Arkusz FILIPÓW (71), ŻYTKIEJMY (40)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz FILIPÓW (71), śYTKIEJMY (40)

Warszawa 2012

Autorzy planszy A: Barbara Radwanek-Bąk*, Izabela Laskowicz* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz** Główny koordynator M ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska

Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

Pa ństwowy Instytut Geologiczny Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00 – 975 Warszawa

** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (I. Laskowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (B. Radwanek-Bąk) ...... 9 1. Kopaliny okruchowe ...... 11 2. Iły ceramiki budowlanej...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Radwanek-Bąk) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (B. Radwanek-Bąk) ...... 14 VII. Warunki wodne (I. Laskowicz) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 19 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz)...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (I. Laskowicz) ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz) ...... 37 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ...... 43 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz, G. Hrybowicz)...... 43 XIV. Literatura ...... 45

2 I. Wst ęp Arkusze Filipów i śytkiejmy Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano w 2012 roku w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego Pa ństwo- wego Instytutu Badawczego na podstawie „Instrukcji opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym przez J. Kochanowsk ą i M. Pikuł ę (2006). Obja śnienia tekstowe do obu arkuszy opracowano ł ącznie, gdy Ŝ przylegaj ący do arkusza Filipów arkusz śytkiejmy obejmuje w południowej cz ęś ci stosunkowo niewielki obszar terytorium Polski. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza (A) zawiera informacje dotycz ące wyst ępo- wania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środo- wiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodni- czym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziałach Rolnictwa i Środowi- ska Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Białymstoku – Placówka Zamiejscowa w Suwał- kach, Wydziałach Rolnictwa i Środowiska Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego

3 w Olsztynie oraz w archiwum Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, w Woje- wódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Białymstoku – Delegatura w Ełku, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Starostwach Powiatowych w: Suwałkach, Gołdapi i Olecku oraz urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkuszy Filipów i śytkiejmy opracowano razem. Arkusz śytkiejmy obejmuje jedynie 74 km 2 terytorium Polski, pozostała cz ęść znajduje si ę na terytorium Rosji i nie była przedmiotem opracowania. Pod wzgl ędem administracyjnym północny i cz ęś ciowo zachodni fragment arkusza Fi- lipów oraz teren arkusza śytkiejmy w cało ści nale Ŝy do województwa warmi ńsko- mazurskiego. Pozostała cz ęść arkusza Filipów znajduje si ę w granicach województwa podlaskiego. Teren arkusza Filipów obejmuje w granicach województwa warmi ńsko-mazurskiego powiaty olecki (gmina Kowale Oleckie) i gołdapski (gminy Dubieniki, Gołdap), a w granicach województwa podlaskiego – suwalski (gminy Przero śl i Filipów). Obszar arkusza śyt- kiejmy w cało ści jest poło Ŝony w granicach gminy Dubeninki w powiecie gołdapskim. Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym (Kondracki, 2002) omawiany obszar nale Ŝy do podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie i obejmuj ą fragmenty mezoregionów Puszcza Romincka, Pojezierze Wschodniosuwalskie, Pojezierze Zachodniosuwalskie i Równina Au- gustowska nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierze Litewskie (fig 1). Morfologia omawianego terenu jest zró Ŝnicowana. Najwy Ŝsze wzniesienie (295 m n.p.m.) znajduje si ę w obr ębie pagórków morenowych martwego lodu we wschodniej cz ęś ci, nale Ŝą cej do Pojezierza Wschodniosuwalskiego. Najni Ŝej poło Ŝone (159 m n.p.m.) podmokłe tereny wyst ępuj ą na zachód od śytkiejm w obrębie Puszczy Rominckiej. Puszcza Romincka to pagórkowaty teren morenowy o wzniesieniach przekraczaj ących 200 m n.p.m. Wi ększa cz ęść terenu pokryta jest lasem. Na południe od Puszczy Rominckiej znajduje si ę Pojezierze Zachodniosuwalskie o urozmaiconej morfologii terenu z licznymi rynnowymi jeziorami. Orograficzn ą i hydrogra- ficzn ą o ś regionu tworzy rynna Rospudy wypełniona poł ączonymi jeziorami, z których najwi ększe to Rospuda. W innych rynnach polodowcowych takŜe utworzyły si ę jeziora. S ą to zwykle jeziora niewielkie ale gł ębokie. Najgł ębsze na omawianym terenie jezioro Białe ma 53m. Pojezierze Zachodniosuwalskie jest regionem rolniczym, w niewielkim stopniu zalesio- nym.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy śytkiejmy i Filipów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu; 2 − granica mezoregionu; 3 – wi ększe jeziora; 4 – granica pa ństwa

Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie

Wschodni ą cz ęść omawianych arkuszy zajmuje Pojezierze Wschodniosuwalskie. Cha- rakteryzuje si ę ono bardzo urozmaicon ą morfologi ą. Wyst ępuj ą tu liczne wały moren czoło- wych, kemy, drumliny, ozy i gł ębokie rynny wypełnione jeziorami. Najwi ększe z nich na omawianym terenie to jezioro Łanowicze. Niewielki fragment w południowo-wschodniej cz ęś ci zajmuje brze Ŝna cz ęść sandru Równiny Augustowskiej. Ma on charakter pagórkowaty, pojawiaj ą si ę tak Ŝe zatorfione wyto- piska oraz płytkie jeziora (Jezioro Jemieliste). Omawiany obszar jest poło Ŝony w strefie klimatu umiarkowanego, o silnych wpływach klimatu kontynentalnego (Wo ś, 1999). Charakterystyczne jest tutaj wyst ępowanie najwi ększej

5 liczby dni najmro źniejszych, ze średni ą dobow ą temperatur ą poni Ŝej -15 o C. Średnia tempera- tura roczna wynosi około 6 oC, a opad roczny około 570 mm. Okres wegetacyjny trwa średnio 161 dni. Zwarte obszary lasów wyst ępuj ą głównie w północnej cz ęś ci arkuszy i zajmuj ą około 25% ich powierzchni. S ą to głównie drzewostany sosnowo-świerkowe. Siedliska le śne charakteryzuje du Ŝe zró Ŝnicowanie. Oprócz ró Ŝnego typu borów wyst ępuj ą gr ądy i ro ślinno ść bagienna. Obszar ma charakter rolniczy. Przewa Ŝaj ą gospodarstwa rolne o powierzchni powy Ŝej 10 ha. W uprawach dominuj ą rośliny zbo Ŝowe pszen Ŝyto i j ęczmie ń oraz ziemniaki. Wa Ŝnym źródłem dochodów miejscowej ludno ści jest turystyka. Baza noclegowa jest tutaj stosunkowo dobrze rozwini ęta. S ą to głównie o środki agroturystyczne ulokowane w wi ększych miejscowo ściach. Niewielkie zakłady produkuj ące ogrodzenia, meble metalowe i schody znajduj ą si ę w śytkiejmach, a mleczarnia w Filipowie. Przez omawiany obszar przebiegaj ą drogi wojewódzkie: Gołdap – Sejny i Kowale Oleckie – Suwałki oraz szereg dróg lokalnych, ł ącz ących mniejsze miejscowo ści.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkuszy śytkiejmy i Filipów opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz śytkiejmy, Filipów wraz z obja śnieniami (Krzywicki, 1985, 1990). Obszar arkuszy jest poło Ŝony w obr ębie platformy wschodnioeuropejskiej, w strefie granicznej mi ędzy synekliz ą perybałtyck ą a wyniesieniem mazursko-suwalskim. Na prekam- bryjskim podło Ŝu krystalicznym le Ŝą osadowe skały: kambru, ordowiku, permu, triasu, jury, kredy, paleogenu i czwartorz ędu. Najstarsze utwory na obszarze arkuszy rozpoznane wierceniami nale Ŝą do prekambru (Juskowiak, Podemski (red.), 2003). S ą to gnejsy, granity i granodioryty, które rozpoznano w przedziale gł ęboko ści od 1005 do 1654 m w rejonie Filipowa. Powy Ŝej zalegaj ą utwory kambru wykształcone w postaci mułowców i piaskowców ilastych i mułowców o mi ąŜ szo ści do 124 m. Ordowik reprezentuj ą wapienie o mi ąŜ szo ści 23 m. Wy Ŝejległe piaskowce i mu- łowce permskie maj ą mi ąŜ szo ść 38 m. Do triasu dolnego zaliczono iłowce, piaskowce oraz wapienie, których ł ączna mi ąŜ szo ść waha si ę do ponad 250 m. Powy Ŝej zalegaj ą środkowo jurajskie piaskowce i mułowce o mi ąŜ szo ści 80 m oraz górno jurajskie wapienie margliste podobnej mi ąŜ szo ści. Kred ę górn ą reprezentuj ą: piaskowce pylaste i wapienie z krzemienia-

6 mi. Ł ączna mi ąŜszo ść tych utworów si ęga do 200 m. Nad tymi osadami zalegaj ą paleoge ńskie margle, mułki pylaste o mi ąŜszo ści do 75 m. Utwory czwartorz ędu le Ŝą bezpo średnio na osadach kredy górnej i paleogenu. Osi ągają one mi ąŜ szo ści od 206 do 267 m i tworz ą ci ągłą pokryw ę omawianego terenu (fig. 2). Wy- ró Ŝnia si ę w nich 9 poziomów glin morenowych porozdzielanych osadami wodnolodowcowymi, zastoiskowymi i rzecznymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza śytkiejmy i Filipów na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006). Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; drobne formy morfologiczne: b – ozy; c – moreny czołowe, d – kemy; e – jeziora, f – rzeki, g – granica pa ństwa Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą (Marks i in. red., 2006)

Osady zlodowace ń południowopolskich rozpoczynaj ą mułki zastoiskowe o mi ąŜ szości 2,2 m przykryte dwoma poziomami glin zwałowych o miąŜ szo ściach: 6–5,5 m i 5,9–10,7 m.

