Tor Jonsson Og Stadnamn 84
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Mellom Blåbjøllbakken og Pompeij – Stadnamn, minne og identitet i Tor Jonssons poesi Astrid Sann Evensen Hovudfagsoppgåve i litterær onomastikk Nordisk språk og litteratur Det humanistiske fakultet Universitetet i Tromsø Våren 2007 2 Forord 6 DEL I: Innleiing 7 1. Innleiing 7 1.1 Litt faghistorie – litterær onomastikk 7 1.2 Bakgrunnen for å velje oppgåva 11 1.3 Problemstillingar og mål for oppgåva 11 1.4 Avklaring av omgrep 13 1.5 Om språk og framstilling i oppgåva 14 2. Teori og metode 14 2.1 Om teoretiske innfallsvinklar 14 2.2 Metode 19 DEL 2: Kva tyder eit stadnamn? 22 3. Stadnamn 22 3.1 Definisjonar av stadnamn 23 3.2 Funksjonar stadnamna har i dagleglivet 25 3.3 Språkhaldningar til namn, pene og mindre pene namn 26 4. Stadnamn og dikting 28 4.1 Stadnamn i litteraturen 28 4.2 Stadnamn i poesien 30 4.3 Stadnamn i titlar 34 5. Stadnamn og identitet 37 5.1 Kva er identitet? 37 5.2 Stad og identitet 38 5.3 Stadnamn og identitet 40 5.4 Språk og identitet, grupper og etnisitet 41 5.5 Borte, heime eller uavgjort? (Globalisering) 45 5.6 Er stadnamn knytt til identiteten? 47 6. Namngjeving 49 6.1 Namngjeving før og no 50 6.2 Namngjeving i litteraturen 52 7. Kva tyding har eit stadnamn? 54 7.1 Diskusjonen omkring tydinga til eit stadnamn 54 7.2 Encyklopedisk tyding 59 7.3 Språkteiknet hos Saussure og Peirce 61 7.4 Forskjellige kontekstar 62 3 8. Tydinga stadnamn har i dikting 63 8.1 Stadnamn som metonymi? 64 8.2 Funksjonar stadnamna kan ha i poesien 67 8.3 Lister over tydinga og forma til stadnamna i poesien 69 9. Stadnamn som poetisk verkemiddel og biletskapande ord 71 9.1 Lokalisering ein bestemt stad i verda 72 9.2 Konkretiserande, røyndomsskapande 73 9.3 Reise 73 9.4 Identitet 75 9.5 Hyllest 76 9.6 Minne 77 9.7 Kulturhistorie og historie 78 9.8 Intertekstualitet 79 9.9 Skildring av staden 80 9.10 Språk 81 9.11 Namn som formmessig verkemiddel 81 9.12 Oppsummering 82 DEL 3: Tor Jonsson og stadnamn 84 10. Om diktaren og ein biografisk lesemåte 84 10.1 Kort biografi 84 10.2 Ein biografisk lesemåte av diktarens liv og død 84 10.3 Tor Jonsson og stadnamn 88 10.4 Nasjonalromantikken 89 10.5 Biografisk lesing av stadnamna i dikta? 90 11. Tor Jonsson si dikting 92 11.1 Litterær tradisjon og inspirasjon 93 11.2 Naturen si rolle i diktinga 96 11.3 Grågrenda sin plass i diktinga 97 11.4 Reelle eller fiktive namn i dikta? 98 12. Mogning i mørkret (1943) 99 12.1 Vårsorg 99 12.2 Fagerhaug 105 12.3 Stuslegstugu 109 12.4 Nordved Sjong 111 12.5 Svart minne 114 12.6 Skrikarberg (Eit dikt om ein draum) 116 12.7 Ved Wergelandsgrava (Våren 1943) 118 12.8 Heimkjenning 120 4 13. Berg ved blått vatn (1946) 122 13.1 Lengsla bygde katedralar 122 13.2 Gråekra 123 13.3 I Sorgli 124 13.4 Til Grågrenda 128 13.5 Under Kristusbiletet 129 13.6 Daudmannhaugen 131 13.7 Bygdabøygen 133 13.8 På heimveg 134 13.9 Syndflod og Sinai 138 14 Lause dikt 139 14.1 In memoriam 139 14.2 Pompeij 140 15 Jarnnetter og Dagbok for mitt hjarte 143 15.1 Jarnnetter 143 15.2 Dagbok for mitt hjarte 144 16. Om bruken av stadnamn i dikta 146 17. Stadnamn og identitet hos Tor Jonsson 148 18. Konklusjon 150 19. Litteratur 157 20 Vedlegg 164 Vedlegg 1: Dikt av Tor Jonsson 165 Vedlegg 2: Teiknmodellar 177 Vedlegg 3: Kommunikasjonsmodell 179 5 Forord Det er litt spesielt å vere blant dei aller siste som no leverar ei hovudfagsoppgåve og ikkje ei masteroppgåve. Det har heller ikkje vore noko sjølvsagt å bli ferdig til den endelege fristen, som da eg byrja på hovudfaget var uendeleg langt unna. Når ein får eit par ungar medan ein studerer, og både jobbar og studerer på same tid, går tida i eit eige tempo og bryr seg lite om fristar. Eg vil takke alle som har gjort denne hovudfagsoppgåva mogleg: Min sambuar Stian som har stilt opp for meg og ungane, ”holdt fortet” – og halde ut dette siste halve året. Mine foreldre Eva og Knut, som har passa barneborna kvar helg og hjelpt til på anna vis. Eg vil takke min rettleiar Aud-Kirsti Pedersen, for rettleiing og korrekturlesing i eit hektisk siste semester. Eg vil takke Universitetsbiblioteket i Tromsø for hjelp til å skaffe litteratur, og Benedicta Windt for litteraturtips om namn i litteraturen. Eg vil også takke alle andre som har stilt opp: Tusen, tusen takk! Og sist, men ikkje minst, vil eg takke kjære ungane mine: Martin, Thomas og Hedda, for å muntre meg opp og hente meg tilbake til verda når eg forsvann for langt inn bokverda og datamaskinen. No skal de snart få Mamma tilbake igjen! Tusen takk for all hjelp! Alt som står i avhandlinga står sjølvsagt einast for mi eiga rekning. Astrid