Strategija Odrţivog Razvoja Opštine Sjenica 2010 - 2020

STRATEGIJA ODRŢIVOG RAZVOJA OPŠTINE SJENICA 2010 - 2020

REVIDIRANA VERZIJA

Sjenica, decembar 2011.

1 Preambula

Opština Sjenica je razvila Strategiju odrţivog razvoja 2009 godine u okviru EU finansiranog projekta Exchange 2. Nakon druge godine implementacije akcionog plana Strategije, uoĉena je potreba da se izvrši revizija/aţuriranje strateškog dokumenta. Cilj aţuriranja je bio da se definišu završene aktivnosti, aktivnosti u toku, ali i odreĊena odstupanja od planiranih, koja su najviše izazvana efektima koje je svetska ekonomska kriza prouzrokovala i u našoj zemlji, ali i zbog drugih objektivnih razloga. Reviziji strateškog dokumenta pristupilo se sistematski i u partnerstvu sa Regionalnim centrom za ţivotnu sredinu i drugim lokalnim akterima. 2009. godine potpisan je Ugovor o razumevanju izmeĊu opštine Sjenica i REC-a ĉime su se stvorile pretpostavke za realizaciju dela projekta u kojem je predviĊeno revidiranje Strategije odrţivog razvoja. Da bi se stekli i drugi neophodni preduslovi, predsednik Skupštine opštine Sjenica je 05.06.2011. imenovao koordinatora i koordinacioni tim za ocenu implementacije ĉime je zapoĉeo proces revizije Strategije odrţivog razvoja U izradi revidirane verzije Strategije primenjena je metodologija, detaljnije opisana u poglavlju 6, koja je podrazumevala monitoring i evaulaciju akcionog plana i indikatora odrţivosti i uĉinka. Ovom procesu se pristupilo sistematski i u širokom partnerstvu, što znaĉi da je konsultovan veći broj lokalnih i regionalnih stakeholdera. Na sednici Skupština opštine Sjenica, odrţanoj dana 22/12/2011, usvojena je revidirana verzija Strategije odrţivog razvoja, ĉime je ista postala i njen zvaniĉni dokument.

Projektni tim

Lista skraćenica

CSR – Centar za socijalni rad GUP – Generalni urbanistiĉki plan HE – hidroelektrana JKP – Javno komunalno preduzeće JP – Javno preduzeće NN – nisko naponska mreţa KUD – Kulturno-umetniĉko društvo NVO – nevladina organizacija OU – Opštinska Uprava REC – Regionalni Centar za zaštitu ţivotne sredine RS – Republika Srbija RSD - dinar RTOZ – Regionalna turistiĉka organizacija RZS – Republiĉki zavod za statistiku Sl. – sluţbeni SRP – Specijalni rezervat prirode ED – Elektrodistribucija EPS – Elektroprivreda Srbije EU – Evropska Unija MZ – mesne zajednice MTPŠV – Ministarstvo trgovine, poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije TOS – Turistiĉka organizacija Sjenice

Odluka Skupštine o usvajanju Strategije održivog razvoja opštine Sjenica

4 Odluka o usvajanju revidirane verzije strategije održivog razvoj

Uvodna reč predsednika opštine

Naĉinom izrade i kvalitetom sadrţaja Strategija odrţivog razvoja opštine Sjenica (2010-2020) je najznaĉajniji dokument usvojen u dosadašnjem radu lokalne samouprave. Strategija je izraĊena u okviru projekta “EXCHANGE 2“ koji je finansirala Evropska Komisija, a u saradnji sa Stalnom konferencijom gradova i opština. Zahvalni smo što se i Sjenica nalazi u krugu dvadeset opština obuhvaćenih ovim projektom, uz oĉekivanje da će se deo strategije uspešno implementirati u okviru projekta “ EXCHANGE 3“. Zahvaljujemo se i savetniku za strateško planiranje ispred projekta Exchange 2, Dr.Senadu Hopiću na doprinosu u izradi strategije. Poseban znaĉaj ovog dokumenta, u pogledu kvaliteta i odrţivosti, je u naĉinu izrade sa osloncem na sopstvene kadrove-lokalne eksperte iz svih oblasti koji su u sadrţaje ovog dokumenta ugradili svoje znanje i iskustvo. U naporima rešavanja nagomilanih problema, brţeg društveno-ekonomskog razvoja i izlaska iz kruga nerazvijenih, usvojena strategija osvetljava puteve na trasi zacrtanih ciljeva ostvarenja vizije Sjenice kao razvijene opštine u kojoj su njeni stanovnici zadovoljni dostignutim nivoom ţivotnog standarda. Strategija u svim segmentima odrţivog razvoja polazi od korišćenja sopstvenih prirodnih i ljudskih resursa kao dela ukupne nacionalne strategije i širih integracionih procesa. Obaveza lokalne samouprave je da svoj deo poslova na implementaciji strategije i akcionih planova izvršava kvalitetno i pravovremeno. Od nadleţnih drţavnih organa oĉekujemo da naĉelna opredeljenja ravnomernog regionalnog razvoja pretoĉe u konkretne oblike finansijske i svake druge pomoći kao i podrške u korišćenju predpristupnih fondova EU. Uspešnom realizacijom planiranih projekata infrastrukturnog razvoja, izgradnjom proizvodnih kapaciteta, razvojem sela i poljoprivrede, turizma, objekata društvenog standarda i zaštitom ţivotne sredine usporiće se procesi praţnjenja ovog prostora i otvoriti perspektive boljeg ţivota graĊana, posebno mladih. Oĉekujem da implementacija strategije podstakne procese povezivanja , saradnje i uspostavljanje većeg broja partnerskih sporazuma .

Sjenica ima šansu, treba je iskoristiti!

U Sjenici Predsednik opštine Sjenica Oktobar 2009. Dipl. ing. polj. Muriz Turković

Sadržaj

Preambula ...... 2 Lista skradenica ...... 3 Odluka Skupštine o usvajanju Strategije održivog razvoja opštine Sjenica ...... 4 Odluka o usvajanju revidirane verzije strategije održivog razvoja ...... 5 Uvodna reč predsednika opštine ...... 6 Sadržaj ...... 7 Metodologija ...... 9 1. Opšta informacija o Sjenici...... 11 1.1.Geografski položaj ...... 11 1.2. Prirodni resursi ...... 11 1.2.1. Vode ...... 11 1.2.2. Šume ...... 11 1.2.3. Biljni svijet ...... 12 1.2.4. Zaštidena prirodna dobra ...... 12 1.2.5. Rudno bogatstvo ...... 13 1.3. Demografski podaci ...... 13 1.3.1. Stanovništvo i naselja ...... 13 1.3.2. Obrazovanje ...... 16 1.3.3. Kultura ...... 16 1.3.4. Sport ...... 17 1.3.5. Zdravstvo ...... 17 1.3.6. Informisanje ...... 17 1.4. Lokalna samouprava ...... 17 1.5. Privreda ...... 18 1.6. Poljoprivreda ...... 18 1.7.Infrastruktura ...... 19

7 1.7.1. Saobradaj ...... 19 1.7.2. Energetski potencijali i infrastruktura ...... 19 1.7.3. Vodovodna i kanalizaciona infrastruktura ...... 20 2. Indikatori ...... 21 2.1. Indikatori životne sredine ...... 21 2.2. Indikatori kvaliteta života ...... 28 2.3. Ekonomski indikatori ...... 36 3. Analiza trenutnog stanja – SWOT analiza ...... 45 3.1. Jačanje lokalne zajednice ...... 45 3.2. Ekonomski razvoj ...... 47 3.3. Društveni razvoj ...... 49 3.4. Zaštita životne sredine ...... 51 4. Strateški dokument ...... 53 4.1 Vizija,prioriteti i ciljevi ...... 53 4.2. Strateški prioriteti ...... 58 5. Akcioni plan ...... 73 5.1. Jačanje lokalne zajednice ...... 73 5.2. Ekonomski razvoj ...... 90 5.3. Društveni razvoj ...... 102 5.4. Zaštita životne sredine ...... 125 6. Sistem menadžmenta i monitoringa ...... 133 Aneks 1. Članovi koordinacionog tima i radnih grupa ...... 136 Aneks 2. – Koordinacioni tim za revidiranje strateškog dokumenta ...... 138 Aneks 3 – Prioritetne akcije u 2012. godini ...... 139

Metodologija

Metodologija za izradu STRATEGIJE ODRŢIVOG RAZVOJA LOKALNE ZAJEDNICE je nastala kao rezultat aktivnosti Projekta Exchange 2 – Zajedniĉka podrška lokalnim samoupravama u cilju metodološke standardizacije procesa strateškog planiranja za potrebe Stalne konferencije gradova i opština i lokalnih samouprava u Srbiji. Strategija odrţivog razvoja opštine Sjenica (u daljem tekstu Strategija) je opšti strateški plan razvoja koji treba da pruţi smernice i podsticaje za budući razvoj opštine. Vremenski okvir za implementaciju Strategije je 2010 - 2020. godina, odnosno 10 godina. Strategija se odnosi na odrţivi razvoj ţivota, rada i funkcionisanja na teritoriji opštine Sjenica. Odrţivost podrazumeva korišćenje prirodnih resursa u meri koja dozvoljava da se ti resursi prirodno obnove. Šire gledano, strategija se naslanja na okvirni plan „Milenijumskih razvojnih ciljeva“ UN, kao i na Nacionalnu Strategiju odrţivog razvoja Republike Srbije. Strategija je raĊena u skladu sa nacionalnim i regionalnim planovima i strategijama razvoja, i u potpunosti se nastavlja na već razvijene lokalne sektorske planove i strategije. TakoĊe, u procesu izrade strateškog dokumenta definisan je niz sektorskih planova i strategija koji trebaju biti razvijeni u narednom periodu kako bi se omogućilo ispunjavanje ciljeva iz Strategije. Strategija se definiše, usvaja i sprovodi na opštinskom nivou i odnosi se na teritoriju opštine Sjenica. U nekim ciljevima i aktivnostima, Strategija podrazumeva regionalni i/ili nacionalni pristup rešavanju odreĊenih problema, ali se u navedenim ciljevima i aktivnostima podrazumeva već obostrano izraţen interes susednih lokalnih samouprava i Republike. Proces izrade i implementacije Strategije se zasniva na participativnom pristupu, što podrazumeva direktnu ukljuĉenost svih zainteresovanih strana tokom trajanja celokupnog procesa. U tom kontekstu je na poĉetku procesa izrade Strategije, uz podršku predsednika opštine, formiran Koordinacioni tim koji je koordinirao procesom izrade Strategije. Koordinacioni tim je, na poĉetku, sazvao partnersku skupštinu na koju su pozvane sve strane zainteresovane za proces izrade Strategije. Na partnerskoj skupštini su predloţeni prioriteti i ĉlanovi radnih grupa. Druga partnerska skupština je definisala i potvrdila prioritete u razvoju opštine. Radni timovi su analizirali stanje (SWOT), a potom su definisali viziju, opšte i posebne ciljeve u okviru prioriteta. Na osnovu definisanih ciljeva uraĊen je akcioni plan koji treba da dovede do ispunjenja postavljenih ciljeva. Svaka radna grupa je imala pet zvaniĉnih sastanaka, meĊutim ĉlanovi radnih grupa su imali niz internih sastanaka, kao i sastanaka sa korisnicima direktno zainteresovanim za proces izrade i implementacije Strategije. Rezultat rada radnih grupa je proveren i potvrĊen na trećoj partnerskoj skupštini odrţanoj u junu 2009. godine. Strateški dokument u sebi sadrţi sledeća poglavlja: - Opšta infomacija - Indikatori odrţivosti

9 - Situaciona analiza prikazana kroz SWOT analizu - Strateški dokument – prioriteti, vizije, opšti i posebni ciljevi - Lokalni akcioni plan za period od pet godina Strategiju odobrava Skupština opštine Sjenica, a potpisuje je predsednik opštine kao politiĉki i zakonski predstavnik. Na osnovu lokalnog akcionog plana, sklapaju se partnerski sporazumi za implementaciju pojedinih ciljeva i aktivnosti izmeĊu razliĉitih uĉesnika i zainteresovanih strana. Partnerske sporazume za implementaciju pojedinaĉnih ciljeva i aktivnosti odobravaju i potpisuju zakonski predstavnici odgovorni za implementaciju ciljeva/aktivnosti, kao i predstavnici zainteresovanih strana ukljuĉenih u realizaciju ciljeva/aktivnosti. Proces implementacije Strategije se razvija preko sistema upravljanja kojim će koordinisati opštinska uprava preko internog tima za koordinaciju. U junu 2011. godine je uz pomoć REC projekta “Podrška podizanju kapaciteta lokalnih samouprava” zapoĉet proces aţuriranja strateškog dokumenta. Formiran je koordinacioni tim koji je definisao oblasti/poglavlja strategije u kojima je neophodno izvršiti aţuriranja. Najveći deo aktivnosti se odnosio na aţuriranje indikatora odrţivosti i akcionih planova. U tom cilju su za svaku prioritetnu oblast formirane radne grupe koje su imale zadatak da provere status akcija iz akcionog plana. Rezultat ovih aktivnosti je dobijanje aţuriranog strateškog dokumenta, ali i prvi izveštaj o odrţivosti. Aţurirani strateški dokument, kao i izveštaj o odrţivosti su usvojeni na Skupštini opštine Sjenica u decembru 2011. godine. Nivo implementacije lokalnog akcionog plana će se konstantno pratiti putem godišnjeg ciklusa evaluacije. Za ocenu uspešnosti se koriste indikatori odrţivosti i indikatori uĉinka. Godišnji ciklus praćenja i evaluacije na ovaj naĉin omogućava konstantno aţuriranje vizija, prioriteta, ciljeva i aktivnosti.

1. Opšta informacija o Sjenici

1.1.Geografski položaj Opština Sjenica se nalazi na Pešterskoj visoravni, u jugozapadnom dijelu Srbije. Dobila je naziv po obilju „trave-sijena“, koja se u okolini Sjenice kosi i po tri puta godišnje. Prostire se na površini od 1.059 km2, i po površini koju zauzima najveća je opština Zlatiborskog okruga. Sjenica je oiviĉena planinama: Golijom, Javorom, Jadovnikom, Giljevom i Zlatarom, proseĉne nadmorske visine 1.500 m, sa izuzetkom Golije koja ima nadmorsku visinu od 1.833 m. Graniĉi se sa opštinama Nova Varoš, Ivanjica, Novi Pazar, Tutin, Bijelo Polje i Prijepolje. 1.2. Prirodni resursi Opština Sjenica je izuzetno bogata prirodnim resursima. Najznaĉajniji prirodni resursi opštine Sjenica su vode, rudna bogatstva i bogat biodiverzitet. 1.2.1. Vode Sjeniĉko-peštersko podruĉje obiluje raznovrsnim hidrološkim obeleţjima. Tekuće vode u opštini Sjenica pripadaju Drinskom slivu, a najznaĉajnije reke su Uvac i Vapa. Uvac je najduţa desna pritoka Lima. Izvire na 16 km jugozapadno od Sjenice, i kroz opštinu protiĉe u duţini od 43 km. Na Uvcu se nalaze dve hidrocentrale sa veštaĉkim jezerima (Sjeniĉko i Radoinjsko). Sjeniĉko jezero se nalazi na magistralnom pravcu Sjenica–Ivanjica, na pet kilometara udaljenosti od Sjenice. Zapremine je 212 miliona m³ vode, a jezero na pojedinim mestima dostiţe dubinu i od 100 m. Sa znatnog dela Sjeniĉko-pešterske visoravni (Gornji Pešter) vode podzemno otiĉu i pojavljuju se u vidu jakih kraških vrela od kojih nastaju površinske reke. Poznato je Sjeniĉko, Šarsko, Stupsko, Donje i Gornje vrelo, kao i vrela Grabovice, Vape, Kamešnice, Skudle, Beljana, Grohota... U okolini Sjenice ima desetak reka ponornica od kojih je Boroštica (23 km) najduţa ponornica Peštera. Termalne vode se svrstavaju u znaĉajne potencijale ovog kraja. Severno od Sjenice, u Ĉedovu, izbija u nizu grupa termalnih vrela. Vrela se nalaze na 986 m nadmorske visine. Temperatura vode u ovom vrelu je 26 OC. TakoĊe, na dodiru planinske ravni Vape i strmog kreĉnjaĉkog dela se nalaze termalna vrela Banjica i Banja. Termalne vode se, meĊutim, ne eksploatišu. 1.2.2. Šume Na prostoru Sjeniĉko-pešterske visoravni jasno su izraţeni pojasevi šumske vegetacije.

11 Sjeniĉke šume pripadaju kategoriji mešovitih šuma. Najznaĉajnije ĉetinarske vrste su bor, jela, smrĉa i kleka, a listopadne breza, leska, jasika, dren i grab. Šumska uprava gazduje površinom od oko 35.600 ha, od ĉega je 17.589 ha pod šumskim kulturama.

Tabela 1.: Struktura drţavnih šuma na teritoriji opštine Sjenica

Visoke Izdanaĉke Veštaĉki Lisniĉke Šikare, Šibljaci, Ukupno Neobraslo Ukupna sastojine, sastojine, podignute šume, ha ha obrasla zemljište, površina, ha ha sastojine, ha površina, ha ha ha ha 2505,01 2931,95 8030,29 60,41 459,45 5532,33 19519,44 15976,25 35495,69 * - Izvor: Šumska uprava, Sjenica 2010. godine

Tabela 2.: Struktura privatnih šuma na teritoriji opštine Sjenica

Visoke sastojine, Izdanaĉke Veštaĉki podignute Šikare Ukupna ha sastojine, ha sastojine, ha povrišina, ha 1.172,00 5.045,00 65,00 2.607,00 8.886,00 * - Izvor: Šumska uprava, Sjenica 2010. godine 1.2.3. Biljni svijet Biljni svet preteţno ĉini samonikla vegetacija (livade, pašnjaci i šume). Sjeniĉko-pešterska oblast livada i pašnjaka je najveća u Srbiji. Pašnjaci su zastupljeni na 44.142 ha (57,91%), a livade na 23.051 ha (23,30% ukupnih poljoprivrednih površina). Oblast je izuzetno bogata lekovitim biljem (kamilica, kantarion, sporiš itd.) i šumskim plodovima (borovnica, jagode, peĉurke...). 1.2.4. Zaštićena prirodna dobra U Sjeniĉkom kraju se na nekoliko lokaliteta nalaze prirodna dobra razliĉitog stepena zaštite. Tabela 3. Zaštićena prirodna dobra u opštini Sjenica

Naziv Vrsta Površina, ha Godina proglašenja Golija Park prirode 75.193,00 2001. Klisura Uvca Specijalni rezervat prirode 2.742,96 1995. Gustavica Strogi prirodni rezervat 9,45 1965. Paljevine Strogi prirodni rezervat 4,50 1965 Izvor: Katastar zaštićenih prirodnih dobara, Zavod za zaštitu prirode, 2011.

Park prirode „Golija“ je ukupne površine 75.183 ha, ali se na podruĉju opštine Sjenica nalazi 2.865 ha tj. 3,8% ukupne površine parka. Ovo prirodno dobro stavljeno je pod zaštitu drţave 2001. god. Uredbom Vlade Republike Srbije. Nalazi se u prvoj kategoriji zaštite.

12 Klisura reke Uvac je 1995. godine proglašena za specijalni rezervat prirode. Nalazi se na podruĉju opština Sjenica i Nova Varoš. Juţna granica rezervata udaljena je osam kilometara od Sjenice. Osnovna vrednost ovog prirodnog dobra je prisustvo najveće gnezdeće kolonije beloglavog supa (Gyps fulvus) u Srbiji. U okviru rezervata se nalaze izuzetni geomorfološki fenomeni poput Ušaĉkog pećinskog sistema, Tubića pećine i drugih pećina i potkapina. Na ovom podruĉju se nalazi nekoliko arheoloških lokaliteta, etno naselja i drugih objekata. Pećinski sistem se sastoji iz tri celine: Ušaĉke pećine, Ledene pećine i jame Bezdan. Strogi prirodni rezervat „Gutavica“ predstavlja ĉistu sastojinu jele (Abies alba Mill). Nalazi se u ataru sela Ugao, na krajnjem jugu Pešterske visoravni. Zaštićena šumska sastojina sadrţi ĉistu jelovu šumu i koristi se kao semenska baza u pošumljavanju Sandţaka. Rezervat „Paljevine“ je prirodno nalazište piramidalnog varijeteta jele u ataru sela Kladnica na mestu zvanom Paljevine. U toku je izrada studije zaštite za specijalni rezervat prirode „Peštersko polje“. Granice Pešterskog polja u ovom trenutku nisu odreĊene. Ovo Ramsarsko podruĉje je od meĊunarodnog znaĉaja za ptice (IBA), leptire (PBA) i biljke (IPA). 1.2.5. Rudno bogatstvo Sjeniĉki basen mrko-lignitnog uglja svrstava se u najznaĉajnije energetske potencijale Republike Srbije. Bilansne rezerve uglja u leţištu „Štavalj“ iznose 6,5 miliona tona, dok se ukupne rezerve procenjuju na oko 190 miliona tona. Meseĉna proizvodnja uglja u rudniku „Štavalj“ kreće se od 4.000-5.000 t. Na teritoriji opštine Sjenica utvrĊena su i znaĉajna nalazišta treseta, azbesta, hromita, kvarcita, laporca, opala, kreĉnjaka, kamena... Sa izuzetkom prerade kamena, koji se eksploatiše u separaciji Uvac, ostalo rudno bogatstvo se ne eksploatiše. 1.3. Demografski podaci

1.3.1. Stanovništvo i naselja Po popisu iz 2002. godine Sjenica ima 33.068 stanovnika. U gradskom naselju, u Sjenici, ţivi 13.161 stanovnik, dok u seoskim naseljima prebivalište ima 14.809 stanovnika, što ukupno iznosi 27.970 stanovnika. Na privremenom radu u inostranstvu se nalazi 5.806 lica. Proseĉna gustina naseljenosti je 26 stanovnika/km².

13 U Sjenici ţivi 21.171 ili 75,69% Bošnjaka (i Muslimana), 6.572 ili 23,50% Srba i 227 stanovnika drugih nacionalnosti. Prirodni priraštaj u 2009. godini iznosio je 89 ili 3,2 na 1000 stanovnika. Proseĉna starost stanovništva je 35,3 godine. Sjeniĉko-pešterska visoravan obuhvata 103 naselja koja su organizovana u 12 mesnih zajednica. Tabela 4. Naselja i broj stanovnika po naseljima u opštini Sjenica

Redni Naziv naselja Broj stanovnika broj 1. Aliveroviće 157 2. Bagaĉiće 85 3. Bare 71 4. Baĉija 30 5. Bioc 74 6. Blato 65 7. Boguti 72 8. Boţov Potok 195 9. Boljare 33 10. Borišiće 83 11. Boroviće 73 12. Breza 212 13. Brnica 218 14. BuĊevo 91 15. Vapa 230 16. Veskoviće 50 17. Visoĉka 73 18. Višnjeva 56 19. Višnjice 41 20. Vrapci 49 21. Vrbnica 169 22. Vrsjenice 200 23. Goluban 42 24. Gornje Lopiţe 57 25. Goševo 70 26. Grabovica 44 27. Gradac 150 28. Grgaje 87 29. Doliće 322 30. Donje Goraĉiće 57 31. Donje Lopiţe 123 32. Dragojloviće 114 33. Draţeviće 431 34. Druţiniće 19 35. Dubnica 380 36 Duga Poljana 594 37. Dujke 152

14 38. Dunišiće 190 39. Ţabren 321 40. Ţitniće 536 41 ZabrĊe 50 42 Zajeĉiće 185 43 Zahumsko 150 44 Jevik 60 45 Jezero 24 46 Kalipolje 21 47 Kamešnica 442 48 Kanjevina 65 49 Karajukića Bunari 116 50 Kijevci 151 51 Kladnica 362 52 Kneţevac 105 53 Koznik 27 54 Kokošiće 124 55 Krajinoviće 91 56 Krivaja 11 57 Krnja Jela 47 58 Krstac 30 59 Krće 337 60 Lijeva Rijeka 14 61 Ljutaje 88 62 Mašoviće 119 63 Medare 384 64 MeĊugor 176 65 Milići 38 66 Papiće 276 67 Petrovo Polje 22 68 Plana 37 69 Poda 17 70 Ponorac 186 71 Pralja 17 72 Raţdaginja 418 73 Rasno 401 74 Raspoganĉa 132 75 Rastenoviće 145 76 Raškoviće 164 77 Sjenica 13.161 78 Skradnik 2 79 Strajiniće 29 80 Stup 193 81 Sugubine 183 82 Sušica 25 83 Trešnjevica 97 84 Trijebine 397 85 Tuzinje 204 86 Tutiće 48

15 87 Uvac 18 88 Ugao 545 89 Ursule 326 90 Ušak 14 91 Fijulj 103 92 Cariĉina 20 93 Cetanoviće 386 94 Crvsko 140 95 Crĉevo 49 96 Ĉedovo 108 97 Ĉipalje 144 98 Ĉitluk 142 99 Šare 250 100 Štavalj 312 101 Šušure 25 Izvor podataka – Opštinska Uprava, 2011. Opština je izdeljena u 53 katastarske opštine. 1.3.2. Obrazovanje Obrazovni sistem na podruĉju opštine pokriva predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje. Mreţu obrazovnog sistema u opštini ĉini jedna predškolska ustanova, osam matiĉnih osnovnih škola sa 28 isturenih odeljenja i dve srednje škole (Gimnazija „Jezdimir Lovrić” i Tehniĉka škola). Poslednjih godina osnovne škole proseĉno pohaĊa oko 4.000 uĉenika, dok Gimnaziju i Tehniĉku školu pohaĊa nešto ispod 1.000 uĉenika. Predškolsko obrazovanje se ostvaruje u predškolskoj ustanovi „Jela Jovanović i Emina Buĉan“. Kapacitet objekta je 113 dece u celodnevnom boravku i 120 dece u pripremnom programu. Izdvojena odeljenja se nalaze u Dugoj Poljani, Raţdaginji i Štavlju. 1.3.3. Kultura

Bogata istorijska prošlost ovoga kraja se ogleda u spomenicima kulture iz 18. i 19. veka. Najznaĉajniji spomenici iz tog perioda su:  dţamija Sultan - Valida ili Bijela dţamija u Sjenici,  manastir Kumanica u mestu Kumanica i

16  dţamija u Uglu. Bibliotekarstvo u Sjenici datira od 1920. godine. Danas, biblioteka „Muhamed Abdagić“ ima 24.000 knjiga. U biblioteci se ĉuvaju zapisi iz osmanlijskog carstva, pisani na arabici. Nosioci kulturnog razvoja u prošlosti su bila KUD „Njegoš” i „Gajret” od kojih je nastalo KUD „Jedinstvo”. 1.3.4. Sport U opštini Sjenica postoji 12 sportskih klubova sa preko 2.500 ĉlanova. Sportski centar raspolaţe stadionom kapaciteta 10.000 mesta, dva pomoćna terena i terenima za male sportove. U Sjenici je izgraĊena sportska hala kapaciteta 1.000 mesta. Sjenica ima dugu sportsku tradiciju pre svega u zimskim sportovima što je rezultat dobrih prirodnih predispozicija za bavljenje zimskim sportovima. 1.3.5. Zdravstvo Zdravstvena sluţba na podruĉju opštine je organizovana kroz Dom zdravlja, deĉijeg dispanzera i stacionar sa internim odeljenjem, deĉijim odeljenjem i porodilištem. U sklopu Doma zdravlja na seoskom podruĉju postoje zdravstvene stanice u selima Štavalj i Duga Poljana i osam zdravstvenih ambulanti. Patronaţna sluţba dnevno obavi preko trideset poseta, i to samo u gradskoj sredini. 1.3.6. Informisanje Sistem informisanja u opštinskoj upravi je organizovan kroz Sluţbu za protokol, informisanje i marketing. U opštini je aktivna lokalna radio stanica. U informativnom pogledu graĊani su orijentisani uglavnom na medije sa nacionalnom frekvencijom, kao i na dve regionalne TV stanice (RTV i Jedinstvo). 1.4. Lokalna samouprava Opština Sjenica je definisana kao osnovna teritorijalna jedinica u kojoj se sprovodi lokalna samouprava. Opštinska tijela su: Predsednik opštine, Skupština opštine i Opštinsko vijeće. Prava i nadleţnosti opštine regulisane su Statutom Skupštine opštine, i usaglašene sa Zakonom o lokalnoj samoupravi. Skupština opštine broji 39 odbornika. Opština finansira rad sedam ustanova i javnih preduzeća:  Ustanova za kulturu  Ustanova za sport  Deĉiji vrtić  Biblioteka  Centar za socijalni rad  JP Direkcija za urbanizam  JKP Vrelo

17 1.5. Privreda Sjenica se nalazi u kategoriji nerazvijenih opština. U opštini je registrovan mali broj preduzeća. Osnovna delatnost registrovanih preduzeća je trgovina i tekstilna industrija. U registrovanim preduzećima je zapošljeno oko 2.500 ljudi. Najveću zaposlenost obezbeĊuje tekstilna industrija i poljoprivreda, a znatno manje saobraćajna i stambena delatnost. Kao i kod preduzeća, u opštini je registrovan mali broj preduzetniĉkih radnji. Dominantna delatnost preduzetniĉkih radnji je trgovina i zanatstvo, dok su znatno su manje zastupljene ugostiteljske i saobraćajne delatnosti. 1.6. Poljoprivreda

Tabela 5. Poljoprivredne površine u opštini Sjenica

Poljoprivredne površine Ha Ukupno poljoprivrednih površina 80.981 Ukupno obradivnog zemljišta 7.886 - Ţito 4.237 - Industrijsko bilje 0 - Povrće 438 - Krmno bilje 1.665 Voće 60 Vinogradi 0 Livade 26.195 Pašnjaci 46.840 Ostalo 0 Izvor podataka - Statistički godišnjak, Opštine u Srbiji, 2007.

Tabela 6. Brojno stanje stoke na dan 01.12.2006. godine

Kategorija grla Broj grla Ukupno goveda 19.638 Krava i steonih junica 12.999 Ukupno svinja 1.376 Krmaĉa i nazimica 688 Ukupno ovaca 17.834 Ovce u priplodu 12.582 Goveda na 100 ha obradive površine 58 Svinja na 100 ha obradive površine 17 Ovaca na 100 ha obradive površine 22 Izvor podataka - Statistički godišnjak, Opštine u Srbiji, 2007.

18 Prirodne predispozicije regiona (klima, nadmorska visina, kvalitet zemljišta, konfiguracija i sl.) su uslovile da se na Pešteru seosko stanovništvo tradicionalno bavi stoĉarskom proizvodnjom. Pešter je tradicionalno poznat po ovĉarskoj proizvodnji koju karakteriše, izmeĊu ostalog, i odgoj/postojanje poznatog sjeniĉkog soja pramenke. Tradicionalna stoĉarska proizvodnja se ogleda i u postojanju niza tradicionalnih proizvoda od kojih je svakako najpoznatiji sjeniĉki sir. U poslednjih dvadesetak godina se, meĊutim, beleţi stalno smanjenje stoĉnog fonda u Sjenici tako da je npr. broj ovaca u ovom periodu smanjen za skoro 43.000 grla. Trend pada broja grla stoke se beleţi i kod ostalih kategorija.

1.7.Infrastruktura

1.7.1. Saobraćaj Opština Sjenica se nalazi izmeĊu dva ţelezniĉka (Beograd-Bar i Beograd-Kraljevo-Skoplje) i dva drumska koridora (Ibarska magistrala i Beograd-Crnogorsko primorje).

