ROCZNIK PPRZEMYSKIRZEMYSKI T
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ROCZNIK PPRZEMYSKIRZEMYSKI t. 52 HISTORIA z. 1 (19) 2016 KOMITET REDAKCYJNY „ROCZNIKA PRZEMYSKIEGO” dr Ewa Grin-Piszczek, dr Jolanta Czartoryska, dr Lucjan Fac, dr Grzegorz Klebowicz, dr hab. Tomasz Pudłocki (redaktor naczelny „Rocznika Przemyskiego”), mgr inż. Grzegorz Poznański, dr Maciej Waltoś Redakcja Rocznika Przemyskiego. Historia prof. dr hab. Zdzisław Budzyński (Uniwersytet Rzeszowski), dr Ewa Grin-Piszczek (Archiwum Państwowe w Przemyślu, historia średniowiecza XIV–XVI w.), dr Monika Kulesza-Gierat (Ka- tolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II – redaktor językowy), dr Anna Markiewicz (Uni- wersytet Jagielloński, historia kultury XVI–XVIII w.), dr hab. Tomasz Pudłocki (Uniwersytet Ja- gielloński, historia kultury XIX–XX w. – redaktor naczelny), dr hab. Maria Stinia (Uniwersytet Jagielloński, historia nauki i oświaty XIX–XX w. – redaktor naczelna), dr Wiktor Szymborski (Uni- wersytet Jagielloński, historia kultury XII–XVI w. – redaktor naczelny), dr Izabela Wodzińska (Mu- zeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, historia kultury XIX–XX w.), dr Mateusz Wyżga (Uniwersy- tet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, demografia historyczna, historia nowożytna XVI–XVIII w. – redaktor statystyczny) Rada Naukowa Rocznika Przemyskiego. Historia prof. dr Damir Agicič (Sveučilište u Zagrebu, Hrvatska), prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Uniwersytet Jagielloński), dr hab. Józef Dobosz, prof. UAM (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), em. prof. dr John Hartman (University of Michigan, USA), prof. dr hab. Jadwiga Hoff (Uniwersytet Rze- szowski), doc. dr Pavel Krafl (Masarykova univerzita Brno, Česko), prof. dr hab. Krzysztof Stopka (Uniwersytet Jagielloński), prof. dr Andrew Wise (Daemen College, Buffalo, USA – historia Europy Wschodniej XIX–XX w. – przewodniczący) Recenzenci dr hab. Jan Jacek Bruski (Uniwersytet Jagielloński), prof. dr hab. Czesław Brzoza (Uniwersytet Jagielloński), dr hab. Anna Łosowska (Uniwersytet im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie), prof. dr hab. Jerzy Motylewicz (Uniwersytet Rzeszowski), dr hab. Karol Sanojca (Uniwersytet Wrocław- ski), prof. dr Andrew Wise (Daemen College w Amherst, USA), dr hab. Konrad Wnęk (Uniwersytet Jagielloński) Redakcja techniczna: Janusz Maik, Oskar Ostafin, Tomasz Pudłocki Streszczenia i konsultacja w języku angielskim: Agnieszka Andrzejewska Projekt okładki i strony tytułowej: Janusz Polaczek Logo TPN wg projektu: Marii Witkiewicz Na okładce Wnoszenie murów kościoła św. Józefa na Zasaniu (zdjęcie na tle panoramy miasta w 1913 r.). Fot. ze zbiorów Archiwum Salezjańskiego Inspektorii Krakowskiej w Krakowie Dofinansowano ze środków otrzymanych od Gminy Miejskiej Przemyśl oraz Instytutu Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego ISSN 2449-7347 Wersja drukowana jest wersją pierwotną © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu 37–700 Przemyśl, ul. Kościuszki 7, tel. 16 678 56 01 www. tpn.przemysl.pl; e-mail: [email protected]; [email protected] Wydanie I. Nakład 100 egzemplarzy Druk: Sanset Przemyśl, tel. 16 671 02 22 ROCZNIK PRZEMYSKI t. 52 HISTORIA z. 1 (19) 2016 