PRAKTIKUM
ZA BORBA PROTIV TRGOVIJATA SO LU\E I NELEGALNATA MIGRACIJA
1 ISBN 978 92 9068 238 7
© Me|unarodna Organizacija za Migracii- IOM
Site avtorski prava na ovaa publikacija se za{titeni so zakon. Nieden del od ovaa publikacija ne smee da bide reproduciran, za~uvan vo sistemi za javna namena, ili emituvan vo bilo kakva for- ma i preku bilo kakvi sredstva, elektronski, mehani~ki, vo forma na fotokopija, so presnimuvawe ili drug na~in na neovlasteno ko- ristewe bez predhodno pismeno odobrenie od strana na izdava~ot.
2 Izdava~: Me|unarodna Organizacija za Migracii - IOM, Misija vo Skopje, [ef na Misija G-din Enriko Poncijani
Urednici: Jelena Krasi} i Vladimir Danailov
Ostanati urednici: En Gutmiler, Sowa Bo`inovska, Marija Nikolovska, Nata{a Georgievska, Ivona Zakoska i Biljana Nastovska
Harmonizirawe na delovi od Praktikum: G-din Trpe Stojanovski, Nacionalna Komisija za borba protiv trgovija so lu|e i nelegalna migracija
Lektura: G-|a Jasmina \orgieva
Kompjuterska obrabotka i pe~atewe: Digi Print
IOM im se zablagodaruva na ko-avtorite na Praktikumot:
- G-din Trpe Stojanovski, Nacionalna Komisija za borba protiv trgovija so lu|e i nelegalna migracija - G-din Stoj~e ^oklevski, Grani~na policija, MVR - G-din Goran Ristovski, Oddel protiv organiziran kriminal, MVR - G-din Sterjo Zikov, Osnovno javno obvinitelstvo Skopje - G-din Kosta Petrovski, Zdru`enie na javni obviniteli na Republika Makedonija - G-din Naser Haxiahmetagi}, Istra`no oddelenie, Osnoven sud Skopje 1 - G-|a Lidija Nedelkovska, Osnoven sud Skopje 2 - G-|a Tatijana Temelkoska - Milenkovi}, Centar za kontinuirana edukaci- ja pri Zdru`enieto na sudii na Republika Makedonija - G-|a Nata{a Trpenoska - Tren~evska, Advokat - G-|a Tatjana Mihajlova, Advokat - G-|a Aneta Bateva, Advokat - G-din Zoran Filipovski, Sekretarijat na Nacionalna Komisija za borba protiv trgovija so lu|e i nelegalna migracija - G-ca Tawa Kikerekova, Ministerstvo za pravda
Informaciite sodr`ani vo ovoj Praktikum se baziraat na iskustvata na naciona- lnite institucii, specijalizirani za borba protiv trgovijata so lu|e i nelegalnata migracija i iskustvata na IOM vo Republika Makedonija. Ostanatite akteri vo borbata protiv trgovijata so lu|e mo`e da imaat poinakov, ednakvo efikasen pristap kon aktivnostite opi{ani vo Praktikumot. Iako vo Praktikumot e pre- tstaven {irok spektar na primeri, istite ne pretstavuvaat seopfatna slika, dotolku {to trgovijata so lu|e i nelegalnata migracija se kompleksni i postojano menlivi fenomeni.
