Erzurum İl Kültür ve Turizm Anadolu’nun Giriş Kapısı ERZURUM...... 4 Müdürlüğü Adına İmtiyaz Kış Turizmi...... 8 Sahibi Palandöken Kayak Merkezi...... 8 Cemal ALMAZ (Kültür ve Turizm İl Müdürü) Konaklı Kayak Merkezi...... 10 Kayak Haritası...... 12 Çifte Minareli Medrese...... 14 Redaksiyon Yakutiye Medresesi...... 16 Şahin TORUN Erzurum Kalesi...... 18 Ahmet RUŞEN Kale Mescisi...... 21 Kıvanç KARAPINAR Saat Kulesi...... 21 Mehmet DEMİR Üç Kümbetler...... 22 Ulu Cami...... 24 Fotoğraflar Mehmet SEÇER Erzurum Kongresi ve Kongre Binası...... 26 Ali İhsan KARACA Rüstem Paşa Bedesteni (Taşhan)...... 28 Cem BAKIRCI Lalapaşa Camii...... 30 Uğur SAĞIROĞLU Atatürk Evi ve Müzesi...... 32 Gülcan ACAR Abdurrahman Gazi Türbesi...... 34 Nihat KILIÇOĞULLARI Türbeler...... 35 Abdullah ÖZDEMİR Medreseler...... 36 Kümbetler...... 38 Mizanpaj ve Kapak Tasarımı Camiler...... 40 Emre YAZICIOĞLU Aziziye Tabyaları...... 44 Yayınlayan Mecidiye Tabyası...... 46 Erzurum İl Kültür ve Turizm Hanlar...... 52 Müdürlüğü Hamamlar...... 53 Çeşmeler...... 56 Baskı Narman Peri Bacaları...... 60 Zafer Medya Grup Pasinler Kalesi...... 62 Yenikapı Cad. Kadıoğlu Sk. Oltu Kalesi...... 63 Eski Cezaevi Karşısı No:1 Oltu - Rus Kilisesi...... 63 Yakutiye / ERZURUM Tel: +90 442 234 22 85 Tortum Kalesi...... 65 www.zafermedya.net Engüzek Kalesi...... 65 Öşvank Manastırı ve Kilisesi...... 66 Meryem Ana Kilisesi...... 67 Adres: Tortum Gölü...... 68 Muratpaşa Mah. Ömer Tortum Şelalesi...... 70 Nasuhi Bilmen cad. No:15 Hınıs Kanyonları...... 71 Yakutiye / ERZURUM İspir Kalesi...... 72 Tel: +90 (442) 2350925 İspir Yedigöller...... 73 +90 (442) 233 7199 Fax: +90 (442) 233 07 71 Yıldızkaya Mağarası...... 74 www.erzurumkulturizm.gov.tr Çoruh Nehri...... 75 Çobandede Körüsü...... 76 Tüm hakları Erzurum İl Kültür ve Cağ Kebap ve Erzurum Mutfağı...... 78 Turizm Müdürlüğü’ne aittir. Hediyedir, para ile satılamaz. Halk Oyunları ve Erzurum Kültürü...... 81 Turistik Mekanlar (Konaklama)...... 86

ERZURUM TURİZM REHBERİ

Anadolu’nun Giriş Ka- Tarih boyunca gerek pısı, Türklerin Yıkılmayan coğrafi konumu gerek köklü Kalesi Erzurum; Dadaşlar şehir yapısı ile itibar sahibi Diyarı olarak namını du- olan Erzurum; sanki de tüm yurmuştur. Çağlar boyunca Anadolu’yu özetlercesine geçirdiği dönemlerin şahe- doğduğunuz, büyüdüğünüz, serlerini büyük bir özenle yaşadığınız sokakların, cad- korumakta ve gelecek ne- delerin izlerini taşıyor gibi- sillere aktarmaktadır. Ana- dir. dolu’nun Kütür ve Sanat Yaşayan tarihin en büyük Merkezi olan şehir; birçok örneklerinden biri olan bu savaşın acısına şahitlik et- güzel şehirde, yirminci yüz- miş ve bu savaşlarda nice yılda, hızla gelişen sanayileş- kahramanlıklar göstermiş- me ile nüfus hareketlerinde tir. Doğu Anadolu’nun en ciddi bir değişim olmuş bu büyük şehri olan Erzurum; da beraberinde şehir kim- kayak denilince de alterna- liğine dair bir takım deği- tifsiz biçimde akla gelen ilk şimleri beraberinde getir- merkezlerden birisidir. miştir. Sahip olduğu tarihi

4 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ dokusunu koruyan Erzurum; de etkileyen faaliyetlerden Doğu Anadolu Bölgesinde birisi olmuş, Asya’dan gelen yer almaktadır. Doğudan ticari ürünlerin Avrupa’ya Ardahan, Kars, Ağrı, batı- naklini sağlamıştır. Böylece dan Erzincan, Bayburt, ku- giriş ve çıkış yapan ithal ve zeyden Rize, Artvin, güney- ihraç emtiasından alınan den Muş ve Bingöl illeri ile gümrük resmi dolayısı ile de komşudur. Ortalama rakımı Erzurum zamanın önemli bir 1853 metredir, yüzölçümü vergi merkezi olmuştur. Er- bakımından Türkiye’nin en zurum Gümrüğünde görev büyük dördüncü ilidir. Top- yapan Evliya Çelebi’ye göre raklarının %70’i Doğu Ana- İstanbul ve İzmir’den sonra dolu Bölgesinde, %30’u ise ticaretin en canlı olduğu yer Karadeniz Bölgesinde yer al- burasıydı. maktadır. Dağlık bir araziye Zengin bir arkeolojik bi- sahip olan şehrin en yüksek rikime de sahip olan şehrin doruğu 3176 metre ile Ejder ilk bilinen yerli halkı Urar- Tepesidir. tulardır; bu bilgiye Karaz ve Şehir bulunduğu yerin Pulur höyüklerinde yapılan askeri önemi dolayısıyla ta- kazılarda elde edilen çanak rih boyunca canlı bir ticaret ve çömleklerden yola çı- merkezi özelliği taşımıştır. kılarak ulaşılmıştır. Bunu; Savaşlar sebebiyle zaman Hititler, Medler, Persler, Ro- zaman sarsılan ekonomisi malılar, Sasaniler, Emeviler, Osmanlı Döneminde önemli Bizanslılar ve Türkler takip bir ticari canlılık elde etme- etmiştir. İlk ismi Karin’dir. sinde etken olmuştur. Tarihi Bizanslılar M.S. 415-422 İpek Yolu üzerinde bulun- yılları arasında Erzen’in ba- ması ticaretini olumlu yön- tısında doğudan gelen sal-

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 5 ERZURUM TURİZM REHBERİ dırılara karşı bir şehir kur- muş ve şehre Theodosiopolis adını vermişlerdir. Sekizinci yüzyılda Anadolu’da İslam fetihlerinin başlaması ile de topraklar bölünmüştür. Şehir sonraki dönemlerde Müslü- manlar tarafından Kalikala, Ermeniler tarafından Karin, Rumlar tarafından Thiodosi- önemli gölü Tortum gölüdür. opolis, Mülteciler tarafından 6.6km2’lik alanı kaplayan Erzen olarak adlandırılmıştır. gölün maksimum su seviyesi İran’da bulunan Erzen ile ka- 1014 metredir. rıştırılmaması için de Erzen-i Kış Turizm Merkezi olan Rum olarak adlandırılmış ve Erzurum’da kar, Erzurum’un zamanla bugünkü adı olan en önemli sembollerinden Erzurum adını almıştır. biri haline gelmiştir. Şehir Erzurum’da 1870 yılından 6 aydan fazla bir süreyi kar itibaren 1900 yılına kadar on altında geçirir. Uzun süren beş Salname (Yıllık) yayın- kayak sezonu ile kayak sporu lanmıştır. Ayrıca Anadolu’da Erzurum için bir yaşam biçi- ilk çıkan gazete de Erzu- mi haline gelmiştir. Dünya- rum’da neşredilmiştir. 1866 nın en güzel kayak pistlerine yılında Envar-ı Şarkiyye adı sahip olan Palandöken dağ- ile çıkarılan bu gazete hafta- ları birçok doğa sporu içinde lık olarak basılmış ve dağıtıl- elverişlidir. mıştır. Çoruh Vadisi doğal gü- Şehirde iki iklim bir arada zellikleri ve elverişli yapısı ile yaşanmaktadır. Karadeniz İk- açık hava sporları merkezi limi ve Karasal İklimin kendi- niteliğindedir. Rafting, kano, ni gösterdiği şehir bu yönüyle trekking ve dağcılık için son eşsiz doğal güzellikleri barın- derece uygun olan vadi ayrı- dırmaktadır. %32’si platolarla ca görsel ve teknik açıdan da kaplıdır. Yeraltı ve yerüstü su zengindir. Çoruh tartışmasız kaynakları bakımından zen- dünyanın en heyecan veren gin olan Erzurum, Çoruh, nehirlerinden birisidir. Çoruh Aras, Fırat havzalarının bir- bioçeşitliliği ile Kafkas Ekosis- leştiği noktada yer alışı ile de teminin batı ucunu oluştur- ayrıca önemlidir. Bu üç havza maktadır; havza kuş, kelebek ana akarsu kaynağını Erzu- ve yaban hayatı gözlemciliği rum Dağlarından alır. İlin en için de önemli bir merkezdir.

6 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Türkiye’nin en önemli Şehir Hastanesi ve birçok aile sağlık merkezlerinden birisi sağlık merkezi sağlık hizmeti olan Erzurum, sağlık hizmet- sunmaktadır. Bölgedeki ter- leri açısından bölgesel olarak mal su varlığı da sağlık için bir üs konumundadır. Sahip önem taşımakta gerek yer altı olduğu sağlık merkezleri ve suları ve gerekse Palandöken kaplıcalar ile Erzurum şehir su kaynakları sağlık hizmet- havası ve suyuyla da şifa da- leri açısından da önemli yer ğıtmaktadır. Erzurum mer- tutmaktadır. Denilebilir ki kezinde Atatürk Üniversitesi Erzurum sağlık hususunda Tıp Fakültesi Araştırma Has- bölgesel bir üs niteliğindedir. tanesi, Palandöken Devlet Eğitim açısından da Hastanesi, Kızılay Tıp Mer- önemli bir yer tutan Erzu- kezi, Erzurum Ağız Ve Diş rum; tarihin her devrinde Sağlığı Merkezi, Bölge Eğitim dönemin şartlarına uygun Ve Araştırma Hastanesi, Ma- olarak eğitim hizmetleri ver- reşal Çakmak Devlet Has- miştir. Yakutiye’de bulunan tanesi, yapımı devam eden çok sayıda tarihi medresede Türkiye’nin en büyük sağlık eğitim çalışmaları yürütül- komplekslerinden Erzurum müştür. 1957 yılında Erzu- rum’da kurulmuş olan Ata- türk Üniversitesi Türkiye’nin en eski altıncı üniversitesi olma özelliğine sahiptir. 2010 yılında kurulan Erzurum Teknik Üniversitesi ise şehrin yeni bilimsel kuruluşudur. Bugün Erzurum yaklaşık 100 bin yükseköğretim öğrencisi- ne eğitim hizmeti sunmakta- dır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 7 ERZURUM TURİZM REHBERİ Kış Turizmi PALANDÖKEN KAYAK MERKEZİ Erzurum şehir merkezine karla örtülüdür. Toplamda 22 sadece 10 dakika uzaklıkta yer adet piste sahiptir ve bu pist- alan Palandöken, Türkiye’de lerin toplam uzunluğu 57 km kayak sezonunun en uzun kadar uzanmaktadır. 1993 sürdüğü yer olma özelliğini yılında Kış Turizm Merkezi taşımaktadır. Merkeze yakın ilan edilen Palandöken dağla- oluşu ile de şehrin tarihi me- rı günümüzde de kar kalitesi kanlarını ve merkezini rahat- ve uzun pistleri ile dünyanın ça görme imkanı sunar. Doğu en önemli kayak merkezle- Anadolu’nun en eski yerleşim rinden biridir. Dünyanın en alanı olan Palandökende Ka- uzun ve en dik pistleri arasın- yak Otelleri olmak üzere bir da yer alan Palandöken Alp çok kayak tesisi bulunmak- Disiplini ve snowboard için tadır. Ülkemiz kayak turiz- son derece elverişlidir. Bu- minin en önemli kollarından nun yanında yamaç paraşütü, biri olan Palandöken Kayak paintball gibi spor aktiviteleri Merkezi, yılın 6 ayı boyunca içinde uygundur.