7 Pierwszy poziom tych glin zalega bezpo średnio na marglach kredowych lub paleoge ńskich oraz na mułkach zastoiskowych (okolice śytkiejm). Poziomy te rozdzielone s ą piaskami, mułkami i iłami zastoiskowymi. Drugi poziom glin niekiedy przykrywa warstwa piasków wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści 4 m. Utwory interglacjału mazowieckiego to prawdopodobnie osady morskie i jeziorne. W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru nawiercono mułki, iły i piaski mułkowa- te o mi ąŜ szo ści od 7 do 13,4 m. W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu w dwóch otworach stwierdzono muły, iły i piaski mułkowate jeziorne o ł ącznej mi ąŜ szo ści od

9,8 do 19,8 m. Zlodowacenia środkowopolskie rozpoczynaj ą si ę glinami zwałowymi. Stwierdzono 5 poziomów glin tego wieku. Maj ą one mi ąŜ szo ści zaczynaj ąc od najstarszego poziomu: 9,7– 18 m (stadiał przedmaksymalny), 4,3–31,8 m (stadiał maksymalny), 9,9–29 m (stadiał mazo- wiecko-podlaski), 14,1–37,4 m (stadiał północnomazowiecki), i 4–43 m (stadiał mławski). Trzy głębsze poziomy reprezentuj ą gliny pylaste i pylasto-piaszczyste, a dwa płytsze – ilaste i ilasto-pylaste. Zawieraj ą one niewielkie ilo ści Ŝwiru i piasku oraz przewarstwienia Ŝwirów, piasków i mułków. Gliny te rozdzielone s ą piaskami pylastymi i iłami jeziornymi, mułkami zastoiskowymi, piaskami rzecznymi, piaskami, piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Utwory te maj ą najcz ęś ciej zró Ŝnicowane mi ąŜ szości: od 1,6 do 42,9 m. Osady zlodowace ń północnopolskich (stadiał główny) s ą najstarszymi, które odsłaniaj ą si ę na całej powierzchni arkuszy (Zieli ński, 1992, 1993). Maj ą one przeci ętnie mi ąŜ szo ść od 30 do 50 m, a w rejonach obni Ŝeń do 75 m. Najstarszymi osadami tych zlodowace ń s ą piaski, mułki i iły zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 58 m. Powy Ŝej wyst ępuj ą piaski i piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowe dolne o mi ąŜ szo ści około 10 m. Przykrywaj ą je gliny zwałowe o zró Ŝni- cowanej mi ąŜ szo ści si ęgaj ącej 35 m. S ą to gliny ze Ŝwirami i głazikami, miejscami piaszczyste. W rynnie Bł ędzianki w zachodniej cz ęś ci obszaru arkuszy stwierdzono piaski i piaski ze Ŝwirami, miejscami iły piaszczyste wodnolodowcowe o mi ąŜszo ści od 3,7 do 38 m. Piaski, mułki i iły zastoiskowe dolne oraz piaski zastoiskowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 5 do 44 m. Naj- młodszy poziom glin zwałowych (faza pomorska), odsłania si ę na obszarze wysoczyzny morenowej. Mi ąŜ szo ść tych glin zmienia si ę od 2,5 do 28,9 m, zazwyczaj jest to jednak kilka-, kilkana ście metrów. W czasie zlodowace ń północnopolskich osadziły si ę piaski, Ŝwiry i głazy oraz gliny: moren martwego lodu, moren czołowych i ozów. Utwory te odsłaniaj ą si ę na terenie obu arkuszy. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 10 do ponad 30 m. Na północnym wschodzie na powierzchni wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe o mi ąŜ szo ści od 6 do 28 m. Wyró Ŝnio-

8 no tutaj równie Ŝ: piaski mułkowate, mułki i iły, piaski, piaski ze Ŝwirami i głazami oraz gliny zwałowe kemów lub moren martwego lodu. Zalegaj ą one powszechnie w północnej i centralnej cz ęś ci omawianego terenu. Osady piaszczyste kemów, które odsłaniaj ą si ę głównie w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci terenu, maj ą mi ąŜ szo ści od 5 do 25 m i lokalnie s ą przykryte glinami zwałowymi o mi ąŜ szo ści 4,5–6,5 m. Mułki, iły i piaski ze Ŝwirami tarasów kemowych znajduj ą si ę w północnej cz ęś ci arkuszy i na południe od jeziora Rospuda. Wyst ąpienia pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych znajduj ą si ę głównie w pobli Ŝu lub w obr ębie rynien su- bglacjalnych. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienna – od 2 m do ponad 18 m. Utwory fazy pomorskiej ko ńcz ą osady zastoiskowe: piaski, mułki i iły oraz iły jeziorne o mi ąŜszo ści od 1 m do ponad 4 m. Do czwartorz ędu nierozdzielonego zaliczono eluwia piaszczyste glin zwałowych, oraz gliny deluwialne, które odsłaniaj ą si ę na niewielkich powierzchniach w południowej i centralnej cz ęś ci arkusza Filipów. Osady holoce ńskie wypełniaj ą na ogół obni Ŝenia i dna dolin rzecznych. Mułki jeziorne o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 1,5 m mo Ŝna zaobserwowa ć na powierzchni w północno- zachodniej cz ęś ci terenu arkuszy. Utwory jeziorne reprezentuj ą: piaski, iły i gytie (nie wyst ę- puj ą na powierzchni). W dolinach strumieni i rzeczek, w rynnie Bł ędzianki, w dolinach wód roztopowych i szeregu zagł ębie ń bezodpływowych odsłaniaj ą si ę piaski i namuły o niewielkiej mi ąŜ szo ści (od 0,5 do 2,0 m). W zagł ębieniach bezodpływowych po bryłach martwego lodu, rzadziej w dolinach cieków, rynnach i dolinach wód roztopowych wyst ępuj ą na powierzchni namuły torfiaste o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Na rozległych obszarach, w obr ębie licznych obni Ŝeń, wyst ępuj ą torfy. Najwi ększe powierzchnie torfowisk stwierdzono w niecce wytopiskowej Łanowicz (od Przerośli po Jemieliste) oraz w północnej cz ęś ci obszaru arkuszy – w niecce wytopiskowej, przez któr ą przepływa śytkiejmska Struga. Mniejsze torfowiska wyst ępuj ą na całym obszarze obydwu arkuszy. Mi ąŜ szo ść torfu waha si ę od 1,5 do 4 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na omawianym obszarze udokumentowanych jest obecnie jedynie kilka niewielkich złó Ŝ kopalin okruchowych: jedno w obr ębie arkusza śytkiejmy, a 9 na arkuszu Filipów (Szu- flicki, i in .[red.], 2011). S ą to zło Ŝa kopalin pospolitych głównie piasków i Ŝwirów oraz jedno kopalin ilastych ceramiki budowlanej (tabela 1). Zło Ŝe piasku z domieszk ą Ŝwirów „Prawy Las” skreślono z ewidencji zasobów kopalin w 2007 r. z powodu wyczerpania zasobów.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Kategoria Stan Nr Wiek geologiczne Wydobycie Zastosowanie rozpozna- zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. t) kopaliny nia zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3* ) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki, Malon, Tymi ński (red.), 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Arkusz śytkiejmy (40)

1 Kiekskiejmy pŜ Q 43 C1 Z* - Skb 4 A - Arkusz Filipów (71)

1 śabojedy p Q 191 C1* Z - Sd, Skb 4 A - i(ic), 2 Zawiszyn Q 685* C N - Scb 4 B K, N g(gc) 1

4 Przero śl p Q 334 C1* Z - Sd, Skb 4 A -

10 10 5 Blenda p Q 116 C1* Z - Skb 4 A - 6 Romanówka II pŜ Q 166 C1 G 2 Sd 4 A - 7 Romanówka pŜ Q 28 C1 N ** - Sd 4 A - 8 Wólka pŜ Q 137 C1* Z - Sd, Skb 4 A - 9 Filipów pŜ Q 160 C1* Z - Sd, Skb 4 A - 10 Filipów II pŜ Q 162 C1* N - Sd, Skb 4 A - 3 Prawy Las- pŜ, p Q - C1 ZWB - - - - -

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – zło Ŝe faktycznie eksploatowane bez koncesji, ** – zło Ŝe w przeszło ści eksploatowane bez koncesji, ZWB – zło Ŝe wybilansowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe, Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, N – Natura 2000

1. Kopaliny okruchowe Małe zło Ŝa piasków i Ŝwirów, zlokalizowane na obszarze arkuszy śytkiejmy i Filipów. zostały udokumentowane w obr ębie wychodni: piasków, Ŝwirów i głazów lodowcowych, morenowych (morena czołowa), pagórów kemowych, ozów, piasków i Ŝwirów z głazami moren martwego lodu oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń północnopolskich. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kiekskiejmy” (Sadowski, 1994) udokumentowane w kategorii C1 jest jedynym zło Ŝem poło Ŝonym w obr ębie arkusza śytkiejmy. Znajduje si ę ono na połu- dniowy wschód od śytkiejm. Na terenie arkusza Filipów znajduje si ę aktualnie 8 złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych. Cz ęść spo śród nich udokumentowano jeszcze w latach 80. XX w. w sposób uproszczony tj. przy pomocy tzw. karty rejestracyjnej. S ą to zło Ŝa: piasku: „ śabojedy” (Wojciechowski, Palczuk, 1983); „Blenda” (Sadowski, 1986) oraz piasku i Ŝwiru „Wólka” (Paprocka, 1989) i „Filipów” (So Ŝyński, Maruszczak 1981). W latach 90. udokumentowano zło Ŝa piasku i Ŝwiru „Roma- nówka” (Sadowski, 1993a) i „Prawy Las” (Sadowski, 1993b) – obecnie skre ślone z ewidencji zasobów kopalin, a po 2000 roku dalsze trzy małe zło Ŝa: „Przero śl” (Tatarata, 2003), „Roma- nówka II” (Tatarata, 2004) i „Filipów II” (Ceckowski, Tatarata, 2010). Zło Ŝa maj ą powierzchni ę od 0,3 do 4,6 ha i obejmuj ą cz ęsto niewielkie pagórkowate formy morfologiczne lub ich fragmenty. Ich mi ąŜ szo ść jest niewielka i nie przekracza 10 m. Zalegaj ą one pod niewielkim nadkładem gleby, piasków pylastych, gliniastych oraz piasków i Ŝwirów. Wszystkie udokumentowane zło Ŝa s ą suche. Parametry geologiczno-zło Ŝowe złó Ŝ oraz informacje o jako ści kopaliny uj ęto w tabeli 2.