3 SODR@INA:
Kratenki ...... 8
Voved ...... 9
Pravna ramka za inkriminacija na delata povrzani so trgovija so lu|e ...... 11
GLAVA 1
PRAKTIKUM-Merki {to se prezemaat na grani~nite premini na Republika Makedonija zaradi prevencija i borba protiv trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti ...... 15 1.1. Definicija ...... 16 1.2. Pravna ramka ...... 17 1.3. Metod i na~in na vleguvawe vo dr`avata na tranzit ili na krajna destinacija ...... 17 1.4. Kriminalni mre`i koi se zanimavaat so regrutirawe i transportirawe na `rtvi ...... 17 1.5. Koi se `rtvite? ...... 18 1.6. Na~ini na otkrivawe na tekovnite ili potencijalnite `rtvi na trgovijata so `eni i deca i kriminalnite strukturi - prevoznici/potencijalni trgovci so lu|e ...... 18 1.6.1. Prva faza: Ocenka na indiciite pred sproveduvawe na prvi~noto kratko intervju ...... 18 1.6.2. Vtora faza: Prvi~no kratko intervju so voza~ot/potencijalniot trgovec so lu|e i patnicite ...... 20 1.6.3. Treta faza: Intervju ...... 21
GLAVA 2
PRAKTIKUM-Postapuvawe na ovlastenite slu`beni lica od specijaliziranite i nespecijaliziranite slu`bi vo razotrkivaweto i prevencijata na delata povrzani so trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti ...... 25
4 1.1. Regrutacija ...... 26 1.2. Tranzit ...... 28 1.3. Krajna destinacija ...... 31 1.4. Postapuvawe na specijaliziranite clu`bi vo MVR zadol`eni za borba protiv trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti ...... 32 1.5. Kontakt so `rtvata ...... 33 1.6. Intervju ...... 33 1.7. Dokumentirawe ...... 34 1.8. Zna~eweto na Tranzitniot Centar za Stranci za zgri`uvawe na `rtvi od trgovija so lu|e i na~inot na nivnoto procesirawe niz ovaa institucija ...... 35 1.8.1. Nekoi fakti za formiraweto na Tranzitniot Centar za Stranci ...... 35 1.8.2. Strukturna postavenost na Tranzitniot Centar za Stranci i negovata uloga ...... 36 1.8.3. Aktivnosti vo ramkite na Tranzitniot Centar za Stranci ...... 38 1.8.4. Pomo{ na `rtvite na trgovijata so lu|e - Standardni operativni proceduri vo Republika Makedonija . . .39 1.8.5. Posebni proceduri za mentalno bolni ili hendikepirani lica - `rtvi na trgovija so lu|e ...... 52
GLAVA 3
PRAKTIKUM - Ulogata na javnite obviniteli vo procesiraweto na delata povrzani so trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti ...... 55 1.1. Predistra`na postapka ...... 55 1.1.2. Posebni istra`ni merki ...... 56 1.1.3. Zakon za javno obvinitelstvo ...... 58 1.1.4. Instrumenti na sorabotka ...... 58 1.1.5. Pravilnik za organizacija i sostav na Oddelenieto za gonewe na storiteli na krivi~ni dela od oblasta na organiziraniot kriminal ...... 59 1.1.6. Memorandum za Sorabotka vo otkrivaweto i goneweto na storiteli na krivi~ni dela od oblasta na organiziraniot kriminal ...... 60 1.2. Krivi~na prijava ...... 61 1.3. Obrabotka na krivi~nata prijava od strana na obvinitelot .62
5 1.4. O{tetenite ...... 63 1.5. Podgotovka na obvinitelen akt ...... 63 1.6. Glaven pretres ...... 64 1.7. Zavr{ni zborovi ...... 65 1.8. @alba - odgovor na `alba i vonredni pravni lekovi ...... 66 1.9. Javnost ...... 66
GLAVA 4
PRAKTIKUM-Ulogata na sudiite vo procesiraweto na delata povrzani so trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti ...... 69 1.1. Pretkrivi~na postapka ...... 70 1.2. Istraga ...... 73 1.3. Glaven pretres ...... 78 1.3.1.Konkretni dejstvija na sude~kiot sudija ...... 80
GLAVA 5