8 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 9 10 konaklı kayak merkezi • Snowboard Short Track• • Atlama Kuleleri • Curling • BuzHokeyi • YamaçParaşütü • Kayaklı Koşu • SerbestStilKayak • BiatlonKuzey Kombine Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun HafızasıERZURUM • Buz Tırmanışı• • Trekking • Kar Rafting Kar Voleybolu• • KızaklıKayak • BuzDansı • Bandy • Sürat Pateni • BuzPateni

Kayak Haritası Kayak Haritası ERZURUM TURİZM REHBERİ Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

14 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ ÇİFTE MİNARELİ MEDRESE Hatuniye Medresesi ola- daki sütunlar, duvar kenarla- rak da anılan Çifte Minareli rı ve diğer detaylar çok daha Medrese; Erzurum’un yüzyıl- sade bir yapıda iken sol yarı- lar boyu eğitim merkezi ol- daki detaylar daha gösterişli masında büyük rol oynamış- ve incelikli biçimde işlenmiş- tır. Türk İslam mimarisinde tir. dört eyvanlı ve açık avlulu medreselerin en önemli ör- 35x46 metre boyutlarında neklerinden biridir. Selçuklu olan Medrese eşsiz güzellik- Sultanı Alâeddin Keykubat’ın teki süslemeleri ve göz ka- kızı tarafından yaptırılmış maştırıcı estetiği ile şehrin en olan yapının kitabesi bulun- önemli tarihi eserlerinden bi- madığından yapım tarihi ridir. 4. Murat’ın emri ile bir hakkında da net bir bilgi bu- süre kışla olarak kullanıldığı lunmamaktadır. kaydedilmiştir.. Medrese iki minaresinin Günümüzde ise müze ve birbirinden farklı olması ile sergi salonu olarak hizmet dikkat çekmektedir. Sağ yarı- vermektedir.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 15 ERZURUM TURİZM REHBERİ YAKUTİYE MEDRESESİ Anadolu’daki kapalı med- merdiven ile hem minareye reselerin son ve en büyük hem de giriş holünün üstün- örneklerinden birisidir Ya- de yer alan eyvan şeklindeki kutiye Medresesi. Taç kapı ikinci kata ulaşılmaktadır. üzerinde yer alan kitabesine Avlunun orta kısmında dört göre İlhanlı Hükümdarı Sul- kalın paye tarafından taşınan tan Olcayto döneminde Hoca tonoz, zengin mukarnaslarla Yakut Gazani tarafından yap- kaplıdır. Dört bir tarafta yer tırılmıştır. Yapı aynı zamanda alan revakların her bir bölü- tek katlı medreselerin en gü- mü avluya yönlendiren to- zel örneklerinden biridir. nozlarla örtülüdür. Dış kapısı tepeden dışa Avlunun dört köşesinde taşmaktadır. Taç kapının yan birer oda bulunmaktadır. Bu yüzlerinde silme kemerle odalardan doğu cephede ka- çevrili nişler içinde pars ve lanlar daha büyük olarak inşa kartal motifler yer almakta- edilmiştir. Kuzey ve güneyde dır. Ajurlu bir küreden çıkan de dörder medrese odası yer hurma yaprakları, iki pars ve almaktadır. Bütün bu mekân- kartal figürlerinden oluşan ların üzeri sivri beşik tonoz- hayat ağacı Orta Asya Türk- larla kapalıdır. Kuzeydoğu- lerinin önemli simgelerini bir da bulunan odadan mezar araya getirmektedir. Taçkapı- odasına ulaşılmaktadır, bir dan giriş holüne ulaşılmakta dönem depo olarak kullanıl- avlunun kuzey ve güneyinde mış olan bu yapı dışarıya kapı iki oda bulunmaktadır. Gü- açılması sebebiyle orijinal ya- ney odanın içinde bulunan pısını kaybetmiştir. Kapalı avlulu, üç eyvanlı, revaklıdır. Giriş eyvanının üzerinde ikinci bir kat bulun- maktadır. Merdivenlerden çıkılınca ayrıca bir odaya ve bu odadaki kapıdan türbeye ulaşılmaktadır. Medresenin güney eyva- nı taban duvarındaki mihra- bın varlığı ile mescit olarak değerlendirilmiştir. Doğu ey- vanın kuzeydeki köşe sütunu üzerinde kaplama çini parça- larının izleri mevcuttur. 16 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

HOCA CEMALETTİN YAKUT KÜMBETİ Yakutiye Medresesinin ucuna bitişik olarak inşa edilmiştir. Medresenin üzerine bulunan kitabeye göre 1320 yılına aittir. Kare bir oturmalık üzerine kurulu olan yapının Doğu, batı ve güneydoğusunda üç adet pencere mevcuttur. Kümbetin külahının altında meandır motifi mevcuttur.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 17 ERZURUM TURİZM REHBERİ ERZURUM KALESİ Erzurum’un merkez il- çelerinden Yakutiye sınırla- rı içinde yer alan Kale; 415 yılında Bizans İmparatoru Theodosius tarafından inşa edilmiştir. İç ve dış kale olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. İç kale 8 burca sahiptir ve avlusunda tuğladan yapılmış eski bir hamam bulunmak- tadır. Osmanlı Devleti döne- minde iç kalenin kuzey duva- rı bitişiğine “İç Kale Mescidi” inşa edilmiştir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

18 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ Dış kalenin surları büyük ölçüde yıkılmıştır fakat kale ka- pıları açıldıkları konumların izlerini hala muhafaza etmek- tedir. 19. yüzyıl ortalarında bazı bölümleri yıktırılan kalenin taşları tabyaların yapımında kullanılmıştır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 19 ERZURUM TURİZM REHBERİ

20 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ LALA MUSTAFA PAŞA MEKTEBİ - KALE MESCİDİ Erzurum iç kalesinde bulunan Saat Kulesinin doğusunda yer almaktadır. Saat kulesinin üzerinde yer alan kitabe dikka- te alındığında mescidin 17.yüzyılın ikinci yarısında inşa edil- miş olduğu bilgisi elde edilmektedir. Giriş kuzey tarafında bulunan küçük bir kapı ile sağlan- maktadır. İç kaleye açılan kapısı düz atkı taşlı olup sivri ke- merli bir alınlığı bulunmaktadır. Alınlık kısmında kazayağı motifinin en güzel örnekleri görülmektedir. Tuğladan yapıl- mış olan gövdesi sepet örgü şeklinde örülmüş şerefeye yakın kısmında kufi kitabe kuşağı dolanmıştır. Kuzey kapıdan girilince iki yanı beşik tonozla derinleşti- rilmiş çapraz tonozlu orta mekâna, buradan da bir sivri ke- merle ayrılmış üzeri yüksek mihrap önü mekânına ulaşılmak- tadır. Kıble duvarı surlara bitişik ve dikdörtgendir. Kubbesi içten beş sıra mukarnasla süslenmiştir. Yükseltilmiş kasnağı taş tepelikli konik bir külah ile kapatılmıştır. SAAT KULESİ Erzurum’un önemli tarihi eserlerinden olan Saat Kulesi Tarihi Erzurum Kalesi’nin iç kısmında, güneybatı köşesine inşa edilmiştir. 1124-1132 yılları arasında Saltuklu Hüküm- darı Emir Muzaffer Gazi tarafından gözetleme kulesi ve kale mescidinin minaresi olarak yaptırılmıştır. Kapıdan içeri gi- rildiğinde ahşaptan yapılmış 65 basamakla kulenin zirvesine ulaşılabilmektedir. Kule Ramazan aylarında Ramazan Topu atılması için kullanılmakta ve turistler tarafından sıklıkla zi- yaret edilmektedir. Kulenin üzerinde bir kitabe mevcuttur.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 21 ERZURUM TURİZM REHBERİ

22 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

ÜÇ KÜMBETLER Şehrin merkezinde yer alan Üç Kümbetler geçmiş dönem- lerde hâkim olan Anıt Mezar geleneğinin önemli örnekleri arasındadır. Çifte minarelerin arka tarafında yer alan kümbet- lerin on ikinci yüzyılın sonlarına doğru yapıldığı bilinmekte- dir. Kümbetler farklı boyutlardadır. Bunların en büyüğü Emir Saltuk’a aittir. İkinci ve üçüncü kümbetlerin sahipleri bilinme- mektedir. Fakat kırmızı renkli kemere sahip olan kümbetin bir kadına ait olduğu görüşü hâkimdir. Kesme taşlardan yapılmış olan kümbetler üzerlerinde çiçek ve hayvan figürleri barındır- maktadır. Kümbetlerin yanında yer alan kare şeklindeki yapının mescit olduğu konusunda görüş birliği vardır.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 23 ERZURUM TURİZM REHBERİ

24 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ ULU CAMİ (ATABEY CAMİİ) Erzurum’un en eski camilerinden biri olan Ulu Camii ko- num olarak Çifte Minareli Medrese’nin batısındadır. Bazı kay- naklarda varolduğu söylenen kitabesine göre Saltuklu Emiri Nasreddin Aslan Mehmed tarafından 1179 yılında yaptırılmış- tır. Saltuklular’ın “Atabey” ünvanından dolayı camiye Atabey Camii’de denmektedir. Üst örtüsü mihrap duvarlarına dikey olarak inşa edilen Camii toplam yedi neftten oluşmaktadır. 28 serbest “L”, “T” ve dikdörtgen şekilli paye üzerine olan camii 54x41.70 metre ölçülerindedir. İbadet mekânında bulunan üst örtüyü, on altısı duvarlara bitişik olan kırk paye taşımaktadır. İçerisinde toplam 40 sütun bulunmaktadır. İkisi doğuda üçü kuzeyde olmak üzere toplam 5 kapısı vardır. Caminin kuzeybatısında yer alan minare taş bir kaideye sahiptir. Gövde silindirik ve tuğladan basit sepet örgü tekni- ğinde biçimlendirilmiştir. Erzurum’un en önemli ve en eski camisi olma özelliğine sahiptir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 25 ERZURUM TURİZM REHBERİ ERZURUM KONGRESİ açmış ve yoklamanın ardından ve KONGRE BİNASI yapılan oylamayla Mustafa Ke- Erzurum Kongresi, bölge- mal Paşa kongrenin başkanlı- sel müdafaa cemiyetlerinin ka- ğına seçilmiştir. Kongre, 1881 tılımıyla 21 Temmuz-7 Ağus- yılında Erzurum’da bulunan tos 1919 tarihleri arasında Eski İdadi Mektep olarak kul- Erzurum’da toplanan bölgesel lanılan binanın birinci katın- nitelikli bir kongredir. Erzu- daki bir salonda yapılmıştır. rum Kongresi’ne çoğunluğu Erzurum Kongresinde alı- İtilaf devletleri tarafından işgal nan kararlar şu şekildedir: edilmiş olan 5 doğu ili Trab- • Milli sınırlar içinde vatan zon, Erzurum, Sivas, Bitlis ve bir bütündür, parçalanamaz. Van’ dan gelen 62 delege katıl- mıştır. • Her türlü yabancı işgaline ve müdahalesine karşı millet İki hafta süren Erzurum hep birlikte direniş ve savun- Kongresi’nde alınan karar- maya geçecektir. lar, Türk milletinin kurtuluş mücadelesinde izlenen yolda • İstanbul Hükûmeti va- önemli ölçüde belirleyici ol- tanın bağımsızlığını sağlaya- muştur. Kongreyi geçici baş- mazsa geçici bir hükûmet ku- kan olarak Erzurum delegele- rulacaktır. Bu hükûmet milli rinden olan Hoca Raif Efendi kongre tarafından seçilecektir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

26 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ Kongre toplanmamış ise, bu çalışılacaktır. seçimi Temsilciler Kurulu ya- • Sömürgecilik amacı ta- pacaktır. şımayan devletlerden teknik, • Kuva-yi Milliye’yi etki- sanayi ve ekonomik yardım li, milli iradeyi hâkim kılmak kabul edilebilir. esastır. Erzurum Kongresi’nin • Azınlıklara siyasi hâki- alınan kararlar bakımından miyetimizi ve sosyal dengemi- birçok özelliği bulunmaktadır zi bozacak ayrıcalıklar verile- fakat bunların en önemlilerin- mez. Ancak bu vatandaşların den biri manda ve himayenin canları, malları ve ırzları her kesin bir şekilde reddedilerek türlü saldırıdan korunacaktır. ilk kez ulusal egemenliğin ko- • Manda ve himaye kabul şulsuz olarak gerçekleştirilme- olunamaz. sine karar verilmesi olmuştur • Milli irade ve toplanan Erzurum Kongresi, toplan- ulusal güçler padişahlık ve ha- ma şekli bakımından bölgesel lifelik makamını kurtaracaktır. nitelikli bir kongre olmasına karşın aldığı kararlar bakı- • Mebuslar Meclisi’nin mından milli bir kongredir. Bu derhal toplanmasına ve bakımdan Erzurum Kongresi, hükümetin yaptığı işlerin Sivas Kongresinin bir ön ha- milletçe zırlığı niteliği taşımaktadır. kontrolüne

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 27 ERZURUM TURİZM REHBERİ RÜSTEM PAŞA BEDESTENİ (TAŞHAN) Erzurum’un eski yapıların arasında olan ve Taşhan adı ile bilinen Rüstem Paşa Bedesteni yapıldığı dönemin muazzam güzelliği, heybeti ile ayakta durmakta; Erzurum’a has Oltu Ta- şı’na ev sahipliği yapmaktadır. İki katlı olarak inşa edilmiş yapının Kitabesi yıpranmış ol- duğundan yapım tarihi hakkında kesin bilgi yoktur. Alt kat büyük bir avludan oluşmaktadır; etrafı odalar ile çevrilidir. İkinci kat dar bir şekilde örülmüştür ve avluya ba- kan hiç bir kapı ve penceresi bulunmamaktadır. Bedesten mimari yönüyle şehirde eşi olmayan bir yapıdır. Çarşı olarak kullanılmakta ve gerek satılan Oltu taşı ürünler gerekse eşsiz mimarisi ile ziyaret edenleri kendisine hayran bırakmaktadır.

