir” bi nü, daha iyisi, Latin kültürünü Doğu kültürleriyle en rihi adlı ünlü eserinden seçilmiş parçaları bir araya ge parlak biçimde bağdaştırmış bir büyük bilgin. tiren kitaptır. Günümüze gelinceye kadar, Latincesin- çiminde yer alan Boğdan Prensi, sonradan Boğdan Voy den yapılmış İngilizce çevirisinin, o büyük kitaplıkla vodası olan, tarihçi, coğrafyacı, Doğu incelemelerinin ge İşte böylesine büyük bir inşam, doğumunun 300. yıl dönümünde (1973), bütün dünya, UNESCO’nun ara rın raflarında kalan, bulunmaz eserin önemli parçaları niş kültürlü öncüsü, klasik T ürk musikisine yeni bir mo böylece gün ışığına çıkmış oldu. Bu yayımın yeni araş da sistemini, “ebced” notasını bağışlayan, Tatar soylu, cılığı ile andı. O yıldönümünde Dimitrie Cantemir’in Romanyalı büyük bilgin, filozof, ilahiyatçı, dil bilgini, sa yaşamı, düşüncesinin niteliği, özelliği; tarih, dil, din an tırmalara olanak hazırlayacağı, tarihin eskiliğine rağ natçı, politika adamı Dimitrie Cantemir (1673-1723). layışı üzerine incelemeler, araştırmalar yapıldı; çoktan men Osmanlı uygarlığı, Osmanlı devletinin yükseliş ve Her şeyden önce de, evrensel dünya görüşünü içine sin dır ele alınmayan metinleri üzerinde duruldu; başlıca çöküşü ile ilgili önemli yapıt olarak kalan bu kaynağın bizde ve başka ülkelerde geniş ölçüde tanınmasına yar dirmiş’ Doğu-Batı kültür değerlerinin güçlü, anlamlı bir yapıtlarının bilimsel baskıları, değerli açıklamalarla dım edebilecek baskılara yol açacağı söylenebilir. Prof. bireşimini vermede gerçekten başarı kazanmış bir dü yayımlandı. Bunlar arasında belki en önemlisi, mer şünce ve tarih adamı. XVIII. yüzyıl Avrupa’sında “an kezi Bükreş’te bulunan Güney-Doğu Avrupa incele Halil İnalcık, bu önemli “iktibas”a kısa, derlitoplu, dörtbuçuk sayfalık bir “giriş” yazısı yazmış. Cantemir’in siklopedici” dediğimiz düşünürlere tek başına örnek meleri Derneği’nin, kısa deyimiyle ÂIESEE’nin, İngi CUMHURİYET KİTAP SAYI 448 Devamı 4. sayfada. ne “Türk bestekârı” sıfatı da yakıştırılır ama, onu bütün XVIII. yüzyıl Avrupa- sı’na ve bütün dünyaya tanıtan Osmanlı DimitPie Kantemir ve Türkler tarihi üzerindeki anıtsal yapıtından he men hiç söz edilmez. Kısacası, Dimitrie Cantemir gibi evrensel ün kazanmış bü Kapak konusunun devamı... yük bir insanın, üstelik bizi de çok sev miş bir insanın türlü yönleri üzerinde, kişiliği, İstanbul’da geçirdiği günleri, Türk musikisiyle ilgili yönü bir yana, öte hele Osmanlı tarihiyle ilgili yapıtı den beri bizde gerektiği gibi durulmuş ol üzerinde biraz şematik kalan bir “tak duğu, bilimsel sayılabilecek inceleme ve dim” yazısı. Alexandre Dutu ise 1734- araştırmalar yapıldığı söylenemez. 1735 yıllarında N. Tindal’ın Latinceden Cantemir’in kişiliğini tarih, coğrafya, İngilizceye aktardığı ünlü tarihini tanıtı etnoloji, Doğu uygarlıkları, Doğu dilleri, cı nitelikte onsekiz sayfalık bir inceleme astronomi, musiki alanlarını ilgilendiren sini ve seçilen parçaları açıklayan, bunla yapıdan üzerinde kendi yurdunda yapı rın önemi üzerinde duran notlar (ss. 299- lan çalışmalardan söz ederken, başta Ni 317); ayrıca, Cantemir’in oğlu Anti- colas Iorga’nın incelemelerini hatırlamak och'un “Cantemir’in yaşamı” adı altında yerinde olur. Dimitrie Cantemir gibi, Os- ki metni (ss. 285-298) eklemiş. Dimitrie manlı tarihi üzerine önemle eğilen bu bü Cantemir’in bütün eserlerinin eksiksiz yük bilgin, kendi dilinde hazırladığı ya bir bibliyografyası, ayrıca, 1973 Temmu- zılarla Cantemir’in ulusal ve evrensel zu’na gelinceye kadar, “Ulah Beyi’nin ya yönlerini; Romanya tarihi, özellikle Bo- pıdan üzerine Romanya’da ve Romanya jadan (Moldavya) tarihiyle ilgili çalışma- dışında yapılmış incelemeler verilmiş. Kı Earını iyice incelemiştir. 