2. Iły ceramiki budowlanej

Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Zawiszyn” udokumentowano w kategorii C 1 na powierzchni 12,4 ha w zachodniej cz ęś ci arkusza Filipów w obr ębie iłów i glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Jako ść kopaliny rozpoznano w kategorii B (Wojciechowski, 1984). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 1,1 m do 14,5 m, średnio wynosi 5,14 m. Zło Ŝe jest przykryte nadkładem o grubo ści od 0,1 m do 3,0 m ( średnio 0,72 m), zbudowanym z gleby oraz iłów z domieszkami marglu. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa N/Z wynosi 0,23. Zło Ŝe jest suche. Kopalina, za któr ą uznano nierozdzielone iły i gliny, zawiera od 0,01 do 0,34 średnio 0,12% marglu w ziarnach o średnicy powy Ŝej 0,5 mm. Zawarto ść wody zarobowej waha si ę od 17,1 do 32 ( średnio 27,2%) , a skurczliwo ść suszenia od 5,8 do 10,3 ( średnio 8,3%). Po wypaleniu w temperaturze 950 oC tworzywo ceramiczne wykazuje wytrzymało ść na ściskanie

11 od 17,6 do 33,0 średnio 24,2 MPa. Ze wzgl ędu na domieszko margla i do ść wysok ą skurczliwo ść suszenia kopalina ma ograniczone mo Ŝliwo ści zastosowania – na potrzeby ceramiki budowlanej, jedynie do produkcji cegły pełnej. Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych i jako ść kopaliny Parametry geologiczno-zło Ŝowe Parametry jakościowe (warto ści średnie) (warto ści średnie) Stosunek Gru- Zawarto ść Nr Mi ąŜ- grubo ści Zawarto ść bo ść ziaren Zastosowa- zło Ŝa szo ść nadkładu do pyłów Nazwa zło Ŝa Powierzch- nadkła- o średnicy nie na zło Ŝa mi ąŜ szości mineralnych nia du poni Ŝej 2 mm* kopaliny mapie od-do złoŜa od-do (ha) od-do od-do średnia N:Z średnia średnia średnia (m) od-do (%) (m) (%) średnia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arkusz śytkiejmy (40) 3,4-10,0 0,3-2,2 0,05-0,46 38,0-48,0 3,0-8,0 1 Kiekskiejmy 0,3 Skb 6,1 1,0 0,2 42,7 5,00 Arkusz Filipów (71) 4,7-11,0 0,2-3,0 0,04-0,35 73,5-98,0 1,3-6,3 1 śabojedy 1,6 Sd, Skb 7,0 0,97 0,12 88,6 4,50 1,5-8,0 0,0-4,0 0,0-1,0 43,4-99,5 1,9-9,4 4 Przero śl 4,6 Sd, Skb 4,0 1,6 0,45 80,0 4,99 4,6-6,7 0,3-2,3 60,8-88,2 1,5-2,0 5 Blenda 1,1 Skb 5,9 1,2 0,22 76,7 1,75 Romanówka 7,3-9,7 0,3-0,4 0,03-0,04 67,6-69,6 3,4-3,7 6 1,1 Sd II 8,9 0,3 0,03 69,6 3,50 5,5-9,7 0,7-0,8 0,08-0,14 50,0-73,0 5,0-8,8 7 Romanówka 0,8 Sd 7,0 0,8 0,12 64,3 7,30 3,3-14,8 0,2-2,7 0,01-0,8 50,8-70,0 2,16-11,4 8 Wólka 1,0 Sd, Skb 7,5 1,1 0,12 56,8 8,40 7,2-12,7 0,2-0,3 47,0-99,0 1,0-14,0 9 Filipów 1,5 Sd, Skb 9,8 0,2 0,02 72,0 5,00 3,3-14,0 0,6-2,0 0,07-0,58 70,9-79,3 1,8-2,3 10 Filipów II 0,96 Sd,Skb 9,7 1,5 0,22 73,8 2,0

Rubryka 7: * – punkt piaskowy Rubryka 9: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe

Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono zgodnie z Zasadami…(2001). Wszyst- kie zło Ŝa zaliczono do kategorii 4 – pospolitych i rozprzestrzenionych na terenie całego kraju, a wi ększo ść równocze śnie do kategorii A – mało konfliktowych, mo Ŝliwe do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń. Jedynie zło Ŝe iłów i glin zwałowych „Zawiszyn” uznano za konfliktowe i zaliczono do kategorii B. Jest ono poło Ŝone w obr ębie Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej oraz obszaru Natura 2000 Puszcza Romincka.

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Koncesjonowana działalno ść wydobywcza na obszarze arkuszy śytkiejmy i Filipów dotyczy obecnie tylko jednego zło Ŝa: „Romanówka II”. Zło Ŝe jest eksploatowane przez gmin ę na potrzeby budowlane i drogowe miejscowej społeczno ści, a eksploatacja jest sezonowa i dora źna. Wyrobisko ma charakter stokowy i jest cz ęś ciowo zaro śni ęte. Kopalina jest urabia- na przy pomocy koparki i bezpo średnio ładowana na samochody dostawcze. Nie prowadzi si ę Ŝadnego jej wzbogacania. Koncesja na wydobywanie kopaliny z tego zło Ŝa jest wa Ŝna do 2015 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,11 ha, a terenu górniczego – 1,50 ha. Wydobycie bez koncesji, okresowo i na niewielk ą skal ę odbywa si ę natomiast w obr ę- bie zło Ŝa „Kiekskiejmy”. Zło Ŝe udost ępnione jest w wyrobisku stokowym jednym poziomem. Kopalina nie podlega przeróbce, do odbiorców przewoŜona jest transportem samochodowym. Zło Ŝe jest eksploatowane przez miejscow ą ludno ść na lokalne potrzeby. W latach 80. i 90. ubiegłego wieku prowadzono eksploatacj ę kopalin ze złó Ŝ: „ śaboje- dy”, „Prawy Las”, „Blenda”, „Wólka” i „Filipów”. Zło Ŝa te były u Ŝytkowane głównie przez Urz ędy Gmin: Dubeninki (zło Ŝe „ śabojedy”), Przero śl (zło Ŝa: „Prawy Las”, „Blenda” i „Przero śl”) i Filipów (zło Ŝa: „Wólka” i „Filipów”) i zazwyczaj bez koncesji. Koncesjono- wane wydobycie prowadzono jedynie ze złó Ŝ „Przero śl” i „Blenda”. Koncesje te wygasły. W przeszło ści eksploatowano te Ŝ bez koncesji zło Ŝe „Romanówka”, które w „Bilansie zaso- bów kopalin…” figuruje jako niezagospodarowane. Wyrobiska poeksploatacyjne złó Ŝ: Filipów przekształcono w boisko piłkarskie, a śabo- jedy” zrekultywowano w kierunku rolnym. Pozostałe wyrobiska ulegaj ą powolnej samorekul- tywacji cho ć s ą jeszcze widoczne w terenie. S ą to głównie niewielkie suche wyrobiska sto- kowe w ró Ŝnym stopniu zaro śni ęte. Na terenie arkuszy Filipów i śytkiejmy stwierdzono w kilku miejscach niekoncesjono- wan ą eksploatacj ę piasków ze Ŝwirem. Dla siedmiu najbardziej znacz ących punktów eksplo- atacyjnych, opracowano karty informacyjne punktu wyst ąpienia kopaliny (6 w obr ębie ark. Filipów i 1 w obr ębie ark. śytkiejmy). W pi ęciu punktach (cztery – na ark. Filipów i jeden – na arkuszu śytkiejmy) stwierdzono ślady wydobycia w postaci naruszonych i niezaro śni ętych skarp wyrobisk, a niekiedy te Ŝ świe Ŝych śladów opon samochodów cięŜ arowych. Wydobycie prowadzone jest dorywczo i na niewielk ą skal ę i słu Ŝy zaspokojeniu bie Ŝą cych potrzeb miejscowej ludno ści.