28 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 29 ERZURUM TURİZM REHBERİ

LALAPAŞA CAMİİ Cami; saray, mektep, ha- mam, muvakkithane ve şadır- vandan oluşan bir Osmanlı külliyesinin parçasıdır. Külli- yeden günümüze cami kısmı ulaşmıştır. Mihrap üzerinde yer alan 3 satırlık kitabeye göre 1562 yılında yaptırılmış olan La- lapaşa Camii Erzurum’da Osmanlı Devleti döneminde yapılan ilk camidir. Mimarisi Mimar Sinan’a aittir ve Kanu- ni Sultan Süleyman’ın Hocası Lala Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. İstanbul cami- lerine uygulanan plan tipine uygun olarak inşa edilmiştir.

30 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ Fakat camii İstanbul camile- bazıları tamir edilmiş bazıları rine göre oldukça küçük öl- da tamamen dökülmüştür. çeklidir. Minaresi son cemaat ye- Caminin ana girişi mu- rinin kuzeybatı köşesinde yer karnas kavsaralı olup, taş kapı almaktadır; yuvarlak gövde- özelliği taşımaktadır. Ayrıca li ve tek şerefelidir. Ortada doğu ve batı cephelerinde kuzeye yakın iki giriş ve doğu dört paye ile taşınan merkezi ucunda bir hünkâr mahfili kubbe dört yanda sivri ke- girişi bulunmaktadır. merlerle desteklenen yarım Süslemesinde çini ve ka- çapraz tonozlar, köşelerde de lem işi öne çıkmaktadır. Cami dört küçük kubbeden oluşan 28 pencere ile aydınlatılmak- merkezi bir örtü biçimine sa- tadır. Bu pencerelerin bazıla- hiptir. rının iç ve dış alınlıklarında Batı mihrabiyenin üze- ayet ve hadislerle işlenmiş çi- rinde ters T şeklinde mermer niler mevcuttur. Pencerelerin üzerinde yer alan kimi çiniler üzerine yazdırılmış levhalar şehrin Ruslar tarafından işga- 4. Mehmed’in halka uygula- li sırasında atılan kurşunlar mış olduğu vergi muafiyetini ile zedelenmiştir. Bunların getirdiğini göstermektedir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 31 ERZURUM TURİZM REHBERİ ATATÜRK EVİ VE MÜZESİ Günümüzde Atatürk büyük kısmını ve en Evi olarak adlandırılan önemli toplantıları burada konak Erzurumlu bir gerçekleştirmiştir. Konak zengin tarafından 19.yy’ın 1984 yılında müzeye sonlarında yaptırılmıştır. çevrilmiş ve Atatürk Evi Milli Mücadele Müzesi olarak halka açık gerçekleşirken Erzurum’a hale getirilmiştir. Toplam gelen Gazi Mustafa Kemal üç kattan meydana gelen Atatürk ve arkadaşları yapıda 1800’lü yılların Erzurum’a geldiklerinde bu işleme ve özellikleri dikkat konağa yerleşmiş bunun üzerine konak tarihsel bir çekmektedir. İçerisinde Gazi ehemmiyet kazanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk’e, Atatürk ve arkadaşları 52 gün Kazım Karabekir Paşaya ve süren dönemde Erzurum Raif Dinç Bey’e ait eşyalar Kongresi çalışmalarının bulunmaktadır.

32 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 33 ERZURUM TURİZM REHBERİ ABDURRAHMAN GAZİ TÜRBESİ Şehrin 2.5 metre güney- doğusunda Eğerli Dağı olarak adlandırılan tepenin üzerinde yer almaktadır. Türbe 1794 yılında yeniden yaptırılmış ve yanına bir de camii eklenmiş- tir. Duvarları kesme taştandır. Kemerli bir kubbe ile ortadan ikiye bölünmüştür. Türbenin doğu ve batı tarafında iki gi- riş kapısı mevcuttur. Doğu kapısını türbeyi ziyaret etmek isteyen bayanlar batı kapısını türbeyi ziyaret etmek isteyen erkekler kullanır. Türbenin içinde 4.85 cm uzunluğunda bir sanduka bulunmaktadır. Türbenin hemen alt kısmında Erzurum Ovasının eşsiz gü- zelliğini seyredebileceğiniz bir mesire alanı ve restoran yer al- maktadır. Erzurum halkı için manevi önemi olan Abdur- rahman Gazi Türbesi her yıl binlerce kişi tarafından ziyaret edilmektedir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

34 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Habibbaba Hz. Türbesi

HABİB BABA HZ. TÜRBESİ mezarın Ebu İshak Kaziru- Türbenin asıl adı Timur- ni’ye dışarıdaki iki mezar ise taş Baba Türbesidir. İki kı- Çıldır Valisi Mustafa Efendi- sımdan meydana gelir, dik- ye ve Sultan Abdülmecid’in dörtgen plânlıdır. İlk kısım hariciye müsteşarına aittir. bugün mescit olarak kul- EMİRŞEYH HZ. TÜRBESİ lanılmaktadır. İkinci kısım Dikdörtgen plânlı tür- türbedir. Kapısının üzerinde be hakkında kesin bilgiler tunç levhadan bir kitabe bu- mevcut değildir. Türbenin lunmaktadır. Türbeye doğu- içinde üç ahşap sanduka bu- da yer alan bir kapıdan giril- lunmaktadır. Sandukaların mektedir. İçeride yedi mezar bulunmaktadır. Türbenin üzeri yeşil çuha ile örtülüdür. ortasında yer alan mezar Ti- Mezarlarda medfun kişilerin murtaş Baba’ya aittir. Kapı- kimlikleri belli değildir. nın hemen önünde bulunan ABDULFETTAH ENİS işlemeli mezar Makbule Ha- TÜRBESİ nım’a aittir. Dam örtülü çatılı bir yapı EBUİSHAK KAZİRUNİ olan türbeye doğudan açılan HZ. TÜRBESİ bir kapı ile girilir. İçerisin- Erzurum kalesinin Çifte deki üç metre uzunluktaki Minareli Medreseye uzanan mezar Abdul Fettah Enis duvarının ucunda yer almak- Hazretlerine aittir. Rivayete tadır. Eski surlardan birinde göre Enis Hazretleri, Abdur- yer alan zaviye, düzgün ol- rahman Gazi’nin arkadaşıdır. mayan beşgen bir plâna sa- Türbe 1846 senesinde Bolulu hiptir. Mezar üzerinde kitabe Mustafa Ağa tarafından yap- bulunmamaktadır. İçerideki tırılmıştır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 35 ERZURUM TURİZM REHBERİ

KURŞUNLU MEDRESESİ yaptırılmıştır. Medresenin gi- İç kalenin kuzey eteğine rişi doğu cephesinden açılan inşa edilmiş olan medresenin düz bir kapı ile sağlanmak- kitabesi giriş kapısı alınlığın- tadır. Üzeri açık dikdörtgen daki sürgü üzerindedir. 1700 planlı bir avlunun etrafında yılında Şeyhülislam Feyzul- on iki odadan oluşmaktadır. lah Efendi tarafından yaptı- Odalar farklı boyutlardadır. rılmıştır. Cami doğu duvarı- Odaların avluya bakan birer na paralel sekiz, kuzeyde iki, pencereleri vardır. güneyde üç olmak üzere top- AHMEDİYE MEDRESESİ lamda on üç odalıdır. Odala- Erzurum’un tarihi cami- rın içinde ocak ve yuvarlak lerinden olan Murat Paşa kemerli ikişer niş bulunmak- Caminin doğusunda yer al- tadır. Odalar medreseyi U maktadır. Üzerindeki kitabe- şeklinde sarmaktadır. ye göre 1314 yılında Ahmet ŞEYHLER MEDRESESİ Bin Ali Bin Yusuf tarafından Şeyhler caminin batısın- yaptırılmıştır. Darülhadis da yer almaktadır. Medre- medresesi olarak inşa edilen se 1760 yılında Müftü Şeyh bu yapı kapalı avlulu, iki ey- Mustafa Efendi tarafından vanlı, revaksız ve tek katlıdır. Medresenin orta bölümünü 36 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

örten aynalı, çapraz tonozlu medreseye aittir. kapalı avlunun kuzey ve gü- PERVİZOĞLU MEDRESESİ neyinde sivri beşik tonozlu iki eyvan bulunmaktadır. Üzerinde herhangi bir ki- Avlunun doğusunda ve batı- tabesi olmayan medrese Hacı sında dar iki oda daha yer al- Mehmet Efendinin vakfiye- maktadır. Yapının dört köşe- sine göre 1716 yılında Hacı sinde tonozlarla kaplı büyük boyutlu dört oda daha yer Mehmet Efendi tarafından almaktadır. Bütün odaların yaptırılmıştır. Pervizoğlu ca- kapıları avluya açılmaktadır. minin güneydoğu köşesine Medrese içindeki süslemeler bitişiktir. Medresenin dört dönemin özelliklerini yan- odası günümüze ulaşmıştır. sıtmaktadır. Kuzey cephenin Odalar dikdörtgen planlıdır. dışında köşelerinde sütunlar bulunan bir mihrap yer al- Odaların avluya bakan birer maktadır. pencereleri mevcuttur. Kapı Günümüzde Murat Paşa ve pencerelerin üzerinde bi- Camiinin minaresi olarak rer mazgal pencere bulun- bilinen minare esasında bu maktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 37 ERZURUM TURİZM REHBERİ HASAN-İ BASRİ kesin bir bilgi mevcut değil- TÜRBESİ dir. Dıştan onikigen içten si- Bir bahçe içerisinde ko- lindirik yapıdadır. Üst örtüsü runmaya alınmış olan türbe, yıkılmış ve onarımla yeni- Hasan-i Basri’ye bağlı olan lenmiştir. Süslemesi oldukça şahıslar tarafından yaptırıl- özeldir; üzerinde bitkisel süs- mıştır. Hasan-i Basri Hazret- lü sütunlar ve geometrik bor- lerinin türbesi Basra’da yer dürler mevcuttur. Üç pencere almasına rağmen adı geçen ile aydınlatılmaktadır. türbenin içerisinde Üstad CİMCİME SULTAN Hacı Mustafa’nın mezarı bu- KÜMBETİ lunmaktadır. Kitabesinden edinilen KARANLIK KÜMBET bilgiye göre Cengal Hatun Kümbetin güney pen- adına 1304 yılında yaptırıl- ceresinde bulunan kitabeye mıştır. Silindirik gövdeli olan göre kümbet 1308 yılında kümbet, içten kubbe dıştan Sadrettin Türkbeğ tarafından konik külah ile örtülüdür. yaptırılmıştır. Dıştan oni- İçten ve dıştan silindirik ya- kigen gövdeli, içten silindi- pıdadır. İçerisinde bir cena- rik ve iki katlıdır. Cenazelik bölümü doğu, batı ve güney yönde üç mazgal pencere ile aydınlatılmaktadır. Doğu, batı ve güney yönlere bakan birer penceresi mevcuttur. Kümbetin üzerinde kazayağı motifine rastlanmaktadır. KÜMBETLİ AHMET BABA TÜRBESİ Kümbet Köyü içerisinde- dir. İçten ve dıştan silindirik özelliktedir. Kitabesi yoktur. Türbenin içinde baştaşı ta- rikat serpuşlu bir mezar bu- lunmaktadır. Kitabesindeki bilgiye göre türbenin suyunun zemzem olduğu bilgisi yer almaktadır. RABİA HATUN KÜMBETİ Yapım tarihi hakkında

38 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ zelik katı bulunmaktadır. Kapının yanında bulu- GÜMÜŞLÜ KÜMBET nan mezarın kitabesinden bu mezarın Kağızmanlı Ahmet Üzerinde yapım kitabesi Ağa’ya ait olduğu anlaşıl- bulunmamaktadır fakat üs- maktadır. lup özelliklerinden ondör- düncü yüzyılda yaptırıldığı ANE HATUN TÜRBESİ tahmin edilmektedir. Oniki- Murat Paşa Camii hazi- gen olarak yapılandırılmıştır. resinin güney batısındadır. Kemerlerin üzerinden itiba- Türbenin kuzey batı aya- ren gövde silindirik şekilde ğındaki kitabeye göre 1649 yükselmektedir. İki katlıdır. yılında Morav Han’ın kızı Bütün gövde geometrik be- Ane Hatun için yaptırılmış- zemeli bir bordür tarafından tır. Osmanlı döneminin kare dolanmıştır. Gövdenin üst planlı ve baldaken tarzındaki kısmındaki kuşak kırmızı türbe örneklerindendir. Dört taştan yapılmıştır. ayağın zerine oturan bir tür- MEHDİ ABBAS KÜMBETİ be ile kapatılmıştır. Türbe- nin içinde taştan yapılmış üç Üzerinde kitabesi bulun- adet sanduka bulunmaktadır. mayan türbe onbeşinci yüz- yıl yapım özelliklerini taşı- DERVİŞ AĞA TÜRBESİ maktadır. Dıştan onaltıgen Derviş Ağa Camii’nin içten sekizgendir. Tek katlı- bahçesinde yer almaktadır. dır. İçerisinde Mehdi Abbas Kare planlı ve baldaken tarz- ile birlikte birkaç kişinin dadır. Sade ve zariftir. İçeri- daha mezarı bulunmaktadır. sinde 1736 yılında vefat eden Mehdi Abbas’ın mezarı kita- Hacı Derviş İbrahim Ağa’nın besiz ve sadedir. kabri yer almaktadır.

