P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz FILIPÓW (71), śYTKIEJMY (40) Warszawa 2012 Autorzy planszy A: Barbara Radwanek-Bąk*, Izabela Laskowicz* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko, Hanna Tomassi-Morawiec*, Gra Ŝyna Hrybowicz** Główny koordynator M ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* Pa ństwowy Instytut Geologiczny Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00 – 975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 rok Spis tre ści I. Wst ęp (I. Laskowicz) .................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz) ..................................... 4 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz) ........................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (B. Radwanek-Bąk) ............................................................................. 9 1. Kopaliny okruchowe ............................................................................................ 11 2. Iły ceramiki budowlanej....................................................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. Radwanek-Bąk) ........................................... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (B. Radwanek-Bąk) ...................... 14 VII. Warunki wodne (I. Laskowicz) ................................................................................. 16 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 16 2. Wody podziemne.................................................................................................. 17 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 19 1. Gleby (P. Kwecko) ............................................................................................... 19 2. Osady (I. Bojakowska) ......................................................................................... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...................................... 23 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz).................................................................... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (I. Laskowicz) ........................................................ 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz) ......................................................... 37 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ................................................................................. 43 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz, G. Hrybowicz).......................................................... 43 XIV. Literatura .................................................................................................................. 45 2 I. Wst ęp Arkusze Filipów i śytkiejmy Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wyko- nano w 2012 roku w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego Pa ństwo- wego Instytutu Badawczego na podstawie „Instrukcji opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanym przez J. Kochanowsk ą i M. Pikuł ę (2006). Obja śnienia tekstowe do obu arkuszy opracowano ł ącznie, gdy Ŝ przylegaj ący do arkusza Filipów arkusz śytkiejmy obejmuje w południowej cz ęś ci stosunkowo niewielki obszar terytorium Polski. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza (A) zawiera informacje dotycz ące wyst ępo- wania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środo- wiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodni- czym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kate- gorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzch- niowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć po- moc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziałach Rolnictwa i Środowi- ska Podlaskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Białymstoku – Placówka Zamiejscowa w Suwał- kach, Wydziałach Rolnictwa i Środowiska Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego 3 w Olsztynie oraz w archiwum Marszałka Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego, w Woje- wódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Białymstoku – Delegatura w Ełku, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Starostwach Powiatowych w: Suwałkach, Gołdapi i Olecku oraz urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkuszy Filipów i śytkiejmy opracowano razem. Arkusz śytkiejmy obejmuje jedynie 74 km 2 terytorium Polski, pozostała cz ęść znajduje si ę na terytorium Rosji i nie była przedmiotem opracowania. Pod wzgl ędem administracyjnym północny i cz ęś ciowo zachodni fragment arkusza Fi- lipów oraz teren arkusza śytkiejmy w cało ści nale Ŝy do województwa warmi ńsko- mazurskiego. Pozostała cz ęść arkusza Filipów znajduje si ę w granicach województwa podla- skiego. Teren arkusza Filipów obejmuje w granicach województwa warmi ńsko-mazurskiego powiaty olecki (gmina Kowale Oleckie) i gołdapski (gminy Dubieniki, Gołdap), a w grani- cach województwa podlaskiego – suwalski (gminy Przero śl i Filipów). Obszar arkusza śyt- kiejmy w cało ści jest poło Ŝony w granicach gminy Dubeninki w powiecie gołdapskim. Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym (Kondracki, 2002) omawiany obszar nale Ŝy do podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie i obejmuj ą fragmenty mezoregionów Puszcza Romincka, Pojezierze Wschodniosuwalskie, Pojezierze Zachodniosuwalskie i Równina Au- gustowska nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierze Litewskie (fig 1). Morfologia omawiane- go terenu jest zró Ŝnicowana. Najwy Ŝsze wzniesienie (295 m n.p.m.) znajduje si ę w obr ębie pagórków morenowych martwego lodu we wschodniej cz ęś ci, nale Ŝą cej do Pojezierza Wschodniosuwalskiego. Najni Ŝej poło Ŝone (159 m n.p.m.) podmokłe tereny wyst ępuj ą na zachód od śytkiejm w obrębie Puszczy Rominckiej. Puszcza Romincka to pagórkowaty teren morenowy o wzniesieniach przekraczaj ących 200 m n.p.m. Wi ększa cz ęść terenu pokryta jest lasem. Na południe od Puszczy Rominckiej znajduje si ę Pojezierze Zachodniosuwalskie o urozmaiconej morfologii terenu z licznymi rynnowymi jeziorami. Orograficzn ą i hydrogra- ficzn ą o ś regionu tworzy rynna Rospudy wypełniona poł ączonymi jeziorami, z których naj- wi ększe to Rospuda. W innych rynnach polodowcowych takŜe utworzyły si ę jeziora. S ą to zwykle jeziora niewielkie ale gł ębokie. Najgł ębsze na omawianym terenie jezioro Białe ma 53m. Pojezierze Zachodniosuwalskie jest regionem rolniczym, w niewielkim stopniu zalesio- nym. 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy śytkiejmy i Filipów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu; 2 − granica mezoregionu; 3 – wi ększe jeziora; 4 – granica pa ństwa Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romincka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie Wschodni ą cz ęść omawianych arkuszy zajmuje Pojezierze Wschodniosuwalskie. Cha- rakteryzuje si ę ono bardzo urozmaicon ą morfologi ą. Wyst ępuj ą tu liczne wały moren czoło- wych, kemy, drumliny, ozy i gł ębokie rynny wypełnione jeziorami. Najwi ększe z nich na omawianym terenie to jezioro Łanowicze. Niewielki fragment w południowo-wschodniej cz ęś ci zajmuje brze Ŝna cz ęść sandru Równiny Augustowskiej. Ma on charakter pagórkowaty, pojawiaj ą si ę tak Ŝe zatorfione wyto- piska oraz płytkie jeziora (Jezioro Jemieliste). Omawiany obszar jest poło Ŝony w strefie klimatu