Tabela 7. Putna mreţa u opštini Sjenica

Ukupno, Savremeni Magistralni putevi, km Regionalni putevi, km Lokalni putevi, km km kolovoz, km Svega Asfaltna Svega Asfaltna Svega Asfaltna podloga podloga podloga

545 124 88 47 161 58 296 20

Izvor podataka – Godišnjak „Opštine u Srbiji”, 2010 Najznaĉajnija saobraćajnica koja prolazi kroz opštinu je magistralni put Raška - Novi Pazar – Sjenica - Prijepolje. Magistralni putni pravci ĉine mali udeo u ukupnoj duţini puteva. Regionalna mreţa puteva uĉestvuje sa oko 28% u ukupnoj duţini puteva. Svega oko 30% regionalnih puteva je pokriveno asfaltom. Lokalni putevi ĉine 60-70% ukupne duţine svih puteva Sjeniĉko-pešterske visoravni. Lokalni putevi su u lošem stanju i uglavnom nisu pokriveni asfaltom. Ukupna duţina puteva i kvalitet putne mreţe na teritoriji opštine Sjenica nije na zadovoljavajućem nivou. Preko teritorije opštine Sjenica prolazi deo ţelezniĉke pruge Beograd-Bar, meĊutim opština nema dobru putnu povezanost sa ţelezniĉkom prugom niti koristi mogućnosti ţelezniĉkog saobraćaja. 1.7.2. Energetski potencijali i infrastruktura Energetska infrastruktura bazirana je na hidropotencijalu, zalihama uglja i drvnoj masi. Ogromni potencijali u razvoju energetike leţe u alternativnim izvorima energije.

19 HE “Uvac“ je osnovni izvor snabdevanja elektriĉnom energijom (akumulacija se nalazi najvećim delom na teritoriji opštine Sjenica). Na teritoriji opštine nalazi se pet trafo stanica tipa 35/10 KV koje predstavljaju ĉvorišta za razgranatu mreţu od 140 trafo stanica od ĉega je 44 na teritoriji opštine Sjenica. Eletrifikacijom je pokriveno 99% teritorije opštine Sjenica. Javno osvetljenje obuhvata oko 200 javnih svetiljki na duţini od 15 km. 1.7.3. Vodovodna i kanalizaciona infrastruktura Gradski vodovod se od 1987. godine napaja preko izvorišta “Zarudine“. Kapacitet izvorišta je 230 l/sec. Duţina gradskog vodovoda je 55 km, što pokriva 95% gradskog podruĉja. Voda je izuzetnog kvaliteta i koliĉinski zadovoljava potrebe stanovništva. Mreţa lokalnog vodovoda snabdeva 31 naselje, a seoske vode koristi 35 naselja. Pešterski vodovod je najveći u Srbiji (83 km) i pokriva podruĉje pešterske visoravni. Od ukupne duţine cevovoda, svega je 12 km liveno gvozdenih cevi, 20 km azbest-cementnih cevi, a ostalo su PVC cevi. Duţina kanalizacione mreţe je 40 km. Kanalizaciona mreţa pokriva 65% gradskog podruĉja. Duţina i stanje kanalizacione mreţe, profili kanalizacionih cevi, dubina na kojoj se cevi nalaze su samo neki od brojnih problema koje treba rešiti u narednom periodu. U opštini nema registrovane deponije koja zadovoljava tehniĉko-tehnološke zahteve.

2. Indikatori

2.1. Indikatori životne sredine

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - VODA Indikator br. 1 INDIKATOR: Kvalitet površinskih voda

Kvalitet površinskih voda Indeks, 2009 Indeks, 2010 Indeks, 2011

Sjenica II klasa II klasa II klasa-

Izvor podataka: RHMZ Srbije Napomena: Ocena kvaliteta površinskih voda se radi na osnovu vaţeće zakonske regulative:  Pravilnik o opasnim materijama u vodama, Sl. glasnik RS, br 31/82 i 46/91 i  Uredba o klasifikaciji voda Sl. list 6/78.

Merno mesto na osnovu kojeg je odreĊen kvalitet površinskih voda se nalazi na reci Lim, u opštini Prijepolje. Komentar Sjeniĉko-peštersko podruĉje poseduje znaĉajne vodne resurse. Ispitivanja pokazuju da postojeći vodotok pripada drugoj klasi voda. Vode ovog kvaliteta se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje, rekreaciju gradjana, za sportove na vodi i za gajenje raznih vrsta ribe. Kvalitet vode reke Uvac je verovatno znatno bolji u odnosu na prikazane rezultate obzirom da se Sjenica nalazi znaĉajno udaljena, u gornjem toku, od mernog mesta, i u ovom delu nema znaĉajnijih izvora zagaĊenja. U opštini se, uprkos bogatom vodnom potencijalu, ne vrši stalna kontrola kvaliteta voda, niti postoje merna mesta za odreĊivanje kvaliteta voda.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - VODA Indikator br. 2 INDIKATOR: Upravljanje otpadnim vodama u gradskim sredinama

Upravljanje otpadnim vodama u Preĉišćavanje – Bez preĉišćavanja gradskim sredinama Primarno i sekundarno Republika Srbija, 2007 14,98% 85,02%

Republika Srbija, 2008 13,78% 86,22%

21 Republika Srbija, 2009 15,02% 84,98%

Sjenica, 2007 0 100

Sjenica, 2008 0 100

Sjenica, 2009 0 100

Izvor podataka: Statistiĉki godišnjak – Opštine u Republici Srbiji, 2008-2010.

Komentar U gradu nema sistema za preĉišćavanje otpadnih voda. Kanalizaciona mreţa se izliva u reke Uvac i Vapu. U opštini nema velikih zagaĊivaĉa (kojima je potrebna studija procene uticaja na ţivotnu sredinu), a izvori formiranja većih koliĉina otpadnih voda su domaćinstva, zanatske i druge radionice, škole itd.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - VAZDUH Indikator br. 3 INDIKATOR: Broj dana sa lošim kvalitetom vazduha

Parametar 2008 2009 2010

SO2 0 0 0

NO2 0 0 0

Dim 0 0 0

Izvor podataka: RHMZ Srbije, merno mesto Sjenica

22 Komentar U Sjenici se nalazi merna stanica za kontrolu vazduha. Kontrole nisu redovne, meĊutim rezultati merenja ukazuju da nema prekoraĉenja graniĉne vrednost imisije. Dim se javlja u većoj koncentraciji tokom zimskih meseci, ali ne iznad dozvoljenih graniĉnih vrednosti. U opštini Sjenica nema velikih zagaĊivaĉa vazduha.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA–KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA/ Indikator br. 4. BIODIVERZITET INDIKATOR: Zaštićene oblasti

Zaštićene oblasti km2 % površine

Republika Srbija 516.350 6.59

Sjenica 56.2095 5,31

Izvor podataka: Zavod za zaštitu prirode

Komentar Zaštićene oblasti na teritoriji opštine Sjenica su: - Park prirode „Golija“ koji se prostire na 75.183 ha, od ĉega se na podruĉju opštine Sjenica nalazi 2.865 ha, tj. 3,8% ukupne površine parka. Nalazi se u prvoj kategoriji zaštite. - Klisura reke Uvac koja se prostire na 2.742,96 ha. Proglašena je za specijalni rezervat 1995. godine. - „Gutavica“ koja se prostire na površini od 9.45 ha. Gutavica je 1965. god. proglašena za prirodni rezervat u kome se nalazi ĉista sastojina jele. - Rezervat ”Paljevine” koje predstavlja prirodno nalazište piramidalnog varijeteta jele. Stavljen je pod zaštitu 1965.god, i nalazi se na površini od 4.50 ha.

Trenutno je u toku izrada studije zaštite za specijalni rezervat prirode „Peštersko polje“. PredviĊeno je da podruĉje uĊe u Ramsarsku konvenciju kao podruĉje od meĊunarodnog znaĉaja za ptice, leptire i biljke.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - KORIŠĆENJE ZEMLJIŠTA Indikator br. 5 INDIKATOR: Napušteno i zagaĊeno zemljište

Napušteno i zagaĊeno zemljište ha %

Opština 10 0.001

Izvor podataka: Komunalno ekološka inspekcija, Sjenica, 2011

23 Komentar U Sjenici nema zvaniĉno registrovane deponije, ali postoje dve deponije koje se prostiru na oko 10 ha. Prva deponija se nalazi na samoj obali reke Uvac. Udaljena je tri km od centra grada. Odlaganje smeća na ovoj deponiji je vršeno u periodu 1983-2007. god. kada je i zatvorena odlukom republiĉkog ekološkog inspektora. Delimiĉno je sanirana nasipanjem sloja zemlje 2007. godine. Druga deponija se nalazi u blizini magistralnog puta Sjenica–Nova Varoš, na podruĉju zvanom “GoveĊak”. Udaljena je od Sjenice 12 km. Deponovanje smeća na ovoj deponiji se vrši od 2007. god. Ova deponija nije registrovana. Ne postoje zvaniĉne informacije o postojanju, i površini, napuštenog zemljišta, meĊutim u Sjenici nema velikih napuštenih industrijskih kapaciteta, niti drugih sliĉnih postrojenja. Na teritoriji opštine se nalazi aerodrom koji je u vlasništvu armije, ali se on ne koristi već godinama. Uprkos ĉinjenici da se ovaj objekat ne koristi već duţe vremena ne moţe se podvesti pod kategoriju napuštenog zemljišta, obzirom da se o njegovoj sudbini treba odluĉiti u narednom periodu.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - LOKALNI SISTEM PREVOZA Indikator br. 6 INDIKATOR: Javni prevoz

Broj putnika u lokalnom putniĉkom 2008 2009 2010 saobraćaju (u 000) Republika Srbija 86.866 86.624 79.845

Sjenica 195 203 215

Izvor podataka:

Sjenica Saobraćajna inspekcija Jablanica trans, Sjenica Opštinska Uprava, Sjenica

Republika Srbija - RZS

Komentar: Prevoz putnika u lokalnom saobraćaju vrši - TP “Jablanica trans” i - Taxi sluţbe – oko 30 registrovanih taksista. U opštini se vrši organizovani prevoz dece i prosvetnih radnika do seoskih škola. Ovaj sistem javnog prevoza finansira opština.

24 Rudnik uglja Štavalj vrši organizovani prevoz radnika. Podaci navedeni u tabeli su dobijeni od gore navedenih korisnika. Uz navedene podatke, treba napomenuti da kroz Sjenicu prolaze linije većeg broja transportnih preduzeća kao i da se znaĉajan prevoz putnika vrši u meĊumesnim linijama (Novi Pazar, Ivanjica itd.). Podatke o broju putnika na ovim linijama nije moguće dobiti.

Broj putnika u lokalnom saobraćaju se uvećava. Povećanju broja putnika u javnom prevozu znaĉajno doprinosi loša ekonomska situacija u Sjenici.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - OTPAD Indikator br. 7 INDIKATOR: Opštinski otpad po vrsti odlaganja

Procena kolicine Spaljen otpada koja Opštinski otpad po vrsti Deponija, t i Recikliran, t otpad, t i zavrsava bez odlaganja % i % % ikakvog upravljanja, % Republika Srbija, 2007 2.049.738 t

Republika Srbija, 2008 2.412.184 t 7.500 t ili 10% Sjenica 2008 0% 0 90% 7.850 t ili 10% Sjenica 2009 0% 0 90% 8.120 t ili 10% Sjenica 2010 0% 0 90%

Izvor podataka: Podaci za RS su iz RZS publikacija Republiĉki indikatori

Podatke o koliĉini prikupljenog otpada u Sjenici je izvršilo JKP „Vrelo“ na osnovu koliĉine odveţenog otpada na deponije

Napomena – Procena je izvšena na osnovu broja i zapremine kamiona koji odvoze otpad tako da su moguće znaĉajne greške u izvršenoj proceni Komentar: Otpad se organizovano sakuplja samo u gradskoj sredini. Ne vrši se klasifikacija otpada na mestu nastanka ili mestu odlaganja, tako da nema ni reciklaţe otpada. Seoske sredine nisu pokrivene organizovanim odnošenjem otpada, što uslovljava da svako selo ili naselje ima svoja smetlišta/divlje deponije nad kojima nema kontrole. Procena je da se

25 na ovaj naĉin odlaţe do 10% ukupnog smeća. Otpad koji proizvode privredni subjekti i zdravstvene ustanove se organizovano sakuplja i odlaţe.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA - OTPAD Indikator br. 8. INDIKATOR: Reciklirani otpad

Guma, t i Plastika, t i Metalni proizvodi, Reciklirani otpad Drveta, t Papir, t i % % % t i % Sjenica 2008 0 0 0 0 0

Sjenica 2009 0 0 0 0 0

Sjenica 2010 0 0 0 0 0

Srbija, 2009 282 1.456 36.344 306 310.986 Izvor podataka: JKP Vrelo, Sjenica Agencija za reciklaţu Komentar – U opštni nema procesa recikliranja otpada

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA Indikator br. 9. INDIKATOR: Ukupna potrošnja energije podeljena po vrsti goriva

Ukupna potrošnja energije Struja, Benzin, Gas, Drvo, Nafta, t Ugalj podeljena po vrsti goriva KWh t m3 m3 Republika Srbija ------

Sjenica 2008 51.000 1.450 420 1.470 25.000 30000

Sjenica 2009 51.200 1.549 480 1.680 26.500 30000

Sjenica 2010 51.600 1.615 580 2.280 27.300 35000

Izvor podataka: Struja – Elektrodistribucija Benzin, nafta i gas – Lokalne benzinske pumpe Ugalj – Rudnik uglja „Štavalj“, Sjenica Drvo – procenjen podatak Napomena – Na nivou Srbije ne postoje podaci o utrošku energije po vrstama goriva

Komentar: Potrošnja elektriĉne energije u Sjenici se neznatno povećava u poslednje tri godine. U narednom periodu se oĉekuje dalje povećanje potrošnje elektriĉne energije u Sjenici.

U gradu postoje ĉetiri benzinske pumpe. Podaci o potrošnji benzina, nafte i gasa su dobijeni od benzinskih pumpi i predstavlju relevantan podatak. Dobijeni podaci ukazuju na povećanu potrošnju svih energenata. Najveća povećanja se registruju kod potrošnje benzina i nafte. Snabdevanje gasom se vrši od 2006. godine. Gas se koristi iskljuĉivo za putniĉka vozila. U opštini Sjenica nije uraĊena gasifikacija.

U Sjenici nema toplane, tako da nema ni znaĉajnije potrošnje mazuta.

Osnovni energent za zagrevanje domova u zimskom periodu je ugalj. Ugljem iz lokalnog ugljenokopa se snabdevaju skoro svi potrošaci u Sjenici (domaćinstva, bolnice, škole, privreda...). Potrošnja uglja je bila relativno stabilna. Ugalj će i u narednom periodu biti znaĉajan energent u Sjenici.

Procena potrošnje drveta je izvedena na osnovu površine visokih šuma (2.250 ha), njihove produktivnosti po ha (55,51 m3 po ha) i dozvoljene namene (seca, prerada itd.). Za razliku od ostalih energenata potrošnja drveta varira, i zavisi od jaĉine i duţine zime. Dodatno, potrošnja drveta je uslovljena cenom drugih energenata.

TEMA: ŢIVOTNA SREDINA Indikator br. 10. INDIKATOR: Potrošnja obnovljive energije po izvorima

Termo Snaga Ukupna potrošnja energije Hidro, Solarna Biomas Geoter solarna, vetra, podeljena po vrsti goriva KWh , KWh a, Kcal malna KWh KWh Republika Srbija 2007 ------

Sjenica 2005 0 0 0 0 0 0

Sjenica 2006 0 0 0 0 0 0

Sjenica 2007 0 0 0 0 0 0

Izvor podataka: Opštinska Uprava, Sjenica Komentar:

Dobijeni podaci iz EPS-a ukazuju da se snabdevanje Sjenice strujom vrši is sistema, odnosno da nije moguće odrediti taĉan izvor dobijanja struje. Reka Uvac je u hidroenergetskom pogledu vrlo znaĉajna. Morfologija terena kroz koji protiĉe Uvac omogućila je da se u njegovoj dolini podignu tri veštaĉke akumulacije, od ĉega se jedna (Sjeniĉko jezero) nalazi na 4 km udaljenosti od Sjenice. Vode ovog jezera se koriste za rad HE ”Uvac”. Snaga HE iznosi 36 MW, a proseĉna godišnja proizvodnja je oko 77 miliona KWh. Ostali izvori obnovljive energije se ne koriste, ali opština poseduje velike potencijale za proizvodnju elektriĉne energije korišćenjem energije vetra i podizanjem mini hidrocentrala. Lokacije pogodne za proizvodnju energije korišćenjem snage vetra su: - Duga Poljana, - Radišića brdo, - Gornja Pešter i - SRP Uvac.

2.2. Indikatori kvaliteta života

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 11. INDIKATOR: Gustina naseljenosti

Broj stanovnika - Površina u Gustina naseljenosti u 2002. Opis popis 2002. km² – stanovnika/km²

Republika Srbija 7.498.001 88.361 84,86 Sjenica 27.970 1.059 26,41

28 Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2010. godine

Komentar: Proseĉna gustina naseljenosti je 26 stanovnika/km². Sjenica je jedna od opština sa najmanjom gustinom naseljenosti u Republici.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 12 INDIKATOR: Stanovništvo prema starosti

Kategorija Opština Republika Srbija Ukupno stanovništvo 27.970 7 498 001 Stanovništvo do 14 godina starosti 6.166 1 176 770 Stanovništvo 15-65 godina starosti 17.938 5 032 805 Stanovništvo preko 65 godina starosti 3.866 1 240 505 Uĉešće stanovništva do 14 godina starosti, (%) 22.04 15.7 Uĉešće stanovništva 15-65 godina starosti. (%) 64.10 67.1 Uĉešće stanovništva preko 65 godina starosti, 13.82 16.5 (%)

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2010. god.

Komentar: Starosna struktura stanovništva u Sjenici se znaĉajno razlikuje od starosne strukture stanovništva u Republici. U opštini ima znatno veći udeo dece (22,04%) u odnosu na prosek Republike Srbije (15,70%). TakoĊe, u opštini se nalazi znatno manji udeo starog stanovništva (13,82%) u odnosu na prosek Republike Srbije. Najveći procenat stanovništva je starosti 15-65 godina i u Republici i u opštini Sjenica. Udeo radno sposobnog stanovništva je, meĊutim, znatno niţi u opštini Sjenica (64,10) u odnosu na prosek Republike Srbije (67,11%). Dobijeni podaci se objašnjavaju intenzivnim migracijama

29 radno sposobnog stanovništva iz Sjenice.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 13. INDIKATOR: Udeo stanovnika sa završenom srednjom, višom i visokom školom

Kategorija Opština Sjenica Republika Srbija Ukupno stanovništvo 27.970 7 498 001 Stanovništvo sa srednjom školom 6.730 2 596 348 Stanovništvo sa višom školom 552 285 056 Stanovništvo sa visokom školom 623 411 944 % stanovništva sa srednjom školom 24.06 34.6 % stanovništva sa višom školom 1.97 3.8 % stanovništva sa visokom školom 2.23 5.5

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2010.

Komentar Opštinu Sjenica karakteriše izuzetno nepovoljna kvalifikaciona struktura stanovništva. Preovladava stanovništvo sa osnovnom školskom spremom (nije prikazano u tabeli). Udeo stanovništva sa srednjom, višom i visokom struĉnom spremom je znaĉajno manji u odnosu na prosek Republike Srbije. Najizraţenije razlike se javljaju kod srednje struĉne spreme, ali su znaĉajne razlike prisutne i kod više i visoke struĉne spreme. Dodatni problem u opštini je stalni odliv školovanih kadrova.

TEMA: INDIKATORI USLOVA ŢIVOTA I BLAGOSTANJA Indikator br.14 INDIKATOR: Duţina puteva u km/km²

Duţina puteva u Površina Opis km km2 Duţina puteva, km/km² Republika Srbija 43.344 88.361 0.49 Sjenica 545 1.059 0.51

30 Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2010

Komentar Kategorizacija puteva u opštini Sjenica: Magistralni putevi – 88 km - 47 km je pod savremenim kolovozom; Regionalni putevi – 161 km - asfaltirano 58 km, odnosno 36% ukupne duţine regionalnih puteva; Lokalni putevi – 296 km - asfaltirano – 20 km, odnosno 6,75%; Nekategorisani putevi – 220 km. U ovoj kategoriji puteva nema asfaltirnih puteva. U opštini Sjenica postoji znaĉajna putna mreţa, meĊutim najveći broj regionalnih i lokalnih puteva nema asfalta. U odnosu na ukupnu površinu opštine i strukturu naselja koju ĉine razuĊena i udaljena sela i zaseoci, putna mreţa ne zadovoljava ni minimum zahteva. Do najvećeg broja sela nema asfaltnog puta. Kvalitet asfaltiranih puteva je u lošem stanju. Asfaltni putevi se loše odrţavaju.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 15 INDIKATOR: Procenat domaćinstava sa sigurnim pristupom vodi za piće

Broj % domaćinstava domaćinstava sa sigurnim Opština Ukupan broj domaćinstava prikljuĉenih pristupom vodi na vodovod za piće

Republika Srbija 2.521.190 2.067.260 81,99 Sjenica 7.353 4.530 61,61

31 Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2010

Komentar Procenat domaćinstava sa sigurnim pristupom vodi za piće je znatno niţi (20,38%) u odnosu na Republiĉki prosek. Domaćinstva sa sigurnim pristupom vodi za piće se nalaze u gradskoj sredini. Duţina gradskog vodovoda je 55 km, što pokriva 95% gradskog podruĉja. Mreţa lokalnog vodovoda snabdeva 31 naselje, a seoske vode koristi 35 naselja. Pešterski vodovod je najduţi u Srbiji (83 km) i pokriva podruĉje pešterske visoravni. Seoska naselja se snabdevaju vodom iskljuĉivo preko bunara. Kvalitet ove vode se ne kontroliše. Najveći deo vodovodne mreţe je star oko 40 godina i nalazi se u lošem stanju. Servisiranje vodovodne mreţe se radi neredovno što je uzrok ĉestih i dugotrajnih nestašica vode, posebno tokom letnjeg perioda. Dodatni problem u vodosnabdebanju je ĉinjenica da oko 70%vodovodne mreţe (duţine 20 km) ĉine azbestne cevi koje su opasne za zdravlje i ţivot ljudi.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 16 INDIKATOR: Broj stanovnika na jedan objekat društvenih, kulturnih, rekreativnih aktivnosti

Stanovnika Stanovnika Objekata Stanovnika na Drustvenih Kulturnih na jedan na jedan Opština Stanovnika za jedan rekreativni objekata objekata drustveni objekat rekreaciju objekat objekat kulture

Opština 27.970 1 1 7 27.970 27.970 3.995

32 Izvor podataka: Opština Sjenica, Opštinska uprava

Komentar

U opštini se nalazi Dom Kulture koji nikada nije bio u funkciji. Domova kulture ili drugih sliĉnih objekata u seoskim sredinama nema. Bioskop je prestao da radi pre nekoliko godina. U opštini Sjenica se od sportskih i rekreativnih objekata nalaze dva fudbalska terena, teniski tereni, sportska hala, bazen u osnovnoj školi 12. Decembar i dve fiskulturne sale u školama. Svi sportski objekti se koriste. U dobrom su stanju, iako je broj sportskih objekata generalno posmatrano nedovoljan

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 17 INDIKATOR: Zarade po zaposlenom bez poreza i doprinosa

Proseĉna bruto zarada u 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. RSD Republika Srbija 17.443 21.707 27.759 32.746 31.733

Sjenica 12.712 16.215 21.306 25.199 25.104

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine

Komentar Proseĉna zarada bez poreza i doprinosa u Sjenici je znatno manja u odnosu na Republiku. Proseĉna zarada se povećava u periodu 2005-2009. godine, ali je povećanje i dalje znatno

33 niţe u odnosu na Republiku. Osnovni razlog niţih proseĉnih zarada je postojeća privredna struktura u kojoj dominiraju teksilna industrija, poljoprivreda i rudarstvo.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br. 18 INDIKATOR: Uĉešće korisnika socijalne zaštite u ukupnom stanovništvu

Broj korisnika socijalne Ukupan broj stanovnika Ostvareno uĉešće (%) Godina zaštite

RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica 2005. 7.498001 27970 329.530 1.661 4,43 5,28 2006. 7.498001 27970 335.746 1.751 4,53 4,30 2007. 7.498001 27970 364.750 1.390 4,94 4,96 2008. 7.498001 27970 400.388 1.203 5,45 6,26 2009. 7.498001 27970 417.335 1.479 5,70 5,94

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine Komentar Udeo korisinika socijalne zaštite u ukupnom broju stanovnika Srbije ima konstantnu liniju porasta, dok udeo korisnika socijalne zaštite u Sjenici varira u širokom obimu u zavisnosti od godine. Sa izuzetkom 2006. godine, u svim ostalim godinama je udeo korisnika socijalne zaštite niţi u Republici Srbiji u odnosu na opštinu Sjenica. Za razliku od Republike gde najveći broj korisnika socijalne zaštite predstavljaju materijalno neobezbeĊena lica, u Sjenici su dominantni korisnici socijalne zaštite ostarela lica. Kod maloletnih lica dominantnu kategoriju, kao i u Republici, predstavljaju ugroţeni porodiĉnom situacijom.

34 TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br.19 INDIKATOR: Broj stanovnika na jednog lekara

Broj stanovnika na Ukupan broj stanovnika Ukupan broj lekara Godina jednog lekara

RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica 2005 7.498001 27970 19685 42 378 670 2006 7.498001 27970 19644 42 377 668 2007 7.498001 27970 20066 44 368 635 2008 7.498001 27970 20668 44 356 606 2009 7.498001 27970 20825 46 352 605

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine

Komentar Broj lekara u Republici se povećava, kao i u opštini Sjenica. Broj stanovnika koji dolaze na jednog lekara se smanjio u periodu 2005-2009. godine u opštini Sjenica sa 670 na 605, što predstavlja pozitivan trend, meĊutim opština Sjenica u ovom parametru i dalje znaĉajno zaostaje za prosekom Republike Srbije u kojoj se broj stanovnika na jednog lekara smanjio sa 378 na 352. U poreĊenju sa prosekom Republike Srbije, u opštini Sjenica znatno veći broj stanovnika dolazi na jednog lekara, što ukazuje na lošiji kvalitet zdravstvenih usluga koji se nudi stanovništvu. S druge strane u opštini se odreĊen broj lekara nalazi na Zavodu za zapošljavanje, a znaĉajan broj je, zbog nezaposlenosti, otišao u druge opštine, pa ĉak i u inostranstvo. U Sjenici najviše ima lekara opšte prakse, zatim stomatologa, a najmanje farmaceuta.

TEMA: STANOVNIŠTVO, OBRAZOVANJE, KVALITET ŢIVOTA Indikator br.20. INDIKATOR: Uĉešće pravosnaţno osudjenih lica prema mestu izvršenja kriviĉnog dela u ukupnom stanovništvu

Uĉešće pravosnaţno Broj osudjenih lica osudjenih lica prema Ukupan broj stanovnika prema mestu izvršenja mestu izvršenja kriviĉnog Godina kriviĉnog dela dela u ukupnom stanovništvu RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica 2005 7.498001 27970 39.135 136 0,52 0,48 2006 7.498001 27970 42.751 179 0,57 0,64 2007 7.498001 27970 40.690 118 0,54 0,42 2008 7.498001 27970 42.782 160 0,57 0,57 2009 7.498001 27970 44.367 167 0,59 0,59

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine

Komentar Uĉešće pravosnaţno osuĊenih lica u opštini Sjenica je samo u 2006. godini bilo veće u odnosu na Republiku, dok su u poslednje dve godine (2008. i 2009. godine), ustanovljeni identiĉni udeli pravosnaţno osuĊenih lica.

2.3. Ekonomski indikatori

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 21 INDIKATOR: Stepen razvijenosti opštine

Izvor podataka: Uredba o utvrĊivanju jedinstvene liste razvijenosti regiona i jedinica lokalne samouprave za 2010. godinu, Sluţbeni glasnik RS br. 51/10 Komentar Opština Sjenica se svrstava u IV kategoriju, odnosno u grupu nerazvijenih opština u Republici Srbiji.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 22 INDIKATOR: Struktura nacionalnog dohotka po delatnostima

Udeo Udeo drugih Udeo Udeo saobraćaja, poljoprivrede, Udeo vaĊenja Udeo trgovine na sektora preraĊivaĉke skladištenja i lova, šumarstva i rude i kamena veliko i malo Godina industrije veza vodoprivrede RS Opština RS Opština RS Opština RS Opština RS Opština RS Opština

2005. 16,98 43,59 27,14 15,21 4,95 11,82 24,69 11,37 10,41 8,02 15,62 9,99 Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacija - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006. godine Komentar Najveći udeo u nacionalnom dohotku (%) predstavlja poljoprivreda, dok znatno manji udeo u nacionalnom dohotku opštine Sjenica predstavljaju preraĊivaĉka industrija, rudarstvo i trgovina. Ostale delatnosti su znatno manje zastupljene u strukturi nacionalnog dohotka. U strukturi poljoprivredne proizvodnje dominira stoĉarska proizvodnja, odnosno prvenstveno govedarstvo i ovĉarstvo. U strukturi preraĊivaĉke industrije preovladava tekstilna industrija i preradni kapaciteti u oblasti poljoprivrede (zanatske klanice i mlekare). U Sjenici se nalazi rudnik mrko-lignitskog uglja „Štavalj“. Rudnik mrko-lignitskog uglja „Štavalj“ posluje u sastavu JP za podzemnu eksploataciju uglja, Rembas-Resavica. Najveći broj registrovanih preduzeća i preduzetnika se bavi trgovinom koja predstavlja znaĉajan udeo u strukturi nacionalnog dohotka u opštini Sjenica.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 23 INDIKATOR: Lokacijski koeficijent zapošljavanja

Lokacijski Saobraćaj, PreraĊivaĉka VaĊenje rude i Zdravstveni i koeficijent Obrazovanje skladištenje i industrija kamena socijalni rad zapošljavanja veze Godina RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica RS Sjenica

2005. 0,2974 0,2261 0,0835 0,1805 0,0197 0,1727 0,1074 0,963 0,0749 0,0753

2006. 0,2860 0,2723 0,0852 0,1944 0,0194 0,1588 0,1071 0,979 0,0748 0,0708

2007. 0,2735 0,2908 0,0903 0,1933 0,0164 0,1527 0,1096 0,0932 0,0761 0,0697

2008. 0,2592 0,2694 0,0931 0,2000 0,0162 0,1582 0,1124 0,0942 0,0759 0,0748

2009. 0,2430 0,2805 0,0965 0,2023 0,0159 0.1620 0,1162 0,0912 0,0764 0,0760

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine Komentar Osnovna odlika zaposlenosti u opštini Sjenica je mali broj zaposlenih, koji se kreće izmeĊu 2.500-3.000, što predstavlja svega oko 10% ukupnog stanovništva opštine. Znaĉajan broj zaposlenih se nalazi u kategoriji preduzetnika. Ova kategorija zaposlenih se ne nalazi prikazana u tabeli i grafikonima. U ovoj kategoriji se nalazi oko 400-450 preduzetnika i zaposlenih kod njih. Po ovoj vrednosti, zaposlenost kod preduzetnika predstavlja drugu vrednost u lokacijskom koeficijentu zapošljavanja. Lokacijski koeficijent zaposlenosti se znaĉajno razlikuje u odnosu na Republiku Srbiju. Najveći koeficijent zaposlenosti se, kao i u Republici, javlja u sektoru preraĊivaĉke industrije. Druga vrednost koeficijenta zaposlenosti pripada obrazovanju, što predstavlja znaĉajno odstupanje u odnosu na prosek Republike gde se obrazovanje nalazi na petom mestu. Sektor eksploatacije rude i kamena ima treću vrednost koeficijenta zaposlenosti što takoĊe predstavlja znaĉajno odstupanje u odnosu na Republiku obzirom da se ovaj sektor u Republici ne nalazi meĊu deset najvaţnijih sektora po koeficijentu zaposlenosti. Generalno posmatrano, lokacijski koeficijent zapošljavanja u Sjenici nije dobar obzirom na znaĉajan udeo budţetskih aktivnosti u koeficijentu zapošljavanja, dok se kod proizvodnih delatnosti javljaju nisko akumulativne delatnosti poput eksploatacije rude i kamena i tekstilne industrije u okviru preraĊivaĉke industrije.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 24 INDIKATOR: Površina poslovnog prostora na 1000 stanovnika izgraĊena prethodne godine

Površina poslovnog prostora na 1.000 stanovnika, 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. izgraĊena prethodne godine Republika Srbija - - - - -

Sjenica 21 55 3,75 2,25 1,29

Izvor podataka: JP za urbanizam i projektovanje, Sjenica Napomena: Ovaj podatak se ne vodi na nivou statistike, niti se vodi u opštinama, tako da je moguće odrediti samo pribliţnu vrednost ovog indikatora. Komentar Registrovani prostori su uglavnom prodajni objekti. Ukupna površina novog poslovnog prostora u Sjenici se smanjuje, ali ovaj podatak treba uzeti sa rezervom obzirom da zvaniĉna statistika ne vodi ovaj podatak.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 25 INDIKATOR: Obim unutrašnjih SDI po glavi stanovnika

SDI po glavi stanovnika izraţen u 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 000. RSD Republika Srbija 44.017 45.981 65.343 77.118 62.218

Sjenica 0.770 4.369 1.221 2.281 1.547 Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine Komentar Opštinu Sjenica karakteriše izuzetno nizak stepen investicija, koji se moţe podvesti i kao nepostojanje investicija u opštini.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 26 INDIKATOR: Broj registrovanih privrednih subjekata na 1000 stanovnika

Br. registrovanih privrednih 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. subjekata na 1000 stanovnika Republika Srbija 35,73 36,04 36,83- - -

Sjenica 25,38 26,99 27,06 27,17 28,06

39 Izvor podataka:

Sjenica – Agencija za privredne registre, Oktobar 2011

Srbija – Republiĉki zavod za statistiku, 2011

Napomena – Podaci o broju preduzetnika u Srbiji nisu dostupni za 2009. i 2010. godinu

Komentar U opštini Sjenica je u periodu 2006-2010. godine poslovalo: 2006. godine – 111 preduzeca i 599 preduzetnika 2007. godine – 125 preduzeca i 630 preduzetnika 2008. godine – 136 preduzeca i 621 preduzetnik 2009. godine – 143 preduzeca i 617 preduzetnika 2010 godine – 156 preduzeca i 629 preduzetnika Broj privrednih subjekata u Sjenici se konstantno povećava u periodu 2006-2010. godine. U ovom periodu se prvenstveno povećao broj preduzeća (28%), ali je istovremeno mada u manjem procentu došlo i do povećanja broja preduzetnika (4,7%). Uprkos pozitivnom trendu moţe se konstatovati da je broj preduzeća i preduzetnika mali u odnosu na broj stanovnika. Dodatno, najveći broj preduzeća pripada kategoriji malih i srednjih preduzeća tako da je stopa nezaposlenosti vrlo visoka. Najveće procentualno uĉešće u privrednom sektoru ima trgovina (37%) i preradjivaĉka industrija (31%) što ĉini 68% od ukupnog broja preduzeća u privatnoj svojini. Najveća aktivna preduzeća su Sanateks (tekstilna fabrika) sa oko 800 zaposlenih, Vesna EMF (tekstilna indutrija), Lav (zanatska klanica) i Divlja Rijeka (separacija). Najveće preduzeće koje je u steĉaju je Vesna (tekstilna industrija). PIK Pešter koji je bio nosioc razvoja u poljoprivredi je privatizovan 2007. godine, ali još uvek nije razvio aktivnosti u potpunosti. Prema podacima Agencije za privredne registre u opštini Sjenica je aktivno preko 600 preduzetniĉkih radnji. Najveće uĉešće po sektorima imaju radnje iz oblasti trgovine, zatim sledi transport i ugostiteljski objekti.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 27 INDIKATOR: Neto broj novih preduzeća na 1000 preduzeća

Neto br. novih preduzeća na 1000 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. preduzeća Republika Srbija 0,080 0,056 4,68 0,870 -

Sjenica 0,010 0,014 0,011 0,007 0,013

40 Izvor podataka: Sjenica – Agencija za privredne registre, oktobar 2011. Srbija – Republiĉki zavod za statistiku, 2011 Napomena – Podaci o broju preduzeća u Srbiji za 2010. godinu nisu dostupni Komentar: U Srbiji je 2008. godine došlo do znaĉajnog povećanja broja preduzeća (4688), ali je i u ostalim godinama zabeleţeno povećanje broja preduzeća. U Sjenici se u periodu 2006-2010. godine konstantno povećava broj preduzeća, ali je trend povećanja relativno nizak.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 28 INDIKATOR: Ukupna aktivnost, stopa zaposlenosti i nezaposlenosti

Stopa nezaposlenosti 2005. 2006. 2007. 2008. 2009.