Dervis Aga Türbesi

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 39 ERZURUM TURİZM REHBERİ CAMİLER NARMANLI CAMİİ MURAT PAŞA CAMİİ Çifte Minareli Medre- Osmanlı döneminde Ku- se’nin doğusunda yer alan yucu Murat Paşa tarafından Narmanlı Camii’nin kapısı- 1573 yılında yaptırılmıştır. nın üzerinde bulunan 4 sa- Kare planlı ve tek kubbelidir. tırlık kitabeden edinilen bil- Kuzeyinde 5 gözlü son cema- giye göre camii 1738 yılında at yeri mevcuttur. yaptırılmıştır. Kare bir alana inşa edilmiştir ve tek kubbeli Ana giriş kapısı basık ke- camii örneklerindendir. Son merlidir. Harim kısmı üzerin- cemaat yeri 5 küçük kubbe- de ahşap sütunlara oturtul- den meydana gelmektedir. muş mahfil bulunmaktadır. İşçiliğindeki incelik ve derin- lik dikkat çekmektedir. CAFERİYE CAMİİ Caferiye Cami’nin giriş kapısı üzerinde yer alan 5 sa- tırlık kitabeye göre cami; Sul- tan İbrahim’in hükümdarlığı sırasında Erzurum Hazinesi Mukataa memuru Ebubekir oğlu Hacı Cafer tarafından Miladi 1645 yılında yaptırıl- mıştır. Külliye şeklinde inşa edil- miştir ancak hamamı, med- resesi ve çeşmesi günümüze ulaşmamıştır.

Narmanlı Camii

40 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

KURŞUNLU CAMİİ GÜRCÜKAPI CAMİİ Erzurum Kalesinin ku- Cami 1608 yılında Erzu- zey eteğinde yer almaktadır. rum Yeniçeri Başı Zakreci Ali Ağa tarafından yaptırılmıştır. Şehülislam Seyyid Feyzullah Kare planlı ve tek kubbelidir. Efendi tarafından küçük bir Son cemaat yeri üç gözlüdür. külliye olarak yaptırılmıştır. Kuzey duvara bitişik mahfili Feyziye Cami olarak da ad- 8 ahşap destek üzerindedir. landırılmaktadır. Kubbeleri Yapının son cemaat yeri 3 gözlüdür. kurşun levha ile kaplıdır. Gi- riş kapısı üzerinde bir kitabe DERVİŞAĞA CAMİİ mevcuttur. Yapıda kül rengi Hacı Bektaş Ağa’nın muntazam taş kullanılmıştır. yaptırmış olduğu küçük bir mescit Ağa’nın oğlu Bektaş Sütun başlıkları sadedir. Ah- Ağa tarafından yıktırılarak şap kapı kanatları üzerinde yerine bugünkü büyük cami bitkisel bezemeler yer almak- yaptırılmıştır. Caminin bah- tadır. çesinde baldaken tarzda bir

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 41 ERZURUM TURİZM REHBERİ türbe yer almaktadır. Kitabe- sinden 1718 yılında yapıldı- ğı ve 1845 yılında onarıldığı anlaşılmaktadır. Minaresinin yüksekliği 26 metredir. İBRAHİM PAŞA CAMİİ Taş Ambarların kuze- yinde yer alan cami, kitabe- sinde yer alan bilgiye göre 1748 yılında İbrahim Ethem Paşa tarafından yaptırılmış- tır. Kare planlı ve tek kubbeli cami örnekleri arasında yer almaktadır. Caminin doğu ve batı cephelerinde açılan altta dikdörtgen üçer ve üstte yu- varlak kemerli birer pencere ile aydınlatılmaktadır. Son cemaat yeri 3 gözlüdür ve kü- çük kubbeler ile örtülüdür. ŞEYHLER CAMİİ Üzerinde herhangi bir yapım kitabesi bulunmayan cami, vakıf kayıtlarına göre 1737-1766 tarihleri arasında yaptırıldığı bilinmektedir. Külliye örnekleri arasında yer almaktadır. Cami, med- rese, hamam, kütüphane ve çeşmeden teşekkül etmiştir. Tek kubbelidir. Kuzey cep- hesinde 3 gözlü son cemaat yeri mevcuttur. Giriş kapısı basık kemerlidir. Dört cep- hesinden açılan pencereler ile aydınlatılmaktadır. Ayrıca caminin minaresinde bulu- nan güneş saati de caminin en önemli ve görülesi unsur- larındandır.

42 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

ESAT PAŞA CAMİİ Erzurum iç kalesinin batısında yer almaktadır. Giriş kapısı üzerinde yer alan kitabeye göre 1830-1836 yıllarında Erzu- rum Valisi olarak görev yapmış olan Esat Muhlis Paşa tara- fından inşa ettirilmiştir. Yapı 1852 yılında Sultan Abdülmecid tarafından tamir ettirilmiştir. Bu sebeple kitabesinin üzerinde Abdülmecid Tuğrası bulunmaktadır. Cami orijinalinde ahşap destekli ve düz tavanlıdır. İçerisinde ve son cemaat yerinde hat sanatının önemli örneklerine rastlanmaktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 43 ERZURUM TURİZM REHBERİ AZİZİYE TABYALARI 1 AZİZİYE TABYALARI 2 1869 yılında Sultan 1869 yılında Sultan Abdulaziz tarafından Abdulaziz tarafından Fosfor Mustafa Paşa Fosfor Mustafa Paşa nezaretinde Top dağının nezaretinde Topdağının üzerine inşa edilmiştir. 93 üzerine inşa edilmiştir. 93 Harbi öncesinde yapılan 7 Harbi öncesinde yapılan 7 tabyadan biridir. 8 – 9 Kasım tabyadan biridir. 8 – 9 Kasım 1877 tarihinde gerçekleşen 1877 tarihinde gerçekleşen Rus baskınında Erzurum Rus baskınında Erzurum ahalisinin ordusuyla bir ahalisinin ordusuyla bir olarak tarih kitaplarına olarak tarih kitaplarına altın harflerle geçen Aziziye altın harflerle geçen Aziziye savunmasının geçtiği savaşının geçtiği tabyalardan tabyadır. biridir.

Cep Telefonunuzdan Okutabilirsiniz

44 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ AZİZİYE TABYALARI 3 1869 yılında Sultan Abdulaziz tarafından Fosfor Mustafa Paşa nezaretinde Topdağının üzerine inşa edilmiştir. 93 Harbi öncesinde yapılan 7 tabyadan biridir. 8 – 9 Kasım 1877 tarihinde gerçekleşen Rus baskınında Erzurum ahalisinin ordusuyla bir olarak tarih kitaplarına altın harflerle geçen Aziziye savaşının geçtiği tabyalardan biridir.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 45 ERZURUM TURİZM REHBERİ

MECİDİYE TABYASI AĞZIAÇIK TABYA Mecidiye tabya 1852 yı- 93 Harbi sonrasında Sul- lında Sultan Abdulmecid tan II. Abdulhamid’in emri tarafından Zarif Mustafa Pa- ile Şahap Paşa komutasında- şaya yaptırılmıştır. 93 Harbi ki komisyon tarafından 1884 öncesinde yapılan 7 tabya- – 1896 yılları arasında inşa dan biridir. Topdağı üzerinde ettirilen 15 tabyadan biridir. inşa edilmiştir. Tabya 1877 Pasinler yolunu kontrol altı- yılı 7/8 Kasım gecesi Rusla- na almak ve doğudan gelebi- rın gerçekleştirdiği Aziziye lecek saldırıları engellemek baskınına şahit olmuştur. Bir maksadıyla 2. Hat üzerinde karakol ve kışla konumunda- yaptırılmıştır. Birçok tabyaya dır. hâkim konumdadır.

46 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

SİVİŞLİ TABYASI GEZ TABYASI İnşa edilmiş en büyük Şehirde yer alan tabyalardan birisidir. Şehrin diğer tabyalaradan farklı doğusundan gelebilecek sal- olarak Gez Tabyası, at dırıları engellemek maksa- nalı şeklindedir. Şehrin dıyla 2. Hhat üzerinde yaptı- güneydoğusundan gelebilecek rılmıştır. saldırıları engellemek Yakın zamanda kadar maksadıyla 2. Hat üzerinde askeri kışla olarak kullanıl- yaptırılmıştır mıştır. Erzurum Kalesi’ndeki silahların cephaneliği olarak BÜYÜK HÖYÜK TAB- kullanılmıştır. Hilal şeklinde YASI inşa edilmiştir. 93 Harbi sonrasında AHALİ TABYASI Sultan II. Abdulhamid’in emri ile Şahap Paşa komutasındaki Erzurum-Hasankale yolunun üst tarafında ye komisyon tarafından almaktadır. 93 Harbi önce- 1884 – 1896 yılları arasında sinde yapılan 7 tabyadan bi- inşa ettirilen 15 tabyadan ridir. Şehrin doğusunda 109. biridir. Şehrin doğusundan Topçu Alayı içerisinde hala gelebilecek saldırıları cephanelik olarak kullanıl- engellemek maksadıyla 3. maktadır. Hat üzerinde yaptırılmıştır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 47 ERZURUM TURİZM REHBERİ

KÜÇÜK HÖYÜK TABYASI KÜÇÜK KİREMİTLİK 93 Harbi sonrasında TABYA Sultan II. Abdulhamid’in 93 Harbi sonrasında Sul- emri ile Şahap Paşa tan II. Abdulhamid’in emri komutasındaki komisyon ile Şahap Paşa komutasın- tarafından 1884 – 1896 daki komisyon tarafından yılları arasında inşa ettirilen 1884 – 1896 yılları arasında 15 tabyadan biridir. Şehrin inşa ettirilen 15 tabyadan doğusundan gelebilecek saldırıları engellemek biridir. Şehrin güneyindeki maksadıyla 3. Hat üzerinde Palandöken geçidini kapat- yaptırılmıştır. Mimarisi en mak maksadıyla Büyük Pa- dikkat çekiçi tabyalardan landöken Tabyası ile beraber biridir. 1 Dünya Savaşında yapılmıştır. Rus topçusunun ilk atışı bu tabya üzerine olmuştur. BÜYÜK KİREMİTLİK TABYA Büyük Kiremitlik Tabya 1852 yılında Sultan Abdulmecid tarafından Zarif Mustafa Paşaya yaptırılmıştır. 93 Harbi öncesinde yapılan 7 tabyadan biridir. Şehrin güneyinde bulunan bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. Savaşın en yoğun şekilde geçtiği tabyalardan birisidir. 48 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

UZUNAHMET İLAVE TOPARLAK TABYA TABYASI 93 Harbi sonrasında Sul- Şehrin doğusundan gele- tan II. Abdulhamid’in emri ile Şahap Paşa komutasında- bilecek saldırıları engellemek ki komisyon tarafından inşa maksadıyla 3. Hat üzerinde ettirilen tabya Gez Tabyası ile yaptırılmıştır. Uzunahmet Ağzıaçık Tabyanın arasında- Tabyası bulunduğu plato dır. Şehrin güneydoğusun- üzerinde en kuzeyde bulun- dan gelebilecek saldırıları en- maktadır. Stratejik olarak gellemek maksadıyla aynı adı taşıyan köyün yukarısında 2. mükemmel bir alanda bulu- Hat üzerinde yaptırılmıştır. nan tabya profesyonel şekil- UZUNAHMET TABYASI de kamufle edilmiştir. Uzunahmet Tepesi üzeri- ne inşa edilmiş olan bu tabya en büyük ve en gösterişli ta- byalar arasındadır. Hilal şek- linde inşa edilmiş sonrasında elips şekli verilmiştir. KÜÇÜK PALANDÖKEN TABYASI Şehrin güneyindeki Pa- landöken geçidini kapatmak maksadıyla Büyük Palandö- ken Tabyası ile beraber yapıl- mıştır. Kare planlıdır. Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 49 ERZURUM TURİZM REHBERİ