13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkuszy śytkiejmy i Filipów wyznaczono obszary perspektywiczne i prognostyczne wyst ępowania kopalin. W przeszło ści na omawianym terenie prowadzono prace zwiadowcze i rozpoznawcze nad udokumentowaniem złó Ŝ torfów, kruszywa piaskowo- Ŝwirowego i iłów ceramiki budowlanej. Zgodnie z opracowaniem dotycz ącym inwentaryzacji perspektyw i prognoz surowco- wych torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) na terenie arkuszy Filipów i śytkiejmy zaznaczono siedem obszarów prognostycznych torfów. Na wyznaczonych obszarach spełnione s ą kryteria potencjalnej bazy zasobowej tej kopaliny, a ponadto obszary te s ą wolne od ogranicze ń zwi ą- zanych z rolniczym wykorzystaniem terenu, ochron ą wód, przyrody i krajobrazu. W zwi ązku z tym, Ŝe powierzchnia poszczególnych obszarów jest mała, a ponadto ma zazwyczaj nieregu- larne kształty, na mapie zaznaczono je jako obiekty punktowe niedaj ące odwzorowa ć si ę w skali mapy. Torfy odsłaniaj ą si ę na powierzchni, niekiedy pod niewielkim nadkładem gleby torfowej. W ich sp ągu stwierdzono około metrowej mi ąŜ szo ści warstw ę gytii organicznej. W wi ększo ści s ą to torfy typu niskiego, rodzaju olesowego, mechowiskowo-olesowego, mszarnego, turzycowiskowego, turzycowo-szuwarowego oraz typu mieszanego rodzaju bór- bagnowo-olesowego. Nadaj ą si ę one do produkcji nawozów dla rolnictwa i ogrodnictwa. Średnie parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe torfów przedstawiono w tabeli 3. W obr ębie obszarów chronionego krajobrazu nie wyznaczono prognoz z uwagi na ochron ę przyrody (Rozporz ądzenie nr 16/05, 17/05, 20/05..., 2005, Rozporz ądzenie nr 54..., 2005). W południowo-wschodniej oraz centralnej częś ci arkusza wytypowano dziesi ęć obsza- rów perspektywicznych torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, red. 1996). Najbardziej rozległe torfo- wisko znajduje si ę na południowy wschód od Przero śli. Zajmuje ono powierzchni ę 670 ha. Średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi 1,82 m, popielno ść od 6 do 10,4 %, a stopie ń rozkładu wynosi 35%. S ą to torfy: olesowo-szuwarowe, szuwarowo-mechowiskowe, olesowe oraz bórba- gienno-mszarne. Powierzchnie pozostałych obszarów perspektywicznych s ą znacznie mniejsze, rz ędu kilkunastu hektarów. Kopalin ą w nich s ą torfy: mszarne, mszarno-brzezinowe, mchowiskowo-olesowe i olesowe o mi ąŜ szo ści od 1,62 do 3,41 m, popielno ści od 5% do 17,9% i stanie rozkładu od 30% do 45%.

14 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Wiek Średnia kompleksu Numer Po- Zasoby kompleksu Parametry grubo ść litologiczno- Zastosowa- obszaru wierzc Rodzaj w katego- litologiczno- jako ściowe nadkła- surowcowego nie na hnia kopaliny rii D surowcowe- (%) du od-do 1 kopaliny mapie (ha) (tys. m 3) go (m) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Arkusz Filipów (71) popielno ść – 14 1,0-3,8 I 2,0 t Q stopie ń rozkładu - 70 Sr 3,52 – 40 popielno ść – 21 1,0-2,3 II 1,8 t Q stopie ń rozkładu - 36 Sr 2,04 – 26 popielno ść – 15 1,0-1,9 III 2,2 t Q stopie ń rozkładu - 27 Sr 1,64 – 40 popielno ść – 21 1,0-2,0 IV 2,2 t Q stopie ń rozkładu - 30 Sr 1,64 – 40 popielno ść – 21 1,0-2,2 V 2,5 t Q stopie ń rozkładu - 38 Sr 1,86 – 40 popielno ść – 16 1,0-3,2 VI 1,8 t Q stopie ń rozkładu - 48 Sr 2,77 – 40 popielno ść – 13 1,0-3,6 VII 6,5 t Q stopie ń rozkładu - 160 Sr 2,46 – 45 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Prace zwiadowcze i rozpoznawcze za zło Ŝami piasków i Ŝwirów prowadzono na omawianym terenie w latach 80. XX wieku. Koncentrowały si ę one w trzech rejonach: w okolicy Dubieninek, koło Przero śli oraz w miejscowo ści Motule Nowe. W pobli Ŝu Dubeninek odwiercono sze ść otworów. Tylko w dwóch nawiercono piaski średnio- i drobnoziarniste, w pozostałych czterech stwierdzono wyst ępowanie jedynie gliny piaszczystej (Sadowski, 1987). Wyznaczono obszar negatywny. Na wschód od Przero śli Gołdapskiej wykonano trzy otwory, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych, niekiedy średnioziarnistych (Sadowski, 1988). W pobli Ŝu miejscowo ści Motule Nowe odwiercono trzy otwory, w jednym z nich nawiercono piaski i Ŝwiry z otoczakami, a w dwóch – gliny z otoczakami (Sadowski, 1984). Obszary te uznano za negatywne, przy czym obszaru w rejonie Motul Nowych nie zaznaczono na mapie z uwagi na jego małe rozmiary, niemieszcz ące si ę w jej skali.

15 W okolicach Zawiszyna, w pierwszej połowie lat 60. poszukiwano złó Ŝ iłów ceramicznych. Pozytywne wyniki uzyskano w rejonie Lisiej Góry, gdzie udokumentowano zło Ŝe iłów „Zawiszyn”. Obszar poło Ŝony na południe od zło Ŝa, gdzie wykonano cztery sondy uznano za negatywny. W dwóch otworach stwierdzono tam wyst ępowanie piasków i Ŝwirów z przewarstwieniami glin, a w dwóch innych obecno ść słabo plastycznych i zamarglonych glin i iłów. Ich badania wskazały, Ŝe materiał nie spełnia wymaga ń jako ściowych dla kopalin i surowców ceramicznych (Karczewska, 1964). Znaczne fragmenty omawianego obszaru uznano za perspektywiczne dla wyst ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu ziemnego – gazu łupkowego. Mo Ŝe on wyst ępowa ć w ilasto- łupkowych utworach dolnego paleozoiku, zwłaszcza syluru. Na poszukiwanie gazu łupkowe- go na tym terenie Minister Środowiska udzielił koncesji firmie Silurian Energy Services (obszar koncesyjny Gołdap). Obejmuje on swym zasi ęgiem równie Ŝ obszary s ąsiednich arkuszy MG śP.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza śytkiejmy i północna cz ęść arkusza Filipów poło Ŝone s ą w zlewni Pre- goły. Główn ą rzek ą tego rejonu jest Bł ędzianka. Jej dopływami s ą Bludzia, wypływaj ąca z jeziora Przero śl oraz śytkiejmska Struga, która bierze swój pocz ątek z niecki wytopiskowej na południowy zachód od śytkiejm. W dorzeczu Pregoły znajduj ą si ę, poł ączone niewielkimi ciekami jeziora Białe, Filipowskie, Przystajne, Krzywe, Ko ścielne, Przero śl oraz Bitkowskie. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkuszy poło Ŝona jest w obr ębie zlewni Wisły. Znajduje si ę tutaj ci ąg rynnowych jezior (rynna Rospudy): Niskie, Wysokie, Szymanek, Czarne, Rospuda i Kamienne. Jezioro Rospuda jest najwi ększe na obszarze arkuszy i zajmuje 320 ha. Z jeziora Kamiennego wypływa rzeka Rospuda, która płynie w kierunku południo- wym. Do zlewni Wisły nale Ŝą równie Ŝ jeziora Łanowickie i Mieru ńskie, poł ączone kanałami z rzeką Rospud ą, a tak Ŝe bezodpływowe jeziora Jemieliste, Czostków, Ślepak i Linowo. Ponadto na północny zachód od Przero śli i w rejonie Sta ńczyków znajduj ą się źródła. Jako ść wody w rzekach okre ślana jest na podstawie rozporz ądzenia Ministra Środowi- ska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie..., 2008, DzU nr 162). W granicach arkusza badania takie przeprowadzono w 2009 r. na rzece Bł ędzianka przy uj ściu Bludzi. W ramach monitoringu operacyjnego ustalono, Ŝe wody Bł ędzianki miały dobry stan ekologiczny, a wska źnikami

16 obni Ŝaj ącymi ich jako ść były: makrofity, ogólny w ęgiel organiczny, biologiczne zapotrzebo- wanie tlenu i azot Kjeldahla, (Raport, 2010). Oceny ogólnej jednolitych cz ęś ci wód nie wykonywano. W 2010 r. przeprowadzono badania jeziora Rospuda (Filipowska). Wody jeziora w ocenie ogólnej miały stan zły, dobry stan chemiczny, ale tylko umiarkowany stan ekologiczny (Klasyfikacja..., 2011). Du Ŝy udział w zanieczyszczaniu jeziora ma spływ wód opadowych z terenów u Ŝytkowanych rolniczo. Fragment zachodniej cz ęś ci arkusza Filipów obj ęty jest stref ą ochronn ą „C” uzdrowiska klimatyczno-borowinowego Gołdap.