PRAKTIKUM - Ulogata na pravnite zastapnici na `rtvite na trgovija so lu|e vo procesirawe na delata povrzani so trgovija so lu|e i krium~arewe na migranti ...... 85 1.1. Ulogata na pravniot zastapnik na `rtvata na trgovija so lu|e vo tekot na pretkrivi~nata i krivi~nata postapka ...... 85 1.2. Evropskata Konvencija za ~ovekovi prava i osnovni slobodi i specifi~nosti na postapkata pred Evropskiot sud za ~ovekovi prava ...... 88 1.2.1. Evropska Konvencija za ~ovekovi prava i osnovni slobodi ...... 88 1.2.2. Prakti~na implikacija na Evropskata Konvencija vo legislativata na Republika Makedonija ...... 89 1.2.3.Specifi~nosti na postapkata i odlukite na Evropskiot sud za ~ovekovi prava ...... 90 1.2.4. Privremeni merki ...... 92 1.3. Analiza na pravnata ramka na Republika Makedonija vo odnos na krivi~nite dela trgovija so lu|e i nelegalna migracija ...... 93
6 1.4. Prvi~en kontakt so `rtvata ...... 95 1.5. Ulogata na pravniot zastapnik/advokatot vo sudskata postapka ...... 97 1.6. Analiza na dosega{nata praksa vo primenata na ~lenot 418-a pri zastapuvawe na `rtvi od trgovija so lu|e ...... 102 1.7. Praksa i teorija - Iskustva na advokat Tatjana Mihajlova ...... 104 1.7.1. Slu~ai pred Osnovnite sudovi vo Republika Makedonija ...... 104 1.7.2. Opravdanosta za davawe pravna pouka i pomo{ na `rtvite ...... 105 1.7.3. Pravata na `rtvata vo krivi~nata postapka ...... 107 1.7.4. Dol`nost na o{tetenata (`rtva) - svedok ...... 111 1.7.5. Tolkuvawe i primena na pravoto na zastapuvawe ...... 115 1.7.6. Sorabotka me|u dr`avnite organi ...... 118 1.8. Slu~ai pred makedonskite sudovi - Iskustva na advokat Aneta Bateva ...... 119 1.8.1. Od dosega{noto prakti~no iskustvo - slu~ai koi se vodeni pred Osnovniot sud vo Skopje, Osnovniot sud Tetovo, Osnovniot sud Gostivar i Osnovniot sud Bitola ...... 119 1.8.2. Predlozi za sproveduvawe na poefikasna istraga ...... 120 1.8.3. Nadomest na {teta ...... 121 1.8.4. Tro{oci na krivi~nata postapka ...... 124
ANEKS 1- Ramkovna odluka na Sovetot od 15 Mart 2001 za statusot na `rtvite vo krivi~nata postapka ...... 129
ANEKS 2- Pra{alnik za potencijalnite `rtvi na trgovijata so lu|e ...... 139
ANEKS 3-Organigram na Sekretarijatot pri Nacionalnata Komisija za borba protiv trgovijata so lu|e i nelegalnata migracija ...... 143
ANEKS 4 - Formi/obrasci koi gi koristi MVR ...... 145
7 KRATENKI
OSL - Ovlasteni slu`beni lica KZ - Krivi~en Zakonik ZKP - Zakon za Krivi~na Postapka @TL - @rtvi na Trgovija so Lu|e MVR - Ministerstvo za Vnatre{ni Raboti PMV - Patni~ko Motorno Vozilo PI - Patni Ispravi OJO - Osnovno Javno Obvinitelstvo - Osnoven Javen Obvinitel MO - Me|unarodni Organizacii PVR - Pravilnikot za Vr{ewe na Rabotite KP - Krivi~na Postapka IS - Istra`en Sudija ZOO - Zakon za Obligacioni Odnosi ZPP - Zakon za Parni~na Postapka ZIP - Zakon za Izvr{na Postapka TCS - Tranziten Centar za Stranci CSR - Centar za Socijalna Rabota NVO - Nevladina Organizacija IOM - Me|unarodna Organizacija za Migracii SOP - Standardni Operativni Proceduri
8 VOVED
Inicijativata za sozdavawe na ovoj Praktikum proizleze od Me|unarodnata organizacija za migracii (IOM), institucija koja ima golemo iskustvo vo proektite povrzani so migracijata, za{tita- ta na `rtvite i afirmirawe na ~ovekovite prava. Kako edna od najvpe~atlivite institucii so jasna programa za prevencija i borba protiv trgovijata so lu|e, IOM Misijata vo Republika Makedonija gi sobra pretstavnicite od vladiniot i nevladiniot sektor so cel da sozdade Praktikum za trening na dr`avnite slu`benici, sudiite i nevladiniot sektor, so poseben aspekt na ~ovekovite prava i statusot na `rtvata po nejzinoto identifikuvawe vo sredinata.