BÜYÜK PALANDÖKEN mecid tarafından Zarif Mus- TABYASI tafa Paşaya yaptırılmıştır. Erzurum tabyalarının en 93 Harbi öncesinde yapılan büyüğüdür. Yüksek bir tüm- 7 tabyadan biridir. Şehrin sek ile çevrili olan tabyaya güneyinde bulunan bir tepe tümseğin ortasından açılmış üzerinde inşa edilmiştir. olan bir yol ile girilmekte- dir. Dikdörtgen biçimde inşa Muhteşem bir doğal güzelli- edilmiştir. Tabyanın taşları- ğe hakim konumda inşa edil- nın bir kısmı çevre halkı ta- miş olan tabya, görülmeye rafından sökülerek kullanıl- değer yapılar arasındadır. mıştır. DOLANGEZ TABYASI Dağınık şekilde inşa etti- rilen tabya; şehrin doğusun- dan gelebilecek saldırıları engellemek maksadıyla 3. Hat üzerinde yaptırılmıştır. 1. Dünya Savaşında bu tabya çok büyük çatışmalara sahne olmuştur. Bulunduğu konum itibariyle Pasinler Ovası’na hakim konumdadır. ÇOBANDEDE TABYASI Büyük Kiremitlik Tabya 1852 yılında Sultan Abdul- 50 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

KARAGÖBEK TABYASI TAFTA - ŞAHAP PAŞA TABYASI 93 Harbi sonrasında Sul- tan II. Abdulhamid’in emri 93 Harbi sonrasında ile Şahap Paşa komutasında- Sultan II. Abdulhamid’in ki komisyon tarafından 1884 emri ile Şahap Paşa komutasındaki komisyon – 1896 yılları arasında inşa tarafından 1884 – 1896 ettirilen 15 tabyadan biridir. yılları arasında inşa ettirilen Şehrin kuzeyinde bulunan 15 tabyadan biridir. Şehrin Gürcü Boğazını tutmak için kuzeyinde bulunan Gürcü 3. Hat üzerinde yaptırılmış- Boğazını tutmak için 3. Hat tır. üzerinde yaptırılmıştır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 51 ERZURUM TURİZM REHBERİ HANLAR - HAMAMLAR

TAŞ AMBARLAR dır. Doğu tarafında bulunan Fosfor Mustafa Paşa ta- büyük ve basık kemerli bir rafından 1860-1870 yılları kapıdan giriş ve çıkışlar sağ- arasında yaptırılmıştır. Üze- lanmaktadır. Han iç avlu ve iç avluya açılan odalardan rinde yapım kitabesi bulun- ibarettir. Toplamda 10 odaya mamaktadır. Dikdörtgen bir sahiptir. Odaların tavanı ya- plan üzerine inşa edilmiştir. rıya kadar kırlangıç yarıdan Doğu ve batısında altışar, sonrası düz bir şekilde örül- kuzey ve güneyinde yirmişer müştür. pencere bulunmaktadır. Pen- cereler yuvarlak kemerli olup HACILAR HANI duvar yüzeyinden hafif dışarı Habib Baba Türbesinin taşırılarak estetik bir görün- karşı tarafında yer alan han, tü elde edilmeye çalışılmıştır. onsekizinci yüzyılda yaptı- Doğu, batı ve güney yönde rılmıştır. Han dikdörtgen bir üç kapısı mevcuttur. Güney avlu etrafına inşa edilmiştir kapısının hemen üstünde ve çift girişlidir. Bir kapısı dışarıya verilen bir adet yu- diğerinden daha büyüktür, varlak kemerli pencere açık- bunun sebebi araba ve yüklü lığı ile yansıtılan köşk kısmı hayvanların girişinin düşü- bulunmaktadır. nülmesidir. Kapının avluya açılan kısmında iki oda mev- CENNETZADE HANI cuttur. Avlu revak ile çevre- Üzerinde kitabesi bulun- lenmiştir. Revakların geri- mayan Han, 18.yüzyıl mi- sinde odalar yer almaktadır. mari özelliklerini taşımakta- Avlunun ortasında bir havuz

52 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

yer almaktadır. İçinde kesme likleri bakımından 17.yüzyılı taşla yapılmış tek lüleli bir yansıtmaktadır. Hamamın çeşme bulunmaktadır. girişi düz atkı taşlı ve üst GÜMRÜK HANI kısmı yuvarlak kemerlidir. Soyunmalık kısmının orta- İran üzerinden İpek Yo- sında mermerden yapılmış lunu takip ederek şehre ge- sekizgen planlı bir şadırvan len kervanların ilk uğradığı bulunmaktadır. yerdir. Bu mekânda aynı zamanda gümrük işleri de HANIM HAMAMI yapılmıştır. 18.yüzyıda inşa Hamamın üzerinde bir edilmiştir. Orijinal özellik- kitabe bulunmamaktadır. lerini büyük ölçüde koru- Vakıflar Genel Müdürlüğün- maktadır. Dikdörtgen yapıda deki kayıtlara göre Raziye olan hana giriş batı cephe- Hanım tarafından yaptırıl- sinden sağlanmaktadır. Ha- mıştır. Üst kısmı kubbe ile nın güney kesiminde 9 adet kapatılmış ve kubbenin üze- oda yer almaktadır. Kuzey rinde bir aydınlatma pence- kesimde de farklı bölmelere resi bırakılmıştır. Hamamın sahip odalar mevcuttur. Bu ortasında bir adet süs havuzu bölümde bir de açık avlu bu- bulunmaktadır. lunmaktadır. BOYAHANE HAMAMI ERZURUM HAMAMI Rüstem Paşa Kervansa- Gürcü Kapı semtinde bu- ray’ının karşısında yer al- lunan Hamam, mimari özel- maktadır. Bu binanın yap-

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 53 ERZURUM TURİZM REHBERİ

tırıldığı bölgede boya işi ile edilmiştir. uğraşanların fazla olması LALA PAŞA HAMAMI sebebiyle Boyahane olarak adlandırılmıştır. Kadın ve er- Tebriz Kapı dolaylarında kek bölümleri ayrı ayrı inşa yer alan hamamın üzerinde edilmiştir. herhangi bir kitabe bulunma- maktadır. Hamamın Lala Paşa ÇİFTE GÖBEK HAMAMI Camii vakfı olduğu bazı kay- Erzurum’un tarihi camile- naklarda belirtilmektedir. Gi- rinden Köse Ömer Camii’nin riş kapısı batı taraftadır. Kub- güneyinde yer almaktadır. be ile örtülü olan soyunmalık Üzerinde bir yapım kitabesi bölümünün ortasında işlemeli mevcut değildir. Bir kısmı- bir havuz yer almaktadır. Ha- nın Bakırcı Hacı Mustafa bir mam iki göbeklidir; göbekler- kısmının da Derviş Ağa tara- den birisi tam orta yerde diğe- fından yaptırıldığı bilinen bu hamam 18.yüzyılın başına tarihlendirilmektedir. Erzurum’un diğer ha- mamlarından farklı bir yapı- lanmaya sahiptir; iki kubbesi ve iki göbek taşı mevcuttur. İçinde bir şadırvan bulun- makta ve suyunu Akpınar sularından almaktadır. Kub- beler sekizgen kasnak üzeri- ne oturtulmuş ve göbek taş- ları da sekizgen olarak inşa

54 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

ri girişte sağ taraftadır. MURAT PAŞA HAMAMI KIRK ÇEŞME HAMAMI Murat Paşa Caminin gü- Kırk Çeşme Hamamının neyinde bulunmaktadır. Taç XVI. yüzyılda yapıldığı sa- kapısı üzerinde yer alan ki- nılmaktadır. Değişik zaman- tabesi kayıptır. Murat Paşa larda yapılan onarımlarla Camiden önce yaptırıldığı hamam büyük değişikliğe kabul edilmektedir. Rivayete uğramıştır. Yalnızca sıcaklık göre cami inşaatında çalışan orijinal konumunu koru- işçiler işbaşı yapmadan evvel muştur. Kesme taş ve moloz bu hamamda yıkanır, ardın- taştan yapılan hamam so- dan işe başlardı. Kesme taş ve yunmalık, ılıklık, sıcaklık ve moloz taş malzeme ile yapıl- halvet kısımlarından meyda- mıştır. na gelmiştir. GÜMRÜK HAMAMI Gümrük Caminin güneyinde yer alan hamamın üzerinde kitabe mevcut değildir. 1718 yılında Hacı Bektaş oğlu Hacı Derviş İbrahim tarafından yaptırılarak vakfedilmiştir. Sade bir yapıya sahiptir. Günümüzde kullanılmaktadır. ŞEYHLER HAMAMI Erzurum Murat Paşa Ma- hallesi’nde, Şeyhler Medre- Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 55 ERZURUM TURİZM REHBERİ

sesi’nin yanındadır. XVIII. rak da bilinen Taş Mağaza- yüzyılda, Habib Efendi ta- ları’n başında bir dizi çeşme rafından Şeyhler Camii’ne yer almaktadır. Soldan üçün- vakıf olarak yaptırılmıştır. cü çeşmenin üzerinde yer Klasik Osmanlı hamam pla- alan kitabeye göre günümüze nı düzenindedir. Moloz ve gelen en eski Osmanlı eseri- kesme taşın kullanıldığı ha- dir. Çeşme Yakup adlı birisi mamın duvarlarında yer yer tarafından Süleyman Han tuğla hatıllara yer verilmiştir. adına yapılmıştır. Şafiiler Ca- ASKERİ HAMAM mii’nin altında bulunduğu için Şafiiler Çeşmesi olarak 1981 yılına kadar askeri- da adlandırılmaktadır. yenin himayesinde bulundu- ğundan askeri hamam olarak anılmaktadır. Üzerinde hiç- bir kitabesi bulunmamak- la birlikte yapım özellikleri 16.yüzyılı yansıtmaktadır. CEDİT ÇEŞMESİ Cedit Cami karşısında yer alan çeşme 19.yüzyıl özellik- lerini taşımaktadır. Kitabesi bulunmamaktadır. Düzgün kesme siyah ve kırmızı taştan inşa edilmiştir. ŞABAHANE ÇEŞMESİ Kuyumcular Çarşısı ola-

56 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

CENNET ÇEŞMESİ ilgili kesin bir bilgi yoktur. Erzurum’un tarihi ha- Evliya Çelebi Seyehatname mamlarından Boyahane adlı eserinde çeşmeden bah- Hamamının karşısında yer setmiştir. Çeşmenin yüze- almaktadır. Yapım tarihi ile yinde üç lüle ve tas yuvası yer almaktadır. ÇUKURÇEŞME Hacı Ömer Sokak’ta bu- lunan çeşme, 20.yüzyıl özel- liklerini taşımaktadır. Bir blok halinde duvara inşa edi- len çeşme günümüzde tüm orijinalliğini kaybetmiştir. DABAKHANE ÇEŞMESİ Erzurum’u en eski yer- leşim yerlerinden olan Teb- riz Kapı ’da yer alan çeşme yol seviyesinden yaklaşık 4 metre aşağıdadır. Yuvar- lak kemerli ve iki lüleli olan

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 57 ERZURUM TURİZM REHBERİ

çeşmeye 11 basamakla inil- bitişik olan çeşme Hacı Ali mektedir. Üzerinde kitabesi Efendi ve Topçu Kolağası bulunmayan çeşme Tebriz Ömer Ağa tarafından 1865 Kapı’ndan şehre girenlerin yılında yaptırılmıştır. Çeş- ilk uğrak yerlerinden biridir. menin üzerinde her iki kişi- AKPINAR ÇEŞMESİ nin de kitabesi bulunmakta- dır. Dört bölmeden oluşur. Erzurum’un eski mahalle- Düz kesme taştan inşa edil- lerinden Mahallebaşı’nda yer miştir. Çeşmelerin içinde su alan çeşme üzerindeki kita- taslarını koymak için özel beye göre 1745 yılında İsmail lüleler mevcuttur. Çeşmele- Ağa tarafından onarılmıştır. rin arkasında bulunan abdest Sekiz lülesi ile Erzurum’un alma yerleri beş gözlü revak en zengin su kaynaklarından içerisine yerleştirilmiştir. birisidir. Suyunun çokluğu ve berraklığı ile Akpınar adı DÖRTGÜLLÜ ÇEŞME verilmiştir. Dört yüzlü ve dört lüleli ALİ PAŞA ÇEŞMESİ olması sebebiyle adına Dört güllü denmiştir. İki yüzünde Ali Paşa Cami avlusuna kitabesi bulunmaktadır. 1755