2. Wody podziemne Wody podziemne na obszarze arkuszy śytkiejmy i Filipów przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 200 000 arkusz Suwałki wraz z obja śnieniami (Bieniaszewska i inni, 1981; 1987) oraz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Filipów ( Śmieta ński, Felter, 2006). Według podziału na jednolite częś ci wód podziemnych omawiany obszar nale Ŝy do Regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadur- ski, 2007). W granicach arkuszy charakter u Ŝytkowy ma czwartorz ędowe pi ętro wodono śne reprezentowane przez trzy poziomy wodono śne przypowierzchniowe oraz dwa poziomy mi ędzy- morenowe. Najni Ŝej poło Ŝony poziom mi ędzyglinowy wyst ępuj ący w obr ębie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych stadiału północno-mazowieckiego (zlodowacenia środkowopolskie) zajmuje centraln ą i południow ą cz ęść obszaru. Warstwa wodono śna ma mi ąŜ szo ść dochodz ą- cą do 20 m. Jest ona dobrze izolowana 50-metrowej mi ąŜ szo ści warstw ą glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich. Zwierciadło wody tego poziomu ma naporowy charakter. Wydajno ść studni waha si ę od 3,4 do 74 m 3/h, przy depresji od 4 do 21 m. W północnej cz ęś ci omawianego terenu wyst ępuje poziom mi ędzyglinowy zbudowany z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych fazy leszczy ńskiej (zlodowacenia północnopolskie). Warstwa wodono śna jest przykryta glinami zwałowymi fazy pomorskiej zlodowace ń północ- nopolskich oraz piaskami i Ŝwirami lodowcowymi o mi ąŜ szo ści około 40 m, stopie ń izolacji tych wód jest dobry. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej jest zmienna i wynosi od kilku do ponad 50 m. Zwierciadło wód ma charakter naporowy, a wydajno ść studni waha si ę od 6 do 89 m3/h, przy depresji od 2,6 do 56 m. Najpłytsze pi ętro wodono śne wyst ępuje na wschód od Filipowa. Buduj ą go piaszczysto- Ŝwirowe utwory fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Jest to przypowierzchniowy

17 poziom wodono śny, pozbawiony naturalnej warstwy izolacyjnej. Zwierciadło wód jest swo- bodne. Ze studni uzyskiwana jest wydajno ść od 34 do 102 m 3/h przy depresji od 1 do 6 m. Zasilanie tego poziomu odbywa si ę głównie na drodze infiltracji wód opadowych. Do wi ększych uj ęć wód nale Ŝą komunalne uj ęcia zlokalizowane w śytkiejmach, Blu- dziach Wielkich, Przero śli Gołdapskiej, Zawiszynie, Białych Jeziorkach, Przero śli, Garbasie, Filipowie i Starych Motulach. W obr ębie obu arkuszy nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP), co ilustruje figura 3 (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkuszy śytkiejmy i Filipów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP)w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 − granica GZWP w o środku porowym, 3 – wi ększe jeziora, 4 – granica pa ństwa Numer, nazwa i wiek GZWP: 202 − Sandr Gołdap czwartorz ęd (Q), 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

18 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002, DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla po- szczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawartości w glebach z terenu arkusza 40 – śytkiejmy, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono da- nymi o przeci ętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

19 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 40 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra śytkiejmy bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 40 – śyt- kiejmy Metale N=2 N=2 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–17 12 27 Cr Chrom 50 150 500 2–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–22 15 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–3 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–6 5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 40 – śytkiejmy 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 2 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 2 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 2 b) obs zary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 2 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 2 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 2 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 2 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 2 2) Pb Ołów 2 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 2 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zur- sza 40 – śytkiejmy do poszczególnych grup u Ŝytkowa- banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- nia (ilo ść próbek) wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- 2 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

20 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wy- niku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minera- łów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lind- ström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza dra- pie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników

21 są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie pro- cesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicz- nego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Mid- delkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifeny- lami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Śro- dowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie..., 2002, DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ e- nie ) – określaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczo- no dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyj- nych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

22 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

*** WWA 11 WWA 5,683

**** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

23 Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Dunajewo, z którego osady do bada ń pobrano w 2004 r.. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę podwy Ŝ- szonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zwłaszcza cynku i ołowiu (tabela 6). Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ą- dzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powyŜej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

24 Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Dunajewo Parametr 2004 r.

Arsen (As) 9 Chrom (Cr) 18 Cynk (Zn) 115 Kadm (Cd) 2 Mied ź (Cu) 16 Nikiel (Ni) 15 Ołów (Pb) 51 Rt ęć (Hg) 0,117

* WWA 11 WWA n.o.

** WWA 7 WWA n..o. PCB *** n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Wyniki przedstawiono wspólnie dla dwóch arkuszy (arkusz śytkiejmy i s ąsiaduj ący z nim od południa arkusz Filipów), gdy Ŝ zdecydowana wi ększo ść obszaru obj ętego arkuszem śytkiejmy znajduje si ę poza granicami kraju. Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie po-

25 zwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4, 5) dla dwóch wspólnych kraw ędzi arkuszy map (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 26 do około 63 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 45 nGy/h i jest wy Ŝ- sza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 34 do około 61 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 49 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wysokie i wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału 40–60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profili dominuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Lo- kalnie nieco ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (26–35 nGy/h) są zwi ązane z torfami lub – w północnej cz ęś ci profilu zachodniego – z osadami kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry). Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,9 do 5,4 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,1 do 5,1 kBq/m 2.

26 40 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

6027871

6026957

m 6026154

6025341

6024614

0 10 20 30 40 50 60 nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6027871

6026957

m 6026154

6025341

6024614

0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza śytkiejmy (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

27 71 W PROFIL ZACHODNI 71 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6023168 6021579

6020170 6019655

m m6016665 6017280 6014443

6013559 6012085

6006065 6010598 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 28 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6023168 6021579

6020170 6019655 m m6016665 6017280 6014443

6013559 6012085

6006065 6010598 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 5. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Filipów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

29 ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

30 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkuszy śytkiejmy i Filipów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ( Śmieta ński, Felter, 2004 i Śmieta ński, Felter, No- wicki, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści para- metrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syn- tetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝ- nym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B tere- nami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszami śytkiejmy i Filipów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnych Dubeninki, Przero śl i Filipów, ─ zabytkowe zespoły architektoniczne w Filipowie i Przero śli, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Romincka” PLH 280005, „Dolina Górnej Rospudy” PLH 280022 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody „Boczki”, „Dziki K ąt”, „Czerwona Struga” (florystyczne) i „Struga śytkiejmska” (florystyczno-faunistyczny), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ strefa ochrony „C” uzdrowiska w Gołdapi, ─ tereny gminy uzdrowiskowej Gołdap, ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonie miejscowo ści Sta ńczyki i Przero śl, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Bł ędzianka, Linowo, Przero śl, Boczne, Ko ścielne, Krzywólka, Białe, Ślepak, Czostków, Przystajne, Łanowicze, Jemieliste, Niskie, dwa jeziora Wysokie (przy miejscowo ści Sumowo i miejscowo ści Supienie), Szymanek,

31 Młynówek, Czarne, Rospuda, Kamienne, Białkowskie, Mieru ńskie Wielkie i pozosta- łych akwenów, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Bł ędzianka, Bludzia, śytkiejmska Struga, Czerwona Struga, Zusnianka, Rospuda, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° – rejon Kolonii Przero śl, B ędziszewa, Łanowicz Du- Ŝych, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi w rejonach Sta ńczyki – Maciejowi ęta, Sumowa, zachodniej kraw ędzi jeziora Bocznego, Kolonii Przero śl, na północny zachód od Bitkowa (przy jeziorze Bilkowskim), na północ od Mierniszek Małych (przy jeziorze Mieru ńskim Wielkim), Kolonia Filipów pod Czostkowem (przy jeziorze Białym), Ak- samitowizna (przy jeziorze Krzywólka), przy północnej i południowej kraw ędzi jeziora Rospuda (Grabowski, 2007), ─ ci ągi wałów i wzniesie ń zbudowanych z zaburzonych osadów przedczwartorz ędowych i czwartorz ędowych (Ber, 2006).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Znaczn ą cz ęść powierzchni analizowanego terenu zajmuje wysoczyzna morenowa fali- sta, o nachyleniu około 5°. Na jej powierzchni występuje szereg wzgórz o ró Ŝnej genezie. Na terenie gmin Dubeninki, Przero śl, Kowale Oleckie i Filipów wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Warstw ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwa- łowe fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Pokrywaj ą one znaczn ą cz ęść powierzchni analizowanego terenu, buduj ąc stropowe partie wysoczyzny morenowej. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od 2,5 m do 28,9 m, jednak na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru kształtuje si ę ona w granicach kilku–kilkunastu metrów. S ą to gliny piaszczysto-ilaste, zwarte, raczej twarde, zawieraj ące do ść du Ŝą ilo ść Ŝwirów, głazików i głazów. W partiach stropowych s ą br ązowe, rzadziej szare (przy wysi ękach wody). Lokalnie s ą bardziej piaszczyste, przechodz ą prawie w piaski gliniaste, rzadziej mułkowate. W otworach opisywane s ą jako gliny zwałowe lub margiel zwałowy ze Ŝwirami i głazami, czasem z przewarstwieniami Ŝwirów, cz ęsto jako gliny zwarte lub zbite, piaszczyste lub ilaste (Krzywicki, 1990).

32 Przy typowaniu obszarów rekomendowanych do składowania odpadów oboj ętnych do glin wysoczyznowych wł ączono równie Ŝ niewielkie wydzielenia glin zwałowych kemów lub moren martwego lodu. Wyst ępuj ą głównie w północno-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Pokrywa gliniasta ma mi ąŜ szo ść rz ędu 4,5–6,5 m, pod ni ą wyst ępuj ą piaski lub piaski ze Ŝwirami. W miejscach, w których na glinach zwałowych wyst ępuj ą ich eluwia piaszczyste lub piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 2 m warunki izolacyjne okre ślono na mniej korzystne. Budowa składowisk wi ąŜ e si ę tu z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nad- kładu. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdo- wych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w dogod- nej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi cz ęś ci wskazanych obszarów jest ich poło Ŝenie w pobli Ŝu zabudowy miejscowo ści gminnych Dubeninki i Przero śl – „b” oraz w granicach obszarów przyrodniczych prawnie chronionych – strefa ochrony Parku Krajobra- zowego Puszczy Rominckiej, Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszczy Rominckiej, Obsza- ru Chronionego Krajobrazu Doliny Bł ędzianki, Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Ro- spudy i Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierzy Północnej Suwalszczyzny – „p”. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidu- alnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedu- rze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. W rejonie Przero śl – Kolonia Przero śl – Krzywólka nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny. Pozostałe obszary znajduj ą si ę na terenach, na których u Ŝytkowy poziom wodono- śny w osadach czwartorz ędu wyst ępuje na gł ęboko ści 50–100 m, podrz ędnie 15–50 m. Jest on dobrze izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń jego zagro Ŝenia okre- ślono na bardzo niski i niski. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zastosowania dodatkowej przesłony podło Ŝa – syntetycznej lub mineralnej.