Republika Srbija 17,79 18,20 15,60 14,45 14,51

Sjenica 28,45 27,75 28,94 27,38 28,93

Stopa zaposlenosti 2005 2006 2007 2008 2009

Republika Srbija 41,10 40,24 39,78 39,73 37,53

Sjenica 22.54 17.21 18.08 18.36 18.22

Stopa aktivnosti 2002

Republika Srbija 46.00

Sjenica 46.00

Izvor podataka: Republiĉki zavod za statistiku, Publikacije - Godišnjak Opštine u Srbiji, 2006-2010. godine Napomena:  Pri izraĉunavanju stope zaposlenosti i stope nezaposlenosti koristi se podatak o ukupnom broju aktivnog stanovništva ĉija je vrednost ista za sve navedene godine, obzirom da je podatak popisnog tipa i utvrĊuje se na svakih 10 godina.  Stopa aktivnosti je dobijena na osnovu popisnog tipa podataka iz 2002. godine. Komentar Stepen zaposlenosti je skoro duplo niţi u odnosu na Republiĉki prosek. Najveća stopa zaposlenosti se beleţi 2005. godine. Od 2005. godine stopa zaposlenosti u Srbiji ima trend pada, dok u Sjenici se beleţi povećanje stepena zaposlenosti od 2006. godine. . Stopa nezaposlenosti u Sjenici je znaĉajno veća u odnosu na prosek Republike Srbije u periodu 2005-2009. godine. Prema strukturi nezaposlenog stanovništva, tokom posmatranog perioda, najveći je udeo nezaposlenih lica koji traţe posao prvi put. Lica sa srednjom struĉnom spremom prednjaĉe u tom kontigentu sa ĉak 49.8%. Porast broja nezaposlenih je, izmeĊu ostalog, posledica neaktivnosti velikih društvenih sistema koji su ili u fazi privatizacije, ili u fazi steĉaja

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 29 INDIKATOR: Fiskalni kapacitet opštine – Ostvarenje izvornih prihoda (fiskalnih oblika) po glavi stanovnika

Parametar 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008 2009 2010 Ukupno ostvarenje 1 53.983 58.415 17.830 21.670 23.180 17.859 14.986 21.086 fiskalnih oblika izvornih prihoda

42 2 Broj stanovnika 27.970 27.970 27.970 27.970 27.970 27.970 27.970 27.970

Prihod po glavi 3 1.93 2.09 0.64 0.77 0.83 0.64 0.54 0.76 stanovnika (1/2)

Izvor podataka: Opštinska Uprava, Sjenica

Komentar U opštini se od 2000. godine beleţi konstantan rast ukupnih budţetskih prihoda. Nivo izvornih prihoda, za koje je zaduţena opština, je relativno nizak tako da se najveći deo budţeta zasniva na transfernim i ustupljenim prihodima. Udeo izvornih prihoda u ukupnom budţetu se konstantno smanjuje. Najveći deo izvornih prihoda predstavlja naplata poreza na imovinu i lokalne komunalne takse.

TEMA: EKONOMSKI RAZVOJ Indikator br. 30 INDIKATOR: Stepen zaduţenosti opštine

2009. 2010. 2011. 2012. 2013. Ostvarenje ili procena ostvarenja TEKUĆIH 1 prihoda budţeta za 411.677 371.235 454.655 - - posmatranu budţetsku godinu

15% ostvarenja ili procene ostvarenja tekućih prihoda 2.1 61.752 55.685 68.198 - - budţeta za posmatranu budţetsku godinu (1 X 15 / 100) Iznos glavnice i kamate 2.2 koji dospeva u - 2.154 2.263 posmatranoj godini RASPOLOŢIVA 2.3 SREDSTVA U 61.752 53.531 65.035 APSOLUTNOM

43 IZNOSU (2.1 – 2.2) RASPOLOŢIVA SREDSTVA U RELATIVNOM IZNOSU 2.4 0.01 0.01 0.01 - % UKUPNIH TEKUĆIH PRIHODA BUDŢETA (2.3 / 1 X 100 )

50% ostvarenja ili procene ostvarenja tekućih prihoda 3.1 205.839 185.618 227.328 budţeta za posmatranu budţetsku godinu (1 X 50 / 100) Ukupan iznos neizmirenog dugoroĉnog zaduţenja 3.2 - 18.640 15.230 budţeta opštine ili grada za kapitalne investicione rashode RASPOLOŢIVA SREDSTVA U 3.3 APSOLUTNOM 205.839 166.978 212.098 IZNOSU (3.1 – 3.2) RASPOLOŢIVA SREDSTVA U RELATIVNOM IZNOSU 3.4 0.005 0.01 0.01 - % UKUPNIH TEKUĆIH PRIHODA BUDŢETA (3.3 / 1 X 100 ) Izvor podataka: Opštinska Uprava, Sjenica, 2011 Komentar Opština Sjenica ima relativno nizak budţetski potencijal. Budţetom opštine Sjenica za 2009. god. planirano je kratkoroĉno zaduţenje radi finansiranja tekuće likvidnosti kao i dugoroĉno kreditno zaduţenje za nabavku mehanizacije i opreme za javna preduzeća. Krediti su u iznosu od 32.140.000 RSD.

3. Analiza trenutnog stanja – SWOT analiza

3.1. Jačanje lokalne zajednice

Problem – Sjenica je usled nedostatka sredstava infrastrukturno slabo opremljena opština sa zastarelim tehnološkim rešenjima i nedovršenim urbanistiĉkim planiranjem koji onemogucavaju normalne uslove za ţivot.

Snage Slabosti Magistralni (M8 i M21) i regionalni putevi su pravilno Slabo razvijena nisko i srednje naponska rasporeĊeni mreţa IzgraĊeno je 350 km lokalnih puteva Ne postoji zatvoren kruţni prsten u napajanju strujom Ulice u gradu zadovoljavaju tehniĉke propise Veliki gubitci na svim mreţama Kroz Sjenicu u duţini od 10 km prolazi ţelezniĉka pruga Beograd-Bar, a na teritoriji opštine postoji i Nisko naponska mreţa na seoskom podruĉju je pograniĉna ţelezniĉka stanica – Kumanica u lošem stanju, a stubovi NN mreţe su drveni Aerodrom Trafo stanice su zastarele Dalekovod od 110 kV prolazi kroz Sjenicu Plan detaljne regulacije nije uraĊen na seoskom podruĉju Javna rasveta postoji u gradu i Dugoj Poljani GUP obuhvata samo gradsko podruĉje GUP postoji GIS nije uraĊen Izvorište Zarudine je velikog kapaciteta, a voda na izvorištu je dobrog kvaliteta Divlja gradnja Seoski izvori su dobrog kvaliteta Ţelezniĉka pruga se ne koristi za razvoj Sjenice Postoje seoski vodovodi Svega 7% lokalnih puteva i 40% ulica u UraĊen generalni projekat odlaganja otpadnih i gradskoj sredini je asfaltirano atmosferskih voda Putevi i ulice su u lošem stanju Oko 70% gradske sredine ima izgraĊenu fekalnu kanalizaciju Vodovodne cevi su zastarele, a 12 km vodovoda je izgraĊeno od cementno-azbestnih Postoje zelene površine/parkovi u gradskoj sredini cevi UraĊen je privremeni tranzit oko centra grada Visok utrošak struje u radu vodovoda Odvojena je industrijska zona Deo opreme za vodovod nedostaje, a Deo reĉnih korita je ureĊen postojeća vodovodna oprema je u lošem stanju Idejni projekat za toplanu je uraĊen Nijedan seoski vodovod nije legalizovan, a seoski JKP su u fazi osnivanja

Kvalitet vode se ne ispituje Nedovoljno razvijena kanalizaciona mreţa sa

jednim kolektorom i bez preĉišćivaĉa Privredni subjekti nekontrolisano odlaţu

45 otpadne vode (nema preĉišćivaĉa) Postoji opasnost od mešanja pijace vode i kanalizacije Slaba naplata (mali prihodi) komunalnih usluga Gradski centar nije ureĊen U Sjenici ne postoji toplana Mogućnosti Pretnje Povećanje finansijskih sredstava namenjenih Opština Sjenica pripada kategoriji nerazvijenih infrastrukturnim projektima opština Predpristupna sredstva EU Oštra klima – dugi zimski periodi MeĊu-opštinska, regionalna i prekograniĉna RazuĊena sela saradnja Limitirane nadleţnosti opština Bolja iskorišćenost republiĉkih fondova poput NIP-a Neregulisan status opštine Sjenica u Samofinansiranje i radne akcije stanovništva na regionalnoj raspodeli projektima od zajedniĉkog interesa Nerazumevanje Ministarstava u pogledu Donacije specifiĉnosti Sjenice – slaba ulaganja drţave Javno privatno partnerstvo Nedostatak finansijskih sredstava – ekonomska kriza Izrada nedostajuće planske i tehniĉke dokumentacije Skupi krediti Izgradnja magistralnog puta M 21 - Horgoš – Juţni Koridor 10 je prioritet u gradnji auto puteva Jadran koji će prolaziti preko teritorije opštine Na regionalnim i magistralnim putevima kroz Sjenica Sjenicu je mala frekvencija saobraćaja Izgradnja ţelezniĉke pruge Raška –Novi Pazar – Nedostatak finansijskih sredstava i Sjenica mehanizacije za odrţavanje putne mreţe Generalna rekonstrukcija elektro energetske mreţe Dva JKP-a koja se bave vodovodom Legalizacija seoskih vodovoda – Pešterski vodovod Zagušenje vodovodne i kanalizacione mreţe Modernizacija i proširenje kapaciteta vodovodne kao rezultat ĉišćenje ulica mreţe Trovanje stanovništva – epidemije UreĊenje kanalizacione mreţe Malodušnost stanovništva Podizanje toplane sa obnovljivim izvorima energije Politiĉka nestabilnost Izgradnja gasovoda Ne postoji zaniteresovanost donatora

46 3.2. Ekonomski razvoj

Problem – Sjenica se nalazi u kategoriji nerazvijenih opstina. Poljoprivreda i prirodne lepote su neiskorišćeni potencijali opštine Sjenica iako se poljoprivredom bavi najveći procenat stanovništva

Snage Slabosti Sjenica je po površini jedna od najvećih opština u Stanovništvo nema znanja za bavljenje Srbiji turizmom Dobar geografski poloţaj – pograniĉna opština sa Mala finansijska sredstva se odvajaju za razvoj Crnom Gorom i BiH turizma Ekološki ĉista sredina Nepostojanje turistiĉkih sadrţaja, dok su manifestacije su slabo posecene Prirodne lepote – ĉetiri zaštiĉene prirodne zone - prirodni ambijenti za privlaĉenje turista Zanatska proizvodnja nije organizovana Turistiĉka organizacija je formirana Farmeri u maloj meri koriste postojeća podsticajna sredstva Neguju se i odrţavaju tradicionalni zanati Farmeri nemaju finansijskih sredstava za Razvijena stoĉarska proizvodnja obnavljanje ili povećanje poljoprivredne Tradicija u poljoprivrednoj, odnosno stoĉarskoj proizvodnje proizvodnji - autohtoni soj ovaca – sjeniĉka Mala pomoć opštine u razvoju poljoprivrede pramenka Neregulisan plasman proizvoda Velike pašne površine i kvalitetni pašnjaci Udruţenja i zadruge su slabe i neorganizovane Najveća visoravan u Evropi – Pešter Nizak nivo znanja i informisanosti Veliki broj mini preradnih kapaciteta poljoprivrednika Razvijena veterinarska sluţba Slaba opremljenost poljoprivrednih gazdinstava Formirana je matiĉna sluţba mehanizacijom i opremom Opština je bogata brojnim samoniklim lekovitim i Stara mehanizacija aromatiĉnim biljnim vrstama Najveći broj farmi nije specijalizovan Dovoljno radno sposobnog stanovništva PIK Pešter radi sa malim kapacitetom Dovoljno struĉnog radnog kadra po svim oblastima Klanice i mlekare su malih kapaciteta Znaĉajno iskustvo i postojanje kapaciteta u preradi Najveći broj klanica i mlekara nema poljoprivrednih proizvoda standardizovanu proizvodnju u smislu kvaliteta Razvijena tekstilna industrija Sjeniĉki proizvodi nisu vidljivi na trţištu Srbije Zalihe prirodnih resursa (ugalj, dolomit itd.) Opština je u kategoriji nerazvijenih opština Postoji rudnik uglja – Štavalj Nezaposlenost IzgraĊena veštaĉka akumulacija – Sjeniĉko jezero Mali broj preduzeća, odnosno nerazvijen sektor Jaka dijaspora malih i srednjih preduzeća, a samo jedno preduzeće se moţe svrstati u kategoriju „velikih“ Nizak stepen prerade proizvoda Nerazvijen sektor usluga Menadţerski kadar nije razvijen

47 Privrednici nisu povezani Regularnija naplata opštiniskih prihoda Mogućnosti Pretnje Angaţovanje dijaspore na privlaĉenju investicija i Migracije i starenje stanovništva investiranju u privredu i turizam RazuĊena sela MeĊuopštinska, regionalna i prekograniĉna Klimatski uslovi – oštre zime saradnja Nedostatak finansijskih sredstava Korišćenje predpristupnih sredstava EU Infrastruktura nije razvijena te su samim tim Bolja iskorišćenost republiĉkih sredstava, uslovi poslovanja oteţani i nema interesovanja subvencija i projekata investitora Veće prisustvo republiĉkih organa i institucija Predpristupni fondovi nisu dostupni Privlaĉenje investitora i donatora Konkurencija Izvoz Sporost u prihvatanju novih ideja Strani projekti Nekontrolisano korišćenje pašnjaka -erozija Formiranje objedinjene, regionalne, turistiĉke pašnih površina ponude Napuštene zemljišne površine Formiranje centara/zadruga za tradicionalne Standardi kvaliteta EU zanate Sporazum o slobodnoj trgovini - niske cene Razvoj specifiĉnih proizvoda - organska poljoprivrednih proizvoda na svetskom i proizvodnja, zaštita geografskog porekla, zaštita – domaćem trţštu patentiranje proizvoda Finansijska sredstva nisu dostupna farmerima Podizanje stepena finalizacije proizvoda Neregulisan administrativni status opštine u Regulisanje imovinsko-pravnih odnosa regionalnom centru Komasacija Republiĉke odluke u kojima opština nema Katastar uticaja Razvoj PIK Peštera Nisko akumulativne i radno intenzivne privredne grane su razvijene u Sjenici Bolja koordiniranost opštinskih i republiĉkih institutcija Zakonska regulativa Razvoj rudarstva – eksploatacija prirodnih resursa Nepoštovanje zakona Iskorišćavanje prirodnih potencijala Svetska ekonomska kriza Razvoj poslovne infrastrukture koja podrţava Politiĉka nestabilnost zašticena prirodna dobra Pojava industrija sa zastarelom i prljavom Korišćenje i povezivanje ekoloških zahteva i tehnologijom trendova sa privrednim razvojem – korišćenje Nekontrolisan razvoj turizma obnovljivih izvora energije Razvoj sektora malih i srednjih preduzeća Auto put Beograd – Juţni Jadran Regulisanje odnosa sa Srbija šumama Izgradnja elektro energetskih potencijala – termo elektrane, hidro elektrane

48 3.3. Društveni razvoj

Problem – Nerazvijen društveni ţivot je uzrokovao intenzivne migracije i siromaštvo i jedan je od razloga za postojeći status Sjenice kao nerazvijene opštine.

Snage Slabosti Postoji centar za socijalni rad Nedostatak poslovnog prostora i slabi tehniĉki resursi u centru za socijalni rad UraĊena je strategija socijalne zaštite Nedostatak struĉnih i edukovanih kadrova u Postoji baza podataka o korisnicima socijalne CSR i lokalnoj zajednici zaštite i ciljnih grupa Postojeća baza podataka ne odraţava stvarno Dovoljno resursa neophodnih za rad stanje korisnika socijalne zaštite i ciljnih grupa U opštini su aktivna tri KUD-a, dok pri KUD Opšti nedostatak finansijskih sredstava Jedinstvo postoji kvalitetna dramska sekcija Ne postoji dom-prihvatilište za stara lica Postoji biblioteka Nedostatak sigurne kuće Dom Zdravlja je kadrovski dobro pokriven Dom Kulture je u renoviranju već sedam Vanbolniĉki centar sa porodilištem godina, dok u selima nema Domova Kulture Objekti za zdravstvo su u solidnom stanju Malo je kulturnih sadrţaja Organizovan je terenski rad i hitna sluţba na KUD slabo rade jer nemaju prostora za rad teritoriji cele opštine Muzej i arhiv ne postoje Solidan broj sanitetskih vozila sa pratećom neophodnom opremom Biblioteka je u lošem stanju i ima mali fond knjiga Postoji Centar za dijalizu Lokalni mediji ne postoje, a opština je slabo 10 škola – 2 srednje i 8 osnovnih zastupljena na regionalnim medijima 5000 uĉenika pohaĊa škole – 1100 u srednjim Zaštita kulturno istorijskih spomenika je slabo školama prisutna Struĉni kadar u školstvu Osam ambulanti na terenu i dve zdravstvene Postoji sportski centar – stadion, sportska hala i stanice na terenu su u lošem stanju tereni za male sportove Nedostatak savremenih aparata i opreme U okviru Srbije se postiţu dobri rezultati u malim potrebne za obavljanje zdravstvenih usluga sportovima – karate, atletika, zimski sportovi Nedovoljan broj terenskih vozila – postojeća su Omladina se masovno bavi sportom amortizovana Tradicija Sjenice u nordijskom skijanju Školski objekti su dotrajali i slabo opremljeni Odliĉni klimatski uslovi za razvoj sporta i Školski kapaciteti ne zadovoljavaju potrebe pripreme sportista Sjenice -Jedna od osnovnih škola radi u tri smene U Sjenici postoji jedno obdanište Nijedna škola na terenu nema fiskulturnu salu Aktivne su narodne kuhinje Prevoz uĉenika zbog loših puteva i loših Odrţavaju se razliĉite manifestacije (šišanje klimatskih prilika nije najbolje organizovan ovaca, seoski vašari, konjske trke, poljoprivredni sajam i sl.) Slab struĉni kadar u odreĊenom broju sportova Limitiran broj sportova kojim se deca i mladi

49 mogu baviti Nedovoljan broj sportskih objekata i igrališta Obdanište je prebukirano obzirom da je kapaciteta 113 dece, a već sada se u njemu nalazi preko 150 dece Neadekvatni uslovi organizovanja predškolskog obrazovanja u selima Ne postoje Centri za okupljanje – mladih, osobe sa posebnim potrebama Kancelarija za mlade ne postoji Nevladin sektor i civilni sektor nije razvijen Mogućnosti Pretnje Ekonomski razvoj opštine Opština Sjenica je nerazvijena opština sa visokim procentom siromaštva Korišćenje Republiĉkih fondova Uvećanje broja korisnika socijalne zaštite Veća pomoć drţave nerazvijenim podruĉjima Povećan broj lica sa psihiĉkim problemima Projekti u oblasti socijalne zaštite usled siromaštva i nerešenih porodiĉnih i Podizanje staraĉkog doma i ostalih ustanova drugih problema poput sigurne kuće Staraĉka domaćinstva Završetak Doma Kulture Odumiranje sela Razvoj kulturnih sadrţaja Migracije stanovništva, a posebno Renoviranje ambulanti i zdravstvenih stanica visokostruĉnog kadra Nabavka savremene opreme i opremanje doma Stanovništvo nema interesa za kulturnim zdravlja, zdravstvenih stanica i ambulanti aktivnostima Specijalizacije i uţe specijalizacije Limitirane nadleţnosti opštine Podizanje kvaliteta usluga Loša putna mreţa Osnivanje opšte bolnice Oštra klima i nedostupnost pojedinih sela u zimskim mesecima Razmena iskustava kroz regionalnu i meĊunarodnu saradnju Neregulisan administrativni status opštine u republiĉkom rasporedu Rekonstrukcija postojećih škola i izgradnja novih školskih objekata Mali broj uĉenika u pojedinim školama Modernizacija škola Nastavnici nisu zainteresovani i motivisani za razvoj sporta kroz vannastavne aktivnosti Veća pomoć razvoju sporta Loša zakonska rešenja u pojedinim oblastima Razvoj sporta povezati sa razvojem turizma – pripreme sportista Nedostatak poslovnog prostora Otvaranje privatnih obdaništa Predrasude Obezbediti prostor za razliĉite aktivnosti Stanovništvo nije zainteresovano za društveni ţivot Slab rad sluţbi Podeljena islamska zajednica

50 3.4. Zaštita životne sredine

Problem – Sjenica je opština bogata prirodnim bogatstvima, ali su u njoj isto tako prisutni brojni ekološki problemi od kojih je najznaĉajniji nepostojanje sanitarne deponije.

Snage Slabosti Geografski poloţaj Sjenice Nerazvijena komunalna infrastruktura Prirodne predispozicije (brdsko-planinsko Komunalno preduzeće ne raspolaţe sa podruĉje, nadmorska visina) mehanizacijom i opremom za odrţavanje Ne postoji industrijska proizvodnja niti prljave Ne postoji zvaniĉna deponija na lokalnom tehnologije nivou Ekološki ĉista sredina (voda, vazduh, zemljište) Divlje deponije Prirodni resursi – bogatstvo šuma, voda i sl. Nema dovoljno kadra koji se bavi zaštitom ţivotne sredine Pešterska visoravan Niska ekološka svest Velika površina pod zaštićenim prirodnim zonama – Golija (park prirode), klisura reke Uvac Opština finansijski ne podrţava razvoj i (prirodni rezervat), Gutevica (strogi prirodni promociju ekoloških vrednosti – Ne postoji rezervat), Paljevine (prirodno nalazište Fond za ekologiju piramidalnog varijeteta jele) U opštini se sakuplja i reciklira mala koliĉina Razvijen biodiverzitet otpada Veliki broj pećinskih sistema: Usaĉko-ledeni Klaniĉni otpad nema rešen problem odlaganja sistem,Tubića pećina i Đalovića klisura sa Mini preradni kapaciteti se nalaze u gradskoj pećinskim sistemom sredini Brojne nevladine organizacije – tri nevladine Ne postoji sistem preĉišćavanja otpada u organizacije koje se bave zaštitom ţivotne preradnim kapacitetima sredine, udruţenja lovaca i ribolovaca, izviĊaĉa, planinara,istrazivaĉa, gorana i speleologa Stoĉno groblje i kafilerija ne postoje Najveće lovište u Srbiji se nalazi na podrucju Erozija na pojedinim lokalitetima opštine Pojedini potezi u opštini su potpuno napušteni Brojna mesta za ribolov (npr. Giljeva) Osnovan Fond za zaštitu beloglavog supa Klizišta na potezu selo Uvac i Duga Poljana Uradjen je idejni projekat za preĉišćavanje i Vodotokovi nisu ureĊeni uklanjanje otpadnih voda Siromašan riblji fond Uradjen je prostorni plan rezervata Uvac od strane Ministarstva za zaštitu ţivotne sredine Mali broj lovoĉuvara Republike Srbije Postoji preduzeće za sakupljanje i reciklaţu otpada Definisan prostor za odlaganje gradjevinskog otpada

Mogućnosti Pretnje Izrada studije izvodljivosti za pitanje deponovanja Drţava upravlja zaštićenim zonama

51 otpada Limitirane nadleţnosti opština Saniranje deponije Uvac i divljih deponija Neregulisan administrativni status opštine SprovoĊenje regionalnog plana upravljanja Sjenica u regionalnom rasporedu Srbije otpadom Loša zakonska rešenja Imenovanje ekološkog inspektora u opštini Nepoštovanje zakonskih rešenja Sjenica Nekontrolisan razvoj turizma Uspostavljanje meĊuopštinske i prekograniĉne saradnje Divlja gradnja Razvoj projekata u cilju lakšeg pristupa domaćim Nekontrolisan razvoj industrije i pojava prljavih i stranim fondovima (npr. PROGRESS projekat) tehnologija Bolja saradnja sa republiĉkim institucijama i veća Podizanje termo elektrane i rudnika iskorišćenost republiĉkih sredstava Aerodrom nerašćišćen od mina posle Korišćenje predpristupnih sredstava EU za razvoj bombardovanja ekologije (npr. MSP – IPA 2007) Nekontrolisana upotreba hemijskih sredstava u Promocija obnovljivih izvora energije pojedinim delovima opštine i u pojedinim poljoprivrednim proizvodnjama (npr. Promocija i dalje unapreĊenje procesa reciklaţe proizvodnja krompira) Sistemski razvoj lova i ribolova Krivolov Ĉišćenje i poribljavanje reĉnih tokova Smanjen lovni i ribolovni fond UreĊenje slivova i borba protiv poplavnih voda Nedostatak finansijskih sredstava za prioritetne nakon topljenja snega ekološke projekte Zajedniĉki rad sa Srbija šumama na unapreĊenju Predpristupna sredstva EU nisu dostupna ţivotne sredine Postojanje znaĉajnijih prioriteta u razvoju Pošumljavanja opštine kao npr. privredni razvoj Planska borba protiv erozije Sedište Fonda za zaštitu beloglavog supa se Privredni i poljoprivredni razvoj u skladu sa nalazi u Novoj Varoši ekološkim standardima Nedostatak regionalnih inicijativa Iskoristiti Fond za zaštitu beloglavog supa Sporost u sprovodjenju reformi u oblasti upravljanja otpadom

4. Strateški dokument

4.1 Vizija,prioriteti i ciljevi

Redni Prioritet/vizija Opšti ciljevi Posebni ciljevi broj 1. Prioritet 1.1. Podignut je kvalitet i Horizontano i vertikalno povećana duţina ulica i obeleţavanje ulica UreĊen gradski lokalnih puteva prema centar, izgradnja nove Povećana duţina asfaltiranih savremenim elementima i rekonstrukcija lokalnih puteva i ulica puta postojeće Produţenje lokalnih puteva i ulica infrastrukture u cilju podizanja kvaliteta Poboljšanje kvaliteta postojeće ţivota stanovništva na putne mreţe gradskom i seoskom podruĉju 1.2. Vodosnabdevanje Vodovodna mreţa je produţena je poboljšano, dok je Vodovodna mreţa je vodovodna mreţa rekonstruisana i u najvećoj meri rekonstruisana i Vizija zamenjena znaĉajno produţena Sjenica kao grad na Smanjenje gubitaka u vodovodnoj 1005 m nadmorske mreţi visine je osvetljena, ureĊena i mirna Izgradnja vodovodnog kruţnog opština širokih i prstena i dva rezervoara asfaltiranih ulica, Jaĉanje postojećih seoskih ureĊenog gradskog vodovoda centra koja je potpuno pokrivena kvalitetnom 1.3. Kanalizacijom je Kanalizaciona mreţa je i modernom obuhvaćena kompletna produţena i proširena gradska sredina komunalnom i putnom Produţenje kolektora i izgradnja infrastrukturom koja stanice za preĉišćavanje otpadnih ima rešenu putnu voda komunikaciju sa pešterskim selima Izgradnja atmosferske tokom cele godine, kanalizacije kroz koju prolazi Privredni subjekti imaju autoput i u kome radi manipulaciju otpadnim vodama u aerodrom Dubinje. skladu sa najvišim standardima Kvalitetno odrţavanje kanalizacione i atmosferske mreţe 1.4. Kvalitet isporuke Izgradnja dalekovodne mreţe sa

53 elektriĉne energije je distributivnim trafo stanicama podignut na propisane Poboljšanje nisko naponske standarde mreţe Izgradnja kruţnog prstena – dvostrano napajanje Sjenice Rekonstrukcija i produţenje mreţe postojeće javne rasvete Završetak zapoĉetih radova na postavljanju podzemne PTT mreţe 1.5. Rešen je problem Formirana je opštinska deponija deponija Saniranje divljih deponija Klasifikacija otpada po vrsti u cilju recikliranja 1.6. Modernizacija i Tehniĉko i organizaciono jaĉanje kvalitetniji rad postojećih rada javnih preduzeća javnih preduzeća Efikasnija naplata komunalnih usluga 1.7. UreĊena gradska Izrada planskih i strateških sredina dokumenata Urbanistiĉko sredjivanje gradske sredine Problem grobalja u Sjenici je dugoroĉno rešen Seoske sredine su kvalitetno povezane sa gradom razvijenim sistemom javnog prevoza 2. Prioritet 2.1. Poljoprivredna Povećanje poljoprivredne proizvodnja je razvijena i proizvodnje sa posebnim Ubrzani privredni organizovana na akcentom na razvoj stoĉarstva razvoj sa što većim savremenim principima stepenom finalizacije Ekonomsko jaĉanje i uz puno poštovanje proizvoda i modernizacija poljoprivredne farmera, tradicije, modernizovana i proizvodnje na domaćinstvima standarda kvaliteta i visoko organizovana ţivotne sredine Poljoprivredne sluţbe, udruţenja i poljoprivredna zadruge su formirane, proizvodnja i organizovane, funkcionalne, turistiĉka ponuda ekonomski efikasne i u funkciji su obezbeĊuju pomoći poljoprivrednicima ekonomski prosperitet. Najveći broj poljoprivrednih proizvoda ima siguran plasman na trţištu