58 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ yılında inşa ettirilen cami Er- GÜMÜŞGÖZ ÇEŞMESİ zurum Valisi Hacı İbrahim Erzurum’un eski ma- Paşa tarafından yaptırılmış- hallelerinden Hasan-i Basri tır. Mahallesi’nde yer almakta- EMİNKURBU ÇEŞMESİ dır. Çeşme 1775 yılında la- kabı Gümüşgöz olan Mustafa 1789 yılında Hacı İbra- Ağa tarafından yaptırılmış- him Paşa tarafından yaptı- tır. Dört satırlık kitabesinin rılmıştır. Kitabesi tam olarak son satırı okunamamakta- çözülememiştir. Yuvarlak ke- dır. Kırmızı kesme taşla inşa merlidir. Bir lülesi ve iki tas edilmiştir. yuvası bulunmaktadır. GÜMÜŞMASAT ÇEŞMESİ ESAT PAŞA ÇEŞMESİ Ali Paşa Mahallesinde Esat Paşa Camii’nin avlu- yer alan çeşmenin üzerinde sunda bulunan çeşme 1852 kitabesi bulunmamaktadır. yılında Erzurum Valisi Esat Mimari özellikleri 19.yüzyılı yansıtmaktadır. Sivri kemer- Muhlis Paşa tarafından yap- li ve iki lülelidir. Çeşmenin tırılmıştır. Dizi halindedir. kaynağı Ali Paşa Camisinin Mimari özelliği yoktur. sularıdır. Çevresinde bıçak- YAZICIZADE ÇEŞMESİ çıların bulunması sebebiyle Gümüşmasat Çeşmesi adını Saray Bosna Caddesi üze- almıştır. rinde yer alan çeşmenin ki- tabesinden edinilen bilgiye HABİB EFENDİ göre çeşme 1750 yılında yap- (SIVIRCIK ÇEŞMESİ) tırılmıştır. Bu çeşme Mustafa Erzurum’un eski mahal- Ağa’nın oğlu İbrahim Paşa lelerinden Habib Efendi’de tarafından inşa ettirilmiştir. bulunan çeşmenin kitabesine Günümüze kadar çeşmenin göre 1708 yılında alim Mu- orijinal halinden sadece kita- hammed Habib Efendi tara- fından yaptırılmıştır. besi kalmıştır. ÇETECİ ABDULLAH FEVZİ BEY ÇEŞMESİ PAŞA ÇEŞMESİLERİ Toprak Tabyanın kuze- Emir Şeyh Camii yanında yinde yer almaktadır. Üze- yer alan çeşme 1789 yılında rindeki üç satırlık kitabesi Erzurum Valisi Hacı Abdul- tahrip olduğu için okunama- lah Paşa tarafından yaptırıl- maktadır. Tek lüleli olarak mıştır. Dikdörtgen boyutlar- inşa edilmiştir. da, sivri kemerlidir.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 59 ERZURUM TURİZM REHBERİ NARMAN PERİ BACALARI Narman Peri Bacaları İlçenin güneyinde Narman-Pasinler otoyolunun 7. kilometresinde Erzurum şehir merkezine 90 km uzaklıkta yer almaktadır. Narman Peri Bacaları, rüzgâr ve su erozyonunun yıllar içinde kumlu toprağı aşındırmasıyla meyda- na gelmiştir. Kayalarda bulunan demir elementinin oksijenle tep- kimeye girmesi sonucu Narman Peri Bacaları kırmızı renktedir. İlginç yeryüzü şekilleri ile dikkat çeken Narman Peri Bacala- rı 2,5-3 milyon yıl önce, akarsuların bir çökelme havzasına taşı- dıkları malzemelerin zamanla aşındırılması sonucu oluşmuştur. “Kırmızı periler diyarı” olarak da adlandırılan ve tamamen doğal yollardan oluşan Narman peribacalarına yerli ve yabancı turist- lerin ilgisi her geçen gün artırmaktadır. Ayrıca peri bacalarının bulunduğu vadi Amerika’da Colorado kanyonuna çok benzemektedir. Semt Garajından Narman Minibüsleri ile ulaşılabilmektedir.

NARMAN BEŞGÖLLER Erzurum’a 121, Narman’a 25 km uzaklıkta bulunmaktadır. Değişik büyüklüklerde beş gölden oluşur. Eşsiz doğal güzellikleri ile keşfedil- mesi gereken, bakir bir alan olan bölge, Narman İlçesinin güneyinde Otlutepe Mahallesi (köyü) yaylası- na 2 km mesafede bulunmaktadır. Ormanı ve bitki örtüsü ile Narman Beş Göllerin eşsiz güzelliği doğa- severlerin ve fotoğrafçıların ilgisini çekmektedir.

60 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 61 ERZURUM TURİZM REHBERİ PASİNLER KALESİ (HASANKALESİ) Hasankalesi, Erzurum’un 36 km doğusunda bulunan Pa- sinler İlçesindeki Hasan Dede Dağı’nın önünde sarp bir tepe üzerinde yükselmektedir. Adını yaptıran kişiden almıştır. Kale bütün Pasinler Ovasına hakim bir noktada bulunmakta- dır. Yüzyıllar boyunca, doğudan Erzurum’a giden yol üzerin- de çok önemli bir askeri üs vazifesi görmüştür. Kalenin eski burç ve bedenleri büyük ölçüde yıkılmıştır. Son yıllarda iç kalede turistik amaçlı bir tamirat yapılmıştır. Dış kalenin ka- pıları yıkılmış ve kaybolmuştur. Ayrıca, iç kalenin giriş kapı- sının muntazam ve süslü taşlarla yapılmış sütun ve kemerleri ile kitabesi bulunmamaktadır. Kale çok sarp kayalar üzerinde inşa edildiğinden, eskiden binek hayvanlarıyla dahi çıkılma- sı mümkün değildi. Ancak kale sonradan taş ocağı olarak kullanıldığından, batısındaki iç kale kapısına giden toprak bir yol yapılmıştır. Kalenin kesin tarihçesi bilinmemektedir. Şemseddin Sami Bey’e göre, Hasankalesi Cenevizlilerden kal- madır. Ünlü tarihçi Naima ise kalenin Akkoyunlu hüküm- darlarından Uzun Hasan tarafından yaptırıldığını ileri sürer. Erzurum Tarihi isimli eserin yazarı İbrahim Hakkı Konyalı’ya göre de kale, İlhanlı soyundan Emir Hacı Togay’ın oğlu Hasan Bey tarafından 1336-1339 yılları arasında yaptırılmıştır. Daha sonraları, Osmanlıların eline geçen Hasankalesi, Kanuni Sul- tan Süleyman tarafından tamir ve tahkim ettirilmiştir.

62 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ OLTU KALESİ OLTU RUS KİLİSESİ İlçe merkezinde, Oltu Ça- Oltu Rus Kilisesi, Oltu yının çizmiş olduğu yay için- ilçe merkezinde bulunan de yer alan kalenin mimari Aslanpaşa Mahallesinde yer özellikleri Urartular’a kadar almaktadır. Kilise hakkında dayanmaktadır. Oltu Kalesi- kesin bir bilgi bulunmamakla nin, Urartu egemenlik saha- birlikte 1877 – 1878 yılların- sına girdiği zamanlarda askeri da gerçekleşen Osmanlı Rus amaçlı olarak inşa edildiği Savaşı döneminde Rusların tahmin edilmektedir. Dış ve şehri istila ettiği dönemde ya- iç kaleden oluşan Oltu Kale- pıldığı görüşü ağırlıklı olarak sinin günümüze varan kısmı kabul görmektedir. Dış gö- iç kale bölümüdür. Kale gizli rüntüsü ile oldukça dikkat çe- bir su tüneli ile Oltu çayına ken bir yapıdır. Oltu Kilisesi, bağlanmaktadır. İç kale, alt kapılar, pencereler ve dışa ta- yapıyı oluşturan doğal kaya- şan duvar payeleri ile oldukça lığa uygun bir mimari form hareketli bir yapıda inşa edil- göstermektedir. Yüksek, sarp miştir. Cepheler payeler ile bir kayanın üzerinde bulunan kuzey ve güneyde altı, doğu iç kalenin güneydeki girişine ve batıda ise üçer bölüme merdivenlerle ulaşılmakta- ayrılmıştır. Cephelere açılan dır. İç kalenin kuzey ve doğu pencereler 90x50 cm boyutla- surlarının birleştiği köşede, rında olup çerçeve görüntüsü sırtını kuzey burca yaslamış sunmaktadır. Batı yöndeki kare planlı Misri Zinnun’a asıl giriş bölümü, saçaktan ait bir türbe yer almaktadır. yukarı taşarak sekizgen kub- Türbe’nin tam karşısında bir be kasnağına kare bir alt yapı tünel yer almakta ve bu tünel oluşturmaktadır. Oltu Çayı’na kadar inmekte- dir.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 63 ERZURUM TURİZM REHBERİ

64 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ TORTUM KALESİ Tortum İlçesinin 20 Km batısında, bulunmaktadır. Evliya Çelebi kalenin Mameroz isminde Gürcü padi- şahı tarafından yapıldığını yazıyor. Bölge İbni Bibi’ye Konya Selçuklularından Alâeddin Keykubad zamanın- da H.629 M.1282 tarihinde Gürcistan tarafından fet- hedilen ve civarındaki Hah ve Nihah (Tortum) kalele- ri Türklerin hâkimiyeti altına girmiştir. Kale İranlılar tarafından büyük bir ilave yapılarak genişletilmiştir. İç ve dış kale Kuzey tarafından halen sağlamlığını ko- rumaktadır. Kalenin kapıları yıkıldığı için kitabeleri yoktur. Kalenin kuzey eteğinde bahçelerin içinde bir de hamam vardır. Soğukluğu, külhanı ve bir soyunma yeri ile iki halveti bulunan hamamın kubbesi yer yer çökmüştür. ENGÜZEK KALESİ Uzundere ilçe merkezine 5 km mesafede yer alan kale, görenleri şaşırtan bir yapıya sahiptir. Tortum Ça- yının yatağı üzerinde sarp ve yüksek bir kayalığa inşa edilmiştir. Ancak dikkatli bir şekilde bakıldığında kayalıklardan ayırt edilebilen kalenin Bizanslılardan kalmış olabileceği söylenmektedir. Ağcakale olarak da adlandırılan bu yapının iç surlarının bir kısmı hala ayaktadır. Tapınağı, çok yüksek burçları, gözetleme ku- lesi, fırını, hamamı, Tortum çayına inen gizli suyolları ve dolambaçlı sokakları ile Erzurum’un özel değerleri arasındadır. Kalenin en önemli özelliklerinden biri de çıkış yolunun bulunmamasıdır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 65 ERZURUM TURİZM REHBERİ ÖŞVANK KİLİSESİ Kilise Uzundere ilçesine bağlı olan Çamlıyamaç Köyü’nde yer almaktadır. Renkli taş bezemeleri ve kabartmaları ile dikkat çeken kilise Gürcü Bagratlı Hanedanlığı zamanında 3. Andernese’nin oğlu Magistras Bagrat tarafından 963- 973 yıllarında yaptırılmıştır. Mimarisi Öşk’lü Grigor’a aittir ve Vaftizci Yahya’ya adanmıştır. Yapının büyük kubbesi Bizans İmparatorları tarafından 1022-1028 yılları arasında onarılmıştır. Kilisenin iç bölümünde çok miktarda fresko görmek mümkündür. Kilise haç planlı olup, kubbe kasnağında 12 adet pencere bulunmaktadır. Pencerelerin dış yüzeyleri kabartma ve silmelerle sınırlıdır. Yapının iç bölümlerinde bulunan sütunların kaideleri bitkisel motifler ve dini resimlerle bezenmiştir.

66 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ HAHO KİLİSESİ (TAŞ CAMİİ) Erzurum Tortum ilçesinin Bağbaşı Köyü’nde yer almaktadır. Meryem Ana Kilisesi olarak da bilinen eser Bagrat Kralı 3. Da- vid tarafından 976-1001 yılları arasında yaptırılmıştır. Yapıldığı dönemden itibaren uzun bir süre kilise olarak kullanılmış ve 19. yüzyılda camiye çevrilmiştir. Bu zamandan sonra Taş Camii adını almıştır. Yapı, kapalı bir Yunan haçının ve bazilika bir ya- pının planlarının birleştirilmesi ile oluşmuştur. İçinde hayvan figürleri yer almakta ve bilhassa aslan, boğa, kartal motiflerine sıklıkla rastlanmaktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 67 ERZURUM TURİZM REHBERİ

TORTUM GÖLÜ Erzurum’un doğal alanlarından olan Tortum Gölü, şehir merkezine 105 km, Uzundere İlçesine yaklaşık 7 km mesafe- dedir.1700’lü yıllarda Balıklı Köyü batısında bulunan dağın heyelan sonucu bugünkü Tortum Çayının önünü kapatma- sıyla bir heyelan set gölü olan Tortum Gölü oluşmuştur.

68 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Yaklaşık 10 km uzunluğunda 100 metre genişliğindedir ve en derin noktası 100 metredir. Etrafı yüksek ve kayalık dağlarla çevrili olan Tortum Gölü’nün batı kısmından Erzu- rum-Artvin yolu geçmektedir. Yol kenarında, gölü yukarıdan izleyebileceğiniz alanlar mevcuttur. Dağların ve bulutların göle yansıması muhteşem bir manzara oluşturmaktadır. Gö- lün karşısında elma ve kayısı bahçeleri vardır ve bu bahçelere yalnızca sandal ile ulaşılabilmektedir. Aynı zamanda gölde alabalık, sazan vb. Tatlısu balıkları bulunmaktadır. Turistlerin önemli uğrak yerlerinden olan gölün üzerinde sandalla gezinti yapmak mümkündür. Göl havzasında çeşitli kuş türleri bulunmaktadır. Ayrıca nadir bölgelerde gözlenen dört akbaba türünü de görmek mümkündür. Gölün fazla su- ları 50 m yükseklikten Tev vadisine döküldüğü yerde Tortum Şelalesi’ni oluşturmaktadır. Oluşum şeklinden dolayı bir do- ğal baraj ve bir göl çanağı oluşmuştur.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 69 ERZURUM TURİZM REHBERİ TORTUM ŞELALESİ Türkiye’nin önemli turistik değerlerinden olan To- rum Şelalesi Uzundere ilçesinde yer almaktadır. Türki- ye’nin en yüksek şelalesi olma özelliğini taşıyan şelale; deniz seviyesinden 1000 metre yüksektedir. Tortum Çayı’nın suları öncelikle bir heyelan set gölü olan Tor- tum Gölü’nde birikmekte ve daha sonra 22 metre ge- nişlik ve 48 metre yükseklikten düşmektedir.