33 Problem składowania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) Na powierzchni terenu nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W przypadku konieczno ści budowy obiektów tego typu mo Ŝna rozpatrywa ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstwy gliniasto-ilastej lub glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. W Przero śli na gł ębokości 3 m wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 6 m pod ścielone 2 m warstw ą glin (nieprze- wiercon ą). W Mieruniszkach nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 19 m, pod ścielone 9 m warstw ą iłów. Gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach stwierdzono w rejonach miejscowo ści Czarne (około 30 m), Mieruniszek Małych (38 m) i Motuli Starych (65,5 m). Konieczne jest dodatkowe rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na okre ślenie roz- przestrzenienia i faktycznych własno ści izolacyjnych osadów ilasto-gliniastych i gliniastych Według danych zawartych w przekroju geologicznym wykonanym dla potrzeb SmgP arkusze śytkiejmy i Filipów w rejonie Motuli Starych gliny kilku zlodowace ń poło Ŝone bezpo średnio na sobie tworz ą warstw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 100 m. W okolicy miejscowo ści Przystajne ł ączna mi ąŜ szo ść ró Ŝnowiekowych glin zwałowych mo Ŝe przekracza ć 200 m. Na analizowanym terenie znajduj ą si ę cztery nieczynne składowiska odpadów komunalnych. Składowisko w śytkiejmach zamkni ęto w 2010 r., dokumentacja rekultywacyjne jest w trakcie opracowania, nie prowadzi si ę monitoringu wód podziemnych. Składowisko w Fili- powie III zamkni ęto w 2010 roku, prowadzi si ę monitoring wód podziemnych, dokumentacja rekultywacji obiektu jest opracowana, podj ęto ju Ŝ wst ępne prace. Składowisko w Bludziach zamkni ęto w 2010 r., w trakcie opracowania jest dokumentacja rekultywacyjna, nie prowadzi si ę monitoringu wód podziemnych. Składowisko w Przero śli zamkni ęto w 2011 r., dokumentacja rekultywacji obiektu została opracowana, nie prowadzi si ę monitoringu wód podziemnych. Odpady z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowiska odpadów komunalnych w Sokółce i w Ko śmidrach w gminie Gołdap. Na analizowanym terenie, na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów (obszar NATURA 2000) udokumentowano zło Ŝe iłów i glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich „Zawiszyn” (gmina Dubeninki). Mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi od 1,1 m do 14,5 m ( średnio 5,14 m), grubo ść nadkładu składaj ącego si ę z gleby i iłów zanieczyszczonych marglem wynosi od 0,1 do 3 m ( średnio 0,72 m). Zło Ŝe jest suche, dotychczas

34 nieeksploatowane. Kopalin ę ze zło Ŝa mo Ŝna przebada ć pod k ątem tworzenie barier mineralnych izoluj ących podło Ŝe obiektów zlokalizowanych w innych miejscach.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich stanowi ą wystarczaj ącą naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych. Przy wyborze miejsca lokalizacji składowiska odpadów w pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć obszary wytypowane w rejonach :Przystajna, gdzie gliny powinny osi ąga ć mi ąŜ- szo ści ponad 200 m oraz koło Motuli Starych, gdzie mog ą wyst ępowa ć gliny o 100 metrowej mi ąŜszo ści. Dodatkowo mo Ŝna równie Ŝ rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w których nawiercono gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Czarne, Motule Stare, Mieru- niszki Małe) lub pakiety gliniasto-ilaste (Przero śl, Mieruniszki). Konieczne jest rozpoznanie poziomego zalegania warstw gliniasto-ilastych i glin o du Ŝych mi ąŜszo ściach. Pod wzgl ędem warunków hydrogeologicznych najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk odpadów w rejonie miejscowo ści Przero śl – Kolonia Przero śl – Krzywólka, gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny nie wyst ępuje.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć nisze suchych wyrobisk dwóch niewielkich złó Ŝ kruszywa naturalnego „Kiekskiejmy” i „Blenda”. Nale Ŝy uwzgl ędni ć konieczno ść wykonania przesłony izolacyjnej podło Ŝa obiektów – gruntowej lub syntetycznej. Środowi- skowymi ograniczeniami warunkowymi lokalizacji składowisk w tych obiektach s ą blisko ść zabudowy i poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ. Wyrobiska pozostałych złó Ŝ oraz punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw na potrzeby lokalne zlokalizowane s ą na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo-

35 gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki geologiczno-in Ŝynierskie obszaru arkuszy Filipów i śytkiejmy oceniono na podstawie map geologicznych, hydrogeologicznych i topograficznych oraz sprawdzaj ących obserwacji terenowych. Z waloryzacji wył ączono obszary lasów, rezerwatów, parku krajobrazowego, terenów wyst ępowania gleb wysokiej jako ści (klas I-IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wód powierzchniowych, zwartej zabudowy Przero śli i Filipo- wa. O warunkach geologiczno – in Ŝynierskich decyduj ą rodzaj i stan gruntów, ukształtowa- nie terenu oraz poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych. Zastosowano dwa wydzielenia wa- runków geologiczno-in Ŝynierskich – obszary o korzystnych i niekorzystnych lub utrudniaj ą- cych budownictwo. Obszary, dla których wykonano powy Ŝsz ą ocen ę stanowi ą około 50% omawianego terenu. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. oraz gruntów spoistych w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa zwi ązane s ą z wysoczyznami lodowcowymi obejmuj ącymi obszar ca- łego arkusza. Grunty niespoiste to średniozag ęszczone piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, lodowcowe oraz piaski, mułki i Ŝwiry kemów powstałe w czasie zlodowace ń północnopolskich (faza pomorska). Grunty spoiste korzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z wyst ępowaniem nieskonsolidowanych glin zwałowych i glin kemów lub martwego lodu tak Ŝe fazy pomorskiej

36 (Kaczy ński, Trzci ński, 2000). Wi ększe obszary o korzystnych dla budownictwa warunkach ci ągn ą si ę szerokim pasem od miejscowo ści Czarne poprzez Przero śl do Prawego Lasu. Niekorzystne warunki dla budownictwa są zwi ązane z obszarami, gdzie znajduj ą si ę grunty słabono śne (organiczne), grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym oraz grunty niespoiste lu źne, a tak Ŝe rejony, w których zwierciadło wody wyst ępuje na gł ębo- ko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni, a spadki terenu s ą wi ększe ni Ŝ 12%. Grunty słabono- śne wypełniaj ą dna dolin rzecznych i obni Ŝeń terenu. S ą to holoce ńskie grunty organiczne (torfy, gytie, namuły), gliny, piaski gliniaste i pyły w stanie plastycznym lub nawet mi ękko- plastycznym oraz lu źne piaski z udziałem substancji organicznej. Wody w obr ębie gruntów organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu. Znaczn ą cz ęść obszaru za- klasyfikowano jako niekorzystny dla budownictwa, z uwagi na poło Ŝenie zwierciadła wody płycej ni Ŝ 2 m. Dotyczy to przede wszystkim zagł ębie ń bezodpływowych, jezior oraz dolin rzecznych, gdzie wyst ępuj ą podmokło ści. Niesprzyjaj ące budownictwu s ą ponadto strome i wysokie stoki, których nachylenie cz ęsto przekracza 12%, szczególnie w rejonie Kolonii Przero śl, brzegów jeziora Rospuda i mniejszych jezior rynnowych o przebiegu północ- południe. Urozmaicona morfologia terenu i wyst ępowanie stoków o znacznym nachyleniu sprzy- jaj ą rozwojowi osuwisk. Szczególnie licznie wyst ępuj ą one w dolinie Bł ędzianki, na zboczach rynny Rospudy oraz w rejonie miejscowo ści Dubienniki (Grabowski (red.)., 2007a,b).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Omawiany teren arkuszy Filipów i śytkiejmy ma charakter typowo rolniczy dzięki wyst ępowaniu znacznych obszarów o glebach dobrej jako ści klas od I do IVa. Zajmuj ą one oko- ło 30% powierzchni obydwu arkuszy. Wi ększe kompleksy takich gleb wyst ępuj ą w połu- dniowo-zachodniej i południowo wschodniej cz ęś ci obszaru. Cenne przyrodniczo ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą tu na niewielkich obszarach w dolinach rzek i lokalnych obni Ŝeniach w rejonie Motul Starych, Przero śli i śytkiejmów. Zwarte kompleksy rozległych lasów wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci omawianego terenu. Są one obj ęte ochron ą w formie Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Park utworzono w 1998 roku w celu ochrony specyficznej i osobliwej ro ślinno ści oraz chronionych zwierz ąt. Panuj ące tutaj warunki klimatyczne s ą surowe, a las przypomina tajg ę. Na gliniastych pagór- kach i zboczach przewa Ŝaj ą gr ądowe lasy li ściaste z lip ą, klonem, grabem i wi ązem, natomiast na piaszczystych wzniesieniach – leszczynowo-świerkowy las mieszany. Równiny porastaj ą świe Ŝe bory sosnowe i świerkowe z czarn ą jagod ą w runie, a sporadycznie bór świer-