54 Vizija Sjeniĉki poljoprivredni proizvodi su proverenog kvaliteta i Sjeniĉko pešterska brendirani visoravan visoko razvijen poljoprivredni Poljoprivredna proizvodnja je region sa jakim i ţivim diverzifikovana selima i visoko 2.2. Turistiĉka ponuda Turistiĉka organizacija je produktivnom Sjenice je raznovrsna i funkcionalna i koordinira rad proizvodnjom zauzima znaĉajno turistiĉkih agencija brendiranih i mesto u turistiĉkoj tradicionalnih Formirana raznovrsna i ponudi Srbije poljoprivrednih zajedniĉka turistiĉka ponuda na proizvoda i zanata. nivou opštine i regiona Formirana je inicijalna turistiĉka ponuda Smeštajni kapaciteti su znaĉajno seoskog turizma u povećani u hotelskom i seoskom kojoj se nudi smeštaj turizmu u tradicionalno Turistiĉki potencijali su oporavljenim seoskim promovisani domacinstvima. 2.3. Diverzifikacija Domaća radinost je saĉuvana od Sjenica je 2020. aktivnosti na selu u cilju zaborava i predstavlja izvor godine ĉist i udoban oĉuvanja starih zanata, prihoda domaćinstvima dom, bez migracija, sa kulturnih i drugih UnapreĊenje znanja i veština u malim brojem vrednosti Sjenice nezaposlenih, radu tradicionalnih proizvoda svrstana u kategoriju 2.4. Preduzetnĉki sektor Preduzetniĉki sektor je povezan, privredno razvijenih je razvijen informisan i edukovan sa opština, sa razvijenom kvalitetnim menadţerskim kadrom poslovnom infrastrukturom i Ekonomsko i tehniĉko jaĉanje znaĉajnim nivoom preduslova razvoja investicija u ĉiste preduzetniĉkog sektora tehnologije

3. Prioritet 3.1. Usluge socijalne Razvijati ureĊen i funkcionalan zaštite su dostupne sistem usluga u oblasti socijalne Društveni razvoj je put zaštite koji podrţava socijalnu Sjenice za izlazak iz ravnopravnost svih graĊana nerazvijenosti i opštine Sjenica stvarajući uslove smanjenja siromaštva. za ravnopravnost marginalizovanih grupa u pogledu Vizija ostvarivanja zaposlenosti, rodne ravnopravnosti i ostvarivanje Sjenica je 2020. društvenih uloga godine opština bez migracija i siromaštva Razvijati kapacitete sluţbi u i ne pripada kategoriji opremi i struĉnim kadrovima koji nerazvijenih opština. obezbeĊuju ravnomeran i Mesto je usklaĊen razvoj opštine u svim oblastima socijalne politike

55 zadovoljavanja Jaĉati mreţu lokalnih socijalnih ţivotnog standarda aktera na definisanju, gde u porodici i identifikovanju i brţem rešavanju društvenoj zajednici problema pojedinca, porodice i će graĊani zajednice zadovoljavati sve svoje socijalne i druge Planirati, pribavljati i odgovorno potrebe uz pomoć upravljati sredstvima namenjenim izgraĊenog i odrţivog razvoju mreţe podrške svim sistema društvenog korisniĉkim grupama razvoja 3.2. Stvoren je ambijent Rekonstrukcija i izgradnja za kvalitetno školovanja predškolskih i školskih objekata Podizanje nivoa opremljenosti predškolskih i školskih ustanova Uspostavljanje optimalnog sistema prevoza Izgradnja školskih fiskulturnih sala sa opremom Permanentno usavršavanje struĉnog kadra 3.3. Stanovništvu je Edukacija stanovništva i dostupna kvalitetna i razvijanje aktivnosti za pravovremena spreĉavanje i rano otkrivanje zdravstvena zaštita bolesti Kvalitetne zdravstvene usluge su dostupne u selima Stvaranje dobrih uslova za rad medicinskog osoblja, boravak i leĉenje pacijenata 3.4. Kulturne aktivnosti Stvaranje uslova i prostora za su raznovrsne i kulturne aktivnosti kvalitetne Afirmacija kulturnih aktivnosti u cilju razvoja turistiĉkih sadrţaja Razvoj regionalne i meĊunarodne saradnje Formiranje novih kulturnih sadrţaja Zaštita kulturno-istorijskih spomenika Ukljuĉivanje stanovništva,a posebno mladih u kulturni i društveni ţivot 3.5. Kroz razvijenu Izgradnja novih sportskih terena i

56 sportsku infrastrukturu i sadrţaja sa posebnim ciljem na resurse je omogućeno razvoj sadrţaja za zimske profesionalno i sportove rekreativno bavljenje Omasovljenje sportskih aktivnosti sportom uz posebnu brigu o talentovanim sportistima Jaĉanje saradnje sportskih klubova sa drugim klubovima u Republici i inostranstvu 3.6. Opštinske usluge su Lokalna samouprava je brza, kvalitetne i dostupne efikasna i dostupna u pruţanju usluga graĊanstvu Povećana je bezbednost i sigurnost graĊana Civilni sektor se razvija 4. Prioritet 4.1. Podizanje ekološke Razvijen sistem informisanja i svesti edukacije dece, stanovništva, Oĉuvanje ţivotne privrednih subjekata i društvenih sredine i prirodnih organizacija u oblasti zaštite bogatstava uz odrţivo ţivotne sredine korišćenje prirodnih resursa Lokalne akcije stanovništva u oblasti zaštite ţivotne sredine su razvijene Vizija Sjenica uĉestvuje u regionalnim Ĉista opština visoke pograniĉnim i meĊunarodnim ekološke svesti sa projektima zaštite ţivotne sredine rešenim pitanjem komunalnog otpada, 4.2. Uspostavljen sistem Izrada planskih dokumenata racionalnim za oĉuvanje i staranje o (planski dokumenti su usklaĊeni korišćenjem prirodnih prirodnim resursima i sa zahtevima za oĉuvanje ţivotne resursa i Peštera, bogastvima sredine) bogatog biljnog i Efikasna saradnja sa ţivotinjskog organizacijama koje rukovode biodiverziteta i zaštićenim prirodnim dobrima oĉuvanim prirodnim bogatstvima. Uspostavljen je sistem efikasne kontrole oĉuvanja i staranja o prirodnim resursima i bogastvima koji su pod nadleţnošću opštine Urbane sredine i privreda ne zagaĊuju ţivotnu sredinu

57 4.2. Strateški prioriteti

Prioritet 1.: UreĊen gradski centar, izgradnja nove i rekonstrukcija postojeće infrastrukture u cilju podizanja kvaliteta ţivota stanovništva na gradskom i seoskom podruĉju

Vizija: Sjenica kao grad na 1005 m nadmorske visine je osvetljena, ureĎena i mirna opština širokih i asfaltiranih ulica, ureĎenog gradskog centra koja je potpuno pokrivena kvalitetnom i modernom komunalnom i putnom infrastrukturom koja ima rešenu putnu komunikaciju sa pešterskim selima tokom cele godine, kroz koju prolazi autoput i u kome radi aerodrom Dubinje.

Indikatori Opšti ciljevi Posebni ciljevi Najvaţnije akcije Nivo vaţnosti odrţivosti Izrada horizontalne i Horizontano i vertikalno obeleţavanje ulica vertikalne signalizacije na ulicama u gradu 1.1. Podignut je kvalitet Povećana duţina asfaltiranih lokalnih i povećana duţina ulica puteva i ulica Asfaltiranje ulica u gradu Duţina i lokalnih puteva prema puteva u km 5 Asfaltiranje lokalnih puteva savremenim elementima Produţenje lokalnih puteva i ulica po km2 puta Poboljšanje kvaliteta postojeće putne Izgradnja ulica i lokalnih mreţe puteva Rekonstrukcija ulica Izgradnja vodovodne Vodovodna mreţa je produţena mreţe do naselja Vodovodna mreţa je rekonstruisana i u Zamena azbestnih % 1.2. Vodosnabdevanje je najvećoj meri zamenjena vodovodnih cevi domaćinstava poboljšano, dok je sa sigurnim vodovodna mreţa Smanjenje gubitaka u vodovodnoj mreţi Ugradnja siber ventila, pristupom 5 rekonstruisana i reduktora pritiska Izgradnja vodovodnog kruţnog prstena i vodi za piće znaĉajno produţena dva rezervoara Izgradnja kruţnog prstena Jaĉanje postojećih seoskih vodovoda Izgradnja dva rezervoara od 1500 m3 vode

58 Rekonstrukcija i revitalizacija Štavljanskog I Pešterskog vodovoda

Kanalizaciona mreţa je produţena i Izgradnja kanalizacione proširena mreze Produţenje kolektora i izgradnja stanice za Izgradnja i produţenje Upravljanje preĉišćavanje otpadnih voda kolektora otpadnim 1.3. Kanalizacijom je vodama u Izgradnja atmosferske kanalizacije Izgradnja atmosferske obuhvaćena kompletna gradskim 5 kanalizacije u gradskim gradska sredina Privredni subjekti imaju manipulaciju sredinama otpadnim vodama u skladu sa najvišim ulicama

standardima Izgradnja individualnih Kvalitetno odrţavanje kanalizacione i sistema za preĉišćavanje atmosferske mreţe otpadnih voda Rekonstrukcija 10 KV dalekovoda Rekonstrukcija i zamena Izgradnja dalekovodne mreţe sa trafo stanica distributivnim trafo stanicama Izgradnja novih trafo Ukupna Poboljšanje nisko naponske mreţe stanica potrošnja 1.4. Kvalitet isporuke Izgradnja kruţnog prstena – dvostrano energije po elektriĉne energije je Rekonstrukcija NN mreţe napajanje Sjenice vrstama 4 podignut na propisane Izgradnja NN mreţe goriva standarde Rekonstrukcija i produţenje mreţe postojeće javne rasvete Rekonstrukcija 35 KV Ukupni prihod dalekovoda domaćinstava Završetak zapoĉetih radova na postavljanju podzemne PTT mreţe Rekonstrukcija 35 KV trafostanica Izgradnja javne rasvete u Sjenici

59 Postavljanje podzemne PTT mreţe

Formirana je opštinska deponija Formiranje prihvatne Koliĉina 1.5. Rešen je problem Saniranje divljih deponija otpada po opštinske deponije 4 deponija vrsti Klasifikacija otpada po vrsti u cilju Ĉišćenje divljih deponija odlaganja recikliranja

1.6. Modernizacija i Nabavka vozila Tehniĉko i organizaciono jaĉanje rada Fiskalni kvalitetniji rad javnih preduzeća Nabavka opreme kapacitet 5 postojećih javnih opštine preduzeća Efikasnija naplata komunalnih usluga Edukacija i obuke

Izrada planova detaljne Izrada planskih i strateških dokumenata regulacije Obim Urbanistiĉko sredjivanje gradske sredine unutrašnjih Izgradnja i ureĊenje SDI po glavi Problem grobalja u Sjenici je dugoroĉno grobalja 1.7. UreĊena gradska stanovnika rešen 4 sredina Formiranje prigradskog Fiskalni Seoske sredine su kvalitetno povezane sa prevoza kapacitet gradom razvijenim sistemom javnog UreĊenje parking mesta u opštine prevoza gradu

60 Komentar: odrţavanja kanalizacione mreţe je jedan od vaţnih ciljeva kao i Sjenica je usled nedostatka sredstava infrastrukturno slabo uspostavljanje pravilne manipulacije otpadnim vodama u skladu sa opremljena opština sa zastarelim tehnološkim rešenjima i najvišim standardima. nedovršenim urbanistiĉkim planiranjem. U opštini su prisutni brojni  Kvalitet isporuke elektriĉne energije je podignut na komunalni problemi koje u narednom periodu treba rešiti. Usled propisane standarde toga su definisani sledeći prioriteti u oblasti infrastrukture: U Sjenici je slabo razvijena nisko i srednje naponska mreţa. Ne  Podignut je kvalitet i povećana duţina ulica i lokalnih postoji zatvoren kruţni prsten u napajanju strujom. Gubitci na puteva prema savremenim elementima puta mreţama su veliki. Sa izuzetkom gradske mreţe, stubovi nisko naponske mreţe su drveni. Nisko naponska mreţa na seoskom Po statistiĉkim podacima, Sjenica ima dobru duţinu puteva mereno podruĉju je u lošem stanju. Trafo stanice su zastarele. Navedeni u odnosu na površinu opštine, ali je postojeća putna mreţa u lošem problemi se mogu rešiti izgradnjom dalekovodne mreţe sa stanju i mora se uloţiti znaĉajan napor u cilju njenog poboljšanja. U distributivnim trafo stanicama, poboljšanjem nisko naponske mreţe, narednom periodu je jedan od najvaţnijih prioriteta opštine Sjenica izgradnjom kruţnog prstena – dvostrano napajanje Sjenice. povećanje duţine asfaltiranih lokalnih puteva i ulica kao i Dodatno, ciljevi razvoja nameću potrebu rekonstrukcije i produţenja produţenje postojećih lokalnih puteva i ulica. TakoĊe, u okviru ovog mreţe postojeće javne rasvete kao i završetak radova na strateškog cilja je potrebno raditi na horizontalnom i vertikalnom postavljanju podzemne PTT mreţe. obeleţavanju ulica i saobraćajnica.  Rešen je problem deponija  Vodosnabdevanje je poboljšano, dok je vodovodna mreţa rekonstruisana i znaĉajno produţena U Sjenici nema zvaniĉno registrovane deponije koja ispunjava tehniĉko-tehnološke zahteve. U narednom periodu je potrebno rešiti Uprkos bogatom vodnom potencijalu, procenat domaćinstava sa problem odlaganja otpada ali i sanirati divlje deponije nastale u sigurnim pristupom vodi za piće je znatno niţi u odnosu na proteklom periodu. Republiĉki prosek. Najveći deo vodovodne mreţe je star i nalazi se u lošem stanju. Ĉeste su nestašice vode, posebno tokom letnjeg  Modernizacija i kvalitetniji rad postojećih javnih preduzeća perioda. Dodatni problem je ĉinjenica da oko 70% vodovodne Razvoj infrastrukture u narednom periodu mora da prati i adekvatno mreţe ĉine azbestne cevi. Usled toga se kao strateški cilj u tehniĉko i organizaciono jaĉanje rada javnih preduzeća, ali i budućem razvoju nameće potreba produţenja vodovodne mreţe, efikasnija naplata komunalnih usluga. njena rekonstrukcija i zamena, kao i jaĉanje postojećih seoskih  UreĊena gradska sredina vodovoda. U perspektivi je neophodno raditi na izgradnji vodovodnog kruţnog prstena i novih rezervoara vode. Za kvalitetan društveno-ekonomski razvoj Sjenice neophodna je izrada niza planskih i strateških dokumenata, kao i urbanistiĉko  Kanalizacijom je obuhvaćena kompletna gradska sredina sreĊivanje gradske sredine i kvalitetno povezivanje seoskih sredina Kanalizaciona mreţa se susreće sa sliĉnim problemima kao i sa opštinskim centrom. vodovod. U narednom periodu se mora raditi na produţenju i Postavljeni ciljevi treba da doprinesu ostvarivanju vizije: proširenju kanalizacione mreţe, produţenju kolektora i izgradnji stanice za preĉišćavanje otpadnih voda. Podizanje kvaliteta

61 Sjenica kao grad na 1005 m nadmorske visine je osvetljena, ureĎena i mirna opština širokih i asfaltiranih ulica, ureĎenog gradskog centra koja je potpuno pokrivena kvalitetnom i modernom komunalnom i putnom infrastrukturom koja ima rešenu putnu komunikaciju sa pešterskim selima tokom cele godine, kroz koju prolazi autoput i u kome radi aerodrom Dubinje.

62 Prioritet 2: Ubrzani privredni razvoj sa što većim stepenom finalizacije proizvoda i modernizovana i visoko organizovana poljoprivredna proizvodnja i turistiĉka ponuda obezbeĊuju ekonomski prosperitet.

Vizija: Sjeničko pešterska visoravan visoko razvijen poljoprivredni region sa jakim i ţivim selima i visoko produktivnom proizvodnjom brendiranih i tradicionalnih poljoprivrednih proizvoda i zanata. Formirana je inicijalna turistička ponuda seoskog turizma u kojoj se nudi smeštaj u tradicionalno oporavljenim seoskim domacinstvima. Sjenica je 2020. godine čist i udoban dom, bez migracija, sa malim brojem nezaposlenih, svrstana u kategoriju privredno razvijenih opština, sa razvijenom poslovnom infrastrukturom i značajnim nivoom investicija u čiste tehnologije

Nivo Opšti ciljevi Posebni ciljevi Najvaţnije akcije Indikatori implementacije Povećanje poljoprivredne proizvodnje sa Izrada i implementacija posebnim akcentom na razvoj akcionog plana za razvoj stoĉarstva poljoprivrede Ekonomsko jaĉanje i modernizacija Poboljšanje rasnog 2.1. Poljoprivredna poljoprivredne proizvodnje na sastava domaćinstvima proizvodnja je Uvodjenje nove razvijena i Poljoprivredne sluţbe, udruţenja i mehanizacije i opreme organizovana na zadruge su formirane, organizovane, Broj Formiranje novih i savremenim funkcionalne, ekonomski efikasne i u registrovanih jaĉanje postojećih 4 principima uz puno funkciji su pomoći poljoprivrednicima poljoprivrednih poštovanje farmera, poljoprivrednih udruţenja gazdinstava Najveći broj poljoprivrednih proizvoda tradicije, standarda Podizanje kvaliteta i ima siguran plasman na trţištu kvaliteta i ţivotne kvantiteta u primarnoj sredine Sjeniĉki poljoprivredni proizvodi su proizvodnji brendirani Edukacija Poljoprivredna proizvodnja je Tehniĉka podrška diverzifikovana Zaštita porekla i kvaliteta

63 Turistiĉka organizacija je funkcionalna i Koeficijent koordinira rad turistiĉkih agencija zaposlenosti Kategorizacija smeštaja Formirana raznovrsna i zajedniĉka Fiskalni Tehniĉko i kadrovsko turistiĉka ponuda na nivou opštine i kapacitet 2.2. Turistiĉka ponuda jaĉanje TOZ regiona opštine Sjenice je raznovrsna i Organizovanje turistiĉkih zauzima znaĉajno Smeštajni kapaciteti su znaĉajno Broj 4 manifestacija mesto u turistiĉkoj povećani u hotelskom i seoskom stanovnika na ponudi Srbije turizmu Izgradnja staza jedan objekat društvenih, Turistiĉki potencijali su promovisani UreĊenje turistiĉkih kulturnih i lokacija rekreativnih objekata Domaća radinost je saĉuvana od Edukacija zaborava i predstavlja izvor prihoda Jaĉanje udruţenja SC i 2.3. Diverzifikacija domaćinstvima njegovo omasovljavanje aktivnosti na selu u Ukupan prihod UnapreĊenje znanja i veština u radu cilju oĉuvanja starih Pomoć u nabavci mini domaćinstava tradicionalnih proizvoda 3 zanata, kulturnih i opreme za proizvodnju Koeficijent drugih vrednosti Formiranje prodajnih zaposlenosti Sjenice mesta Promocija i saradnja Preduzetniĉki sektor je povezan, Formiranje kluba informisan i edukovan sa kvalitetnim privrednika i Broj menadţerskim kadrom preduzetnika registrovanih Ekonomsko i tehniĉko jaĉanje Podrška uĉesšću privrednih 2.4. Preduzetnĉki preduslova razvoja preduzetniĉkog predstavnika lokalne subjekata na 4 sektor je razvijen sektora privrede na sajmovima i 1000 drugim manifestacijama stanovnika Formiranje kancelarije za lokalni ekonomski razvoj

Komentari: Opština Sjenica se nalazi u kategoriji nerazvijenih opština. Osnovne privredne grane su tekstilna industrija, poljoprivreda i rudarstvo i energetika. Izraţena je nezaposlenost i slabo razvijeno preduzetništvo. Ekonomski razvoj je zbog toga jedan od najvaţnijih prioriteta u odrţivom razvoju Sjenice. Postojeće probleme u narednom periodu treba rešavati, usled ĉega se kao strateški cilj postavlja ubrzani privredni razvoj sa što većim stepenom finalizacije proizvoda i modernizovanje i organizovanje poljoprivredne proizvodnje. Turistiĉka ponuda koja do sada nije bila razvijena, u narednom periodu treba da obezbedi ekonomski prosperitet. Ekonomski razvoj se moţe obezbediti ispunjenjem navedenih strateških ciljeva:  Razvoj i organizovanje poljoprivredne proizvodnje na savremenim principima uz puno poštovanje farmera, tradicije, standarda kvaliteta i ţivotne sredine  Stvaranje raznovrsne turistiĉke ponude koja će zauzimati znaĉajno mesto u turistiĉkoj ponudi Srbije  Diverzifikacija aktivnosti na selu u cilju oĉuvanja starih zanata, kulturnih i drugih vrednosti Sjenice  Razvoj preduzetniĉkog sektora.

65 Prioritet 3: Društveni razvoj je put Sjenice za izlazak iz nerazvijenosti i smanjenja siromaštva.

Vizija: Sjenica je 2020. godine opština bez migracija i siromaštva i ne pripada kategoriji nerazvijenih opština. Mesto je zadovoljavanja ţivotnog standarda gde u porodici i društvenoj zajednici će graĎani zadovoljavati sve svoje socijalne i druge potrebe uz pomoć izgraĎenog i odrţivog sistema društvenog razvoja.

Opšti ciljevi Posebni ciljevi Najvaţnije akcije Indikatori Nivo vaţnosti Obezbediti baziĉnu egzistenciju najugroţenijih i siromaštvom pogoĊenih porodica Razvijati uslugu hraniteljstva kao oblik podrške deci u odrastanju Razvijati ureĊen i funkcionalan sistem usluga u oblasti socijalne zaštite Razviti sistem podrške Uĉešće starim i nemoćnim licima Razvijati kapacitete sluţbi u opremi i korisnika 3.1. Usluge socijalne socijalne struĉnim kadrovima Razviti sveobuhvatne 4 zaštite su dostupne preventivne programe i zaštite u Jaĉati mreţu lokalnih socijalnih aktera programe resocijalizacije ukupnom Planirati, pribavljati i odgovorno upravljati za maloletnike stanovništvu sredstvima Unaprediti socijalni status ţene Razvijati mreţu organizacija i udruţenja graĊana koja zastupaju interese osetljivih, ranjivih i marginalizovanih grupa

66 Podizanje nivoa opremljenosti predškolskih i školskih ustanova Izgradnja obdaništa Udeo Rekonstrukcija i izgradnja predškolskih i Rekonstrukcija školskih stanovnika sa školskih objekata objekata srednjom, 3.2. Stvoren je ambijent višom i 5 za kvalitetno školovanja Uspostavljanje optimalnog sistema Nabavka opreme i uĉila visokom prevoza dece do škola Izgradnja fiskulturnih sala struĉnom Izgradnja fiskulturnih sala po školama spremom Prevoz uĉenika Permanentno usavršavanje struĉnog kadra ObezbeĊenje opreme i sredstava Rekonstrukcija zdravstvenih stanica i ambulanti Edukacija stanovništva i razvijanje Formiranje punkta hitne aktivnosti za spreĉavanje i rano otkrivanje sluţbe u Dugoj Poljani bolesti 3.3. Stanovništvu je Nabavka terenskih vozila Broj dostupna kvalitetna i Kvalitetne zdravstvene usluge su dostupne stanovnika na 5 pravovremena u selima Proširenje, rekonstrukcija i jednog lekara zdravstvena zaštita ureĊenja Doma Zdravlja Stvaranje dobrih uslova za rad medicinskog osoblja, boravak i leĉenje Opremanje sluţbe hitne pacijenata medicinske pomoći i nabavka mobilne ambulante Edukacija, obuka i struĉno usavršavanje medicinskog kadra Završetak Doma Kulture i Stvaranje uslova i prostora za kulturne Broj adaptiranje seoskih 3.4. Kulturne aktivnosti aktivnosti stanovnika na su raznovrsne i Domova Kulture jedan objekat 4 Afirmacija kulturnih aktivnosti u cilju kvalitetne Smotre narodnog društvenih, razvoja turistiĉkih sadrţaja stvaralaštva “Susreti sela” kulturnih i

67 rekreativnih Razvoj regionalne i meĊunarodne saradnje Povezivanje sa LS u aktivnosti okruţenju Formiranje novih kulturnih sadţaja Jaĉanje odnosa sa Zaštita kulturno-istorijskih spomenika dijasporom Ukljuĉivanje stanovništva, a posebno Zaštita i konzervacija mladih u kulturni i društveni ţivot postojećih arheoloških nalazišta Formiranje sekcija umetniĉkih društava IzgraĊen otvoren olimpijski Izgradnja novih sportskih terena i sadrţaja bazen i teniski teren sa posebnim ciljem na razvoj sadrţaja za Broj 3.5. Kroz razvijenu zimske sportove Izgradnja i ureĊenje terena stanovnika na sportsku infrastrukturu i za nordijske discipline jedan objekat resurse je omogućeno Omasovljenje sportskih aktivnosti uz društvenih, 4 profesionalno i posebnu brigu o talentovanim sportistima Izgradnja ţiĉare i objekata kulturnih i rekreativno bavljenje za alpsko skijanje na Jaĉanje saradnje sportskih klubova sa rekreativnih sportom lokalitetu Jadovnik drugim klubovima u Republici i aktivnosti inostranstvu Oţivljavanje omladinskih sportskih klubova ObezbeĊenje dodatnog poslovno-kancelarijskog prostora OU Fiskalni Lokalna samouprava je brza, efikasna i kapacitet dostupna u pruţanju usluga graĊanstvu Formiranje jedinstvenog opštine 3.6. Opštinske usluge informacionog sistema Povećana je bezbednost i sigurnost 4 su kvalitetne i dostupne opštine i odgovarajućih Broj kriviĉnih graĊana baza podataka dela po Civilni sektor se razvija mestu UvoĊenje video nadzora u izvršenja definisanim delovima grada

68 Kvalitet ţivota treba da obezbede raznovrsne i kvalitetne Komentar: kulturne aktivnosti i razvijena sportska infrastruktura. Posebno U Sjenici ţivi 27.970 stanovnika, što zahteva postojanje je vaţno animirati stanovništvo, a posebno mlade, za kvalitetnog društvenog ţivota i odreĊeni nivo usluga u opštini. ukljuĉivanje u kulturni i društveni ţivot opštine. Sportski klubovi U opštini se nalazi znaĉajan broj institucija poput Centra za se moraju omasoviti, a opština u saradnji sa drugim socijalni rad, Doma zdravlja, deset škola sa oko 5.000 institucijama preuzeti brigu o talentima. Za navedene ciljeve je uĉenika/godišnje, obdanište... neophodan razvoj regionalne i meĊunarodne saradnje, obezbeĊenje uslova i prostora za kulturne i sportske aktivnosti, S druge strane u opštini nema staraĉkog doma. Dom Kulture izgradnja novih sportskih terena i sadrţaja sa posebnim je već dugo vremena u izgradnji. Nema muzeja i arhiva. akcentom na razvoj zimskih sportova, razvoj novih sadrţaja Biblioteka radi u lošim uslovima i ima mali fond knjiga. Ne interesantnih za stanovništvo... postoje centri za okupljanje mladih. Kvalitet ţivota u opštini treba da obezbedi i lokalna Registrovana su kulturno umetniĉka društva i sportski klubovi, samouprava kroz kvalitetne i lako dostupne usluge. U ovom ali je kulturni i sportski ţivot u opštini generalno posmatrano delu je neophodno poboljšati kvalitet usluga prema slab, dok je broj objekata mali. stanovništvu, ali i obezbediti povećanu bezbednost i sigurnost Društvene ustanove rade u lošim uslovima i slabo su graĊana kao i razvoj civilnog sektora. opremljene. Lokalno obdanište i pojedine škole rade iznad U opštini Sjenica nema puno korisnika socijalne zaštite, ali se postojećih kapaciteta. odnos prema korisnicima socijalne zaštite mora unaprediti Seosko stanovništvo ne uĉestvuje u društvenom ţivotu kroz razvijanje ureĊenog i funkcionalnog sistema usluga, opštine. razvoj ljudskih i tehniĉkih kapaciteta, jaĉanje mreţe lokalnih socijalnih aktera i kvalitetno upravljanje sredstvima koja su Nevladin i civilni sektor nije razvijen. namenjena socijalnoj zaštiti. Uzimajući u obzir gore navedene ĉinjenice, prioritet u odrţivom Navedni ciljevi u okviru društvenog razvoja treba da dovedu do razvoju Sjenice je ubrzani društveni razvoj u narednom ispunjenja vizije: periodu. Ispunjenje ovog prioriteta se moţe ostvariti kroz stvaranje ambijenta za kvalitetno školovanje i obezbeĊenje kvalitetne i pravovremene zdravstvene zaštite. U tom cilju je Sjenica je 2020. godine opština bez migracija i siromaštva i ne neophodno raditi na podizanju nivoa opremljenosti institucija, pripada kategoriji nerazvijenih opština. Mesto je rekonstrukciji postojećih ali i izgradnji novih objekata i stalnoj zadovoljavanja ţivotnog standarda gde u porodici i društvenoj edukaciji kadrova. Povezivanje seoskih sredina sa gradskim zajednici će graĎani zadovoljavati sve svoje socijalne i druge centrom je neophodno obezbediti kroz uspostavljanje potrebe uz pomoć izgraĎenog i odrţivog sistema društvenog optimalnog sistema prevoza dece do škola, izgradnju razvoja. fiskulturnih sala po školama, podizanje kvaliteta zdravstvenih usluga u selima itd.

69 Prioritet 4: Oĉuvanje ţivotne sredine i prirodnih bogatstava uz odrţivo korišćenje prirodnih resursa Vizija: Čista opština visoke ekološke svesti sa rešenim pitanjem komunalnog otpada, racionalnim korišćenjem prirodnih resursa i Peštera, bogatog biljnog i ţivotinjskog biodiverziteta i očuvanim prirodnim bogatstvima.