Republika Makedonija e vo geografskiot region vo koj e prisutna trgovijata so lu|e, i e identifikuvana kako zemja na tranzit i kra- jna destinacija. Vo obidite za gradewe edinstven pristap na zemjite od Jugoisto~na Evropa za afirmirawe na ~ovekovite prava, no i za borba protiv transnacionalniot organiziran kriminal, Republika Makedonija gi prifati site relevantni dokumenti na Obedinetite Nacii, Evropskata Unija, Sovetot na Evropa i Paktot za Stabi- lnost. Nekoi od niv, kako {to se Univerzalnata Deklaracija za ~ovekovite prava i Me|unarodniot Pakt za ekonomskite, socija- lnite i kulturnite prava, bea prifateni po pat na sukcesija, dodeka pak, Evropskata Konvencija za za{tita na ~ovekovite prava i osnovnite slobodi 1950 godina, Konvencijata na ON za borba protiv transnacionalniot organiziran kriminal, Protokolite od Pale- rmo 2000 godina i Deklaraciite od Brisel 2002 godina, Tirana 2002 godina, Sofija 2004 godina i dr. bea potpi{ani i ratifikuvani vo ponovo vreme. Vo soglasnost so Ustavot, ratifikuvanite me|unaro- dni dogovori se del od doma{noto pravo i ne mo`e da se menuvaat so doma{ni zakoni.
Kako rezultat na primenata na ovoj Praktikum treba da se ostvarat dve fundamentalni vrednosti: podignuvawe na nivoto na profesionalizmot i etikata na licata odgovorni za sproveduvawe na zakonot i jaknewe na uveruvaweto za soodveten tretman na `rtvite na
9 trgovija so lu|e. Faktot {to ovoj Praktikum e podgotven od lica so golemo prakti~no iskustvo-eksperti od instituciite koi se sretnuvaat so ovoj vid kriminalitet, kako i so posledicite od nego, koristej}i iskustva od praktikata, negovata struktura ja pravi poavtenti~na. Isto taka, stavovite i sugestiite na licata koi im uka`uvale pomo{ na `rtvite na trgovija so lu|e vo Republika Makedonija ovoj materijal go pravat porealisti~en, osvetluvaj}i gi dobrite strani, no i slabostite koi postojat pri sproveduvaweto na zakonskite proceduri.
Ovoj Praktikum slu`i za bazi~na obuka na licata zadol`eni za sproveduvawe na zakonot koga e vo pra{awe kriminalitetot trgovija so lu|e i postapuvawe so `rtvite od ovoj vid kriminalitet. Toj e osmislen taka{to da obezbedi pretpostavki za izveduvawe obuka za ~ovekovite prava, za dol`nostite na organite zadol`eni za sproveduvawe na zakonot, no i za toa kako nevladinite organizacii uspe{no da asistiraat vo jakneweto na strategijata za prevencija i suzbivawe na trgovijata so lu|e, vo sproveduvaweto na zakonot, vo jakneweto na svesta za opasnosta od ovoj vid kriminalitet i vo uka`uvaweto na nu`nata pomo{ na `rtvite na trgovijata so lu|e. Praktikumot obezbeduva informacii za standardite za ~ovekovite prava, za primena na efikasni policiski instrumenti i tehniki utvrdeni so me|unarodnite dokumenti i nacionalnoto pravo, so prakti~ni upatstva i citati od najzna~ajnite doma{ni i me|unarodni akti. Avtorite sakaat posebno da se zablagodarat na timot eksperti od Misijata na IOM vo Republika Makedonija koi rabotea vrz razvivaweto na Praktikumot, posebno za nivnite inspirativni zabele{ki i predlozi. Ovoj Praktikum naiduva na poddr{ka od Nacionalnata komisija za prevencija i suzbivawe na trgovijata so lu|e i nelegalnata migracija. Me|u prioritetite na Komisijata spa|aat sproveduvaweto na treninzi za zajaknuvawe na kapacitetite za borba protiv trgovijata so lu|e i nelegalnata migracija na licata zadol`eni za efikasna primena na zakonite kako i jakneweto na nacionalnite kapaciteti za efikasno sproveduvawe na zakonite so stavawe na `rtvata vo sredi{teto na interesot.