37 kowy, który jest zbiorowiskiem typowym dla tajgi. W zatorfionych dolinach strumieni znajduj ą si ę ł ęgi jesionowo-olszowe i gwiazdnicowe z chronionym pióropusznikiem strusim. W zagł ębieniach pojeziernych wyst ępuj ą torfowiska poro śni ęte mchem torfowcem, mo- drzewnic ą zwyczajn ą, ba Ŝyn ą czarn ą, borówk ą bagienn ą i wrzosem oraz licznymi ro ślinami rzadkimi, chronionymi lub reliktowymi (wierzba borówkolistna, brzoza niska, malina mo- roszka). Wa Ŝnym elementem krajobrazu parku s ą wody powierzchniowe, liczne cieki i małe jeziora. Oprócz du Ŝej ilo ści owadów i ptaków Ŝyj ą tu du Ŝe ssaki le śne: jelenie, łosie, sarny, dziki, lisy, jenoty i kuny. Zwierz ęta chronione to: cietrzew, jarz ąbek, ry ś i wilk. W północnej cz ęś ci omawianego terenu znajduje si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy Rominckiej. Stanowi on otulin ę parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Utwo- rzono go w 2003 roku na powierzchni 7 740 ha. Jego krajobraz to mozaika lasów, ł ąk podmo- kłych, jezior i pól uprawnych. Niewielki fragment, we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza Filipów zajmuje otulina Su- walskiego Parku Krajobrazowego (poło Ŝonego poza granicami arkuszy). Na obszarze arkusza Filipów zostały ustanowione dwa obszary chronionego krajobrazu „Dolina Bł ędzianki”. Pierwszy z nich znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci arkusza i przechodzi na s ąsiedni arkusz Gołdap. Został on utworzony na powierzchni 5 994,5 ha w 2003 roku. Drugi obszar znajduje si ę w centralnej cz ęś ci arkusza. Utworzony został w 1998 roku i zajmuje 3 550 ha. Obydwa wymienione obszary utworzono w celu ochrony terenów o natural- nym charakterze i wysokich walorach krajobrazowych. W centralnej cz ęś ci arkusza Filipów poło Ŝony jest wycinek Obszaru Chronionego Kra- jobrazu Dolina Rospudy. Jego całkowita powierzchnia wynosi 25 250 ha. Powołany w 1998 roku ma na celu ochron ę i zachowanie doliny Rospudy, która charakteryzuje si ę wysokim stopniem naturalno ści i obecno ści ą ro ślinno ści torfowiskowej. Południowo-wschodnia cz ęść omawianego terenu zajmuje fragment Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalszczyzny, który utworzono w 1998 roku na powierzchni 39 510 ha. Chroni on półnaturalny krajobraz o urozmaiconej rze źbie terenu, z licznymi jeziorami. W granicach obszaru arkuszy znajduj ą si ę drzewa o statusie pomników przyrody (tabela 8). S ą to buki zwyczajne, jodły, sosny wejmutki, d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne odro- ślowe, sosna pospolita oraz aleja jarz ębów szwedzkich. Wszystkie znajdują si ę na terenie Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej lub w jego otulinie.

38 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Arkusz śytkiejmy (40) Dubeninki Fl – „Boczki” 1 R Boczki 1974 gołdapski (108,83) Dubeninki Fl – „Dziki K ąt” 2 R śytkiejmy 1973 gołdapski (34,10) Fl–Fn – „Struga śyt- Dubeninki 3 R śytkiejmy 1982 kiejmska” gołdapski (467,07) Dubeninki 4 P Bludzie Małe 1984 PŜ – 7 buków zwyczajnych gołdapski Dubeninki 5 P Bludzie Małe 1984 PŜ – 13 jodeł gołdapski Dubeninki PŜ – 20 d ębów szypułko- 6 P śytkiejmy 2001 gołdapski wych Dubeninki 7 P śytkiejmy 1984 PŜ – 3 buki gołdapski Arkusz Filipów (71) Dubeninki Fl – „Boczki” 1 R Boczki 1974 gołdapski (108,83) Dubeninki Fl – „Czerwona Struga” 2 R Bludzie Małe 1973 gołdapski (3,59) Fl–Fn – „Struga śyt- Dubeninki 3 R śytkiejmy 1982 kiejmska” gołdapski (467,07) Dubeninki 4 P Bł ędziszki 1984 PŜ – 15 sosen wejmutek gołdapski Dubeninki PŜ – sosna pospolita 5 P Bł ąkały 2001 gołdapski „Pi ękna Sosna” Pn, G Dubeninki 6 P Dubeninki 1998 (granit „Przybysz”, gołdapski wym. 2,5x2,4x2 m) PŜ – 20 d ębów szypułko- Dubeninki 7 P Bludzie Wielkie 2001 wych gołdapski (w parku) Dubeninki PŜ – d ąb szypułkowy 8 P Bludzie Wielkie 1966 gołdapski „Dworzanin” Dubeninki PŜ – aleja drzew pomniko- 9 P Bł ąkały 1996 gołdapski wych (jarz ęby szwedzkie) Dubeninki PŜ – 12 lip drobnolistnych 10 P Bł ąkały 2001 gołdapski odro ślowych Dubeninki Pn, G 11 P Białe Jeziorki 1998 gołdapski (granit, wym. 2,3x2,9x1 m) Pn, G Dubeninki 12 P Białe Jeziorki 1998 (granit, wym. 2,4x2,6x1,3 gołdapski m)

39 1 2 3 4 5 6 Pn, G Dubeninki 13 P Białe Jeziorki 1953 (granit „Tytan”, gołdapski wym. 3x3,5x1,2 m) Przero śl Pn, G 14 P Nowa Przero śl 1962 suwalski (granit, wym. 2,2x3x1,2 m) Pn, G Przero śl 15 P Iwaniszki 1969 (granit, wym. 4,2x3,1x1,6 suwalski m) Pn, G Filipów 16 P Jemieliste 1956 (granit, wym. 2,6x2,9x1,6 suwalski m) Filipów jezioro „Rospuda” 17 U Słupienie 2001 suwalski (333,8) Filipów jezioro „Białe” 18 U Nowe Motule 2001 suwalski (130,4) jezioro „Łanowicze” Przero śl 19 U Łanowicze Du Ŝe 2001 z ekosystemami bagiennymi suwalski (63,9) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, U − u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, Fl-Fn – florystyczno-faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ − Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Szczególnie cenne obszary Puszczy Rominckiej obj ęte s ą ochron ą rezerwatow ą. W rezerwacie „Boczki” wyst ępuj ą wszystkie typy drzewostanu Puszczy Rominckiej. W celu ochrony boru sosnowo-świerkowego z 140-letnim drzewostanem utworzono rezerwat „Dziki Kąt”. Ochron ę rzadkich gatunków flory i fauny w tym bobra europejskiego i tchórza zapew- nia rezerwat „Struga śytkiejmska”. W rezerwacie „Czerwona Struga” ochron ą ścisł ą obj ęto las ł ęgowo-olszowy z bogatym stanowiskiem pióropusznika strusiego. Pomniki przyrody nieoŜywionej reprezentowane s ą przez głazy narzutowe zlokalizowane w: Dubeninkach, Białych Jeziorkach, Nowej Przerośli, Iwaniszkach i na północ od Jemie- listego. Do obiektów podlegaj ących ochronie na obszarze arkusza nale Ŝą 3 u Ŝytki ekologiczne. Zostały one utworzone w celu ochrony naturalnych biocenoz jezior: Rospuda, Białe i Łano- wicze. Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkuszy znajduj ą si ę fragmenty dwóch mi ędzynarodowych korytarzy ekologicznych Garbu Szeskiego i Szeszupy oraz jednego o znaczeniu krajowym korytarza Rospudy. Północna, północno-zachodnia i wschodnia cz ęść arkuszy obj ęta jest fragmentem obszarów w ęzłowych o znaczeniu mi ędzynarodowym: Suwalskiego a południowo-zachodnia i centralna – Wschodniosuwalskiego (fig. 6).

Fig. 6. Poło Ŝenie arkuszy śytkiejmy Filipów na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszarów w ęzłowych o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numery i nazwy: 15M – Wschodniosuwalski, 16M – Suwalski; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu mi ędzynarodowym, ich numery i nazwy: 8m – Garbu Sze- skiego, 9m – Szeszupy; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Rospudy, 4 – wi ększe jeziora, 5 – granica pa ństwa

Na obszarze arkuszy znajduj ą si ę dwa specjalne obszary ochrony siedlisk zaliczone do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (tabela 9). Granice „Puszczy Rominckiej” PLH280005 pokrywaj ą si ę z granicami Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. „Dolina Górnej Rospudy PLH200022 obejmuje fragment doliny o młodoglacjalnym charakterze rze ź- by terenu i du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą siedliskow ą z licznymi jeziorami rynnowymi, a tak Ŝe ró Ŝne- go typu torfowiskami wpływaj ącymi na wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe całego obszaru. Dogodne warunki do uprawiania turystyki pieszej pozwoliły na zorganizowanie na omawianym terenie europejskiego pieszego szlaku dalekobie Ŝnego E11 prowadz ącego z Am- sterdamu do Rygi.