Opšti ciljevi Posebni ciljevi Najvaţnije akcije Indikatori Nivo vaţnosti Edukacija Razvijen sistem informisanja i edukacije Izrada informativnih dece, stanovništva, privrednih subjekata i materijala društvenih organizacija u oblasti zaštite Indikatori Akcije ĉišćenja i ureĊenja ţivotne sredine zaštite 4.1. Podizanje ekološke Lokalne akcije stanovništva u oblasti Borba protiv erozija i ţivotne 4 svesti zaštite ţivotne sredine su razvijene klizišta sredine Sjenica uĉestvuje u regionalnim Jaĉanje NVO sektora I.O. – 1-10 pograniĉnim i meĊunarodnim projektima Ĉišćenje terena od zaštite ţivotne sredine zaostalih eksplozivnih naprava Izrada planova, elaborata i Izrada planskih dokumenata (planski studija dokumenti su usklaĊeni sa zahtevima za Sanacija deponije na Uvcu oĉuvanje ţivotne sredine) Uspostavljanje sistema Efikasna saradnja sa organizacijama koje Indikatori redovne kontrole kvaliteta 4.2. Uspostavljen sistem rukovode zaštićenim prirodnim dobrima zaštite parametara ţivotne za oĉuvanje i staranje o ţivotne Uspostavljen je sistem efikasne kontrole sredine 5 prirodnim resursima i sredine oĉuvanja i staranja o prirodnim resursima i bogastvima Istraţivanje, povezivanje, bogastvima koji su pod nadleţnošću I.O. – 1-10 ureĊenje i korišćenje opštine prostora Duboĉica šume, Urbane sredine i privreda ne zagaĊuju Đalovića klisure, ţivotnu sredinu Pešterske visoravni i poteza Ĉedovo

70 Privredni subjekti imaju preĉišćivace otpadnih voda Podsticaj firmama koje investiraju u reciklaţu otpada

71 Ekološka svest se treba razviti kroz stvaranje sistema Komentar: informisanja i edukacije dece, stanovništva, privrednih Opština Sjenica se karakteriše ekološki ĉistom sredinom. subjekata i društvenih organizacija u oblasti zaštite ţivotne Podruĉje opštine je bogato prirodnim resursima (voda, sredine i razvijanje lokalnih akcija stanovništva. zemljište...) i lepotama (brdsko-planinsko podruĉje, Pešterska Obzirom da se zaštićena i nezaštićena prirodna dobra nalaze visoravan, Uvac...). Šumska uprava gazduje na oko 35.000 u regionu kome pripada i Sjenica, strateški cilj je razvijanje ha. Oblast obiluje biljnim i ţivotinjskim vrstama. Velike regionalnih, pograniĉnih i meĊunarodnih projekata zaštite površine u opštini su proglašene zaštićenim prirodnim ţivotne sredine. zonama: Kod uspostavljanja sistema za oĉuvanje i staranje o prirodnim  Golija (park prirode), resursima i bogatstvima najvaţniji ciljevi su izrada planskih  klisura reke Uvac (prirodni rezervat), dokumenata, kao i rešavanje problema otpada koji stvaraju  Gutevica (strogi prirodni rezervat), i urbane sredine, privreda i poljoprivreda sa preraĊivaĉkom  Paljevine (prirodno nalazište piramidalnog varijeteta industrijom. jele). TakoĊe strateški cilj je uspostavljanje efikasne saradnje sa Upravljanje navedenim prirodnim bogatstvima je, meĊutim, na organizacijama koje rukovode zaštićenim prirodnim dobrima i vrlo niskom nivou, što dovodi do procesa erozije na pojedinim drugim institucijama (npr. Srbija šume, Srbija vode itd.), uz podruĉjima, stvaranja klizišta i/ili napuštenih podruĉja (npr. uspostavljanje sistema efikasne kontrole oĉuvanja i staranja o Giljeva) i sl. prirodnim resursima i bogatstvima kojima rukovodi opština. U opštini nema razvijene industrijske proizvodnje niti Navedeni strateški ciljevi treba da dovedu do ispunjenja vizije: korišćenja prljavih tehnologija. S druge strane, opština se u procesu zaštite ţivotne sredine suoĉava sa nizom znaĉajnih „Čista opština visoke ekološke svesti sa rešenim pitanjem problema poput nerazvijene komunalne infrastrukture, komunalnog otpada, racionalnim korišćenjem prirodnih nepostojanja deponije, postojanja brojnih divljih deponija, resursa i Peštera, bogatog biljnog i ţivotinjskog biodiverziteta i neregulisanog odlaganja klaniĉnog otpada... očuvanim prirodnim bogatstvima.“ Vrlo vaţan faktor koji doprinosi sadašnjem stanju je niska ekološka svest na svim nivoima (stanovništvo, privreda, institutcije itd.), kao i mali broj ljudi koji se bave zaštitom ţivotne sredine. Uzimajući u obzir gore navedene ĉinjenice, strateški ciljevi opštine Sjenica u oblasti zaštite ţivotne sredine su: - podizanje ekološke svesti i - uspostavljane sistema za oĉuvanje i staranje o prirodnim resursima i bogatstvima.

72 5. Akcioni plan

5.1. Jačanje lokalne zajednice

Radna grupa za jaĉanje lokalne zajednice PRIORITET: PROBLEM: UreĊen gradski centar, izgradnja nove i Sjenica je usled nedostatka sredstava infrastrukturno slabo opremljena opština sa rekonstrukcija postojeće infrastrukture u cilju zastarelim tehnološkim rešenjima i nedovršenim urbanistiĉkim planiranjem koji podizanja kvaliteta ţivota stanovništva na onemogućavaju normalne uslove za ţivot. gradskom i seoskom podruĉju. Vizija: Sjenica kao grad na 1005 m nadmorske visine je osvetljena, ureĊena i mirna opština širokih i asfaltiranih ulica, ureĊenog gradskog centra koja je potpuno pokrivena kvalitetnom i modernom komunalnom i putnom infrastrukturom koja ima rešenu putnu komunikaciju sa pešterskim selima tokom cele godine, kroz koju prolazi autoput i u kome radi aerodrom Dubinje. Indikatori odrţivosti Duţina puteva u km/km2 % domaćinstava sa sigurnim pristupom vodi za piće Upravljanje otpadnim vodama u gradskim sredinama Ukupna potrošnja energije po vrstama goriva Koliĉina otpada po vrsti odlaganja Fiskalni kapacitet opštine Opšti cilj 1.1. Podignut je kvalitet i povećana duţina ulica i lokalnih puteva prema savremenim elementima puta

73 Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava Broj obeleţenih J.P. Direkcija za 6.000.000,00 RSD ulica u gradu; Stalna aktivnost Horizontano i urbanizam, za kompletnu Duţina Izrada horizontalne i 10 km na vertikalno projektovanje i signalizaciju horizontalne 1.1.1. vertikalne signalizacije na 2010–2014. godišnjem obeleţavanje izgradnju (u daljem signalizacije ulicama u gradu nivou ulica tekstu J.P. Direkcija); 500.000 RSD/god – Broj stubnih mesta

A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica vertiklne signalizacije Asfaltirana ulica Asfaltiranje ulice Nova, duţina J.P. Direkcija 12.500.000,00 RSD 2010–2011. Nova, duţina Završeno 1000 m A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica 1.000 m Asfaltirana Asfaltiranje Nušićeve ulice, J.P.Direkcija 6.400.000,00 RSD - 2010–2011. Nušićeva ulica, Završeno duţina 340 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica duţina 340 m Asfaltirane ulice Asfaltiranje ulica oko Doma J.P.Direkcija 11.500.000,00 RSD oko Doma 2010–2011. Završeno Zdravlja, duţina 880 m A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Zdravlja, duţina 880 m Asfaltirani krakovi Asfaltiranje krakova Pešterske J.P. Direkcija 35.500.000,00 RSD 2010–2011. Pešterske ulice, Završeno ulice, duţina 3.000 m A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Povećana duţina duţina 3.000 m asfaltiranih Asfaltirana 1.1.2. Asfaltiranje Javorske ulice, J.P. Direkcija 10.000.000,00 RSD lokalnih puteva i 2010–2014. Javorska ulica, U toku duţina 900 m A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica ulica duţina 990 m Asfaltirana Asfaltiranje Zlatarske ulice, J.P. Direkcija 9.000.000,00 RSD - 2010–2011. Zlatarska ulica, Završeno duţina 600 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica duţina 600 m Asfaltirana Asfaltiranje Novovaroške J.P. Direkcija 8.000.000,00 RSD - Novovaroška 2010–2014. U toku ulice, duţina 650 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica ulica, duţina 650 m Asfaltiranje ulice Dauta J.P. Direkcija 7.000.000,00 RSD - Asfaltirana ulica 2012–2016. Musića, duţina 400 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Dauta Musića Asfaltiranje Nalovića sokaka J.P. Direkcija 4.500.000,00 RSD - Asfaltiran Nalovića 2012–2016. (pekarska), duţina 300 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica sokak

74 Asfaltiranje ulice Nova 12 Asfaltirana ulica J.P.Direkcija 3.000.000,00 RSD - pored Šabana Maslaka, 2010–2011. Nova 12, duţina Završeno A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica duţina 150 m 150 m Asfaltiranje ulice J.P. Direkcija 10.500.000,00 RSD Asfaltirana ulica 2012–2016. Bogdanovina, duţina 750 m A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Bogdanovina Asfaltiranje Kalendera Sokaka J.P. Direkcija 3.000.000,00 RSD - Asfaltiran je 2012–2016. – Lihaĉe, duţina 330 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Kalendera Sokak Asfaltirana je Asfaltiranje Naserove ulice, J.P. Direkcija 6.000.000,00 RSD - 2010–2011. Naserova ulica, Završeno duţina 450 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica duţina 450 m Asfaltiran je deo Asfaltiranje ulice Milorada J.P. Direkcija 5.500.000,00 RSD - ulice Milorada Jovanovića od TK Raška do 2012–2016. A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Jovanovića u M8, duţina 450 m duţini od 450 m Asfaltirana je ulica Asfaltiranje ulice Hranislava J.P. Direkcija 3.500.000,00 RSD - Hranislava 2010–2011. Završeno Vukovića, duţina 350 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Vukovića, duţina 350 m Asfaltiranje ulice Velimira J.P. Direkcija 7.000.000,00 RSD - Asfaltirana je ulica 2012–2016. Jakića duţine 550 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Velimira Jakića Asfaltiranje ulice Blagoja J.P. Direkcija 2.000.000,00 RSD - Asfaltirana je ulica 2012–2016. Stašića duţine 150 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Blagoja Stašića Asfaltirana Asfaltiranje lokalnog puta 150.000.000,00 J.P. Direkcija deonica puta U toku Sjenica –Tutin 2010–2014. RSD - Opština Deonica puta Vrhsjenice-Rasno- A.D. Novi Pazar Put Sjenica-Tutin u Radovi na 2 km Sjenica Baćica duţine 15 km duţini od 15 km Asfaltiranje lokalnog puta 100.000.000,00 J.P. Direkcija Asfaltiran lokalni U toku Sjenica –Donja Vapa - Fiulje 2010–2014. RSD - Opština A.D. Novi Pazar Put put Sjenica-Fiulje Uradjeno 4 km duţine 10 km Sjenica Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 20.000.000,00 RSD Sjenica –Gornja Vapa - 2012–2016. put Sjenica- A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Bagaĉiće duţine 2 km Bagaĉiće Asfaltiran lokalni Asfaltiranje lokalnog puta J.P. Direkcija 50.000.000,00 RSD 2012–2016. put Ponorac- Ponorac – Ursule duţine 5 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Ursule Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 20.000.000,00 RSD Ponorac – Sugubine duţine 2 2012–2016. put Ponorac- A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica km Sugubine

75 Asfaltiranje lokalnog puta J.P. Direkcija 70.000.000,00 RSD Asfaltiran lokalni 2012–2016. Sjenica –Lopiţe duţine 7 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica put Sjenica-Lopiţe Asfaltiranje lokalnog puta 100.000.000,00 Asfaltiran lokalni U toku - J.P. Direkcija Gradac – Gonje – Revuša 2010–2014. RSD - Opština put Gradac- Uradjeno 1.6 A.D. Novi Pazar Put duţine 10 km Sjenica Revuša km Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P.Direkcija 50.000.000,00 RSD Rašidovo Brdo – Saraje, 2012–2016. put Rašidovo Brdo A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica duţine 5 km – Saraje Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 30.000.000,00 RSD Triebine škola - Cariĉina 2012–2016. put Triebine škola A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica duţine 3 km – Cariĉina Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 30.000.000,00 RSD Bare – Grgaje – Đalovska 2012–2016. put Bare – A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica klisura duţine 3 km Đalovska klisura Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 80.000.000,00 RSD Karajukića Bunari – Doliće - 2012–2016. put Karajukića A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Boljare – Crvsko duţine 8 km Bunari – Crvsko Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 40.000.000,00 RSD Šehidi – Raškoviće – 2012–2016. put Šehidi – A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica MeĊugor duţine 4 km MeĊugor Asfaltiran lokalni Asfaltiranje lokalnog puta J.P. Direkcija 40.000.000,00 RSD 2012–2016. put Debeţ – Debeţ – Ţitniće duţine 5 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Ţitniće Asfaltiranje lokalnog puta J.P. Direkcija 30.000.000,00 RSD Asfaltiran lokalni 2012–2016. Buĉe - Ţabren duţine 3 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica put Buĉe – Ţabren Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 60.000.000,00 RSD Bijele vode - Šare duţine 7 2012–2016. put Bijele vode – A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica km Šare Asfaltiran lokalni Asfaltiranje lokalnog puta J.P. Direkcija 15.000.000,00 RSD 2012–2016. put Brnica – Brnica - Klopot duţine 1.5 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Klopot Asfaltiranje lokalnog puta Asfaltiran lokalni J.P. Direkcija 20.000.000,00 RSD Pašino Brdo – Panjevi – 2012–2016. put Pašino Brdo – A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Šušure duţine 2.5 km Šušure Asfaltiranje lokalnog puta M8 Asfaltiran lokalni – Pašino Brdo – Panjevi - put M8 – Pašino J.P. Direkcija 48.000.000,00 RSD Lihaĉe – Kalenderi – R117A 2012–2016. Brdo – Panjevi - A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica duţine 3 km ( zaobilaznica ) Lihaĉe – Kalenderi – R117A

76 Izgradnja Jorgadţinska ulice, J.P. Direkcija 3.000.000,00 RSD - Jorgandţiska ulica 2012–2016. duţina 200 m A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica – izgraĊena IzgraĊen krak Izgradnja ulice u gradu krak J.P.Direkcija 3.000.000,00 RSD - ulice Pešterska – Pešterska – Maksima Gorkog, 2010–2011. Završeno Produţenje A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Maksima Gorkog, lokalnih puteva i duţina 200 m 1.1.3. duţine 200 m ulica Izgradnja lokalnog puta IzgraĊen lokalni J.P. Direkcija 10.000.000,00 RSD Krajinoviće - Tutiće duţine 7 2012–2016. put Krajinoviće – A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica km Tutiće Izgradnja lokalnog puta na IzgraĊen lokalni J.P. Direkcija 15.000.000,00 RSD podruĉju sela Bare duţine 10 2012–2016. put na podruĉju A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica km sela Bare Izrada habajućeg sloja u ulici UraĊen habajući J.P. Direkcija 3.300.000,00 RSD - Luke Gobeljića u duţini od 1 2012–2016. sloj u ulici Luke A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica km Gobeljića Izrada habajućeg sloja u ulici UraĊen habajući J.P. Direkcija 1.100.000,00 RSD - Maksima Gorkog u duţini od 2012–2016. sloj u ulici A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica 370 m Maksima Gorkog Izrada habajućeg sloja u ulici UraĊen habajući J.P. Direkcija 3.600.000,00 RSD - Neznanih Junaka u duţini od 2012–2016. sloj u ulici A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica 1,1 km Neznanih Junaka Izrada habajućeg sloja u ulici UraĊen habajući J.P. Direkcija 3.300.000,00 RSD - Luke Gobeljića u duţini od 1 2012–2016. sloj u ulici Luke A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Poboljšanje km Gobeljića Rekonstruisana kvaliteta Rekonstrukcija Petljanske J.P. Direkcija 5.000.000,00 RSD - 1.1.4. 2010–2011. Petljanska ulica u Završeno postojeće putne ulice u duţini od 1,2 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica mreţe duţini od 1,2 km Rekonstruisana Rekonstrukcija Jablaniĉke J.P. Direkcija 6.000.000,00 RSD - 2010–2011. Jablaniĉka ulica, Završeno ulice u duţini od 1,5 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica 1.500 m Rekonstrukcija Javorske ulice J.P. Direkcija 5.500.000,00 RSD - Rekonstruisana 2012–2016. u duţini od 1,3 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Javorska ulica Rekonstrukcija Lenjinove ulice J.P. Direkcija 2.000.000,00 RSD - Rekonstruisana 2012–2016. u duţini od 0,5 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Lenjinova ulica Rekonstruisana Rekonstrukcija ulice Mirka J.P. Direkcija 2.800.000,00 RSD - ulica Mirka 2010–2011. Završeno Jovanovića u duţini od 0,7 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Jovanovića u duţini 700 m

77 Rekonstrukcija ulice Nova u J.P. Direkcija 2.800.000,00 RSD - Rekonstruisana 2012–2016. duţini od 0,7 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica ulica Nova Rekonstrukcija Pešterske J.P. Direkcija 7.000.000,00 RSD - Rekonstruisana 2012–2016. ulice u duţini od 2,0 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Pešterska ulica Rekonstrukcija Prijepoljske J.P. Direkcija 3.500.000,00 RSD - Rekonstruisana 2012–2016. ulice u duţini od 1,0 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Prijepoljska ulica Rekonstruisan put Rekonstrukcija puta M8 u J.P. Direkcija 15.000.000,00 RSD 2012–2016. M8 u duţini od 3 duţini od 3,0 km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica km Rekonstruisana Rekonstrukcija ulice Jezdimira J.P. Direkcija 7.000.000,00 RSD - 2012–2016. ulica Jezdimira Lovića u duţini od 2 km A.D. Novi Pazar Put Opština Sjenica Lovića Rekonstruisana Rekonstrukcija ulice Kralja J.P. Direkcija 11.000.000,00 RSD 2012–2016. ulica Kralja Petra Petra Prvog u duţini od 2,7km A.D. Novi Pazar Put - Opština Sjenica Prvog

Opšti cilj 1.2. Vodosnabdevanje je poboljšano, dok je vodovodna mreţa rekonstruisana i znaĉajno produţena

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

8.000.000,00 RSD Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, IzgraĊena Opština Sjenica, preĉnika fi 100 naselja JKP Vrela 2012–2016. vodovodna mreţa JKP Vrela Medare, duţina 5km GraĊani preko MZ u naselju Medare GraĊani preko MZ 4.500.000,00 RSD Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, IzgraĊena Opština Sjenica, preĉnika fi 100 naselja JKP Vrela 2012–2016. vodovodna mreţa JKP Vrela Vodovodna mreţa Dubinje, duţina 3 km GraĊani preko MZ u naselju Dubinje 1.2.1. GraĊani preko MZ je produţena 4.500.000,00 RSD Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, IzgraĊena Opština Sjenica, preĉnika fi 100 naselja JKP Vrela 2010–2011. vodovodna mreţa Završeno JKP Vrela Fekovića Brdo duţine 3 km GraĊani preko MZ u naselju Feković GraĊani preko MZ Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, 9.000.000,00 RSD IzgraĊena preĉnika fi 100 naselja JKP Vrela 2012–2016. Opština Sjenica, vodovodna mreţa Gliban- Pašino Brdo, duţine 6 GraĊani preko MZ JKP Vrela za naselja Gliban

78 km GraĊani preko MZ – Pašino Brdo

IzgraĊena Izgradnja vodovodne mreţe 3.000.000,00 RSD Opština Sjenica, vodovodna mreţa preĉnika fi 50 naselja Opština Sjenica, JKP Vrela 2010–2011. u naselju Završeno Neznanih Junaka - Lihace JKP Vrela GraĊani preko MZ Neznanih Junaka duţine 3km GraĊani preko MZ – Lihace 3.000.000,00 RSD IzgraĊena Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, Opština Sjenica, vodovodna mreţa preĉnika fi 100 naselja Kokica JKP Vrela 2012–2016. JKP Vrela u naselju Kokića Brdo duţine 2km GraĊani preko MZ GraĊani preko MZ Brdo 8.000.000,00 RSD Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, IzgraĊena Opština Sjenica, preĉnika fi 100 naselja JKP Vrela 2010–2011. vodovodna mreţa Završeno JKP Vrela Dubnica, duţine 3 km GraĊani preko MZ u naselju Dubnica GraĊani preko MZ 2.000.000,00 RSD Izgradnja vodovodne mreţe Opština Sjenica, IzgraĊena Opština Sjenica, preĉnika fi 50 naselja JKP Vrela 2012–2016. vodovodna mreţa JKP Vrela Hucaljka, duţine 2 km GraĊani preko MZ u naselju Hucaljka GraĊani preko MZ Rekonstrukcija azbestne 300.000.000,00 Vodovodna mreţa vodovodne mreţe novom Opština Sjenica, RSD Duţina je rekonstruisana 1.2.2. mreţom preĉnika fi 150 JKP Vrela 2012–2016. Opština Sjenica, zamenjenih i u najvećoj meri gradskog jezgra duţine 12,5 GraĊani preko MZ JKP Vrela azbestnih cevi zamenjena km GraĊani preko MZ 7.500.000,00 RSD 50.000,00 RSD po Smanjenje Ugradnja siber ventila, Opština Sjenica, Broj ugraĊenih komadu 1.2.3. gubitaka u reduktora pritiska - komada JKP Vrela 2012–2016. komada siber Opština Sjenica, vodovodnoj mreţi 150 GraĊani preko MZ ventila JKP Vrela GraĊani preko MZ 35.000.000,00 RSD 5.000.000,00 RSD IzgraĊen kruţni Izgradnja Izgradnja kruţnog prstena po km izgradnje Opština Sjenica, prsten duţine 7 vodovodnog preĉnika fi 315 duţine 7 km vodovoda 1.2.4. JKP Vrela 2012–2016. km sa prikljuĉcima kruţnog prstena i sa prikljucima na razvodnu GraĊani preko MZ na vodovodnu dva rezervoara mreţu Opština Sjenica, mreţu JKP Vrela GraĊani preko MZ

79 2.000.000,00 RSD 500.000,00 RSD po UvoĊenje 4 PLC sistema za Opština Sjenica, km izgradnje Broj ugraĊenih sinhronizaciju rada JKP Vrela 2012–2016. vodovoda PLC ureĊaja postrojenja GraĊani preko MZ Opština Sjenica, JKP Vrela GraĊani preko MZ 90.000.000,00 RSD Opština Sjenica, Izgradnja dva rezervoara od Opština Sjenica, Broj izgraĊenih 3 JKP Vrela 2012–2016. 1.500 m vode JKP Vrela rezervoara GraĊani preko MZ GraĊani preko MZ 25.000.000,00 RSD 500.000,00 RSD po Rekonstrukcija i revitalizacija Opstina Sjenica, km izgradnje Duţina Štavljanskog vodovoda Seoski vodovod 2012–2016. vodovoda rekonstruisanog novom mreţom preĉnika fi Štavalj Opština Sjenica, vodovoda 100 i fi 80, duţine 50km GraĊani preko MZ JKP Vrela Jaĉanje GraĊani preko MZ 1.2.5. postojećih 35.000.000,00 RSD seoskih vodovoda 500.000,00 RSD po Rekonstrukcija i revitalizacija Opština Sjenica, km izgradnje Duţina Pešterskog vodovoda novom Pesterski vodovod 2012–2016. vodovoda rekonstruisanog mreţom preĉnika fi 100 i fi Stavalj Opština Sjenica, vodovoda 80, duţine 70 km GraĊani preko MZ JKP Vrela GraĊani preko MZ

Opšti cilj 1.3. Kanalizacijom je obuhvaćena kompletna gradska sredina

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

IzgraĊena Kanalizaciona Izgradnja kanalizacione 7.000.000,00 RSD Opština Sjenica, kanalizaciona mreţa je mreţe u naselju Gliban - Opstina Sjenica, 1.3.1. JKP Vrela 2012–2016. mreţa u naselju produţena i Rehino cevima fi 250 duţine JKP Vrela MZ Gliban-Rehino u proširena 1 km MZ duţini od 1 km

80 Izgradnja kanalizacione IzgraĊena 38.000.000,00 RSD mreţe u ulici Kralja Petra I od Opština Sjenica, kanalizaciona Opstina Sjenica, Radovi u toku gradskog stadiona prema JKP Vrela 2010–2014. mreţa u ulici JKP Vrela 600 m uradjeno Vrelima cevima fi 315, duţine MZ Kralja Petra I u MZ 2 km duţini od 2 km IzgraĊena Izgradnja kanalizacione 17.250.000,00 RSD kanalizaciona Opština Sjenica mreţe Kokića Brdo i dela Opstina Sjenica, mreţa na potezu Radovi u toku JKP Vrela 2010–2014. naselja Petruška cevima fi JKP Vrela Kokića Brdo i dela 500 m uradjeno MZ 250 duzine 1,5 km MZ naselja Petruške u duţini od 1,5 km IzgraĊena 8.050.000,00 RSD Izgradnja kanalizacione Opština Sjenica kanalizaciona Opstina Sjenica, mreţe u naselju Hucaljka JKP Vrela 2012–2016. mreţa u naselju JKP Vrela cevima fi 250 duţine 0,7 km MZ Hucaljka duţine MZ 0,7 km IzgraĊena 8.050.000,00 RSD Izgradnja kanalizacione Opština Sjenica kanalizaciona Opstina Sjenica, mreţe u u ulici Dauta Musića JKP Vrela 2010–2014. mreţa u ulici Radovi u toku JKP Vrela cevima fi 250 duţine 0,7 km MZ Dauta Musića MZ duţine 0,7 km IzgraĊena 11.500.000,00 RSD Izgradnja kanalizacione Opština Sjenica kanalizaciona Radovi u toku Opstina Sjenica, mreţe u naselju Tuhovac JKP Vrela 2010–2014. mreţa u naselju Nabavljene JKP Vrela cevima fi 250 duţine 1 km MZ Tuhovac duţine 1 cijevi MZ km IzgraĊena Izgradnja kanalizacione 11.500.000,00 RSD Opština Sjenica, kanalizaciona mreţe u naselju Fekovića Opština Sjenica, JKP Vrela 2010–2011. mreţa u naselju Završeno Brdo cevima fi 250 duţine 1 JKP Vrela MZ Fekovića Brdo km MZ duţine 1 km 23.000.000,00 RSD IzgraĊena Izgradnja kanalizacione Opština Sjenica, Opština Sjenica, kanalizaciona mreţe u naselju Peta cevima JKP Vrela 2010–2011. Završeno JKP Vrela mreţa u naselju fi 250 duţine 2 km MZ MZ Peta duţine 2 km Produţenje 11.875.000,00 RSD kolektora i Produţenje glavnog kolektora Opština Sjenica 23.750.000,00 Produţen mreţa 1.3.2. izgradnja stanice sa cevima fi 500 u duţini od JKP Vrela 2012–2016. RSD/km kolektorske za glavni kolektor za preĉišćavanje 0,5 km MZ mreze u duţini od 500 m otpadnih voda Opština Sjenica,

81 JKP Vrela MZ 23.750.000,00 RSD IzgraĊena Izgradnja juţnog kolektora sa Opština Sjenica Opština Sjenica, kolektorska mreţa cevima fi 500 u duţini od 1 JKP Vrela 2012–2016. JKP Vrela za juţni kolektor u km MZ MZ duţini od 1 km 59.375.000,00 RSD IzgraĊena Izgradnja istoĉnog kolektora Opština Sjenica Opština Sjenica, kolektorska mreţa sa cevima fi 500 u duţini od JKP Vrela 2012–2016. JKP Vrela za istoĉni kolektor 2,5 km MZ MZ u duţini 2,5 km Izgradnja 28.500.000,00 RSD Izgradnja Medarskog Opština Sjenica kolektorske mreţe Opština Sjenica, kolektora sa cevima fi 400 u JKP Vrela 2012–2016. za Medarski JKP Vrela duţini od 1,5 km MZ kolektor u duţini MZ od 1,5 km 200.000.000,00 IzgraĊena stanica Opština Sjenica RSD Izgradnja stanice sistema za sistema za JKP Vrela 2012–2016. Opština Sjenica, preĉišćavanje otpadnih voda preĉišćavanje MZ JKP Vrela voda MZ IzgraĊena 100.000.000,00 atmosferska Izgradnja atmosferske Opština Sjenica, RSD kanalizacija u ulici U toku kanalizacije u ulici Milorada J.P.Direkcija 2010–2014. Opština Sjenica, Milorada UraĊeno 500m Jovanovića duţine 1 km MZ J.P.Direkcija Jovanovića duţine MZ 1 km 120.000.000,00 IzgraĊena Izgradnja atmosferske Opština Sjenica RSD atmosferska kanalizacije u ulici Neznanih JKP Vrela 2012–2016. Opština Sjenica, kanalizacija u ulici Izgradnja Junaka duţine 1,2 km MZ J.P.Direkcija Neznanih Junaka 1.3.3. atmosferske MZ duţine 1,2 km kanalizacije 100.000.000,00 IzgraĊena Izgradnja atmosferske Opština Sjenica RSD atmosferska kanalizacije u Lenjinovoj ulici JKP Vrela 2012–2016. Opstina Sjenica, kanalizacija u duţine 1,0 km MZ J.P.Direkcija Lenjinovoj ulici MZ duţine 1,0 km 60.000.000,00 RSD IzgraĊena Izgradnja atmosferske Opština Sjenica Opština Sjenica, atmosferska kanalizacije u Javorskoj ulici JKP Vrela 2012–2016. J.P.Direkcija kanalizacija u duţine 0,65 km MZ MZ Javorskoj ulici

82 duţine 650 m

150.000.000,00 IzgraĊena Izgradnja atmosferske Opština Sjenica RSD atmosferska kanalizacije u ulici 12. JKP Vrela 2012–2016. Opština Sjenica, kanalizacija u ulici decembar duţine 1,5 km MZ J.P.Direkcija 12. Decembra MZ duţine 1,5 km Privredni subjekti imaju Broj izgraĊenih manipulaciju Izgradnja 100 individualnih 1.600.000,00 RSD individualnih 1.3.4. otpadnim vodama sistema za preĉišćavanje Privredni subjekti 2012–2016. J.K:P. Vrela sistema za u skladu sa otpadnih voda Privredni subjekti preĉišćavanje najvišim otpadnih voda standardima Kvalitetno odrţavanje Kupovina specijalnog vozila 12.000.000,00 RSD Kupljeno vozilo za kanalizacione i Opština Sjenica, 1.3.5. za odrţavanje kanalizacije 2012–2016. Opština Sjenica, odrţavanje atmosferske JKP Vrela (VOMA) J.K.P. Vrela kanalizacije mreţe

Opšti cilj 1.4. Kvalitet isporuke elektriĉne energije je podignut na propisane standarde

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

3.000.000,00 RSD po km izgradnje dalekovoda Izgradnja EPS Srbije preko EPS preko ED dalekovodne Duţina Rekonstrukcija 10 KV distribucije Ĉaĉak Ĉaĉak i pogona 1.4.1. mreţe sa 2010–2016. rekonstruisanih 10 dalekovoda MZ Sjenica distributivnim KV dalekovoda Opština Sjenica Stanovništvo trafo stanicama uĉestvuje sa radom i u rešenju imovinsko pravnih odnosa

83 prema selu Bare u duţini od 40 120.000.000,00 RSD km prema selu Trijebine Caricine u 120.000.000,00 RSD duţini od 5 km Sjenica – Jadovnik u duţini od 120.000.000,00 RSD 16 km Štavalj – Duga Poljana u duţini 120.000.000,00 RSD od 25 km Duga Poljana – Boljare u duţini 120.000.000,00 RSD od 35 km 120.000.000,00 RSD Izgradnja kablovskog EPS preko ED IzgraĊen kablovski dalekovoda na gradskom Distribucija Ĉaĉak Ĉaĉak i pogona dalekovod na podruĉju radi zamene EPS Srbije U toku 2010–2014. Sjenica gradskom postojećeg vazdušnog MZ UraĊeno 300 m Stanovništvo podruĉju u duţini dalekovoda u duţini od 3,5 Opština Sjenica uĉestvuje sa radom i 3,5 km km u rešenju imovinsko pravnih odnosa 2.000.000,00 RSD po trafo stanici Broj EPS Srbije preko EPS preko ED rekonstruisanih Rekonstrukcija trafo stanica u distribucije Ĉaĉak 2012–2016. Ĉaĉak i pogona trafo stanica u 40 seoskih sredina MZ Sjenica seoskim Lokalno sredinama stanovništvo 2.000.000,00 RSD po trafostanici Poboljšanje nisko EPS Srbije preko EPS preko ED IzgraĊeno 15 trafo U toku 1.4.2. Izgradnja 15 novih trafo naponske mreţe distribucije Ĉaĉak 2010–2016. Ĉaĉak i pogona stanica u seoskim Uradjene ĉetiri stanica u seoskim sredinama MZ Sjenica sredinama trafo stanice Lokalno stanovništvo 5.000.000,00 RSD Zamena postojećih trafo po trafostanici EPS Srbije preko stanica sa metalnim kućištem EPS preko ED Broj zamenjenih distribucije Ĉaĉak 2012–2016. novim trafo stanicama koje Ĉaĉak i pogona trafo stanica MZ odgovaraju propisima Sjenica Opstina Sjenica