Skopje, 2005 godina Dr. Trpe Stojanovski
10 Pravna ramka za inkriminacija na delata povrzani so trgovija so lu|e
Osnovnata pravna ramka na trgovijata so lu|e vo Republika Makedonija ja so~inuvaat ~lenovite 418-a, b, v od Krivi~niot zakonik i Konvencijata na Obedinetite Nacii protiv transnacionalniot organiziran kriminal od 2000 godina so Protokolot za prevencija, suzbivawe i kaznuvawe na trgovijata so lica, osobeno `eni i deca i Protokolot protiv krium~arewe na migranti po kopnen, voden i vozdu{en pat koi Republika Makedonija gi ratifikuva na 28 Septemvri 2004 godina.
Me|unarodni dokumenti
- Evropskata Konvencija za za{tita na ~ovekovite prava i osno- vnite slobodi, 1950 godina; - Konvencija na ON za eliminirawe na site formi na diskrimi- nacija na `enite, 1979 godina; - Konvencija na ON za pravata na deteto, 1989 godina so Dopolni- telniot protokol za proda`ba na deca, detska prostitucija i detska pornografija; - Univerzalna Deklaracija na ON za za{tita na ~ovekovite pra- va i osnovnite slobodi, 1998 godina; - Konvencija na ON protiv transnacionalniot organiziran kriminal, 2000 godina; - Protokol za prevencija, suzbivawe i kaznuvawe na trgovijata so lica, osobeno `eni i deca, 2000 godina; - Protokolot protiv krium~arewe na migranti po kopnen, voden i vozdu{en pat, 2000 godina; - Vremena Merka uredena od Evropskiot Sud za ~ovekovi prava, Praviloto 39 od Delovnikot na Sudot.
Doma{no zakonodavstvo
- Krivi~en zakonik na Republika Makedonija, Slu`ben vesnik na RM br. 37/96 so Izmenite i dololnuvawata, Slu`ben vesnik na RM br. 88/99, 04/2002, 43/2003 i 19/2004.