Şelalenin alt kısmında dev bir kazan oluşmuştur. Tortum gölünü meydana getiren heyelan setini aşan suların, 22 metre genişlik ve 48 metre yükseklikten dökülmtesiyle Tortum Şelalesi meydana gelmiştir. Uzundere ilçesinde bulun- maktadır. Şelale; özellikle Mayıs ve Ha- ziran aylarında bütün ihtişamıyla ken- dini gösterirken Haziran’dan sonra su miktarı kademeli olarak azalmaktadır. Şelalenin her iki tarafında en üst noktaya çıkılmasını sağlayan merdi- venler bulunmaktadır. Merdivenlerden şelalenin altına inilerek ahşap köprüde şelalenin eşsiz güzelliği seyredilmekte- dir. Şelale çevresinde ziyaretçilerin za- man geçirebilmeleri için mesire alanları ve sosyal tesisler yapılmıştır.

70 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

HINIS KANYONLARI Erzurum’a 150 km uzaklıkta olan Hınıs İlçesinin Bahçe Mahallesi ile Kayabaşı Mahalleleri arasında bulunan ve Bahçe Mahallesi ile Sarılı Mahallelerini İlçe merkezinden ayıran Hınıs kanyonu tekne tipi kanyon özelliğine sahiptir. Bozulmamış doğa ha- rikası kanyonda 1734 yılında Muş Beylerin- den Alaaddin Bey tarafından yapılmış Hınıs Ulu Cami (dere cami)’de bu- lunmaktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 71 ERZURUM TURİZM REHBERİ İSPİR KALESİ Çoruh nehrinin batı ve güney sınırını çizdiği dik kayalıklar üzerine kurulmuş İspir Kalesi’nin yapım özellikleri Urartuları yansıtmaktadır. Kale daha önce burada yer alan bir kalenin üzerine inşa edildiği için üzerine inşa edildiği kalenin şeklini almıştır. Doğu yönüne açılan kalenin giriş kapısı yarım daire ve kare şekilli burçlarla desteklenmektedir. Çoruh’a inen kısmında gizli bir su yolu keşfedilmiştir. Kale içinde Bizans dönemine ait bir kilise ve Saltukluların yaptırmış olduğu bir mescit bulunmaktadır. Kalenin duvarları ve giriş kapısı restore edilmiştir.

72 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ İSPİR YEDİGÖLLER dırılan Kaçkar Dağları üze- Erzurum’un doğal gü- rindeki Yedigöller toplam zelliklerinden biri olan İs- 11 gölden oluşmaktadır. pir Yedigöller, Ovit Dağı Göllerin iki tanesinde ala- zirvesi ile Kaçkar Dağla- balık yaşamaktadır. Aynı rının güneyinde olan vol- zamanda bin bir çeşit çiçe- kanik göllerdir. Dağcıların ğin bulunduğu Yedigöller, gözde mekânı olan bu böl- fotoğrafçıların da vazgeçil- ge 3 bin 200 metre yüksek- mez alanlarından biridir. liktedir. Zirveden bakıldı- Eşsiz bir doğal güzelliği ğında, göllerin manzarası olan Yedigöller’den su içi- akıllardan silinmeyecek lebilir. kadar güzeldir. Yedigöller, Arazi araçları kullan- Kamp Turizmi için elverişli manın daha uygun olacağı bir bölgedir. Yedigöller’e gitmek için en İspir İlçesinde “Saklı iyi zaman Haziran başı ve Cennet” olarak da adlan- Ağustos sonu arasıdır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 73 ERZURUM TURİZM REHBERİ

YILDIZKAYA (KİVİ) MAĞARASI Erzurum’a 186, Olur’a 48 km mesafededir. Köy yolunun 30 kilometresi asfalt, 18 kilo- metresi stabilizedir. Yıldızkaya Köyü’nün 2 km kadar kuzey- doğusundadır. Mağara yüksek dağ ve kayalıklar altında yer alır. Giriş kapısının genişliği yaklaşık 4 metre, yüksekliği 0,75 santi- metredir. Mağara iki bölümden oluşmaktadır. Bu iki kanaldan girişin sol tarafından yaklaşık 150 m ilerlenebilmektedir. İçe- risinde doğa harikası sarkıt ve dikitlere rastlanılan Yıldızkaya Mağarasına ulaşım ilçeden köy servisleri ile sağlanmaktadır.

74 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ ÇORUH NEHRİ İspir İlçesinden geçen kalmaktadır. Çoruh Nehri, Mescit Dağ- Çoruh Nehri’nin geç- ları’nın batı yamaçların- tiği yatak oldukça dar ve dan kaynağını almaktadır. derindir. Çoruh Nehri, Önce batı doğrultusunda dünyanın en hızlı akan ilerleyen Çoruh Nehri, nehirlerinden biri ve en Bayburt’u ve İspir’i geçtik- derinidir. Çoruh Nehri ge- ten sonra Artvin il sınırına nellikle ilkbahar aylarında girer. Oltu suyu ve Yusufeli yükselir ve yaz aylarında yakınlarında Barhal Çayı azalır. ile birleşen Çoruh, kuzey- batı yönüne doğru ilerler. Çoruh Nehri birçok Kuzeydoğuya yönelerek turizm aktivitesine ola- Muratlı’yı geçtikten son- nak sağlamaktadır. Çoruh ra Gürcistan sınırları içe- Nehri ülkemizin önemli risine girer ve Batum’un su sporlarının yapıldığı güneyinden Karadeniz’e nehirlerinden bir tanesidir. dökülür. Çoruh Nehri 376 Özellikle rafting ve kano kilometre uzunluğundadır. gibi su sporları için çok 354 kilometresi ülke sınır- uygun bir nehir olup, çok ları, 260 kilometresi Er- zorlu parkurları bulun- zurum sınırları içerisinde maktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 75 ERZURUM TURİZM REHBERİ

ÇOBANDEDE KÖPRÜSÜ Tarihi İpekyolu üzerinde yer alan köprü 1298 yı- lında İlhanlı Hükümdarı Gazan Han;’ın Emiri Ço- ban Noyin tarafından yaptırılmıştır. Köprünün ya- pısı ve baş kısmındaki bezemeler Selçuklu ve İlhanlı mimarisini gözler önüne serer. Karga Pazarı ve Aras Nehirlerinin birleştiği noktada yer alan köprü 128 m uzunluğunda 8,5 m genişliğindedir. Köprünün en büyük kemer açıklığı 13 metre en yüksek noktası 30 metredir. Yedi yuvarlak gözden oluşan köprünün ilk gözü son yıllarda yapılan onarımda kapatılmıştır. Köprü ayaklarının altına ardıç ağaçları döşenerek köprünün batması engellenmiştir. Siyah-kırmızı-gri renkli kesme taşlardan yapılmıştır. Günümüze ka- dar en az 3 defa büyük onarımdan geçmiştir.

76 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 77 ERZURUM TURİZM REHBERİ

CAĞ KEBAP SU BÖREĞİ Keçi veya kuzu etinden Hamuruna yumurta ve yapılır. Ağırlıklı olan Erzu- süt katılarak yapılan su böre- rum’un Tortum, Uzundere, ği ince ince açıldıktan sonra Olur, Oltu ilçelerinde yapılan kaynamakta olan suya atıla- bu kebap Yatık Döner olarak rak haşlanır. Haşlanan yuf- da adlandırılmaktadır. Önce- kalar tepsiye alınır ve yağla- den terbiye edilmiş etin yatık nır. Yufkaların yarısı tepsiye bir şekilde cağa geçirilerek dizildikten sonra araya çivil odun eti üzerinde pişirilmesi peynir ve maydanoz koyu- ile hazırlanır. Cağ adı verilen larak yufkalar dizilmeye de- şişlere geçirilerek servis edil- vam edilir. En son yufka yağ- mesi üzerine Cağ Kebap adı- landıktan sonra fırınlanarak nı almıştır. kızartılır. AYRAN AŞI LOR DOLMASI Ayran aşı şehrin en ünlü Erzurum’un enfes lezzet- çorbasıdır. Ramazan sofaları- lerinden biri olan Lor Dol- nın vazgeçilmezi olan bu çor- ması lor peyniri, bulgur ve ba yoğurt ve undan yapılmak- pazı yaprağı ile yapılır. Tere- ta ve içine aşlık katılmaktadır yağı ve sarımsaklı yoğurtla

78 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

servis edilir. pişirilir. ÇORTUTU PANCARI KADAYIF DOLMASI Şalgam turşusundan ya- Bu tatlı Türkiye’nin her pılan bu pancar özellikle kış yerinde Erzurum’un tatlısı aylarında Erzurum halkının vazgeçilmezleri arasındadır. olarak bilinir. Erzurum hal- Şalgam turşusuna pirinç, kının evinden eksik etmediği bulgur isteğe göre parça et kadayıf arasına ceviz konup katılarak yapılan bir Erzu- dolma şeklinde sarıldıktan rum yemeğidir. sonra yağda kızartılır, şerbet- PESTİL ÇULLAMASI lenir ve servis edilir. Pestil, tereyağı ve yumur- ERZURUM KETESİ ta ile yapılır. Pestil tereyağın- da bir süre kavrulur ve üzeri- Bol tereyağı ile hazırla- ne yumurta kırılır. nan hamur ekşiyinceye ka- DUT ÇULLAMASI dar bekletilir. Kıvamını alan Kurutulmuş dut tereya- hamurun arasına unla hazır- ğında bir süre kavrulur ve lanan iç konur ve tandırda üzerine yumurta kırılarak kızartılır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 79 ERZURUM TURİZM REHBERİ

ERZURUM EVLERİ TANDIR EVİ Kendine has konut kül- Yemek pişirme, oturma türü ile Erzurum Evleri; dış gibi günlük birçok ihtiyacın görünüş itibariyle oldukça giderildiği tandır evi oldukça sade olmasına karşın içya- ince işçilikle inşa edilmiştir. pısında işlenen süslemeler Üzeri kırlangıç örtü ile kap- ile Anadolu Coğrafyasında lıdır. Tandır evinin iç duvar- tarihi eser hükmündedir. ları raflar ile dekor edilmiştir. Yapımında taş, tuğla, ahşap, Türk ahşap oymacılığının maden ve toprak malzeme en güzel örneklerini tandır kullanılan evler, genellikle iki evinde görmek mümkündür. katlı olarak inşa edilmiştir. CİRİT Zemin kata genellikle ahır, kiler, samanlık gibi evin yar- Orta Asya Kavimlerinin dımcı hizmet bölümleri; üst hayatlarını devam ettirebil- katta oturma ve yatma oda- mek için ihtiyaç duyduğu en ları yer almaktadır. Binaların önemli iki materyal mızrak konumlandırılmasında iklim ve at idi. Bu sebepten coğ- şartları öncelikli faktör ol- rafyada yaşayan her insan muştur. ata binmeyi ve mızrak kul- lanmayı iyi derecede biliyor;

80 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

böylelikle savaşa her daim methiyeler, kuş, geyik, aslan hazır oluyordu. Daha iyi sa- figürleri göze çarpar. Istar adı vaşçılar yetiştirmek için ata verilen tezgahlarda dokunan en iyi binene ve mızrak kul- kilimler bu yönü ile Osmanlı lanana ödüller verilmiş; bir Saray Kilimi ile aynı özelliği süre sonra bu durum oyun taşımaktadır zira dokuma halini almıştır. Özünde bir tekniği ile Osmanlı Kilimi- merhamet oyunu olan Cirit- nin tek benzeridir. Kilimler te; ata ve savaşçıya zarar ve- ilkbahar aylarında koyun- rilmeden rakip yakalanır. Bu lardan kırkılarak eld eedilen oyun atın Türk Kavimleri ha- yünün eğirilmesinden imal yatındaki önemini vurgular. edilen yün ip ile dokunur. BARDIZ KİLİMİ Geleneksel kültürümüzün bir parçası olan kilimlerin Erzurum’un Şenkaya il- yaşatılması için çeşitli pro- çesi taraflarında çok eski ta- jeler yapılmaktadır. Bardız rihlerden beri dokunan kilim kiliminin tanıtımı ve yöresel Bardız Kilimi olarak bilin- özelliklerinin ön plana çıka- mektedir. Bitki motiflerinin rılması için imkanlar sunul- ve iri güllerin meydana getir- maktadır. Kilim; ticari amaç- diği kompozisyonlar, ayetler, lı olarak da kullanılmaktadır.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 81 ERZURUM TURİZM REHBERİ