1937-1945 yılla sacası, Dimitrie Cantemir’in Osmanlı ta rı arasmda Fransızca olarak basılan 10 rihi üzerindeki büyük yapıtını tanımak is ciltlik büyük yapıtında, Histoire des Ro teyenler, onun üzerinde çalışacaklar için umains et de la romanité orientale’in zengin bir kaynak. “Les Réformateurs” alt başlığını taşıyan Dimitrie Cantemir ile ilgili inceleme ve VII. cildinde (Bucarest, 1940, in - 8°, 419 araştırmalar, yoğun çalışmalar, kendi yur s.), Cantemir’in ulusal tarih açısından ye du Romanya’da gerçekleşmiştir. Roman rini, önemini, bu tarih içinde oynadığı ya Bilimler Akademisi, üniversiteleri, bi rolü ayrıntılı biçimde açıklamıştır. Bunu lim kuruluşları, bu arada merkezi Bük yaparken de, kolaylıkla kullandığı çeşit reş’te olan ve birkaç yıldır başında değer li kaynaklara başvurmuş, bu arada, XVII. li bir tarihçimizin, Prof. Halil İnalcık’m yüzyıl boyunca ve XVIII. yüzyıl başların bulunduğu Güney-Doğu Avrupa incele da gelişen ve pek itibarda olan Romen meleri Derneği (ÂIESEE) Kantemiroğ- vak anüvis ve tarihçilerinden de çok ya lu ile ilgili yayımlar yapmışlar, bilimsel rarlanmıştır. Iorga, sözünü ettiğim kita toplantılar düzenlemişler, bu yıldönümü bında sadece yedi ay kadar süren Mol- nü her yönden değerli biçimde anmaya dovya (Boğdan) voyvodalığına atandık önem vermişlerdir. tan sonra, Dimitrie Cantemir’in, ülkesi ne varınca yaptığı konuşma üzerinde, bu II konuşmayı kitabına alan Nicolae Cos- tin’e dayanarak (ss. 89-90) uzun boylu Bu anmanın anlamı üzerinde dünya öl durur. Bunun nedeni de, bu konuşmanın ya elçiliği sırasında ve İngiliz ce tanımamız için; Dimitrie Cantemir’in karakterini iyi be çüsünde durulurken, zamanının en kül ce’ye çevirtip yayımlattığı ve Hele bizim tarihlerimizde, dun türlü insanlarından biri olan Dimitrie lirleyen, düşünce düzeyini açıkça ortaya “Osmanlı İmparatorluğunun olduğu kadar bugün de, yazılan koyan bir nitelik taşımasıdır. Cantemir, Cantemir in XVI11. yüzyıl Avrupa’sında yükseliş ve çöküş tarihi” diye üç beş satır, onun güçlü, evren büyük ün sağlayan asıl yapıtının Osman- kendilerini yöneteceği insanlarla içten dilimizde karşılayabileceğimiz sel kişiliğini ortaya koyacak de likle konuşur, kendisinden önce, 1710 yı lı tarihiyle ilgili olduğunu, bu yüzden de, kitabıdır. ğerde değil, hemen hepsi de o özellikle ülkemizi ilgilendirdiğini elbette lında Boğdan voyvodası olan ve çok bil Bu inceleme ile Osmanlı “Boğdan prensi”nin “şece- gili, geniş kültürlü bir yönetici kişiliğiyle unutamayız. XIX. yüzyıl tarihçilerine ge Devleti üzerine yazılmış ilk sis re”si, soyu sopu ile uğraşır: linceye kadar bu konuda tek kaynak, Inc- tanınan Nicolas Mavrocordato’dan geri temli çalışmayı belli bir ölçüde Cengiz’in 2. kuşaktan torunu kalmamak için, kendisini dinleyenler rementa atque decrementa aulae otho- tanıtabilirsem. Dimitrie Can- olduğundan, Kırım Tatarla manicae başlığı altında, 1714-1716 yılla üzerinde iyi izlenimler bırakan güzel, temir’i 300. doğum yıldönü rından geldiğinden söz edilir parlak bir konuşma yapar. Yaşlılara ana rı arasında, Latince olarak yazdığı ve ölü münde anmış olurum. Bu mü ve sonunda bağımsızlık “sev mün den onbir yıl sonra (1734) oğlu An Osmanlı İmparator- sı babasıymış gibi, kendi yaşındakilere nasebetle, bugüne kadar ülke dası” ile “hainlik edip” Büyük kardeşiymiş, daha genç yaşta olanlara oğ tioch Cantemir’in Londra’da Çarlık Rus- mizde Kantemiroğlu ile ilgili luğu’nun Yükseliş Petro’ya sığındığı belirtilir; ve Çöküş Tarihi il luymuş gibi seslenir, Moldavya “bo ne yapıldığını, neler yazıldığı yazdığı Osmanlı tarihinin bi yad an arasında birliğe varmanın rahat nı da gözden geçirebilir, bun Cilt / Dimitri

Load more