11 Trgovija so lu|e
^len 418-a
“(1) Toj {to so sila, seriozna zakana doveduva vo zabludi, ili dru- gi formi na prisilba, grabnuvawe, izmama, so zloupotreba na svojata polo`ba ili sostojba na bremenost, nemo}, fizi~ka ili mentalna nesposobnost na drug, ili so davawe ili primawe pari ili druga ko- rist zaradi dobivawe soglasnost na lice koe ima kontrola na drugo lice, vrbuva, prevezuva, prenesuva, kupuva, prodava, zasolnuva ili pri- fa}a lica zaradi eksploatacija po pat na prostitucija ili drugi formi na seksualna eksploatacija, pornografija, prinudna rabota ili sluguvawe, ropstvo, prisilni brakovi, prisilna fertilizacija, nezakonito posvojuvawe ili nemu sli~en odnos, ili nedopu{teno presaduvawe delovi od ~ovekovoto telo, }e se kazni so zatvor od najmalku ~etiri godini. (2) Toj koj{to vrbuva, prevezuva, prenesuva, kupuva, prodava, za- solnuva ili prifa}a deca ili maloletni lica zaradi eksploatacija na ovoj ~len }e se kazni so zatvor od najmalku osum godini. (3) Toj koj{to }e odzeme ili uni{ti li~na karta, paso{ ili dru- ga tu|a identifikaciona isprava zaradi vr{ewe na deloto od stavovite (1) i (2) na ovoj ~len, }e se kazni so zatvor od najmalku ~etiri godini. (4) Toj koj{to koristi ili ovozmo`uva na drug koristewe na seksualni uslugi od lice za koe znae deka e `rtva na trgovija so lu|e, }e se kazni so zatvor od {est meseci do pet godini. (5) Ako deloto od stav (4) na ovoj ~len e storeno so dete ili malo- letno lice, storitelot }e se kazni so zatvor od najmalku osum go- dini. (6) Ako deloto od stav 1 go stori pravno lice, }e se kazni so pari~na kazna. (7) Predmetite i prevoznite sredstva upotrebeni za izvr{uva- we na deloto, se odzemaat.”
Krium~arewe na migranti
^len 418-b
“(1) Toj {to so sila ili so seriozna zakana deka }e napadne vrz `iv- otot ili teloto, so grabnuvawe, izmama, od koristoqubie, so zloupotreba na svojata slu`bena polo`ba ili so iskoristuvawe na
12 nemo}ta na drug, ilegalno prenesuva migranti preku dr`avnata granica, kako i toj {to pravi, nabavuva ili poseduva la`na patna ispravi so takva cel, }e se kazni so zatvor od najmalku ~etiri godi- ni. (2) Toj {to vrbuva, prevezuva, prenesuva, kupuva, prodava, zasolnu- va ili prifa}a migranti, }e se kazni so zatvor od edna do pet godini. (3) Ako pri vr{eweto na delata od stavovite (1) i (2) e zagrozen `ivotot ili zdravjeto na migrantot, ili so migrantot se postapuva osobeno poni`uva~ki ili surovo, ili se spre~uva toj da gi koristi pravata {to mu pripa|aat spored me|unarodnoto pravo, storitelot }e se kazni so zatvor od najmalku osum godini. (4) Ako deloto od stavovite (1) i (2) e storeno so maloletno lice, storitelot }e se kazni so zatvor od najmalku osum godini. (5) Predmetite i prevoznite sredstva upotrebeni za izvr{uva- we na deloto, se odzemaat.”
Organizirawe na grupa i pottiknuvawe na izvr{uvawe na delata trgovija so lu|e i krium~arewe na migranti
^len 418-v
“(1) Toj {to organizira grupa, banda ili drugo zdru`enie za vr- {ewe na krivi~ni dela od ~lenovite 418-a i 418-b, }e se kazni so zatvor od najmalku osum godini. (2) Toj {to }e stane pripadnik na grupa, banda ili drugo zdru- `enie od stav (1) ili na drug na~in ja pomaga grupata, bandata ili zdru`enieto, }e se kazni so zatvor od najmalku edna godina. (3) Pripadnik na grupata od stav (1) koj }e ja otkrie grupata pred da stori krivi~no delo vo nejziniot sostav ili za nea, }e se oslobodi od kazna. (4) Toj {to povikuva, pottiknuva ili poddr`uva izvr{uvawe na krivi~nite dela od ~lenovite 418-a i 418-b, }e se kazni so zatvor od edna do deset godini.”
- Zakon za Krivi~na Postapka, Slu`ben vesnik br. 15/1997 so Izme- nite i Dopolnuvawata od Zakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za Krivi~na Postapka, “Slu`ben vesnik na RM” br.74 od 22.10.2004 godina.
13 FDSATFRTRWYTRW
14 GLAVA 1 PRAKTIKUM -Merki {to se prezemaat na grani~nite premini na Republika Makedonija zaradi prevencija i borba protiv trgovijata so lu|e i krium~areweto na migranti-