TOMASZ PUDŁOCKI, MARIA STINIA, WIKTOR SZYMBORSKI WSTĘP Zawartość tomu 52 zeszytu Historia „Rocznika Przemyskiego” za 2016 rok wynika z realizacji planów wydawniczych przyjętych przed laty. Periodyk wyda- wany przez Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu ma bowiem za zadanie dokumentować i stymulować badania naukowe dotyczące regionu (Przemyśla i ziemi przemyskiej w jej historycznych granicach) z zakresu szeroko pojętych nauk historycznych, a zarazem pokazywać ponadregionalne i międzynarodowe osiągnięcia naukowe członków i współpracowników TPN. Dlatego – podobnie jak w poprzednich latach – zróżnicowana tematyka prezentowanych tekstów, po- dzielonych na trzy zasadnicze działy: Artykuły naukowe, Źródła, Recenzje i omó- wienia. Przyjęta polityka ma swoje konsekwencje również w języku publikacji – ważne jest bowiem to, aby prace dotyczące regionu nie były drukowane jedy- nie w języku polskim; co więcej, te z nich, które wychodzą w innych językach, a dotyczą historii lokalnej, trzeba przybliżać i krytycznie omawiać dla czytelni- ków polskojęzycznych. Zeszyt otwiera artykuł Łukasza Chrobaka. Autor, wykorzystując ciekawe źró- dła, jakim są protokoły rady gminnej oraz protokoły parcelowe, w tekście Budy Przeworskie jako zapomniane dziedzictwo przeworskich przedmieść przedstawia funkcjonowanie samorządu gminnego w pobliżu Przeworska w drugiej połowie XIX wieku oraz analizuje strukturę własnościową podmiejskiej gminy. Uzupeł- nia tym samym obraz prowincjonalnego galicyjskiego społeczeństwa i zmian, jakim ono podlegało. Agata Barzycka-Paździor jest autorką artykułu poświę- conego bezprecedensowej sprawie sądowej dotyczącej uwolnienia się dwóch żydowskich dziewcząt spod władzy ojcowskiej i zezwolenia im na odrębne za- mieszkanie poza domem rodzicielskim. Losy Anny i Eleonory Kluger pokazują sposoby walki o emancypację kobiet pochodzących z chasydzkich rodzin w kon- tekście funkcjonowania Kodeksu cywilnego w monarchii habsburskiej. Uzupeł- nieniem biografii znanego pamiętnikarza Kazimierza Chłędowskiego jest praca Marii Stinii, ukazująca jego próbę podjęcia kariery naukowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, z której ostatecznie zrezygnował, poświęcając się karierze urzęd- nika, pisarza i plotkarza. W tym numerze „Rocznika” nawiązujemy nadal do problematyki I wojny światowej, ukazując jej wpływ na wybrane dziedziny życia społecznego i go- 4 spodarczego, zarówno w kontekście ogólnoeuropejskim, jaki i polskim. Z per- spektywy bałkańskiej do tej tematyki odnosi się artykuł Ivana Hrstica Economy of Dalmatia in the aftermath of World War I – a case study of Makarska, ukazu- jący dynamikę przemian gospodarczych w Dalmacji na przykładzie miasta Ma- karska. Wbrew oczekiwaniom mieszkańców okres po Wielkiej Wojnie stał pod znakiem stagnacji, a nawet regresu w niemal wszystkich gałęziach gospodarki. Było to przede wszystkim skutkiem polityki nowo powstałego, targanego spo- rami politycznymi państwa – Królestwa SHS, co odbiło się bardzo negatywnie na lokalnych rynkach. Hrstić krytycznie ocenia podporzadkowanie gospodarcze wielonarodowego państwa przede wszystkim interesom Serbii. Na gruncie pol- skim Joanna Dufrat przedstawiła Aktywność polityczną, zawodową i społeczną kobiet w Polsce po zakończeniu I wojny