84 2.500.000,00 RSD po trafostanici Broj EPS Srbije preko Rekonstrukcija 10 postojećih EPS preko ED rekonstruisanih distribucije Ĉaĉak 2012–2016. trafo stanica u gradu Ĉaĉak i pogona trafo stanica u MZ Sjenica gradu Opstina Sjenica 5.000.000,00 RSD po trafostanici U toku EPS Srbije preko IzgraĊeno šest Izgradnja šest novih trafo EPS preko ED IzgraĊena je distribucije Ĉaĉak 2010–2016. novih trafo stanica stanica u gradskim sredinama Ĉaĉak i pogona jedna trafo MZ u gradskoj sredini Sjenica stanica Opština Sjenica 2.500.000,00 RSD po km NN mreţe Rekonstrukcija NN mreţe u EPS Srbije preko EPS preko ED Duţina U toku seoskim sredinama (zamena distribucije Ĉaĉak 2010–2016. Ĉaĉak i pogona rekonstruisane NN Zamenjeno 2 drvenih stubova) u duţini od MZ Sjenica mreţe km 60 km Lokalno stanovništvo 1.500.000,00 RSD po km NN mreţe Rekonstrukcija NN mreţe u EPS Srbije preko Duţina U toku EPS preko ED gradu (zamena drvenih distribucije Ĉaĉak 2010–2016. rekonstruisane NN Zamenjeno 1,5 Ĉaĉak i pogona stubova) u duţini od 20 km MZ mreţe km Sjenica Opština Sjenica 2.500.000,00 RSD U toku po km NN mreţe Duţina izgraĊene IzgraĊeno 500 Izgradnja nove NN mreţe u EPS Srbije preko EPS preko ED NN mreţe u m nove NN gradskom podruĉju u duţini distribucije Ĉaĉak 2010–2016. Ĉaĉak i pogona gradskom mreţe u od 8 km MZ Sjenica podruĉju gradskom Opština Sjenica podruĉju 3.000.000,00 RSD po km NN mreţe Duţina izgraĊene Izgradnja kablovske mreţe EPS Srbije preko EPS preko ED kablovske mreţe niskog napona u gradu u distribucije Ĉaĉak 2012–2016. Ĉaĉak i pogona niskog napona u duţini od 5 km MZ Sjenica duţini od 5 km Opština Sjenica Izgradnja kruţnog Rekonstrukcija 35 KV EPS Srbije preko 112.000.000,00 Dalekovod 35 KV 1.4.3. prstena – dalekovoda Sjenica – Štavalj distribucije Ĉaĉak 2012–2016. RSD Sjenica-Duga dvostrano – Duga Poljana u duţini od MZ 6.000.000,00 RSD Poljana je

85 napajanje Sjenice 18 km Opština Sjenica po km izgradnje rekonstruisan dalekovoda EPS preko ED Ĉaĉak i pogona Sjenica 200.000.000,00 RSD EPS Srbije preko 40.000.000,00 RSD U toku Broj Rekonstrukcija 35 KV trafo distribucije Ĉaĉak po km izgradnje Rekonstruisana 2010–2016. rekonstruisanih 35 stanica, komada 5 MZ dalekovoda je jedna trafo KV trafo stanica Opština Sjenica EPS preko ED stanica Ĉaĉak i pogona Sjenica U toku Rekonstrukcija postojeće Oština Sjenica, 15.000.000,00 RSD Rekonstruisano Rekonstruisano 2010–2012. javne rasvete u gradu J.P. Direkcija - Opština Sjenica javne rasvete 80% javne rasvete u gradu Rekonstrukcija i IzgraĊeno nove U toku produţenje mreţe Izgradnja nove javne rasvete Oština Sjenica, 10.000.000,00 RSD javne rasvete u Gradi se 1,5 km 1.4.4. postojeće javne 2010–2015. u gradu u duţini od 5 km J.P. Direkcija - Opština Sjenica gradu u duţini od nove javne rasvete 5 km rasvete

IzgraĊeno javne Izgradnja nove javne rasvete Oština Sjenica, 10.000.000,00 RSD rasvete u seoskim u seoskim sredinama u duţini 2012–2016. J.P. Direkcija - Opština Sjenica sredinama u od 6 km duţini od 6 km Izgradnja funkcionalne celine FC4 – Pešter I deo funkcionalne celine FC3 IzgraĊena 100% Telekom koja će se realizovati Telekom Srbije 2010–2011. funkcionalna Završeno Srbija beţiĉnom ( WLL ) pristupnom celina FC4-Pešter Završetak mreţom, montaţom deset zapoĉetih radova WLL baznih stanica 1.4.5. na postavljanju Izgradnja funkcionalne celine IzgraĊena podzemne PTT FC3- grad Sjenica koja je 100% Telekom funkcionalna mreţe predviĊena za rešavanje Telekom Srbije 2010–2011. Završeno Srbija celina FC3 – grad kablovskom pristupnom Sjenica mreţom Izgradnja kablovskih podruĉja IzgraĊena 100% Telekom KP3, KP4, KP5 i KP6 kao i tri Telekom Srbije 2010–2016. kablovska Srbija multiservisna pristupna ĉvora podruĉja KP3,

86 MSAN-a za kablovska KP4, KP5 i KP6 podruĉja KP4, KP5 i KP6 koji IzgraĊena tri će optiĉkim kablom biti multiservisna povezani na sistem prenosa. pristupna ĉvora MSAN-a za kablovska podruĉja KP4, KP5 i KP6

Opšti cilj 1.5. Rešen je problem deponija

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

200.000.000 RSD Predpristupna Formirana je Formirana je Formiranje prihvatne Opština Sjenica, sredstva EU, 1.5.1. opštinska 2012–2016. prihvatna opštinske deponije JKP Vrela Nadleţna deponija opštinska deponija ministarstva i fondovi, Projekti 5.000.000 RSD Predpristupna Opština Sjenica, Broj saniranih Saniranje divljih Ĉišćenje divljih deponija po sredstva EU, 1.5.2. MZ 2012–2016. divljih deponija mesnim zajednicama Nadleţna JKP Vrela deponija/godina ministarstva i fondovi, Projekti 5.000.000 RSD Klasifikacija Predpristupna Nabavka kontejnera - 100 Opština Sjenica, Broj nabavljenih 1.5.3. otpada po vrsti u 2012–2016. sredstva EU, komada JKP Vrela kontejnera cilju recikliranja Ministarstva i fondovi, Projekti

Opšti cilj 1.6. Modernizacija i kvalitetniji rad postojećih javnih preduzeća

87 Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava Opština Sjenica, JP, Nadleţna Nabavka vozila potrebnih Opština Sjenica ministarstva, Broj nabavljenih za efikasan rad javnih 2012–2016. Javna preduzeća Projekti, vozila preduzeća Predpristupna sredstva EU Opština Sjenica, JP, Nadleţna Legalizacija starih i Broj novih Opština Sjenica ministarstva, nabavka novih softverskih 2012–2016. softverskih Javna preduzeća Projekti, paketa paketa Tehniĉko i Predpristupna organizaciono sredstva EU 1.6.1. jaĉanje rada Opština Sjenica, javnih preduzeća JP, Nadleţna Nabavka raĉunarske Opština Sjenica ministarstva, Broj nabavljenih 2012–2016. opreme Javna preduzeća Projekti, raĉunara Predpristupna sredstva EU Opština Sjenica, JP, Nadleţna Broj odrţanih Usavršavanje osoblja Opština Sjenica ministarstva, obuka/godina 2012–2016. putem seminara Javna preduzeća Projekti, Broj polaznika Predpristupna obuka/godina sredstva EU Osnovana Osnivanje opštinske Opština Sjenica – Efikasnija Opština Sjenica 2012–2016. opštinska poreske uprave 100% Interni trošak naplata poreska uprava 1.6.2. komunalnih SreĊivanje podataka na Opstina Sjenica Opština Sjenica – Formirana baza usluga osnovu kojih se naplacuju 2012–2016. Javna preduzeca 100% Interni trošak podataka komunalne usluge

Opšti cilj 1.7. UreĊena gradska sredina

88 Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

20.000.000,00 RSD Opština Sjenica, JP, Nadleţna Izrada planova detaljne Oština Sjenica, IzraĊenih planova 2010–2016. ministarstva, regulacije u gradu J.P. Direkcija detaljne regulacije Projekti, Predpristupna Izrada planskih i sredstva EU 1.7.1. strateških 15.000.000,00 RSD dokumenata Opština Sjenica, JP, Izrada planova detaljne Nadleţna Broj uraĊenih Opština Sjenica, regulacije za seoske mesne 2012–2016. ministarstva, planova detaljne J.P. Direkcija centre, 12 komada Projekti, regulacije Predpristupna sredstva EU Urbanistiĉko Poboljšan rad inspekcijskih Broj preduzetih Interni trošak 1.7.2. sredjivanje sluţbi i zaustavljena divlja Opština Sjenica, 2010–2016. akcija i rešenih inspekcijskih sluţbi gradske sredine gradnja sluĉajeva 2.500.000,00 RSD U toku Opština Sjenica, UreĊenje muslimanskih Opština Sjenica, Muslimanska UraĊena Islamska verska 2012–2016. grobalja Islamska verska groblja su ureĊena asfaltna staza u Problem grobalja zajednici u Srbiji zajednici u Srbiji duţini 450 m 1.7.3. u Sjenici je 1.500.000,00 RSD dugoroĉno rešen Opština Sjenica, Pravoslavno Izgradnja pravoslavnog Opština Sjenica, Srpska pravoslavna 2012–2016. groblje je groblja Srpska pravoslavna crkva izgraĊeno crkva Opština Sjenica, Nova autobuska Izgradnja nove autobuske 15.000.000,00 RSD Seoske sredine su Privatna inicijativa 2010–2011. stanica je Završeno stanice u gradu - Privatna inicijativa kvalitetno IzvoĊaĉ izgraĊena povezane sa Opština Sjenica, Formiranje prigradskog 10.000.000,00 RSD Broj otvorenih 1.7.4. gradom privatni 2012–2016. prevoza - Privatna inicijativa linija razvijenim autoprevoznici sistemom javnog 3.000.000,00 RSD UreĊenje parking mesta u Oština Sjenica, Parking mesta sa prevoza 2012–2016. Opština Sjenica gradu, 600 mesta J.P. Direkcija naplatom Privatna inicijativa

89 5.2. Ekonomski razvoj

Radna grupa za ekonomski razvoj PRIORITET PROBLEM: Ubrzani privredni razvoj sa što većim stepenom finalizacije Sjenica se nalazi u kategoriji nerazvijenih opstina. Poljoprivreda i prirodne proizvoda i modernizovana i visoko organizovana lepote su neiskorišćeni potencijali opštine Sjenica iako se poljoprivredom poljoprivredna proizvodnja i turistiĉka ponuda obezbeĊuju bavi najveći procenat stanovništva ekonomski prosperitet. Vizija Sjeniĉko pešterska visoravan visoko razvijen poljoprivredni region sa jakim i ţivim selima i visoko produktivnom proizvodnjom brendiranih i tradicionalnih poljoprivrednih proizvoda i zanata. Formirana je inicijalna turistiĉka ponuda seoskog turizma u kojoj se nudi smeštaj u tradicionalno oporavljenim seoskim domacinstvima. Sjenica je 2020. godine ĉist i udoban dom, bez migracija, sa malim brojem nezaposlenih, svrstana u kategoriju privredno razvijenih opština, sa razvijenom poslovnom infrastrukturom i znaĉajnim nivoom investicija u ĉiste tehnologije. Indikatori odrţivosti Indikatori ekonomskog razvoja – Indikatori br. 21-30. Opšti cilj 2.1. Poljoprivredna proizvodnja je razvijena i organizovana na savremenim principima uz puno poštovanje farmera, tradicije, standarda kvaliteta i ţivotne sredine

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Opština Sjenica – 100% Opština Formirana baza Povećanje Formiranje baze podataka Sluţba za 2012-2016. Sjenica – Interni i podataka poljoprivredne poljoprivredu protokolarni troškovi proizvodnje sa Izrada akcionog 2.1.1. posebnim Izrada i implementacija Opština Sjenica – plana - 100% Usvojen akcioni akcentom na akcionog plana za razvoj Formiranje radne 2012–2016. opština Sjenica – plan za razvoj razvoj stoĉarstva poljoprivrede grupe unutar opštine Interni i protokolarni poljoprivrede troškovi

90 U toku 2011. - 250 Nabavljeno grla junica preko Opština Sjenica Poboljšanje rasnog sastava stoke MTPVŠ Matiĉna sluţba u Poljoprivredna kroz razvijanje procesa Broj umatiĉenih Podeljeno opštini Sjenica 2010–2016. gazdinstva – Projekti selekcije, matiĉenja stoke i grla/godina 30 Junica – Veterinarska stanica, MTPVŠ veštaĉkog osemenjavanja Broj osemenjenih Help Sjenica grla/godina Preko MTPVŠ – pojedinaĉni konkursi Opština Sjenica Opština Sjenica Poljoprivredno Projekti Povećanje primene struĉna sluţba, Novi MTPVŠ Broj savremenih agrotehniĉkih i zootehniĉkih 2012–2016. Pazar Predpristupna farmi mera Struĉne kuće i sredstva EU institucije Privatna inicijativa U toku Fond za razvoj Preko MTPVŠ poljoprivrede – 54 plastenika Opština Sjenica 1.000.000 RSD/god. Uvedeno su dobijena Uvodjenje nove mehanizacije Fond za razvoj 2010–2016. – 25% mehanizacije i 1 farma je i opreme poljoprivrede MPVŠRS – 25% opreme opremljena Poljoprivredna 1 hladnjaĉa za gazdinstva – 50% mleĉne proizvode U toku Ekonomsko 100% - Opština Formiran je Fond Osnivanje Fonda za razvoj Fond je jaĉanje i Opstina Sjenica 2010-2012. Sjenica – interni za razvoj modernizacija poljoprivrede osnovan ali nije 2.1.2. troškovi poljoprivrede poljoprivredne aktivan proizvodnje na U toku domaćinstvima Formirana su - Opština Sjenica Broj pomognutih Udruţenje Opština Sjenica – Formiranje novih i jaĉanje Poljoprivredna poljoprivrednih proizvoĊaĉa 100.000 RSD/god. postojećih poljoprivrednih udruţenja 2010–2016. udruţenja sjeniĉkog sira Projekti udruţenja Poljoprivredna Godišnji finansijski Udruţenje MTPVŠ gazdinstva izveštaj udruţenja proizvoĊaĉa mesa – Sjeniĉko jagnje Podizanje kvaliteta i Poljoprivredni Projekti, MTPVŠ, Akcija u cilju U toku 2010–2016. kvantiteta u primarnoj proizvoĊaĉi Predpristupna podizanja kvaliteta 17 laktofriza je

91 proizvodnji Preradni kapaciteti sredstva EU, proizvodnje podeljeno Preradni kapaciteti 40 farmera je dobilo sredstva za dezinfekciju i pranje vimena Opština Sjenica – 150.000 RSD/god. Opstina Sjenica Ostali izvori Organizovan Organizovanje Poljoprivredna finansiranja Stalna aktivnost 2010–2016. poljoprivredni poljoprivrednog sajma udruţenja i Projekti, MTPVŠ, sajam proizvoĊaĉi Predpristupna sredstva EU, Izlagaĉi 100% - Opština Opština Sjenica Osnovan Sjenica i Kancelarija Osnivanje regionalnog centra Kancelarija za odrţivi regionalni centar 2011 za odrţivi razvoj Završeno za razvoj poljoprivrede i sela razvoj nerazvijenih za razvoj nerazvijenih podruĉja poljoprivrede i sela podruĉja 10.000.000 RSD – Funkcionalan rad Centra za Opremanje Poljoprivredne 5.000.000 RSD/god. razvoj poljoprivrede i sela – O Funkcionalan sluţbe, udruţenja Sjenica Opština Sjenica 2012-2014 centar za razvoj U toku i zadruge su Opremljene kancelarije Opština, Nadleţna poljoprivrede i sela formirane, Formirani planovi i programi rada Ministarstva, Matična sluţba organizovane, Projekti, Pristupna sredstva EU 2.1.3. funkcionalne, Opština Sjenica Projekti, MTPVŠ, Podizanje nivoa Broj informativnih ekonomski Mreţa za ruralni 2012–2016. Predpristupna informisanosti akcija/godina efikasne i u razvoj sredstva EU funkciji su pomoći U toku poljoprivrednicim Prevencija i a zaštita od bolesti i Broj organizovanih Opština Sjenica Projekti, MTPVŠ, podizanja Edukacija poljoprivrednih edukacija/god. Struĉne kuće i 2010–2016. Predpristupna kvaliteta – 55 proizvoĊaĉa Broj uĉesnika na institucije sredstva EU farmera edukaciji/god. Podizanje kvaliteta mleka – 5 mlekara Stoĉarstvo – 3

92 radionice – 45 farmi

Broj uraĊenih biznis planova Tehniĉka podrška u: 100% Opština Broj aktivnosti -izradi biznis planova Opstina Sjenica 2012–2016. Sjenica - Interni usmeren na -istraţivanju trţišta trošak opštine pronalaţenje ili -povezivanju sa kupcima povezivanje sa kupcima Najveći broj poljoprivrednih Opšina Sjenica 2.1.4. proizvoda ima Projekti, Broj zajedniĉkih Regionalna i pograniĉna Udruţenja siguran plasman 2012–2016. Predpristupna aktivnosti i saradnja poljoprivrednih na trţištu sredstva EU projekata proizvoĊaĉa Opština Sjenica 100% - UNDP Sistem skladistenja i Formiran i UNDP Progres Progres i Ceska pakovanja proizvoda 2013 funkcionalan Ceska razvojna razvojna agencija (Agrobiznis centar) agrobiznis centar agencija Akcija preduzetih Opština Sjenica ka jaĉanju Jaĉanje preradnih kapaciteta 2012-2013 100% - USAID USAID preradnih kapaciteta U toku Zastita geografskog porekla Izrada elborata -sjeniĉki sir Projekti, MTPVŠ, Broj proizvoda sa za sjeniĉki sir -ovĉija stelja Opština Sjenica Predpristupna zaštićenim 2010–2016. kravlji i ovĉiji -paprika u pavlaci Privatna inicijativa sredstva EU, geografskim Sjeniĉko Sjeniĉki -sudţuk Privatna inicijativa poreklom jagnjeĉe meso poljoprivredni -sjeniĉka med Sjeniĉki sudţuk proizvodi su 2.1.5. 80.000 RSD po proverenog proizvoĊaĉu kvaliteta i U toku Kancelarija za Broj proizvodnih brendirani 34 proizvoĊaĉa Opština Sjenica odrţivi razvoj kapaciteta sa Zaštita kvaliteta 2010–2016. i preraĊivaĉa su Privatna inicijativa Projekti, MTPVŠ, visokim kvalitetom dobila HACCP Predpristupna proizvoda sertifikat sredstva EU, Privatna inicijativa

93 U toku Opština Sjenica Funkcionalna Izgradnja i otvaranje 100% - UNDP U projektnim UNDP Progres laboratorija za laboratorije za ispitivanje 2011-2012 Progres i Ceska aktivnostima Ceška razvojna ispitivanje kvaliteta kvaliteta mleka razvojna agencija donatora za agencija mleka 2012. Organizovani otkup lekovitog Opština Sjenica Broj organizovanih 2012–2016. Otkupljivaĉi – 100% i šumskog bilja Otkupljivaĉi otkupnih mesta Projekti, MPVŠRS, Opština Sjenica Predpristupna ha pod lekovitim Poljoprivredna Proizvodnja lekovitog bilja 2012–2016. 2.1.6. proizvodnja je ProizvoĊaĉi sredstva EU, biljem diverzifikovana Privatna inicijativa Projekti, MPVŠRS, ha pod ratarskom Razvoj specifiĉnih ratarskih Opština Sjenica Predpristupna 2012–2016. proizvodnjom/godi kultura ProizvoĊaĉi sredstva EU, na Privatna inicijativa

Opšti cilj 2.2. Turistiĉka ponuda Sjenice je raznovrsna i zauzima znaĉajno mesto u turistiĉkoj ponudi Srbije

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Popis postojećih turstistiĉkih 100% TOS - Interni Turistiĉke agencije TOS 2010. Završeno agencija trošak su popisane Stalne Organizovanje sastanaka sa 100% TOS - Interni Broj odrţanih TOS 2010-2016. aktivnosti turistiĉkim agencijama trošak sastanaka/god. Turistiĉka 4 sastanka/god. organizacija je 200.000 RSD/god. - funkcionalna i TOS 2.2.1. koordinira rad Ostali izvori finansiranja: Broj odrţanih turistiĉkih Edukacija radnika, Projekti, edukacija agencija stanovništva, seoskih TOS 2012–2016. Predpristupna Broj uĉesnika na domaćinstava… sredstva EU, edukacijama Nadleţna ministarstva i fondovi

94 200.000 RSD/god. - TOS Ostali izvori U toku finansiranja: Broj kategorisanih Formirana je Projekti, Kategorizacija smeštaja TOS 2010–2016. smeštajnih komisija i Predpristupna kapaciteta uraĊen je plan sredstva EU, rada Nadleţna ministarstva i fondovi U toku ObezbeĊen i ureĊen prostor 1.500.000 RSD/god. Broj zaposlenih u Tehniĉko i kadrovsko jaĉanje Opština Sjenica Delimiĉno 2010–2014. - Opština Sjenica – turistiĉkoj TOS TOS opremanje 100% organizaciji prostora Nabavljeni ĉamci za turiste Plan rada – Interni Završeno trošak TOS-a Izrada i implementacija plana Godišnji planovi i Planovi i TOS 2010–2011. 1.500.000 RSD – rada TOS izveštaji izveštaji se budţet za rade godišnje implementaciju TOS upravlja Turistiĉka organizacija 100% Turistiĉka kompletnom upravlja kompletnom TOS 2012–2016. organizacija - Interni turistiĉkom turistiĉkom ponudom trošak ponudom U toku TOZ je ĉlanica Formirana Zapadne Regije raznovrsna i turistiĉke zajedniĉka 2.2.2. organizacije turistiĉka ponuda Ukljuĉivanje turistiĉke 100% Turistiĉka Broj realizovanih Realizovan na nivou opštine i organizacije u regionalne TOS 2010–2016. organizacija - Interni regionalnih program regiona turistiĉke projekte trošak projekata vertikalne turistiĉke signalizacije Ĉlan Upravnog odbora TOZ Zapadne regije

95 USAID projekat objedinjavanja tur. ponude Izrada strategije razvoja UraĊena i TOS Nadleţna turizma na podruĉju 2012-2016 usvojena strategija RTOZ Ministarstva Jugozapadne Srbije razvoja turizma Izrada monografije o TOS Nadleţno UraĊena bogatstvima Jugozapadne 2012-2016 RTOZ Ministarstva monografija Srbije Izrada turistiĉkih mapa I TOS Nadleţno UraĊeno turistiĉkih 2012-2016 vodiĉa RTOZ Ministarstvo mapa i vodiĉa Organizovanje stalnih turistiĉkih manifestacija: - prvomajska trka konja na Ponorcu 500.000 RSD/god. – - vašar-smotra narodnog TOS stvaralaštva na Ponorcu Ostali izvori - vašar-smotra narodnog finansiranja Stalna aktivnost stvaralaštva na Karajukića Opština Sjenica Projekti, Broj organizovanih Navedene Bunarima TOS 2010–2016. Predpristupna i podrţanih manifestacije - izlazak na omahu uoči MZ sredstva EU, manifestacija se odrţavaju na ĎurĎevdana na Vrelima - vašar na Barama Nadleţna nivou godine -vašar u Kumanici ministarstva i -takmičenje u ribolovu fondovi, donatori, -regata”Sjeničko jezero” participacija - Dani Sjeničke pite - Memorijalni SKI roler kup Amar Garibović Organizovanje 2.000.000 RSD - Broj organizovanih specijalizovanih i posebnih Opština Sjenica 50% - Opština 2012-2016 i podrţanih turistiĉkih manifestacija (ne TOS Sjenica manifestacija odrţavaju se svake godine) 50% - Drugi izvori Vrednost zavisi od takmiĉenja Broj organizovanih Organizovanje sportskih Opština Sjenica 2012-2016 80% - Nadleţna i podrţanih manifestacija TOS ministarstva i savezi manifestacija 20% - Sportski savez

96 Definisane su 100% Turistiĉka OdreĊivanje prioritetnih prioritetne TOS 2010–2011. organizacija - Interni Završeno turistiĉkih destinacija turistiĉke trošak destinacije Povezivanje lokalnih U toku 100% Turistiĉka smeštajnih kapaciteta sa TOS Broj ostvarenih Radi se 2010 – 2015. organizacija - Interni lokalnom turistiĉkom Privatna inicijativa povezivanja zajedniĉki sa trošak ponudum kategorizacijom 90.000.000 RSD

Predpristupna Izgradnja bicilistiĉke staze Opština Sjenica sredstva EU, IzgraĊena staza Sjenica – Karajukića Bunari – TOS 2012–2016. Projekti, Nadleţna Sjenica – 30 km IzvoĊaĉ ministarstva i Karajukića Bunari fondovi – 85% Opština Sjenica – 15% Izgradnja pešaĉkih staza: Izvori finansiranja: - trim staza “Borići” Privatna inicijativa - pešačka staza”Put na molitvu” Opština Sjenica - U toku - pešačka staza “Čedovo” Opština Sjenica Projekti km izgraĊenih UraĊena trim - pešačka staza “Vrela” TOS 2010–2016. Nadleţna - pešačka staza “- pešačka staza pešaĉkih staza staza Pašino Privatna inicijativa ministarstva i “Vapa” Brdo - pešačka staza Pašino Brdo fondovi - ureĎenje planinarsko Prepristupna - pešačke staze Sjenica-izletište sredstva EU Sjeničko jezero Turistiĉko ureĊenje lokacija: Izvori finansiranja Projekti - Ušački pećinski sistem Predpristupna - Kamp naselje”Markova ravan” sredstva EU Opština Sjenica U toku - Izgradnja kamp naselja na Nadleţna TOS Izrada projekta lokacijama reka Uvac i Sjeničko ministarstva I Broj ureĊenih jezero SRP Uvac 2010–2016. za ureĊenje fondovi lokacija - Izgradnja ribolovačkog Srbija Šume izletišta na Srbijašume doma”Krstac” Srbijavode Uvcu - Izgradnja lovačkog doma Srbijavode “Caričina” SRP Uvac - UreĎenje kupališta “Uvac” Turistiĉka - Pašino Brdo organizacija Srbije

97 - UreĎenje zimskog turističko sportskog centar Ţari Smeštajni U toku kapaciteti su Borici se znaĉajno Postojeći hotelski kapaciteti TOS Privatna inicijativa – Broj kreveta u 2.2.3. 2010–2016. ureĊuju, a još povećani u su funkcionalni Privatna inicijativa 100% ponudi jedan hotelskom i hotel u izgradnji seoskom turizmu Projekti, Izrada promotivnih materijala: Predpristupna UraĊeno U toku sredstva EU, TOS 2010–2016. promotivnih Katalozi – 1000 -turističke karte opštine, Nadleţna prospekti, propagandni listići, materijala komada zastavice, bedzevi, razglednice ministarstva i fondovi, TOS Turistiĉka organizacija – 200.000 RSD/god. Turistiĉki Ostali izvori Broj sajmova na Stalna aktivnost 2.2.4. potencijali su Uĉešće na sajmovima Opština Sjenica finansiranja kojima je Sajmovi u promovisani turizma sa ciljem promocije 2010–2016. TOS TOS, Komore i predstavljena Beogradu, turistiĉke ponude agencije, Nadleţna ponuda Sarajevu ministarstva i fondovi Privatna inicijativa 3.000.000 RSD Otvoren prodajni Izvori finansiranja Prodajni prostor za suvenire TOS 2012–2016. prostor za TOS, opština suvenire Sjenica, Projekti

Opšti cilj 2.3. Diverzifikacija aktivnosti na selu u cilju oĉuvanja starih zanata, kulturnih i drugih vrednosti Sjenice

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Domaća radinost Identifikacija osoba koje se Udruţenje Sandţaĉki 100.000,00 Baza podataka o U toku, 2.3.1. 2010–2014. je saĉuvana od bave starim zanatima, cilim RSD/god. osobama koje se Do sada 58

98 zaborava i domaćom radinosti i Opština Sjenica Opština Sjenica bave starim identifikovanih predstavlja izvor proizvodima zanatima osoba prihoda 200.000,00 RSD domaćinstvima Opština Sjenica Stalna Broj ĉlanova Nadleţna aktivnost, Udruţenje Sandţaĉki Udruţenja Jaĉanje udruţenja SC i ministarstva i ĉlanstvo cilim 2010–2016. njegovo omasovljavanje fondovi, prošireno sa Opština Sjenica Godišnji finansijski Predpristupna 100 na 150 izveštaj udruţenja sredstva EU, ĉlanova Projekti, donatori 1 500 000 RSD Opština Sjenica Nadleţna U toku Opština Sjenica Nabavljena mini Pomoć u nabavci mini ministarstva i Udruţenje Sandţaĉki 2010–2014. oprema za opreme za proizvodnju fondovi, Nabavljeno 5 ćilim proizvodnju Predpristupna komada razboja sredstva EU, Projekti, donatori Opština Sjenica Opština Sjenica Predpristupna TOS sredstva EU, Broj otvorenih Formiranje prodajnih mesta 2012–2016. Udruţenje Sandţaĉki Projekti, donatori, prodajnih mesta ćilim Nacionalna sluţba za zapošljavanje Opština Sjenica Stalna Nadleţna aktivnost, ministarstva i Broj uraĊenih Udruţenje Sandţaĉki odraĊeni Promocija proizvoda 2010–2016. fondovi, promotivnih ćilim katalozi, flajeri, Predpristupna materijala/godina web sajt, tkani sredstva EU, uzorci Projekti, donatori 500.000,00 RSD/godina Udruţenje Sandţaĉki Opština Sjenica, Obnova zaboravljenih zanata Broj obnovljenih ćilim, 2012–2016. MTPVŠ, Donatori, na selu zanata Opština Sjenica Projekti, Predpristupna sredstva EU

99 Opština Sjenica Završeno Opština Sjenica UraĊena internet Izrada internet stranice Udruţenje Sandţaĉki 2010 www.sandzacki Udruţenje stranica ćilim cilim.com 200.000,00 Opština Sjenica

Ostali izvori U toku finansiranja Udruţenje Sandţaĉki Broj edukacija Dve obuke za Edukacija osoba koje se bave Nadleţna ćilim 2010–2014. Broj uĉesnika u 40 ţena sa starima zanatima ministarstva i Opština Sjenica edukaciji seoskog fondovi, prostora – Predpristupna tkanje i pletenje sredstva EU, Projekti, donatori Stalna aktivnost, Ĉlanovi i osnivaĉi Asocijacije UnapreĊenje „Zanatska znanja i veština u Razmene iskustava kroz Izvori finansiranja: bastina Srbije”, 2.3.2. radu Opština Sjenica Posete: tradicionalnih Udruţenje Sandţaĉki Broj Uspostavljanje saradnje sa Nadleţna Sajmu turizma proizvoda sličnim udruţenjima ćilim 2010–2016. uspostavljenih ministarstva i u Srbiji Članstvo u nacionalnim i Opština Sjenica saradnji meĎunarodnim organizacijama fondovi, Projekti, Manifestacija Studijske ture donatori „Dani borovnice” u Plavu i Gusinju, Poseta pirotskom sajmu... 500.000,00 RSD Opština Sjenica Udruţenje Sandţaĉki Nadleţna Organizovan Organizacija festivala ćilim 2012–2016. ministarstva i festival Opština Sjenica fondovi, Projekti, donatori

100 Opšti cilj 2.4. Preduzetniĉki sektor je razvijen

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Opština Sjenica Nadleţna ministarstva i Osnovan opštinski Formiranje opštinskog Opština Sjenica 2012-2016. fondovi, preduzetniĉki preduzetniĉkog centra Preduzetnici Predpristupna centar sredstva EU, Projekti, donatori Opština Sjenica Privredni vodiĉ Preduzetniĉki Nadleţna uraĊen Izrada sektor je povezan, ministarstva i Newsletter uraĊen privrednog vodiĉa, informisan i Opština Sjenica fondovi, Kalendar newsletter-a 2012–2016. 2.4.1. edukovan sa KLER Predpristupna znaĉajnih kalendara znaĉajnih kvalitetnim sredstva EU, sajamskih sajamskih manifestacija menadţerskim Projekti, privatna manifestacija je kadrom inicijativa uraĊen Opština Sjenica Nadleţna Podrška uĉesšću ministarstva i Opština Sjenica Broj privrednih predstavnika lokalne privrede fondovi, Privatna inicijativa 2010–2016. subjekata na na sajmovima i drugim predpristupna KLER sajmovima manifestacijama sredstva EU, projekti, privatna inicijativa U toku Formiranje i opremanje Opština Sjenica 100% - Exchange 3 Formirana i Projekat kancelarije za lokalni 2011-2012. Ekonomsko i Exchange 3 Projekat opremljena KLER Exchange 3 je ekonomski razvoj tehniĉko jaĉanje u toku preduslova 2.4.2. Formiranje saveta za lokalni Opština Sjenica Opština Sjenica Formiran savet za razvoja 2012–2016. ekonomski razvoj Privatna inicijativa Privatna inicijativa ekonomski razvoj preduzetniĉkog Opština Sjenica sektora UtvrĊivanje paketa Opština Sjenica UtvrĊen paket 2012–2016. Nadleţna stimulativnih mera za razvoj Privatna inicijativa stimulativnih mera ministarstva i