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru obszaru Typ Kod obsza- i symbol Powierzchnia Lp. obszaru ru oznaczenia obszaru (ha) Szeroko ść geo- Kod na mapie Długo ść geogr. Województwo Powiat Gmina gr. NUTS

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Puszcza Romincka warmi ńsko- 1 B 22 o32’24’’E 54 o49’47’’N 14 620 PLOE3 gołdapski Dubeninki 28 0005 S mazurskie PLH Dolina Górnej Rospudy 2 B 22 o36’21’’E 54 o12’43’’N 4 070,7 PL345 podlaskie suwalski Filipów 20 0022 S Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

42 42

XII. Zabytki kultury

Osadnictwo na obszarze arkuszy Filipów i śytkiejmy rozwijało si ę ju Ŝ w epoce kamie- nia od schyłkowego paleolitu po neolit, o czym świadcz ą archeologiczne ślady osadnictwa i osady z rejonu: Zawiszyna, Bł ędziszek, Motuli Starych, Jemielistego i Łanowicz DuŜych. Z epoki br ązu pochodz ą ślady osadnicze i pozostało ści osad w rejonie Jemielistego, Motuli Starych, a z epoki Ŝelaza w s ąsiedztwie Budwiecia, Bludzi Małych i Łanowicz Du Ŝych. W okolicy Bł ędzioszek natrafiono na pozostało ści osady z czasu wczesnego średniowiecza. Do najwa Ŝniejszych zabytków nale Ŝą obj ęte ochron ą konserwatorsk ą układy urbani- styczne w miejscowości Przero śl i Filipów, pochodz ące z XVI–XIX wieku. W Przero śli, w obr ębie wspomnianej strefy, znajduj ą si ę drewniana dzwonnica z XVIII wieku, XIX- wieczna murowana plebania; oraz trzy cmentarze: Ŝydowski, ewangelicki i rzymskokatolicki. Strefa ochrony konserwatorskiej w Filipowie obejmuje swoim zasi ęgiem zabytki sakralne XIX-wieczny ko ściół i cmentarz Ŝydowski oraz cmentarz rzymskokatolicki. W Mieruniszkach najstarszej miejscowo ści w dawnym powiecie oleckim zachowały si ę ruiny murowanego, ewangelickiego ko ścioła gotycko-renesansowego z przełomu XVII i XVIII w. W śytkiejmach znajduje si ę ko ściół pod wezwaniem św. Michała. Jego pocz ątki si ęgaj ą XVI w. Pod koniec XIX został przebudowany. Pałac, spichlerz i kaplica dworska oraz park z XIX wieku zachowały si ę w Rogajnach, a sam park równie Ŝ z XIX wieku w Bludziach Wielkich. Zabytkami techniki uznano mosty kolejowe w Kiepojciach i Sta ńczykach oraz wiadukt kolejowy w Kiepojciach. Powstały one w latach 1910-1927 i znajduj ą si ę na nieistniej ącej obecnie linii kolejowej Gołdap-śytkiejmy.

XIII. Podsumowanie

Podstaw ę gospodarki terenu arkuszy Filipów i śytkiejmy stanowi rolnictwo oraz w co- raz wi ększym stopniu usługi turystyczne. Przemysł spo Ŝywczo-przetwórczy zwi ązany z rol- nictwem funkcjonuje na bardzo niewielk ą skal ę. Priorytetem gospodarczym omawianego terenu jest turystyka oraz działalno ść niezagra Ŝaj ąca środowisku naturalnemu (plantacje ro ślin energetycznych, elektrownie wodne i wiatrowe). Wi ększa cz ęść arkusza Filipów ma charakter rolniczy. Rolnictwu sprzyja wyst ępowanie na znacznych powierzchniach zwartych kompleksów gleb wysokich klas bonitacyjnych. Pro- dukcja zwierz ęca to głównie chów bydła mlecznego i mi ęsnego oraz trzody chlewnej. W pro-

43 dukcji ro ślinnej przewa Ŝa uprawa zbó Ŝ: Ŝyta, owsa, j ęczmienia. W przyszło ści szans ę dla tych obszarów upatruje si ę w wytwarzaniu ekologicznie czystej Ŝywno ści. Tereny arkuszy nale Ŝą do bardzo atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym. Głównym ich walorem jest wyst ępowanie w północnej cz ęś ci zwartych kompleksów le śnych, licznych jezior, urozmaicona morfologia terenu oraz brak zakładów przemysłowych. Lasy porastaj ą wi ększość arkusza śytkiejmy i północn ą cze ść arkusza Filipów. Zajmuj ą one około 25% powierzchni obydwu arkuszy. Usługi zwi ązane z rekreacj ą i wypoczynkiem s ą tutaj do ść dobrze rozwini ęte, s ą to głównie o środki argoturystyczne ulokowane w wi ększych miejscowo ściach. Prawdziwym bogactwem tego regionu s ą jeziora oraz przyroda o Ŝywiona w niewielkim stopniu zmieniona przez człowieka. Z tego wzgl ędu znaczna cz ęść obszaru arkuszy jest obj ęta ochron ą w ró Ŝnych formach, mi ędzy innymi utworzono tu obszary Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000. Wody podziemne u Ŝytkowane s ą w niewielkim zakresie, jedynie na potrzeby komunalne z poziomów czwartorz ędowych. Brak w tym rejonie istotnych zasobów wód podziemnych. W obr ębie arkuszy udokumentowano małe, zaspokajaj ące lokalne potrzeby zło Ŝa kruszywa naturalnego. Zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej nie zostało dotychczas zagospodarowane. Wydobywanie kopalin okruchowych prowadzone jest w zło Ŝach „Romanówka II” i „Kiekskiejmy” (zło Ŝe zaniechane w dalszym ci ągu eksploatowane bez koncesji) oraz w kilku punktach bez koncesji. Na terenach arkuszy wyznaczono obszary prognostyczne i perspektywiczne. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania nie ma podstaw do wi ększego poszerzenia bazy zasobowej. W granicach arkuszy okre ślono obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa zdecydowanie przewa Ŝaj ą na terenie obj ętym ocen ą warunków podło Ŝa budowlanego. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszami śytkiejmy i Filipów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Ob- szary wytypowano na terenie gmin: Dubeninki, Przerośl, Kowale Oleckie i Filipów. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw ilasto-gliniastych (Przero śl, Mieruniszki) lub glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Czarne, Mie-

44 runiszki Małe, Motule Stare). Na podstawie danych z przekroju geologicznego i hydrogeologicznych gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach, powy Ŝej 200 m mog ą wyst ępowa ć w okolicach Przy- stajna, na obszarach lokalizowanych koło Motuli Starych mi ąŜ szo ści glin mog ą wynosi ć oko- ło 100 m. (na podstawie przekroju geologicznego). Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. W centralnej cz ęś ci terenu nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny, w pozostałych stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Na składowiska odpadów mo Ŝna przeznaczy ć suche wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „Kiekskiejmy” i „Blenda”. Konieczne jest dodatkowe rozpoznanie geologiczno- in Ŝynierskie i hydrogeologiczne oraz wykonanie przesłony podło Ŝa i skarp obiektów – syntetycznej lub mineralnej.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BER A., – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1: 1 000 000 BIENIASZEWSKA H., KRAJEWSKI S., NOWAKOWSKI C., 1981 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 200 000 arkusz Suwałki. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIENIASZEWSKA H., KRAJEWSKI S., NOWAKOWSKI C., 1987 – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 200 000 arkusz Suwałki. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010 – Dokumantacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem Filipów II. Arch. PIG-PIB. Warszawa

45 GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007a – System Ochrony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007b – System Ochrony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centralne Archi- wum Geologiczne, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUSKOWIAK O., PODEMSKI m. (red.), 2003 – Profile głębokich otworów wiertniczych Pa ństwowego Instytutu Badawczego Filipów IG1. zeszyt 102. PIG Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Wła ściwo ści fizyko-mechaniczne i strukturalne glin zwałowych zlodowacenia Wisły na obszarze Polski. XII Konferencja mechaniki gruntów, Szczecin-Mi ędzyzdroje. KARCZEWSKA J. 1964 – Orzeczenie o wyst ępowaniu iłów ceramicznych w rejonie Rogaj- ny – Dubeninki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Klasyfikacja wst ępna jezior województwa podlaskiego badanych w 2010 roku, 2011 – WIO Ś Suwałki. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KOCHANOWSKA J., PIKUŁA M., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Filipów, Zytkiejmy. PIG Warszawa KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

46 KRZYWICKI T., 1985 – Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz śytkiejmy, Filipów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 1990 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologiczne Polski w skali 1:50 000, arkusz śytkiejmy, Filipów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L. BER a., gogołek w., piotrowska k., (red.), 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209.

47 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i u- wzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I. Wody słodkie. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PAPROCKA M., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Wólka” dla potrzeb drogownictwa gminnego, wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa i wytycznymi jego racjonalnej gospodarki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,(2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska warmi ńsko-mazurskiego w 2009 r., 2010 – Biblioteka Monito- ringu Środowiska. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

48 Rozporz ądzenie Nr 16/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 roku Dziennik Urz ędowy Woj. Podl. nr 54 poz. 730 z dnia 8 marca 2005 r., Białystok. Rozporz ądzenie Nr 17/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 roku (Dziennik Urz ędowy Woj. Podl. Nr 54 poz. 730 z dnia 8 marca 2005 r., Białystok. Rozporz ądzenie Nr 20/05 Wojewody Podlaskiego z dnia 25 lutego 2005 roku Dziennik Urz ędowy Woj. Podl. Nr 54 poz. 730 z dnia 8 marca 2005 r., Białystok. Rozporz ądzenie Nr 54 Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z dnia 10 listopada 2005 roku Dziennik Urz ędowy Woj. War.-Maz. Nr 175 poz. 1951 z dnia 16 listopada 2005 r., Olsztyn. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1984 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Motule Nowe”, gmina Filipów województwo Suwalskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Blenda” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1987 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Dubeninki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1988 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Przero śl Gołdapska” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1993a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Romanówka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1993b – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Prawy las” dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

49 SADOWSKI W., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kiekskiejmy”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. SO śYŃSKI W., MARUSZCZAK T., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Filipów” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M, (red.) 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31-12-2010 r. PIG-PIB. Warszawa. ŚMIETA ŃSKI L., FELTER A., 2004 –Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Filipów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚMIETA ŃSKI L., FELTER A., NOWICKI K., 2004 –Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz śytkiejmy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., 2003 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Przero śl” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego Romanówka II. Arch. Geol. Starostwa Powiatowego w Suwałkach. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950.

50 WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75-87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa. WOJCIECHOWSKI W., PALCZUK B., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śabojady” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki zło Ŝem dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego, gmina Dubeninki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJCIECHOWSKI W., 1984 – dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowca ilastego „Zawi- szyn” Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. Warszawa 2002. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji; Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1325. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji; Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1398.