Bardız Kilimi Tebriz Kapı gereçler Tespih, Kolye, Ger- Kültür ve Sanat Çarşısı’nda danlık, Fincan takımı, Yüzük satışa sunulmaktadır. kaşı, Sigara ağızlığı, Pipo, Kol OLTU TAŞI İŞLEMECİLİĞİ düğmesi, Küpe, Rozet, Kra- vat iğnesi, Yaka iğneleri Erzurum denildiğinde akla ilk gelen zenginlikler- ÂŞIKLIK GELENEĞİ den biri olan Oltu taşıdır. Erzurum kültüründe çok Geçmişten günümüze bir- önemli bir yeri olan Âşık- çok ailenin geçim kaynağını lık; teknolojik gelişmelere ve oluşturan Oltu Taşı; Erzu- kültür erozyonuna rağmen rum Taşı ve Siyah Kehribar varlığını sabırla devam ettir- isimleri ile de bilinmektedir. mektedir. Âşıkların ilki olan Genellikle tesbih ve takı ya- Dede Korkut’tan günümüze pımında kullanılan Oltu taşı süregelen bu köklü gelenek tamamen el işçiliğine daya- çeşitli dallara ayrılmaktadır; nan bir sanattır. Babadan muamma, taşlama, murabba, oğula öğretilerek günümü- mukannes ve şegi. Bu dallar- ze kadar ulaşmayı başarmış dan Şegi Erzurum’a özgüdür. olan oltu taşı işlemeciliği hem Türkiye’nin en değerli âşıkla- kültürel hem de ekonomik rını yetiştiren Erzurum; bu yönden büyük bir potansiyel işin ana kaynağıdır. Türkiye barındırmaktadır. Negatif genelinde yapılan Âşıklık enerjiyi toplama özelliğine yarışmalarının birçoğunda sahiptir. Oltu taşından ya- birincilik elde etmiş olan ili- pılan hediyelik eşya ve araç miz evrensel bir değer olan

82 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ Âşık Reyhani ile bilinmek- gesidir. Erzurum barları açık tedir. Sümmani Baba, Âşık ve kapalı olmak üzere iki çe- Gezici İmam da Erzurum’un şittir. Açık barda oyuncular önde gelen Âşıklarındandır. birbirine tutunmadan karşı- Günümüzde büyük bir öz- lıklı oynar, kapalı bar da ise veri ile korunan ve devam birbirlerine tutunur ve yas- ettirilen Âşıklık Geleneği ge- lanırlar. Erzurum barlarında lecek nesillere taşınmakta ve dik duruş ve ağır başlılık dik- kültürümüz açısından umut kat çeker. Hırçın figürlerin vaat etmektedir. yer almadığı oyunlar yavaş- ERZURUM BARI tan başlanarak hızlanır. Bar oyununun birçok ta- ERZURUM BAKIRI nımı mevcuttur. Bunlar ara- Tarihin ilk dönemlerinden sında en çok kabul görmüş günümüze günlük hayatın en olanı “dadaşın oyun şekli” önemli materyallerinden biri tanımlamasıdır. Toplu olarak olma özelliğini koruyan ba- oynanan bar; Anadolu’nun kır; çok çeşitli alanlarda kul- kuzey ve doğu bölgelerinde lanılmıştır. Kazanlar, ibrikler, el ele tutuşarak oynanır. Ge- taslar, bakraçlar, güğümler, nellikle davul eşliğinde oyna- süs eşyaları ve bakırdan ya- nan oyunlar kazanılan savaş- pılmış olan birçok araç gereç ların kutlanması ile yiğitliği atalarımızın hayatının bir anlatır. Dik duruşla oynanan parçasını oluşturmuştur. oyun kahramanlığın göster- Erzurum Anadolu Sel-

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 83 ERZURUM TURİZM REHBERİ

çukluları Döneminde çeşitli yaygınlaşmıştır. teknikler üzerinde çalışan Erzurum’da sebze ve meyve önemli bakır atölyelerinin çok fazla olmadığı için vücu- başında gelmekteydi. Erzu- dun su ihtiyacı, hastalıkla başa rum’da köklü bir kültüre sa- çıkılmaya çalışılırken alışkanlık hip olan bakır işçiliği varlı- haline gelen çayla karşılanmış- ğını, Bakırcılar Çarşısı esnafı tır. Demiryolu ulaşımının yay- sürdürmektedir. gınlaşıp üretim merkezlerinin ÇAY KÜLTÜRÜ yakınlaşmasıyla önemini kay- Türk mutfağının en önemli betmiş olmasına rağmen çay içecekleri arasında yer alan çay, tüketimi çok fazla azalmamış- Erzurum’da en çok tüketilen tır. Çayın kendine has kokusu- ürünlerin başında gelir. 1895’de nu duyup burukluğun damakta yaşanan kolera salgınında böl- hissederek içmeye alışmış eski ge valisi, şehrin kavşak nok- kervan güzergâhındaki şehirle- talarına koydurduğu dev ka- rin halkları alıştıkları bu tattan zanlarda demlettiği çayı halka vazgeçmemişlerdir. içirerek mikropların kırılması- Erzurum çay kültüründe nı sağlamış ve hastalığın yayıl- önemli bir yeri olan ‘kıtlama’ masını önlemiştir. Erzurum’da usulü de yoklukla birlikte ge- açık ve bol çay içme kültürü bu lişmiştir. Şeker çok uzak ülke- salgın sonrasında başlamış ve lerden üretilip geldiği için son 84 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

derece kıt ve kıymetli bir gıda derken örtündükleri minik maddesiydi. Bu nedenle kıt- işlemeli koyun yününden lama çay aynı zamanda şekeri yapılmış Ehram gelenek- ekonomik kullanmak anlamına sel bir bayan giysisidir. Özel gelmekteydi. Bu kültür günü- makinalarda örülen ehram müzde de devam etmektedir. günümüzde dekoratif amaçlı EHRAM olarak kullanılmakta ve genç Eski dönemlerde ha- kızların çeyizini süslemekte- nımların kısa mesafelere gi- dir.

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 85 ERZURUM TURİZM REHBERİ NEREDE KALINIR? Afkar Apart Otel (Tekman) Palandöken Kayak Merkezi +90 (442) 561 22 22 Sway Hotels Arı Otel (İspir) +90 (442) 230 30 30 +90 (543) 514 95 48 Polat Renaissance Otel Aydın Otel (Oltu) +90 (442) 232 00 10 +90 (442) 816 64 68 Snowdora Ski Resort Hotel Dörtyol Otel (İspir) Erzurum Büyükşehir Belediyesi Sosyal Tesisleri +90 (535) 238 53 94 +90 (442) 317 08 04 Duru Otel (İspir) Palandöken Dedeman Otel +90 (531)5740908 +90 (442) 316 24 14 İspir Öğretmen Evi Palan Otel +90 (442)4512411 +90 (442) 317 07 02 Kaçkar Otel (İspir) Dedeman Ski Lodge Otel +90 (536)3252933 +90 (442) 317 05 00 Oltu Öğretmen Evi +90 (442)8161128 Şehir Merkezi Otel Ballıca (Oltu) Dilaver Otel +90 (442)8161084 +90 (442) 235 00 68 Özbağ Pansiyon (İspir) Grant Hitit Otel +90 (536)700 98 00 +90 (442) 233 50 01 Özbek Otel (Oltu) Esadaş Otel +90 (442)8161929 +90 (442) 233 54 25 Pasinler Öğretmen Evi Amiller Otel +90 (442)6614968 +90 (442) 234 92 17 Peri Otel (Narman) Polat Otel +90 (442)6620960 +90 (442) 235 03 63 Turistik Kale Otel (Pasinler) Akçay Otel +90 (442)6614992 +90 (442) 235 32 64 Uzundere Öğretmenevi Zade Otel +90 (442)7912479 +90 (442) 233 16 16 Bey Otel NEREDE YENİR? +90 (442) 442 04 42 Şehir Merkezi Butik Rafo Otel Koç Cağ Kebap Salonu (Kongre Cad.) +90 (442) 235 02 25 +90 (442) 213 45 47 Kral Otel Çınar Cağ Kebap (50. Yıl Cad.) +90 (442) 234 64 00 +90 (442) 243 44 74 Erzurum Öğretmenevi Aksu Kapı Cağ Kebap (Kongre Cad.) +90 (442) 235 45 25 +90 (442) 213 22 62 Atatürk Üniversitesi Konuk Evleri Gel Gör Cağ Kebap (Terminal Cad.) +90 (442) 236 18 98 +90 (442) 234 21 22 Hacı Baba Dönercisi (Muratpaşa Mah.) İlçeler ve Kırsal +90 (442) 236 16 16 Eymen Otel (Oltu) Emirşey Köftecisi(Tebrizkapı) +90 (442) 816 67 67 +90 (442) 213 92 92 Koza Kafkas Otel Muammer Usta (Terminal Cad.) +90 (442) 349 68 98 +90 (442) 233 62 82 Yükselen Otel (Karayazı) Güzelyurt Restaurant (Cumhuriyet Cad.) +90 (442) 541 20 22 +90 (442) 234 50 01 Aydıner Resort Otel (Horasan) Erzurum Evleri (Cumhuriyet Cad.) +90 (442) 711 21 21 +90 (442) 213 83 72 Grand Sahra Otel (Horasan) Salon Asya (Cumhuriyet Cad.) +90 (442) 711 32 32 +90 (442) 234 92 22 Kervan Kardelen Otel (Karayazı) Dicleli Pide (Muratpaşa Mah.) +90 (442) 541 21 00 +90 (442) 234 47 56

86 Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM ERZURUM TURİZM REHBERİ

Şehr-i Palas (Ali Ravi Cad.) +90 (442) 233 05 84 +90 (442) 242 00 42 Vehip Atalay Kitap Sarayı Dönerci Canbaba (Saray Bosna Cad.) +90 (442) 214 08 64 +90 (442) 233 79 19 Birlik Sahaf Kitapevi Sarıköşk (Saray Bosna Cad.) +90 (442) 237 14 43 +90 (442) 234 28 28 Salkım Söğüt Kitapevi Hünerli Eller Mantı Evi (Muratpaşa Mah.) +90 (442) 235 65 70 +90 (442) 235 09 43 Çamlıca Kitapevi Sini Lokantası (A. Mumcu Cad.) +90 (442) 233 00 33 +90 (442) 234 30 30 Taş Medrese Kitapevi Fark-ı Şahane (Muratpaşa Mah.) +90 (533) 382 85 77 +90 (442) 442 04 25 TveK Yayınları Zigana Et Mangal (Çat Yolu) +90 (442) 235 52 50 +90 (442) 342 91 22 Göze Sahaf Kitapevi Coşkun Güveç Dünyası (Sanayi Mah.) Saray Bosna Cad. Çağrı İş Merk. +90 (442) 242 233 57 Bilgi Dağıtım Kitapevi Babunec Kahvaltı Salonu (A. Menderes) +90 (442) 233 69 69 +90 (442) 233 25 55 Pozitif Kitap Kırtasiye Kolcuoğlu Restaurant (Çat Yolu) +90 (442) 234 08 95 +90 (442) 342 80 80 Aktif Kitapevi +90 (442) 235 50 35 İlçeler ve Kırsal Çağrı Kitap Kırtasiye Asmalı Konak Restaurant (Uzundere) +90 (442) 235 35 35 +90 (442)772 23 70 Hazırlık Kitap Kırtasiye Yedigöller Restaurant (Uzundere) +90 (442) 235 13 12 +90 (442)792 21 42 Önder Kitap Kırtasiye +90 (442) 233 26 37 SİNEMALAR & TİYATROLAR Kotanoğulları Kitap Kırtasiye Cinetekno +90 (442) 234 61 65 +90 (442) 282 20 83 Durakbeyoğlu Kitap Kırtasiye Palerium Cinemix +90 (442) 235 30 17 +90 (442) 237 71 71 Cinemaximum (MNG Mall) KÜTÜPHANELER +90 (442) 282 20 83 İl Halk Kütüphanesi Cafe De Sinema +90 (442) 235 19 08 +90 (442) 231 31 31 Erzurumlu Emrah Edebiyat Müze Cinemaximum (Erzurum AVM) Kütüphanesi +90 (850) 220 09 67 +90 (442) 235 19 08 Erzurum Devlet Tiyatroları Habib Baba Kütüphanesi +90 (442) 233 40 14 +90 (442) 214 14 11 EBB Sanat Merkezi Şehir Tiyatrosu Kazım Karabekir Halk Kütüphanesi +90 (442) 344 10 00 +90 (442) 235 09 25 Medya Sanat Evi Dadaşkent Çocuk Kütüphanesi +90 (530) 303 51 86 +90 (442) 328 05 49 Erzurum Şehir Tiyatrosu +90 (532) 394 53 90 MESİRE ALANLARI KİTAPEVLERİ PARKLAR ve BAHÇELER İnşirah Sahaf ve Kitapevi Olimpiyat Parkı +90 (535) 471 04 80 Eski Terminal Karşısı Üniversite Kitapevi 15 Temmuz Mesire Alanı Fuar ve Kongre Merkezi +90 (442) 233 96 03 Abdurrahman Gazi Türbesi Kültür Eğitim Vakfı Yayın Evi A. Gazi Mahallesi +90 (442) 235 23 23 Köşk Aile Çay Bahçesi Kitmar Yukarı Köşk Mahallesi

Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Anadolu’nun Hafızası ERZURUM 87