101 fondovi

5.3. Društveni razvoj

Radna grupa za društveni razvoj PRIORITET PROBLEM: Društveni razvoj je put Sjenice za Nerazvijen društveni ţivot je uzrokovao intenzivne migracije i siromaštvo i jedan je od razloga za izlazak iz nerazvijenosti i smanjenja postojeći status Sjenice kao nerazvijene opštine. siromaštva. Vizija Sjenica je 2020. godine opština bez migracija i siromaštva i ne pripada kategoriji nerazvijenih opština. Mesto je zadovoljavanja ţivotnog standarda gde u porodici i društvenoj zajednici će graĊani zadovoljavati sve svoje socijalne i druge potrebe uz pomoć izgraĊenog i odrţivog sistema društvenog razvoja. Indikatori odrţivosti Indikatori kvaliteta ţivota, Indikatori br. 11-20 Opšti cilj 3.1. Usluge socijalne zaštite su dostupne

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Razvijati ureĊen i Razviti kriterijume za UraĊena socijalna funkcionalan prepoznavanje siromaštva U toku CSR Nadleţna karta sistem usluga u kao pojave koja pogaĊa kako 2010–2016. Aţurira se Opština Sjenica ministarstva i Jedinstvena baza oblasti socijalne domicilno, tako i stanovništvo socijalna karta fondovi, podataka 3.1.1. zaštite koji u migraciji Projekti, donatori, podrţava CSR U toku Raditi na sprovoĊenju opština Sjenica socijalnu Opština Sjenica Definisani Pripreme za Nacionalne strategije za 2010–2016. ravnopravnost OCD programi pomoći adaptaciju smanjenje siromaštva svih graĊana Dom Zdravlja zgrade za stara

102 opštine Sjenica lica stvarajući uslove za ravnopravnost Obezbediti baziĉnu CSR Broj U toku marginalizovanih egzistenciju najugroţenijih i Opština Sjenica korisnika/godina 8.500 korisnika 2010–2016. grupa u pogledu siromaštvom pogoĊenih Crveni Krst Broj vrsta raznih oblika ostvarivanja porodica OCD pomoći/godina socijalne zaštite zaposlenosti, U toku rodne Uspostavljen ravnopravnosti i dnevni boravak Nastaviti sa socijalizacijom, Udruţenje dece ostvarivanje u iznajmljenom obrazovanjem, vaspitavanjem ometene u razvoju Uspostavljen društvenih uloga 2010–2016. prostoru i zapošljavanjem osoba sa Opština Sjenica dnevni boravak

invaliditetom CSR Izgradnja objekta u završnoj fazi U toku CSR 12 geronto Razviti sistem podrške starim Dom Zdravlja domaćica na Broj usluga u i nemoćnim licima, posebno u Udruţenje dece 2010 – 2016. terenu kući/godina seoskom podruĉju ometene u razvoju Opština Sjenica Oko 120 domaćinstava Razvijati uslugu hraniteljstva CSR Broj hraniteljskih kao najprirodniji oblik podrške 2012–2016. Opština Sjenica porodica deci u odrastanju U toku Razviti sveobuhvatne Opština Sjenica Izveštaj o kretanju Dva programa preventivne programe i CSR 2010–2016. maloletniĉkog obuke sa programe resocijalizacije za Kancelarija za rad sa prestupništva licenciranim maloletnike maloletnicima osobljem Osnovano Završeno Unaprediti socijalni status Opština Sjenica savetovalište za 2010–2011. Formirano ţene CSR trudnice i savetovalište kontracepciju U toku Rešavaju se Raditi na smanjenju svih vrsta Opština Sjenica Osnovana sigurna 2010-2015. imovinsko- nasilja nad ţenama i decom CSR kuća pravni odnosi oko objekta

103 ObezbeĊeni 2010 - Ĉetiri CSR Razviti kapacitete pruţalaca prostorni i tehniĉki obuke sa po Lokalna samouprava usluga u oblasti socijalne kapaciteti CSR šest uĉesnika Udruţenje dece zaštite koji omogućuju Organizovan rad u 2011 - Dve ometene u razvoju 2010–2016. primenu struĉnih standrada i Dnevnom boravku obuke sa po Dom zdravlja poštovanje ljudskih prava Broj obuka/godina jednim i jedna Nacionalna sluţba za korisnika Broj polaznika sa dva zapošljavanje obuke/godina uĉesnika Razvijati Opština Sjenica Razviti kapacitete kapacitete sluţbi Udruţenje dece predškolske ustanove u Broj vaspitaĉa u opremi i ometene u razvoju U toku skladu sa zahtevima 2010–2016. ukljuĉenih u struĉnim Predškolska Nadleţna 10 vaspitaĉa zajednice u broju i omogućti program kadrovima koji ustanova ministarstva i inkluziju dece sa invaliditetom 3.1.2. obezbeĊuju Škole fondovi, ravnomeran i Opština Sjenica Projekti, donatori, Broj nastavnika U toku usklaĊen razvoj Razviti kapacitete škola za Udruţenje dece opština Sjenica 2010–2016. ukljuĉenih u 7 nastavnika opštine u svim inkluziju ometene u razvoju program inkluzije 15 polaznika oblastima Škole socijalne politike Razvoj preventivnih programa Uĉešće korisnika na naĉin da obezbedi jednake Dom zdravlja socijalne zaštite u 2012–2016. uslove zdravstvene zaštite za Opština Sjenica ukupnom sve stanovnike stanovništvu Razvijati mreţu organizacija i udruţenja graĊana koja OCD Broj aktivnih OCD zastupaju interese osetljivih, 2012–2016. Opština Sjenica u zajednici ranjivih i marginalizovanih grupa CSR je odgovoran Uspostaviti pravilnu Opština Sjenica za programe Jaĉati mreţu raspodelu odgovornosti u 2010–2011. Završeno CSR razvijanje lokalnih socijalnih oblasti socijalne politike socijalne zaštite aktera na Nadleţna U toku definisanju, Razvijati timski rad razliĉitih ministarstva i Broj sastanaka i 5 projekata u identifikovanju i 3.1.3. socijalnih aktera u planranju Opština Sjenica fondovi, projekti, projekata u cilju koje su bili brţem rešavanju 2010–2016. razvoja socijalne poltike CSR donatori, opština razvoja politike ukljuĉeni problema (zaštite) u zajednici Sjenica socijalne zaštite razliĉiti akteri u pojedinca, opštini porodice i Podrţati OCD i Crveni Krst u Opština Sjenica Protokol o saradnji zajednice kreiranju i razvijanju novih OCD 2012–2016. OCD, Crvenog usluga podrške Crveni Krst Krsta i drugih

104 Drugi socijalni akteri socijalnih aktera Definisana podruĉja saradnje Planirati, UraĊena pribavljati i finansijska odgovorno projekcija za Nadleţna upravljati Opština Sjenica realizaciju Obezbediti ulaganja u razvoj ministarstva i sredstvima Lokalni savet za prioriteta – Planovi 3.1.4. socijalne politike iz razliĉitih 2010–2012. fondovi, Završeno namenjenim socijalnu politiku i programi izvora finansiranja Projekti, donatori, razvoju mreţe OCD Stalna aktivnost opština Sjenica podrške svim na obezbeĊenju korisniĉkim finansijskih grupama sredstava

Opšti cilj 3.2. Stvoren je ambijent za kvalitetno školovanja

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

47.500.000 RSD – graĊevinski radovi 9.500.000 RSD – opremanje Izgradnja novog objekta IzgraĊeno i U toku deĉjeg obdaništa u Sjenici - Opština Sjenica 2010-2014. 30% - Opština opremljeno deĉije GraĊevinski - graĊevinski radovi - Donatori Sjenica obdanište radovi u toku Rekonstrukcija i - opremanje 70% - Nadleţna izgradnja 3.2.1. ministarstva i predškolskih i fondovi, projekti, školskih objekata donacije 950.000 RSD Nadleţna IzgraĊena garaţa Izgradnja garaţe za Opština Sjenica ministarstva i za poljoprivredne poljoprivredne mašine u 2012–2016. Tehniĉka škola fondovi – 80% mašine u tehniĉkoj tehniĉkoj školi Opština Sjenica – školi 20%

105 3.800.000 RSD Nadleţna Izgradnja nedostajućeg hola Opština Sjenica ministarstva i IzgraĊen hol u 2012-2016. u gimnaziji Gimnazija fondovi – 80% gimnaziji Opština Sjenica – 20% 1.900.000 RSD – zamena kotlova i instalacije za grejanje Zamenjeni kotolovi 1.900.000 RSD – Postavljene zamena parketa i U toku Rekonstrukcija gimnazije: instalacije za postavljanje krova Zamena kotlova grejanje 950.000 RSD – -zamena kotlova i instalacije za Zamenjen krov i postavljanje ograde Završeno grejanje Opština Sjenica parket na -zamena parketa i krova na 2010–2016. 4.750.000 RSD – Parket u sali , Gimnazija fiskulturnoj Sali fiskulturnoj Sali zamena stolarije ograda Postavljena -postavljanje ograde 1.900.000 RSD – sanirana ograda -zamena stolarije fasada Fasada Stolarija -fasada delimiĉno zamenjena Nadleţna uraĊena UraĊena fasada ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20%

106 950.000 RSD – zamena kotlova i instalacija 4.750.000 RSD – U toku je Rekonstrukcija tehniĉke zamena stolarije zamena kotlova škole: 1.425.000 RSD – Zamenjeni kotolovi

pokrivanje krova i instalacija Završeno - zamena kotlova i instalacija za 1.900.000 RSD – Pokriven krov Zamenjena grejanje (zajendički objekat sa Opština Sjenica zamena krova Zamenjen krov na 2010–2016. stolarija na I gimnazijom) Tehniĉka škola fiskulturne sale fiskulturnoj Sali - zamena stolarije spratu 1.900.000 RSD – Stolarija - pokrivanje ravnog krova hola fasada zamenjena kosim krovom Pokriven ravni UraĊena fasada - zamena krova fiskulturne sale krov i krov Nadleţna - fasada fiskulturne sale ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 9.500.000 RSD – zamena stolarije 4.750.000 RSD – fasada U toku Rekonstrukcija O.Š. Zamenjeni 1.425.000 RSD – 12.Decembar: cevovodi zamena cevovoda Zamenjeni UraĊeni mokri Opština Sjenica 2.850.000 RSD – cevovodi -zamena stolarije 2010–2016. ĉvorovi OŠ 12. Decembar mokri ĉvorovi -fasada Stolarija -zamena cevovoda od kotlare do Delimiĉna zamenjena škole i unutar škole Nadleţna rekonstrukcija UraĊena fasada -rekonstrukcija mokrih čvorova ministarstva i mokrih ĉvorova fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% Rekonstrukcija O.Š Svetozar 7.600.000 RSD – Marković: zamena stolarije Zamenjeni kotlovi U toku 1.900.000 RSD – UreĊena dvorišta i Opština Sjenica zamena kotlova ograde UraĊena -zamena stolarije OŠ Svetozar 2010–2016. 1.425.000 RSD – Stolarija ograda -zamena kotlova Marković -ureĎenje školskog dvorišta i ureĊenje dvorišta i zamenjena školskog ograde ograde UraĊena fasada dvorišta -fasada 3.800.000 RSD –

107 Fasada

Nadleţna ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 2.850.000 RSD Rekonstrukcija O.Š Duga Regulisano Poljana: Nadleţna grejanje u Opština Sjenica 2012–2016. ministarstva i isturenim OŠ Duga Poljana -grejanje u isturenim odeljenjima fondovi – 80% odelenjima OŠ Kamešnica, Ţabren, Draţeviće Opština Sjenica – Duga Poljana 20% 2.850.000 – zamena stolarije 950.000 rekonstrukcija Zamenjena U toku Rekonstrukcija O.Š Kladnica: mokrih ĉvorova Opština Sjenica stolarija Završena 2010–2016. -zamena stolarije OŠ Kladnica Mokri ĉvorovi su rekonstrukcij Nadleţna -rekonstrukcija mokrih čvorova rekonstruisani mokrih ĉvorova ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 4.750.000 RSD – Izvršena rekonstrukcija rekonstrukcija 1.900.000 RSD – O.Š. K.Bunari: školskog objekta rekonstrukcija škola Izvršena u isturenim -rekonstrukcija školskog objekta rekonstrukcija u odelenjima -rekonstrukcija škola u isturenim isturenim 1.900.000 RSD – odeljenjima Tuzinje i Cetanoviće Opština Sjenica odelenjima 2012–2016. ureĊenje sportskih -ureĎenje sportskih terena OŠ K. Bunari UreĊeni sportski matične škole i isturenog terena tereni odeljenja u Rasnu 1.900.000 RSD – IzgraĊeni i -izgradnja i rekonstrukcija mokrih izgradnja i rekonstruisani čvorova u tri isturena odeljenja rekonstrukcija mokri ĉvorovi -proširenje škole u Rasnu mokrih ĉvorova Proširena škola u 2.850.000 RSD – Rasnu proširenje škole u

108 Rasnu

Nadleţna ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 2.850.000 RSD – zamena stolarije 665.000 RSD – rekonstrukcija O.Š. Štavalj: mokrih ĉvorova Zamenjena 1.900.000 RSD – stolarija U toku zamena 2010-2016 fasada Mokri ĉvorovi su -zamena stolarije stolarije -rekonstrukcija mokrih čvorova rekonstruisani -fasada Nadleţna Fasada sreĊena ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 950.000 RSD – rekonstrukcija Ċaĉke kuhinje 1.900.000 RSD – zamena stolarije Đaĉka kuhinja 475.000 RSD – rekonstruisana Rekostrukcija O.Š. Bare: mokri ĉvorovi Stolarija 1.900.000 RSD – zamenjena -rekonstrukcija Ďačke kuhinje završetak škole u Završena Opština Sjenca Mokri ĉvorovi -zamena stolarije 2010–2016. Vrbnici rekonstrukcija -rekonstrukcija mokrih čvorova OŠ Bare rekonstruisani 950.000 RSD – mokrih ĉvorova -završetak škole u Vrbnici Završena škola u adaptacija u -adaptacija škole odeljenja u Vrbnici Krajinovićima Krajinovićima Adaptirana škola u

Krajinovićima Nadleţna ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20%

109 10.450.000 RSD – završetak objekat 1.900.000 RSD – ureĊenje sportskih O.Š Raţdaginja: Završen školski terena objekat 2.850.000 RSD – -završetak započetog školskog Opština Sjenica Sportski tereni 2012–2016. kotlarnica objekta OŠ Raţdaginja ureĊeni -ureĎenje sportskih terena Zamenjena -izmeštanje kotlare iz prizemlja i Nadleţna kotlarnica izgradnja nove ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – 20% 400.000 RSD/god. izdvaja Opština Sjenica za podizanje nivoa opremljenosti predškolskih i Deĉije obdanište: Opština Sjenica Nabavljene školskih ustanove Predškolska 2012–2016. opreme i

-oprema i rekviziti ustanova rekvizita/godina Nadleţna ministarstva i fondovi – 80% Opština Sjenica – Podizanje nivoa 20% opremljenosti 1.140.000 RSD – 3.2.2. predškolskih i raĉunari školskih ustanova Gimnazija – nabavka 450.000 RSD – savremenih skolskih uĉila i laboratorija opreme: 1.200.000 RSD – Nabavljeni U toku kabineti raĉunari/godina nabavljeno 20 Opština Sjenica 900.000 RSD – Opremljeni kabinet školskih - 30 računara 2010–2016. - laboratorija za strane jezike Gimnazija klupe, table i sl. i laboratorija raĉunara - opremanje kabineta za fiziku Nabavljena 7 tabli je ,hemiju i biologiju Nadleţna stolarija kupljeno - klupe ,table i stolice 110s l. za 9 ministarstva i učionica fondovi – 80% Opština Sjenica – 20%

110 2.375.000 RSD

Tehniĉka škola – nabavka Nadleţna Nabavljeno Opština Sjenica savremenih školskih uĉila i 2012–2016. ministarstva i školskih uĉila i Tehniĉka škola opreme fondovi – 80% opreme Opština Sjenica – 20% 4.750.000 RSD

O.Š 12 Decembar – nabavka Nadleţna Nabavljeno Opština Sjenica savremenih školskih uĉila i 2012–2016. ministarstva i školskih uĉila i OŠ 12 Decembar opreme fondovi – 80% opreme Opština Sjenica – 20% 4.275.000 RSD

O.Š. Svetozar Markoviĉ – Opština Sjenica Nadleţna Nabavljeno nabavka savremenih školskih OŠ Svetozar 2012–2016. ministarstva i školskih uĉila i uĉila i opreme Marković fondovi – 80% opreme Opština Sjenica – 20% Za šest osnovnih škola na seoskom podruĉju: Opština Sjenica Nabavljeno Škole na seoskom 2012–2016. 11.400.000 RSD školskih uĉila i - nabavka savremenih skolskih podruĉju opreme učila i opreme(6*1.900.000) 14.000.000 JP za prevoz Osnivanje javnog preduzeća Opština Sjenica 2012–2016. RSD/god. – Opština uĉenika je za prevoz uĉenika Sjenica – 100% osnovano Uspostavljanje Nadleţna 3.2.3. optimalnog ministarstva i sistema prevoza fondovi, Broj nabavljenih Nabavka vozila Opština Sjenica 2012–2016. predpristupna vozila sredstva EU, projekti, donacije Izgradnja fiskulturnih sala u: 19.000.000 RSD – Izgradnja školskih Gimnazija Opština Sjenica Gimnazija Broj izgraĊenih 3.2.4. fiskulturnih sala O.Š:Svetozar Markoviĉ J.P: Direkcija 2012–2016. 19.000.000 RSD – fiskulturnih sala po sa opremom O.Š Štavalj Škole OŠ Svetozar školama O.Š Raţdaginja Marković

111 O.Š Duga Poljana 15.200.000 RSD – O.Š K.Bunari OŠ Štavalj 15.200.000 RSD – Raţdaginja 28.500.000 RSD – OŠ Duga Poljana 15.200.000 RSD – OŠ K. Bunari

Nadleţna ministarstva i fondovi, predpristupna sredstva EU, projekti, donacije 2.000.000 RSD/god. U toku Broj pohaĊanih 700.000 Nadleţna obuka i RSD/god. ministarstva i kurseva/god. Permanentno izdvaja Opština Obuke i ostali edukativni Opština Sjenica fondovi, 3.2.5. usavršavanje 2010–2016. Sjenica za programi Škole predpristupna Broj uĉesnika na struĉnog kadra podizanje nivoa sredstva EU, obukama i znanja i projekti, donacije, edukativnim edukativne zainteresovani programima/god. programe uĉesnici

Opšti cilj 3.3. Stanovništvu je dostupna kvalitetna i pravovremena zdravstvena zaštita

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

Edukacija ObezbeĊenje materijalno- 9.500.000 stanovništva i tehniĉkih sredstava Ministarstvo zdravlja, RSD/god. Materijalno- razvijanje U toku 3.3.1. RZZO, 2010–2016. tehniĉka sredstva aktivnosti za Agregat za - Mamograf Opština Sjenica 6.157.000 RSD – su obezbeĊena spreĉavanje i rano - dva vozila mamograf Dom Zdravlja otkrivanje bolesti - ostala oprema 1.900.000 RSD – dva

112 - edukacija stanovništva vozila 950.000 RSD – ostala oprema 475.000 RSD – edukacija stanovništva

RZZO – 100% Ostali izvori finansiranja Projekti, donacije, Nadleţna ministarstva i fondovi Rekostruisane dve 5.510.000 RSD zdravstvene Rekonstrukcija postojeće dve Projekti, donacije, Ministarstvo zdravlja, stanice zdravstvene stanice i osam 2012-2016. nadleţna Opština Sjenica Rekonstruisano zdravstvenih ambulanti ministarstva i osam zdravstvenih fondovi ambulanti 4.750.000 RSD Formiranje laboratorije u Formirana i Projekti, donacije, zdravstvenoj stanici Duga Ministarstvo zdravlja, opremljena 2012-2016. nadleţna poljana sa nabavkom Opština Sjenica laboratorija u ministarstva i potrebnih aparata i opreme. Dugoj Poljani fondovi Kvalitetne Formiran punkt zdravstvene 3.850.000 RSD hitne sluţbe u 3.3.2. Formiranje punkta hitne usluge su Projekti, donacije, Dugoj Poljani sluţbe u Dugoj Poljani sa Ministarstvo zdravlja, dostupne u selima 2012-2016. nadleţna Nabavljeno nabavkom jednog terenskog i Opština Sjenica ministarstva i terensko vozilo jednog sanitetskog vozila fondovi Nabavljeno sanitetsko vozilo Otvorena apoteka Otvaranje apoteke u naselju Privatna inicijativa 2012-2016. Privatna inicijativa u naselju Duga Duga Poljana Poljana 2.850.000 RSD Nabavka troje terenskih Projekti, donacije, vozila za obavljanje Ministarstvo zdravlja, Nabavljena tri 2012-2016. nadleţna zdravstvene delatnosti na Opština Sjenica terenska vozila ministarstva i terenu fondovi

113 Izgradnja potrebnog prostora 25.000.000 RSD U toku za sluţbu opšte medicine IzgraĊen i Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Izrada (300-400m2): opremljen prostor Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna projektne za sluţbu opšte Dom zdravlja ministarstva i dokumentacije - graĎevinski radovi medicine - medicinska oprema fondovi u toku - kancelarijska oprema 14.000.000 RSD Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, U toku Rekonstrukcija postojeće Dom Zdravlja je Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna U toku izrada zgrade rekonstruisan Dom zdravlja ministarstva i projekta fondovi U toku Asfaltirane unutrašnje 4.750.000 RSD pešaĉke i Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, UreĊenje kruga Doma Krug Doma kolovozne Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna zdravlja Zdravlja je ureĊen staze Dom zdravlja ministarstva i Stvaranje dobrih Parking prostor fondovi uslova za rad Sve pristupne 3.3.3. medicinskog ulice ka Domu osoblja, boravak i Zdravlja leĉenje pacijenata U toku je Uvezivanje celovite uvodjenje Ministarstvo zdravlja Formirana je informativne mreţe sa 2.850.000 RSD - informativne Opština Sjenica 2010-2012. informatiĉka nabavkom nedostajuće DILS PROGRAM mreţe u Domu Dom zdravlja mreţa kompjuterske i dr. opreme. zdravlja po projektu DILS-a 570.000 RSD – graĊevnski radovi PreureĊenje ginekološkog 47.500.000 RSD – Ministarstvo zdravlja hirurška i druga odelenja u 2 hirurške sale: Dve hirurške sale Opština Sjenica 2012-2016. oprema su operativne -graĎevinski radovi Dom zdravlja RZZO, projekti, -hirurška i dr oprema donacije, nadleţna ministarstva i fondovi Nabavka 3 ultrazvuĉna Ministarstvo zdravlja 11.400.000 RSD Tri ultrazvuĉna aparata Opština Sjenica 2012-2016. RZZO, projekti, aparata su (radiologija-interno, Dom zdravlja donacije, nadleţna nabavljena

114 ginekologija i pedijatrija) ministarstva i fondovi 33.250.000 RSD – rentgen aparat 4.750.000 RSD – mobilni i Nabavka Ministarstvo zdravlja stomatološki Nabavljeni su - rengen aparata Opština Sjenica 2012-2016. - mobilnog Rentgen aparata rentgen rentgen aparati Dom zdravlja - stomatološkog rentgen aparata RZZO, projekti, donacije, nadleţna ministarstva i fondovi Formiranje mikrobiološke 4.800.000 RSD laboratorije i zanavljanje i Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Nabavljeno nabavka nedostajućih Opština Sjenica 2012-2016. donacije, nadleţna laboratorijskih laboratorijskih aparata i Dom zdravlja ministarstva i aparata i opreme opreme(hematološki fondovi analizator i dr.) 760.000 RSD Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Sluţba za Formiranje sluţbe za Opština Sjenica 2012-2016. donacije, nadleţna transfuziju je transfuziju Dom zdravlja ministarstva i formirana fondovi U toku Opremanje sluţbe hitne Nabavljena dva medicinske pomoći: sanitetska 8.500.000 RSD vozila za Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Sluţba hitne dva opremljena vozila, dva pruţanje hitne Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna pomoći je terenska vozila, nabavka EKG-a, medicinske defibrilatora, aspiratora, Dom zdravlja ministarstva i opremljena pomoći sa prenosnih monitora, setova za fondovi intubaciju, reanimaciju, infuzionih kompletnom pumpi i dr. medicinskom opremom 5.400.000 RSD Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Nabavljena dva Nabavka dva vozila za Opština Sjenica 2012-2016. donacije, nadleţna vozila za sanitetski sanitetski transport Dom zdravlja ministarstva i transport fondovi

115 950.000 RSD – poroĊajni kreveti Nabavka nedostajućih 760.000 RSD – U toku - aparata i opreme za CTG 950.000 RSD Nabavljena Ministarstvo zdravlja Nabavljen porodilište: – kolposkop i dr. nedostajuća Opština Sjenica 2010-2016. kolposkop i oprema i aparati Dom zdravlja jedan CTG Dva poroĎajana kreveta, RZZO, projekti, za porodilište Dva CTG, aparat Jedan kolposkop i dr. donacije, nadleţna ministarstva i fondovi U toku – 6.000.000 RSD Nabavljena Nabavljena Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Nabavka opreme za oprema za kompletna Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna specijalistiĉke ambulante specijalistiĉku oprema za Dom zdravlja ministarstva i ambulantu oftamolosku fondovi ambulantu 2.850.000 RSD Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Obnovljena Kompletno zanavljanje Opština Sjenica 2012-2016. donacije, nadleţna oprema na opreme sluţbe fizijatrije Dom zdravlja ministarstva i odelenju fizijatrije fondovi 3.325.000 RSD U toku - Formiranje sluţbe za kućnu Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Nabavljena Nabavljeno negu i leĉenje i nabavka Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna mobilna jedno vozilo iz potrebnih vozila Dom zdravlja ministarstva i ambulanta donacije fondovi 5.700.000 RSD Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Stomatološka Oprema za rad stomatološke Opština Sjenica 2012-2016. donacije, nadleţna sluţba je sluţbe Dom zdravlja ministarstva i opremljena fondovi 2.750.000 RSD Edukacija, obuka i struĉno Ministarstvo zdravlja RZZO, projekti, Broj edukacija usavršavanje medicinskog Opština Sjenica 2010-2016. donacije, nadleţna Broj polaznika U toku kadra Dom zdravlja ministarstva i obuke fondovi

Opšti cilj 3.4.

116 Kulturne aktivnosti su raznovrsne i kvalitetne

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

15.000.000 RSD sa bibliotekom Ustanova za kulturu Ministarstvo Kulture, Završen Dom Završetak Doma Kulture 2012– 2016. Opština Sjenica Opština Sjenica, Kulture Predpristupni fondovi EU Niţa muziĉka škola, 100% - Niţa Niţa muziĉka Pokretanje niţe muziĉke Novi Pazar 2012– 2016. muziĉka škola, Novi škola je aktivna u škole Ustanova za kulturu Pazar Sjenici Muzej Ras, Novi Sakupljanje i formiranje Interni trošak Formirana je Pazar 2012– 2016. muzejske graĊe Ustanove za kulturu muzejska graĊa Ustanova za kulturu Stvaranje uslova i Otvaranje etnografskog Ustanova za kulturu Ministarstvo Kulture Otvoren je prostora za 2012– 2016. 3.4.1. muzeja Opština Sjenica Opština Sjenica etnografski muzej kulturne aktivnosti 250.000,00 Opština Sjenica RSD/god. – Otvorena je Otvaranje galerije 2012– 2016. SULUD Srbije Ustanova za kulturu galerija – 100% 8.000.000,00 RSD Adaptiranje seoskih Domova po Domu Kulture Kulture 50% - Opština Opština Sjenica Sjenica Broj adaptiranih -Duga poljana Mesne zajednice 2012– 2016. 10 % - MZ seoskih Domova -Štavalj Donatori 40 % - Donatori, Kulture -K Bunari Projekti, -Kladnica Predpristupna sredstva EU Broj stanovnika na Afirmacija jedan objekat 200.000,00 kulturnih Opština Sjenica društvenih, Smotre narodnog RSD/god. 3.4.2. aktivnosti u cilju Mesne Zajednice 2010–2016. kulturnih i U toku stvaralaštva “Susreti sela” Ustanova za kulturu razvoja turistiĉkih Ustanova za kulturu rekreativnih i TOS sadrţaja aktivnosti Broj odrţani smotri

117 narodnog stvaralaštva/godin a Povezivanje sa lokalnim Zainteresovane U toku samoupravama u okruţenju - lokalne samouprave, Zainteresovane Broj realizovanih Zajedniĉki Pokretanje zajedniĉkih ustanove i 2010–2016. opštine, regionalnih sastanak Razvoj regionalne kulturnih sadrţaja organizacije u Projekti projekata/godina zaintreresovnih 3.4.3. i meĊunarodne (prekograniĉna saradnja) regionu opština saradnje Opština Sjenica, Opština Sjenica, Broj realizovanih Jaĉanje odnosa sa Udruţenja i Udruţenja i 2012– 2016. saradnji sa dijasporom organizacije organizacije dijasporom/godina iseljenika iseljenika Formiranje novih Nove tendencije pozorišta Opština Sjenica 500.000 RSD – Broj realizovanih 3.4.4. 2012– 2016. kulturnih sadrţaja (performansi) Ustanova kulture Opština Sjenica programa/godina Opština Sjenica Zavod za zaštitu Broj arheoloških Nova arheološka iskopavanja Muzej Ras Novi 2012– 2016. spomenika Srbije iskopavanja Pazar Zaštita i konzervacija Broj zaštićenih i Opština Sjenica Zavod za zaštitu postojećih arheoloških 2012– 2016. konzerviranih Etnografski muzej spomenika Srbije nalazišta nalazišta 200.000,00 RSD/god. – Opština Zaštita kulturno- Sjenica 3.4.5. istorijskih Ostali izvori spomenika finansiranja projekti, Broj aktivnosti Opština Sjenica donacije, nadleţna preduzetih na Aktivnosti oko prezentovanja TOS 2012– 2016. ministarstva i prezentovanju kulturno-istorijskih spomenika Ustanova za kulturu fondovi, kulturno-istorijskih predpristupna spomenika/godina sredstva EU, udruţenja i organizacije iseljenika Izvori finansiranja Ukljuĉivanje Opština Sjenica U toku stanovništva,a Formiranje sekcija umetniĉkih Opština Sjenica; projekti, donacije, Broj formiranih

3.4.6. posebno mladih u društava Ustanova kulture; 2010-2014. nadleţna sekcija umetniĉkih Inicijalni kulturni i Folklorna, dramska itd. KUD-a ; ministarstva i društava sastanci i pozivi društveni ţivot fondovi, predpristupna

118 sredstva EU, udruţenja i organizacije iseljenika Opština Sjenica; Opština Sjenica i Broj zajedniĉkih Jaĉanje saradnje sa civilnim Ustanova kulture; 2012– 2016. Ustanova za kulturu akcija sa civilnim sektorom Kancelarija mladih; - Interni troškovi sektorom/godina NVO

Opšti cilj 3.5. Kroz razvijenu sportsku infrastrukturu i resurse je omogućeno profesionalno i rekreativno bavljenje sportom