światowej, wykazując nieporównywalny z żadnym innym okresem w przeszłości wzrost po wojnie różnych form działal- ności kobiet. Jak określa to autorka, potężny impuls emancypacyjny, jakim była I wojna światowa, nie zawsze był jednoznaczny – mimo zauważalnego wpływu konfliktu zbrojnego na tzw. kwestię kobiecą, zwłaszcza w odniesieniu do szer- szych warstw społecznych. Ks. Artur Świeży SDB, wykorzystując mało znane w literaturze źródła archiwalne i prasowe, omówił znaczenie i fenomen salezjań- skich ośrodków wychowawczych w Przemyślu w czasie Wielkiej Wojny. Mimo licznych badań nad Twierdzą Przemyśl społeczne skutki wojny lat 1914–1918 dla mieszkańców miasta wciąż są tematem bardzo słabo poznanym. Przyczyn- karski charakter ma edycja źródłowa Bartosza Bucia oraz Tomasza Pudłockiego, która wpisuje się w badania nad rodziną Tarnawskich, prezentowane głównie w zeszycie Literatura i Język „Rocznika Przemyskiego”. List Leonarda Tar- nawskiego pochodzi z czasów I wojny światowej i napisany został w Wiedniu, był próbą przekonania władz o niewinności aresztowanego w listopadzie 1914 roku brata Apolinarego. List zachował się w Allgemaines Verwaltungsarchiv w Wiedniu. Kolejną edycją źródłową w „Roczniku Przemyskim” jest znajdująca się w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy we Lwowie re- lacja nieznanego z imienia ukraińskiego oficera – ilustrująca stan obozu w Pi- kulicach w czasie panującej tam na przełomie lat 1919–1920 epidemii tyfusu i czerwonki, opracowana przez Wiktora Węglewicza. Dział Źródła, poza wspomnianymi obejmuje Inwentarz ruchomości Stanisła- wa Brzyka, kupca i rajcy przemyskiego (1589 rok), który do druku podała Ewa Grin-Piszczek. To dobre studium przypadku, pokazujące zamożność miejsco- wych mieszczan w okresie rozkwitu Renesansu na ziemiach polskich. Wyjątkowe świadectwo polskich losów w Kazachstanie dają czytelnikowi opracowane przez ks. Józefa Wołczańskiego wspomnienia Anieli Potockiej z łagrów sowieckich z lat 1939–1944. Są dowodem wojennych przeżyć młodej kobiety i jej dziecka. Co istotne, zostały spisane już w 1944 roku, a więc niemal „na gorąco”. Innym spojrzeniem na wojenne doświadczenie przemyślanek są wspomnienia niedawno zmarłej Poli Hister – miejscowej Żydówki, której udało się przeżyć Holocaust 5 i wyemigrować do Kanady. To kolejne ważne, choć subiektywne źródło, od- noszące się do czasów II wojny światowej – ilustruje wojenny Przemyśl przez pryzmat jego żydowskich mieszkańców. Na ratowanie dziedzictwa miejscowych Żydów, ale już w czasach współczesnych patrzy związany z TPN – John J. Hart- man, przez lata zaangażowany w inicjowanie różnych projektów, mających zbli- żyć do siebie Żydów, Amerykanów i Polaków. Zeszyt wieńczy sześć recenzji i omówień. To dział, który konsekwentnie staramy się rozbudowywać, świadomi, że stanowić ma on płaszczyznę dysku- sji naukowej nad potrzebą pisania wysokiej jakości prac poświęconych historii regionu. Wiele z nich, często wartościowych, przechodzi bowiem bez echa, inne przyjmowane są bezkrytycznie – dziękujemy zatem autorom (Annie Siciak, Kon- radowi Wnękowi, Pawłowi Drymajle, Tomaszowi Pudłockiemu, Piotrowi Ko- złowskiemu), których teksty tworzą ten dział, za poświęcony czas i pochylenie się nad zawartością omawianych prac. Kończąc, chcielibyśmy bardzo