Sann Evensen, juni 2007 6 DEL I: Innleiing 1. Innleiing Gløymd er Gråekra. Berre namnet er enno att. Eit einsleg ord fløyter minnet fram att om dei som gjekk her ein heilag haustdag og skar det fagraste foll og batt (Jonsson 1956: 46) Gråekra er eit av fleire stadnamn Tor Jonsson nyttar i diktinga si. Diktet ”Gråekra” handlar om ein stad som er gløymt av dei fleste, men ved å seie namnet, eventuelt tenke namnet, bringar ein minnet om staden som eingong var, tilbake igjen. Denne avhandlinga skal handle om kva tyding og funksjon stadnamna kan ha i dikting, og da spesielt i Tor Jonsson sin lyrikk. Kva konnotasjonar kan stadnamna gje, og korleis endrar dei eventuelt lesinga av dikta? Har det i det heile tatt noko å seie om ein lyrikar bruker stadnamn eller ikkje? Dette er spørsmål ein kan stille seg i møtet med teksten. Stadnamn kan gje ulike konnotasjonar hos ulike lesarar, så det er interessant å prøve å førestille seg kva lesarane faktisk oppfatter av meining i høve til kva forfattaren kan ha meint at dei skal symbolisere. Denne avhandlinga kan plasserast innanfor fagfeltet litterær namneforsking, eller litterær onomastikk, som det gjerne blir kalla. 1.1 Litt faghistorie – litterær onomastikk Den litterære onomastikken er eit relativt ungt fagfelt. I mange land, mellom anna i Noreg, er det skrive berre nokre få større undersøkingar om namn i litteraturen. Det meste som tidlegare er skrive, er om personnamn i litteraturen, og stadnamn i poesien er det skrive lite om. Det er også personnamn i litteraturen det har vore forska mest på internasjonalt. I ein artikkel om litterær onomastikk i Nederland skriv Karina van Dalen-Oskam: To be honest, the use of the phrase ”Dutch Literary Onomastics” might be considered misleading, or at best very optimistic. There is not much ”Past” and the ”Present” is only slowly developing by focusing on a few aspects of literary names. [...] In many 7 other languages the scientific research of literary names is also just starting to develop, so when I speak of Dutch and the Netherlands and Belgium, you are invited to fill in other languages instead (van Dalen-Oskam 2005: 398). Men i andre land er den litterære onomastikken meir etablert, mellom anna i USA, Italia, Tyskland og Storbritannia (Windt 2006: 209). Også i Russland har det vore skrive ein god del om namn i litteraturen (Gutschmidt 1978: 489). Dei seinaste åra har det vore ei aukande interesse for fagfeltet, og det viser seg mellom anna gjennom dei mange foredraga om namn i litteraturen som var på den internasjonale namnekongressen i Pisa i 2006. Der var ein heil bolk vigd til den litterære onomastikken, og den første artikkelsamlinga frå konferansen, som nylig er utgjeven, er nettopp om litterær onomastikk. Dei fleste bidraga her står rett nok italienarar for, men Norden er også representert med to bidrag.1 Innanfor den litterære onomastikken er det som sagt skrive ein god del om personnamn og litteratur, men stadnamn og litteratur er det forska langt mindre på. At interessa for temaet førebels ikkje har vore så stor, har kanskje samanheng med at det tidlegare ikkje har vore så mykje fokus på stad i litteraturen. Så langt har det også vore mest fokus på namn i prosa, det er ikkje så mange som har forska på verken personnamn eller stadnamn i poesien. Som Gary Roberts skriv i innleiinga til si avhandling om personnamn og poesi A Poetics ot the Proper Name: As for poetry, Kaplan and Bernays have little to say about it except for an obligatory mention of T. S. Eliot’s ”Love Song of J. Alfred Prufrock.” This overlooking of poetry is typical of the field. For its use of names, poetry is the least discussed of the three major literary forms [...]. (Roberts 2004: 8). At stadnamn og poesi er eit svært lite utforska fagområde, oppdaga eg for alvor da eg byrja å leite etter litteratur om temaet. Da eg søkte i bibliotekdatabasen Bibsys med søkeorda ”stedsnavn og poesi” fikk eg berre opp to obskure titlar: Die Ortsnamen in der Altarabischen Poesie (Stedsnavn i den gammelarabiske poesien) og Prostransvo v russkoy poezii (Stedsnavn i russisk poesi). Den første tittelen er frå 1952, og er mest berre ein katalog over stadnamn i den gammelarabiske poesien. Den russiske avhandlinga er frå 1998, og verka litt meir lovande, men ho var ikkje relevant nok til å bruke mykje tid på å omsetje russisk faglitteratur. Etter kvart fann eg fram til litt meir 1 Det er Per Vikstrands artikkel ”On the use of women’s names in Ian Fleming’s James Bond novels”, medan Benedicta Windt skriv om ”Literary theory – an essential tool in the development of literary onomastics” (Helleland 2006: 85).