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

9.500.000 RSD – otvoreni olimpijski Završeno bazen 2 teniska terena IzgraĊen otvoreni U okviru kompleksa 950.000 RSD – Mini piĉ teren olimpijski bazen sportskog centra izgraditi: Opština Sjenica teniski teren IzgraĊen teniski - otvoreni olimpijski bazen Ustanova za sport i 2010–2016. Opština Sjenica, U toku teren - teniski teren rekreaciju projekti, donacije, Idejni projekat IzgraĊen mini piĉ - mini piĉ teren nadleţna za olimpijski Izgradnja novih teren ministarstva i bazen je sportskih terena i fondovi, privatna uraĊen sadrţaja sa inicijativa 3.5.1. posebnim ciljem 1.900.000 RSD na razvoj sadrţaja Opština Sjenica, za zimske projekti, donacije, sportove Opština Sjenica Rešen problem Rešavanje problema grejanja nadleţna Ustanova za sport i 2012–2016. grejanja u u sportskoj hali ministarstva i rekreaciju sportskoj hali fondovi, predpristupna sredstva EU Opština Sjenica 475.000 RSD IzgraĊena Izgradnja košarkaške Ustanova za sport i 2012–2016. Opština Sjenica, košarkaška konstrukcije rekreaciju projekti, donacije, konstrukcija

119 nadleţna ministarstva i fondovi, predpristupna sredstva EU 1.140.000 RSD Opština Sjenica, projekti, donacije, Opština Sjenica Nabavljena Nabavka opreme za ureĊenje nadleţna Ustanova za sport i 2012–2016. oprema za fitnes fitnes sale ministarstva i rekreaciju salu fondovi, predpristupna sredstva EU U toku

Opština Sjenica Nabavljena Nabavka sportske opreme i 760.000 RSD/god. - Nabavka lopti i Ustanova za sport i 2010 – 2016. sportska oprema i rekvizita Opština Sjenica opreme za rekreaciju rekviziti sportske klubove 3.800.000 RSD – autobus 2.375.000 RSD – kombi Opština Sjenica Opština Sjenica, Nabavljen autobus Nabavka autobusa i kombija Ustanova za sport i 2012–2016. projekti, donacije, Nabavljen kombi rekreaciju nadleţna ministarstva i fondovi, privatna inicijativa Opština Sjenica, U toku projekti, donacije, Opština Sjenica nadleţna UreĊen tribinski i Na tribinskom UreĊenje tribinskog i Ustanova za sport i 2010 – 2016. ministarstva i podtribinski delu su jednim podtribinskog prostora rekreaciju fondovi, prostor delom predpristupna postavljena sredstva EU sedišta Opština Sjenica 950.000 RSD – Oĉišćena i Ćišćenje i farbanje ograde Ustanova za sport i 2012–2016. 100% Opština ofarbana ograda sportskog centra rekreaciju Sjenica sportskog centra

120 Nabavka prskalica za Opština Sjenica 171.000 RSD - Nabavljeno šest navodnjavanje sportskih Ustanova za sport i 2012–2016. 100% Opština prskalica terena (6 kom.) rekreaciju Sjenica 150.000 RSD Opština Sjenica, projekti, nadleţna Opština Sjenica Rekonstruisan Rekonstrukcija terena za ministarstva i Ustanova za sport i 2012–2016. teren za atletske atletske discipline fondovi, rekreaciju discipline predpristupna sredstva EU, privatna inicijativa 7.600.000 RSD Opština Sjenica, projekti, donacije, Opština Sjenica Zamenjen tepih Zamena tepiha pomoćnog nadleţna Ustanova za sport i 2012–2016. pomoćnog fudbalskog terena ministarstva i rekreaciju fudbalskog terena fondovi, predpristupna sredstva EU 190.000 RSD Opština Sjenica, Nabavka golova U toku projekti, donacije, Nabavka Opština Sjenica za mali fudbal nadleţna -golova za mali fudbal Ustanova za sport i 2010 – 2015. Nabavka Renovirani ministarstva i -kompleta za odbojku rekreaciju kompletne opreme postojeći golovi fondovi, za odbojku I kompleti predpristupna sredstva EU Opština Sjenica Asfaltiran parking Asfaltiranje parkinga 7.600.000 RSD - Ustanova za sport i 2012–2016. u okviru sportskog sportskog centra Opština Sjenica rekreaciju centra Obeleţavanje Ustanova za sport i SreĊivanje otvorenog 100% -Ustanova za terena rekreaciju 2010. Završeno sportskog terena pored hale sport I rekreaciju Rekostruisani Opština Sjenica golovi 23.750.000 RSD U toku Opština Sjenica Opština Sjenica, Broj izgraĊenih i Izgradnja i ureĊenje terena za Ustanova za sport i projekti, donacije, ureĊenih terena za Trasirana ski 2010 – 2016. nordijske discipline rekreaciju nadleţna nordijske staza za alpsko TOS ministarstva i discipline skijanje – Ski fondovi, centar Ţare

121 predpristupna sredstva EU, privatna inicijativa Opština Sjenica 47.500.000 RSD - Broj izgraĊenih i Izgradnja ţiĉare i objekata za Ustanova za sport i Nadleţna ureĊenih terena za alpsko skijanje na lokalitetu 2012–2016. rekreaciju ministarstva i nordijske Jadovnik TOS fondovi discipline 5.400.000 RSD Opština Sjenica, U toku projekti, donacije, Opština Sjenica nadleţna Broj aktivnih Oţivljavanje omladinskih Ustanova za sport Osnovani muški 2010 – 2016. ministarstva i omladinskih sportskih klubova Sportski klubovi i ţenski fondovi, sportskih klubova Udruţenja graĊana odbojkaški klub predpristupna Dţudo klub sredstva EU, privatna inicijativa Završeno Opština izdvaja sredstva za Osnovan nagradni kandidate za Opština Sjenica Omasovljenje Osnivanje nagradnih fondova 1.000.000 RSD/god. fodn velika sportska Ustanova za sport sportskih za postignute sportske 2010–2016. – Opština Sjenica, Broj sportista koji takmiĉenja Sportski klubovi aktivnosti uz rezultate donatori i sponzori je koristio sredstva 3.5.2. Udruţenja graĊana posebnu brigu o Fonda U toku talentovanim 6 kandidata je sportistima koristilo sredstva fonda 1.600.000 RSD U toku Opština Sjenica Opština Sjenica, Ustanova za sport projekti, donacije, Broj organizovanih Regionalno Organizovanje letnjih Sportski klubovi 2010 – 2016. nadleţna letnjih sportskih sportsko sportskih takmiĉenja MZ ministarstva i takmiĉenja takmiĉenje TOS fondovi, privatna Igre bez inicijativa granica, 2010 2.750.000 RSD Opština Sjenica Opština Sjenica, Broj organizovanih Organizovanje zimskih Ustanova za sport 2012–2016. Nadleţna zimskih sportskih sportskih takmiĉenja Sportski klubovi ministarstva i takmiĉenja/godina TOS fondovi, privatna

122 inicijativa

3.700.000 RSD Opština Sjenica, Uspostavljanje regionalne i Opština Sjenica projekti, donacije, prekograniĉne saradnje kroz Ustanova za sport Broj organizovanih 2012–2016. nadleţna organizovanje i uĉestvovanje Sportski klubovi takmiĉenja/godina Jaĉanje saradnje ministarstva i na takmiĉenjima TOS sportskih klubova fondovi, privatna sa drugim inicijativa 3.5.3. klubovima u 900.000 RSD/god. Republici i Opština Sjenica, Broj inostranstvu Uspostavljanje saradnje sa Opština Sjenica projekti, donacije, uspostavljanjenih klubovima u zemlji i Ustanova za sport 2012–2016. nadleţna saradnji sa inostranstvu Sportski klubovi ministarstva i klubovima fondovi, privatna inicijativa

Opšti cilj 3.6. Opštinske usluge su kvalitetne i dostupne

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

U toku

ObezbeĊenje dodatnog Opština Sjenica, Novi poslovno- ObezbeĊen Lokalna Opština Sjenica – poslovno-kancelarijskog 2010-2016. Nadleţno kancelarijski prostor samouprava je Opštinska Uprava prostora OU ministarstvo prostor OU Završeni brza, efikasna i 3.6.1. graĊevinski dostupna u radovi pruţanju usluga Broj revidiranih i graĊanstvu Opština Sjenica – Revidiranje i donošenje akata Opština Sjenica – donešenih akata o 2012–2016. interni i protokolarni o organizaciji i radu OU Opštinska Uprava organizaciji rada trošak OU

123 Donošenje etiĉkog kodeksa Opština Sjenica – Opština Sjenica – Donešen etiĉki lokalnih funkcionera i 2012–2016. interni i protokolarni Opštinska Uprava kodeks sluţbenika trošak Uspostavljanje zaštitnika Opština Sjenica – 170.000 RSD - Uspostavljen 2012–2016. graĊana Opštinska Uprava Opština Sjenica zaštitnik graĊana 150.000 RSD - Opština Sjenica – UraĊen vodiĉ kroz Izrada vodiĉa kroz opštinu 2012–2016. Opština Sjenica, Opštinska Uprava opštinu Projekti Opština Sjenica, Nadleţna UvoĊenje On-Line telefonske Opština Sjenica – Uvedena on-line 2012–2016. ministarstva i usluge Opštinska Uprava usluga fondovi, projekti, donacije Opština Sjenica – 380.000 RSD/god. UraĊen opštinski Izrada opštinskog godišnjaka 2012–2016. Opštinska Uprava Opština Sjenica godišnjak Izrada sajta i web portala Opština Sjenica – 300.000 RSD - UraĊen sajt i web 2010–2011. Završeno opštine Opštinska Uprava Opština Sjenica portal opštine Formiran je Formiranje jedinstvenog Opština Sjenica, jedinstveni U toku informacionog sistema Opština Sjenica – Nadleţna informacioni 2010–2016. UraĊeni su opštine i odgovarajućih baza Opštinska Uprava ministarstva i sistem opštine programi podataka fondovi Formirane su baze podataka Opština Sjenica, Opština Sjenica – Nadleţna Formiranje GIS-a 2011–2014. Ustanovljen je GIS U toku Opštinska Uprava ministarstva i fondovi, Projekti Opština Sjenica – Formiran opštinski Formiranje opštinskog saveta Opština Sjenica 2010. Interni i protokolarni savet za Završeno za bezbednost MUP troškovi bezbednost 2.000.000 RSD Povećana je Opština Sjenica, 3.6.2. bezbednost i Nadleţna Broj lokacija na sigurnost graĊana UvoĊenje video nadzora u Opština Sjenica ministarstva i 2012–2016. kojima je uveden definisanim delovima grada MUP fondovi, video nadzor predpristupna sredstva EU, projekti, donacije

124 Opština Sjenica, Materijalno- ObezbeĊenje materijalno- Opština Sjenica Nadleţna 2012–2016. tehniĉkog tehniĉke pomoći PS Sjenica MUP ministarstva i poboljšanja fondovi U toku UvoĊenje javnih rasprava pri Opština Sjenica 200.000 RSD/god. - Broj javnih donošenju odluka od opšteg 2012–2016. NVO Opština Sjenica rasprava Odrţane su 4 znaĉaja rasprave Civilni sektor se Razvijanje odnosa 3.6.3. razvija partnerstava i podrška Broj korisnika jaĉanju civilnog sektora – Opština Sjenica 3.000.000 RSD/god. 2012–2016. raspodele Tematska konkursna NVO - Opština Sjenica sredstava raspodela finansijskih sredstava civilnom sektoru

5.4. Zaštita životne sredine

Radna grupa za zaštitu ţivotne sredine PROBLEM: PRIORITET Sjenica je opština bogata prirodnim bogatstvima, ali su u njoj isto tako Oĉuvanje ţivotne sredine i prirodnih bogatstava uz odrţivo prisutni brojni ekološki problemi od kojih je najznaĉajniji nepostojanje korišćenje prirodnih resursa. sanitarne deponije. Vizija Ĉista opština visoke ekološke svesti sa rešenim pitanjem komunalnog otpada, racionalnim korišćenjem prirodnih resursa i Peštera, bogatog biljnog i ţivotinjskog biodiverziteta i oĉuvanim prirodnim bogatstvima. Indikatori odrţivosti Indikatori ţivotne sredine, Indikatori br. 1-10. Opšti cilj 4.1. Podizanje ekološke svesti

125 Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

300.000,00 RSD/godina 100.000,00 RSD - Opština Sjenica Organizovanje tribina , Opština Sjenica Broj odrţanih 200.000,00 RSD – okruglih stolova i radionica iz NVO 2012–2016. skupova projekti, nadleţna oblasti zaštite ţivotne sredine Škole Broj uĉesnika ministarstva i fondovi, predpristupna sredstva EU 500.000,00 RSD/godina Edukacija ljudi koji se bave Opština Sjenica Razvijen sistem Opština Sjenica, zaštitom ţivotne sredine – Ekološka udruţenja informisanja i projekti, nadleţna Broj odrţanih radionice, predavanja, USR Vapa 2012–2016. edukacije dece, ministarstva i edukacija/godina studijske ture, razmena Lovaĉko udruţenje stanovništva, fondovi, iskustava… Škole privrednih predpristupna 4.1.1. subjekata i sredstva EU društvenih Opština Sjenica, organizacija u Srbija šume, Srbiija Opština Sjenica oblasti zaštite vode, SRP Uvac, Odštampanih Izrada lifleta, informatora, info Srbija šume ţivotne sredine Ministarstva i materijala tabli, tabli upozorenja na SRP Uvac 2012–2016. fondovi, projekti, Broj postavljenih odreĊenim podruĉjima i sl. Udruţenja graĊana donatori, obaveštenja JKP” Vrela” predpristupna sredstva EU 50.000,00 RSD - Opština Sjenica 200.000,00 RSD - Formirana Škole Srbija šume goranska sekcija Formiranje goranske sekcije 2012–2016. Opština Sjenica Ostali izvori Broj ĉlanova finansiranja projekti, goranske sekcije predpristupna sredstva EU

126 Opština Sjenica, Kontinuirana NVO, 2.000.000,00 aktivnost Akcije ĉišćenja grada i sela i Broj akcija JKP Vrela 2010–2016. RSD/godina - Akcije se ureĊenje zelenih površina ĉišćenja/godina Direkcija za Opština Sjenica obavljaju dva urbanizam puta godišnje 400.000,00 RSD/godina Kontinuirana USR Vapa Opština Sjenica, aktivnost JKP „Vrela” , Broj akcija Akcije ĉišćenja reĉnih korita 2010–2016. Srbija vode, SRP Akcije se Opština Sjenica ĉišćenja/godina Uvac, Nadleţna obavljaju dva Rezervat Uvac ministarstva i puta godišnje fondovi U toku – 500.000,00 RSD

Postavljanje kanti za Ċubre i 80% - Opština Broj postavljenih Opština Sjenica 60 kanti je kontejnera u prirodnim 2010–2016. Sjenica kontejnera i kanti JKP „ Vrela” nabavljeno i u sredinama 20% -Minist. i za Ċubre toku je fondovi Lokalne akcije rasporeĊivanje Lovaĉko udruţenje” stanovništva u Lovaĉko udrzuţenje” Vrhovi”, 4.1.2 oblasti zaštite Vrhovi” Kontinuirana UR” Vapa”, ţivotne sredine su UR” Vapa” Broj akcija aktivnost SRP ”Uvac”, Srbija- razvijene Akcije ĉišćenja i ureĊenja SRP ” Uvac” ĉišćenja 2010–2016. šume, Srbija-vode, lovišta i ribolovišta Srbija-šume Površina Akcije se Ministarstva i Srbija-vode Lovaĉko oĉišćenog terena obavljaju dva fondovi, projekti, udruţenje” Vrhovi” puta godišnje predpristupna Srbija-šume sredstva EU UraĊena ribolovna Izrada ribolovne osnove UR „Vapa” 2012 100% - UR “Vapa” osnova Lovaĉko udruţenje Redovno obnavljanje ţivotinja 100% - UL” Vrhovi” i Obnovljenog ”Vrhovi” 2012–2016. u lovištima Srbija-šume ţivotinjskog fonda Srbija-šume Kontinuirana aktivnost Pošumljeno Pošumljavanje Srbija šume 2010-2016. 100% - Srbija-šume površina, ha 55 ha za 2010 i 2011 IzraĊeno šumskih U toku Izrada šumskih puteva Srbija šume 2010-2016. 100% - Srbija šume puteva 10-15 km

127 Kontinuirana aktivnost Definisan je Ministarstva i Borba protiv erozija i klizišta program mera za Opština Sjenica fondovi, 2-3 ha 2010-2016. ugroţena podruĉja - Identifikacija podrucja Srbija-šume predpristupna pošumljavanja Površina saniranih - Program mera sredstva EU Vršeno na podruĉja potezu Kladnica i Jevik 50.000,00 Opština Sjenica RSD/godina - NVO Opština Sjenica Jaĉanje nevladinog sektora Broj ekoloških U toku Turistiĉka Ostali izvori sa ciljem formiranja lokalne udruţenja organizacija finansiranja - akcione grupe koje će se 2010-2016. Broj ĉlanova u Osnovano Planinarsko, Ministarstva i baviti problemima zaštite ekološkim udruţenje istraţivaĉka, fondovi, projekti, ţivotne sredine udruţenjima Zmajevac speleološka donatori, organizacija „Revuša” predpristupna sredstva EU Nadleţna ministarstva i U toku Ĉišćenje terena od Opština Sjenica fondovi, eksplozivnih naprava Površina Nadleţno 2010-2016. MeĊunarodni UraĊena zaostalih od NATO oĉišćenog terena ministarstvo projekti projektna bombardovanja Predpristupni dokumentacija fondovi EU Broj ekoloških Sjenica uĉestvuje Projekti, nadleţna organizacija sa Uspostavljena saradnja sa u regionalnim ministarstva i kojima je drugim ekološkim Opština Sjenica pograniĉnim i 2010-2016. fondovi, uspostavljena 4.1.3 organizacijama u Srbiji, Udruţenja graĊana meĊunarodnim predpristupna saradnja regionu i inostranstvu projektima zaštite sredstva EU Broj realizovanih ţivotne sredine projekata Zajedniĉko staranje o Zainteresovane opštine prirodnim dobrima Projekti, nadleţna NVO iz regiona Definisani interesi Sjenice prema ministarstva i Srbija-šume Broj realizovanih prirodnim dobrima koja se nalaze 2010-2016. fondovi, na njenoj teritoriji Srbija-vode projekata predpristupna ObezbeĎenje interesa u TOS sredstva EU korišćenju i odrţavanju prirodnih Zavod za zaštitu dobara prirode

128 NVO „Revuša”

Projekti, nadleţna U toku – ministarstva i Broj organizovanih Zainteresovane Organizacija regionalnih fondovi, regionalnih Ribolovna opštine 2010-2016. ekoloških manifestacija predpristupna ekoloških takmiĉenja NVO sredstva EU, manifestacija regionalnog privatna inicijativa karaktera

Opšti cilj 4.2. Uspostavljen sistem za oĉuvanje i staranje o prirodnim resursima i bogastvima

Vremenski Vrednost i izvor n. Posebni ciljevi Aktivnost Partneri Indikatori Status okvir sredstava

90% - pristupni U toku fondovi EU, Izrada glavnog projekta za Opština Sjenica projekti, nadleţna UraĊen idejni UraĊen i usvojen proĉišćavanje i otklanjanje Direkcija 2010–2014. ministarstva i projekat glavni projekat otpadnih voda IzvoĊaĉ fondovi Izrada glavnog Izrada planskih 10% - Opština projekta je u dokumenata Sjenica toku (planski 2.000.000,00 RSD U toku dokumenti su Uradjen i usvojen 4.2.1 Izrada lokalnog ekološkog Opština Sjenica 90% - Projekti usklaĊeni sa 2010–2012. lokalni ekološki akcionog plana NVO 10% - Opština U toku je izrada zahtevima za akcioni plan Sjenica LEAP-a oĉuvanje ţivotne 90% - Pristupni sredine) fondovi EU, Uradjen elaborat o Opština Sjenica Izrada elaborata o mogućim projekti,nadleţna mogućim Direkcija 2012–2016. lokacijama stoĉnog groblja ministarstva i lokacijama IzvoĊaĉ fondovi stoĉnog groblja 10% - Opština

129 Sjenica

Opština Sjenica 90% - Projekti, U toku Direkcija donatori, nadleţna UraĊen prostorni U toku je izrada Ramsarsko podruĉje Pešter - Ministarstvo ministarstva i plan za studije zaštite prostorni plan za zaštićenu 2010–2016. Zavod za zaštitu fondovi Ramsarsko za SRP oblast prirode 10% - Opština podruĉje „Peštersko TOS Sjenica polje” Opština Sjenica Efikasna saradnja Izvor finansiranja - Zavod za zaštitu sa organizacijama Pristupni fondovi SprovoĊenje mera za zaštitu prirode Srbije Broj sprovedenih koje rukovode EU, projekti, 4.2.2. zaštićenih biljnih i ţivotinjskih NVO 2012–2016. mera i zajedniĉkih zaštićenim nadleţna vrsta Srbija-šume akcija prirodnim ministarstva i Srbija-vode dobrima fondovi SRP Uvac 90% - Nadleţna Opština Sjenica ministarstva i Uradjena sanacija Sanacija deponije na Uvcu Direkcija 2010–2012. fondovi Završeno deponije na Uvcu JKP Vrelo 10% - Opština Sjenica U toku 2010. godine Uspostavljen je Osnivanje Fonda za zaštitu Osnovan fond za usvojena sistem efikasne Interni trošak ţivotne sredine Opština Sjenica 2010–2016. zaštitu ţivotne odluka o kontrole oĉuvanja opštine Sjenica (uvoĊenje ekološkog dinara) sredine osnivanju i staranja o budţetskog prirodnim 4.2.3. fonda za ZŢS resursima i 10.000.000,00 bogastvima koji RSD/godina – su pod Kontrola vode U toku – nadleţnošću Uspostavljanje sistema

opštine redovne kontrole Opština Sjenica 90% - Pristupni Merno mesto Broj Zavod za javno 2010–2016. fondovi EU, za kontrolu - kvaliteta površinskih voda kontrola/godina - hemijskih sredstava u zemljištu zdravlje, Kraljevo projekti, nadleţna kvaliteta (poljoprivredna proizvodnja) ministarstva i vazduha je u - kvaliteta vazduha fondovi Sjenici 10% - Opština Sjenica

130 U toku Uradjena studija 90% - Nadleţna Broj akcija UraĊen je Istraţivanje, povezivanje i Opština Sjenica ministarstva i sprovedenih na desetogodišnji odrţivo ureĊenje i korišćenje Srbija-šume 2010–2016. fondovi ureĊenju i plan i program prostora Duboĉica šume NVO 10% - Opština korišćenju Vrši se godišnje Sjenica prostora Duboĉica ureĊenje i šume ĉišćenje prostora Uradjena studija 90% - Nadleţna Broj akcija U toku Opština Sjenica Istraţivanje, povezivanje i ministarstva i sprovedenih na Opština Bijelo Polje odrţivo ureĊenje i korišćenje 2010–2016. fondovi ureĊenju i Izvršeno Srbija-šume Đalovića klisure 10% - Opština korišćenju istraţivanje oko NVO Sjenica prostora Đalovića 20 km klisure 90% - Nadleţna Uradjena studija U toku – Izrada Opština Sjenica Izuĉavanje i zaštita voda i ministarstva i Broj sprovedenih studije o zaštiti Srbija-šume prostora na Pešterskoj 2010–2016. fondovi akcija na prostoru prostora Struĉne kuće i visoravni 10% - Opština Pešterske Pešterske institucije Sjenica visoravni visoravni 90% - Pristupni fondovi EU, Uradjena Opština Sjenica Istraţivanje lekovitosti projekti, nadleţna istraţivanja o Srbija-šume 2012–2016. termalnih voda na potezu ministarstva i lekovitosti Struĉne kuće i god. sela Ĉedovo fondovi termalnih voda na institucije 10% - Opština potezu Ĉedovo Sjenica 90% - Pristupni fondovi EU, projekti, nadleţna UvoĊenje mini sistema za Oprema za Opština Sjenica 2012–2016 ministarstva i reciklaţu pojedinih materija iz reciklaţu je Urbane sredine i Privredni subjekti god. fondovi, privatna komunalnog otpada funkcionalna privreda ne inicijativa 4.2.4. zagaĊuju ţivotnu 10% - Opština sredinu Sjenica 10% Opština Broj privrednih lica Podsticaj firmama koje Opština Sjenica 2012–2016. tehniĉka pomoć koja se bave investiraju u reciklaţu otpada Privredni subjekti god. 90% - Privatna raciklaţom otpada inicijativa –

131 investicija

132 6. Sistem menadžmenta i monitoringa Proces implementacije strategije mora biti jasno definisan. Kljuĉni akteri moraju biti svesni svojih uloga i odgovornosti. Izvršna vlast zbog toga mora: raspodeliti odgovornost/zadatke tako da se ciljevi mogu efikasno realizovati, i definisati set indikatora kako bi se pratio napredak u implementaciji strategije. Kako bi se faza implementacije strategije odrţivog razvoja lokalne zajednice uspešno realizovala proces strateškog planiranja mora ukljuĉiti i aktivnosti na sistemu upravljanja i monitoringa. Sistem upravljanja obuhvata procese planiranja, organizacije, odabira ljudi, koordiniranja, rukovodjenja i kontrole, ukljuĉujući i angaţovanje ljudskih, finansijskih, tehnoloških i prirodnih resursa. Implementacija strategije mora biti razmatrana i preispitivana od strane svih ukljuĉenih u proces izrade i implementacije strategije. Naĉin na koji se ovaj proces provere i preispitivanja realizuje daje odrţivost sistemu upravljanja i monitoringa, ostvarujući razliĉite veze u okviru i van organizacije procesa implementacije. Proces strateškog planiranja je pre svega dinamiĉan proces i finalni dokumenti se posmatraju kao dinamiĉni odnosno promenljivi alati. U tom kontekstu, celokupan proces planiranja je definisan kao desetogošnji ciklus analize – planiranja – programiranja – implementacije – realizacije – praćenja – procene – ponovne analize itd... Proces se kompletno preispituje na 10 godina, odnosno nakon 10 godina bi trebalo razviti novu strategiju odrţivog razvoja lokalne zajednice. Proces je kompletno prikazan na sledećem dijagramu:

Ciklus Strategije održivog razvoja lokalne zajednice

Godina 1 Izveštaj o održivosti 2/3. Strateški dokument sa dijagramima Lokalni akcioni plan Ocena održivosti

Godina 2 -3 -4 Izveštaj o održivosti a. praćenje implementacije Lokalnog akcionog plana b. jednogodišnje ažuriranje indikatora

Godina 5 Izveštaj o održivosti a. ažuriranje svih indikatora Lokalni akcioni plan

Godina 6-7–8-9 Izveštaj o održivosti a. praćenje implementacije Lokalnog akcionog plana b. jednogodišnje ažuriranje indikatora

Godina 10 Izveštaj o održivosti + 1 2/3. Strateški dokument sa dijagramima + 1 4. Lokalni akcioni plan + 1 5. Ocena održivosti + 1

133

Faza implementacije strategije odrţivog razvoja lokalne zajednice je zasnovana na implementaciji akcionog plana, dobroj organizacionoj strukturi i angaţovanju zainteresovanih aktera. Proces implementacije strategije odrţivog razvoja lokalne zajednice je inkorporiran i koristi postojeću strukturu u lokalnoj administraciji. Osnovni deo organizacione strukture predstavlja Koordinacioni tim u koji su ukljuĉena razna odeljenja. Koordinacioni tim je postavljen u okviru lokalne administracije tako da moţe da koordinira celokupnim sistemom upravljanja i monitoringa. Koordinacioni tim je imenovan od strane Predsednika opštine/Gradonaĉelnika. Koordinacioni tim je odgovoran za integraciju strateškog dokumenta i lokalnog akcionog plana, prvenstveno u smislu: direktne povezanosti akcionog plana sa izradom i aktima opštinskog/gradskog budţeta. Za svaku aktivnost u okviru akcionog plana moraju se obezbediti finansijska sredstva ili, bar, izvori finansiranja; direktne povezanosti sa svim opštinskim/gradskim operativnim planovima i odeljenjima. Strateški dokument i lokalni akcioni plan moraju u potpunosti biti integrisani sa redovnim opštinskim/gradskim radnim procedurama. Sistem upravljanja treba precizno da identifikuje nosioce odgovorne za implementaciju pojedinih aktivnosti i da pruţi precizno definisana ovlašćenja i odgovornosti svih naĉelnika odeljenja/uprava za sprovoĊenje tog integrisanog procesa u razumnom vremenskom roku (do usvajanja narednog gradskog/opštinskog budţeta); integracije akcionog plana i strateškog dokumenta sa planovima, projektima i aktivnostima svih javnih i privatnih institucija koje su ukljuĉene kao glavni nosioci implementacije akcionog plana (razliĉite institucije, organi javne uprave, javna komunalna preduzeća itd). Veliki broj redovnih upravljaĉkih aktivnosti se odvija u oblasti urbanistiĉkog sisitema i teritorijalne organizacije, a pod ingerencijom razliĉitih gradskih/opštinskih institucija i organa. Njihova potpuna ukljuĉenost u implementaciju lokalnog akcionog plana je od vitalnog znaĉaja za odrţivost i razvoj.

Sistem upravljanja procesom izrade Strategije odrţivog razvoja lokalne zajednice

TELO ZA RAZVOJ STRATEGIJE OPŠTINSKO VEĆE obavezuje VIŠE-SEKTORSKI KOORDINACIONI TIM je eksterno koordinira i prati odgovoran za punu integraciju Strategije u Koordinacioni tim da sprovede implementaciju akcionog plana implementaciju sredstva planiranja i upravljanja

Finansijsko Kros integracija Tehnička integrisanje sa sa opštinskim integracija sa opštinskim sektorima i JKP, itd. budžetom upravama

134 Uspešnost i status implementacije strategije odrţivog razvoja lokalne zajednice se konstantno prati i procenjuje putem godišnjih ciklusa evaluacije. Prilikom evaluacije se koriste indikatori odrţivosti (odnose se na strateški dokument ali i na stanje kompletne lokalne zajednice) i indikatora uĉinka (vezani su za status implementacije lokalnog akcionog plana). Indikatori su osnova za potpun sistem monitoringa implementacije strategije, i predstavljaju osnovu sistema upravljanja. Indikatori pruţaju osnovne informacije i saznanja vezana za uspešnost procesa implementacije strategije i dinamiku usaglašavanja. Sve promene indikatora, i svi rezultati godišnje evaluacije, su dostupni svim graĊanima putem izveštaja koji je jednostavan i lak za ĉitanje.

135 Aneks 1. Članovi koordinacionog tima i radnih grupa

Savetnik za strateško planiranje ispred programa Exchange 2 – dr. sci. Senad Hopić

Koordinacioni tim opštine Sjenica: 1. Muriz Turkovic 2. Zlatko Jusufović 3. Senad Mahmutovic 4. Rijad Hodzic 5. Hasić Muriz 6. Karliĉić Veroslav 7. Lakota Zenifa

Radna grupa za razvoj lokalne zajednice 1. Zumreta Cucak 2. Sanjin Dţihić 3. Ismet Mahmutović 4. Ismet Mehmedbašić 5. Mladen Kneţević 6. Medţid Ragipović

Radna grupa za ekonomski razvoj 1. Mensur Gliĉević 2. Vuĉka Kaliĉanin 3. Indira Kuburović 4. Petar Filipović 5. Minhad Memić 6. Nusret Kadušić 7. Mehmed Nišić 8. Munib Mujagić 9. Rifat Ćatović 10. Dobrila Radević 11. Nuradin Kurtović

136 Radna grupa kvalitet ţivota 1. Zlatko Jusufović 2. Fadil Bajrović 3. Novak Dumić 4. Murat Baţdarević 5. Ermedin Kolašinac 6. Stevica Tripković

Radna grupa za zaštitu ţivotne sredine 1. Dragoš Bioĉanin 2. Azra Mujović 3. Enesa Ramadani 4. Petar Filipović 5. Ifet Baţdar 6. Mesud Fetahović 7. Rade Rakonjac

137 Aneks 2. – Koordinacioni tim za revidiranje strateškog dokumenta

1.MurizTurković 2. Hazbo Mujović 3. Esad Zornić 4. Dijana Šiljković 5. Zlatko Jusufović 6. Muhedin Fijuljanin 7. Mikailo Kaliĉanin 8. Muriz Hasic 9. Sead Bukvic 10.Harun Hajradinović 11.Veroslav Karliĉić 12.Mensur Giĉević

Posebnu tehniĉku pomoć u prikupljanju podataka je pruţila Maida Jusufović.

138

Aneks 3 – Prioritetne akcije u 2012. godini

139