Skamienia³oœci Antiarcha (Vertebrata, Placodermi) W Dewonie Gór Œwiêtokrzyskich

Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006

Skamienia³oœci Antiarcha (Vertebrata, Placodermi) w dewonie Gór Œwiêtokrzyskich

Piotr Szrek*

Fossils of Antiarcha (Vertebrata, Placodermi) in the Devonian of the Holy Cross Mountains (central Poland). Prz. Geol., 54: 610–614. Summary. Thepaper indicates a similarity between remains of various Palaeozoic fishes thus hindering identifi- cation of fossil of Antiarcha — rare placoderms in the Holy Cross Mountains. A comparison of the vertebrate fossil assemblage from Lode Famennian delta deposits in Latvia with that from the Lower Devonian “Placoderm Sand- stone” of the Pod³azie hill in the Holy Cross Mountains (Poland) shows their similarity. It indicates a fluvial (?deltaic) origin of the “Placoderm Sandstone” from Pod³azie. Additionally, fragmentary antiarch plates are revealed from the Frasnian of the Wietrznia Quarry in Kielce (Holy Cross Mountains). Key words: Placodermi, Antiarcha, “Placoderm Sandstone”, Devonian, Holy Cross Mountains

Celem niniejszego artyku³u jest przedstawienie aktual- Dolnodewoñskie skamienia³oœci Antiarcha nego stanu badañ nad rybami pancernymi, szczególnie z rzêdu Antiarcha, z dewonu Gór Œwiêtokrzyskich. Poruszo- Stwierdzona obecnoœæ przedstawicieli antiarchów w ne s¹ g³ównie zagadnienia zwi¹zane z rozpoznawaniem „piaskowcach plakodermowych” (Szrek, 2003a) zgodna skamienia³oœci tej grupy i wynikaj¹ce z tego problemy. Ma jest z genez¹ tych ska³. Œrodowisko ich powstawania to du¿e znaczenie, gdy¿ publikacje na temat tego rzêdu z zosta³o okreœlone przez Tarnowsk¹ (1976) jako zmienne: Gór Œwiêtokrzyskich, s¹ bardzo nieliczne, a stwierdzenie od strefy przybrze¿nej p³ytkiego morza do œrodowiska pla- w osadzie skamienia³oœci tej grupy jest bardzo pomocne ¿owego. Ponadto zaznacza siê tu ewidentnie wp³yw œrodo- przy konstruowaniu wniosków facjalnych. Obecnoœæ ska- wiska rzecznego, zw³aszcza w przypadku œrodkowego mienia³oœci antiarchów pozwala bowiem na okreœlenie kompleksu piaskowcowego (formacja piaskowców z Porê- pewnych w³aœciwoœci, jakimi ska³a w trakcie powstawania by; vide Tarnowska 1976), gdzie „piaskowce plakodermo- siê charakteryzowa³a, m.in. zawartoœci substancji orga- we” (sensu Szrek 2003a) wystêpuj¹ najczêœciej. Brak nicznej, która stanowi³a pokarm antiarchów (Denison, jakiejkolwiek fauny bezkrêgowców i charakterystyczny 1978; Long, 1996; Stensiö, 1931, 1948). sk³ad taksonomiczny fauny krêgowców z „piaskowców W dewonie Gór Œwiêtokrzyskich dotychczas stwier- plakodermowych” najlepiej wskazuje na wp³yw œrodowi- dzono cztery rzêdy plakodermów: Arthrodira (artrodiry), ska rzecznego. Bardzo dobrym odniesieniem mo¿e byæ tu Antiarcha (antiarchy), Ptyctodontida (ptyktodonty) i Phyl- porównanie stanowiska na górze Pod³azie ko³o Daleszyc lolepida (filolepidy). Trudnoœci w rozró¿nieniu skamie- (ryc. 1A) (stanowisko to jest, z punktu widzenia stanu nia³oœci poszczególnych grup miêdzy sob¹ mo¿na zachowania i sk³adu taksonomicznego fauny krêgowców, napotkaæ jedynie w przypadku artrodirów i antiarchów. reprezentatywne dla ca³ego dewonu dolnego regionu kie- Ostateczne potwierdzenie obecnoœci antiarchów w leckiego Gór Œwiêtokrzyskich, w miejscach wystêpowania utworach dewoñskich Gór Œwiêtokrzyskich da³y dopiero „piaskowców plakodermowych” sensu Szrek 2003a) ze wyniki badañ ostatnich lat (Szrek, 2003a, b, 2004). Do tej stanowiskiem w Lode we wschodniej £otwie (ryc. 1B), pory z Gór Œwiêtokrzyskich zosta³y opisane trzy okazy gdzie ods³oniête s¹, w du¿ym kamienio³omie, fameñskie szcz¹tków antiarchów w dewonie dolnym (Szrek, 2003a) i osady proksymalnej czêœci delty, zawieraj¹ce bardzo jeden (prawie kompletny) okaz w dewonie górnym (Szrek, dobrze zachowan¹, bogat¹ i zró¿nicowan¹ faunê krêgow- 2004). Powodem takiego ubóstwa s¹ trudnoœci w identyfi- ców. Brak zaanga¿owania tektonicznego i dobry stopieñ kacji niekompletnych skamienia³oœci przedstawicieli tej ods³oniêcia, jak te¿ trwaj¹ce od kilkudziesiêciu lat inten- grupy, co przyczynia³o siê w przesz³oœci do powstania nie- sywne badania fauny sprawi³y, ¿e stanowisko mo¿na uznaæ zgodnoœci w oznaczeniach. Informacje o znalezieniu za wzorcowe i do niego odnosiæ takie miejsca jak ods³oniê- szcz¹tków antiarchów podawali: Gürich (1896), Czarnocki cie na górze Pod³azie. Stwierdziæ mo¿na podobieñstwo (1919, 1936), Gorizdro-Kulczycka (1934, 1949) i Kul- sk³adu fauny krêgowców w Lode, w którym dominuj¹ czycki (1957), jednak zdaniem Ivanova i Gintera (1997) kolejno: ostrakodermy (g³ównie psammosteidy — ryc. szcz¹tki opisane przez powy¿szych autorów nale¿¹ w rze- 3A), ryby kostnoszkieletowe (Sarcopterygii — miê- czywistoœci do Brachythoraci. Autor sk³ania siê ku œniop³etwe) oraz pancerne, a wœród nich antiarchy (ryc. 2, pogl¹dowi, i¿ te i póŸniej znalezione szcz¹tki reprezentuj¹ 3C; Lukševiès, 1992, 2001), do sk³adu fauny w „piaskow- jednak przedstawicieli rzêdu Antiarcha, co zosta³o stwier- cach plakodermowych”. Oczywiœcie taksonomicznie, na dzone na podstawie analizy morfologii i ornamentacji poziomie gatunków, oba stanowiska nie maj¹ ze sob¹ nic powierzchni tarcz. wspólnego, co jest wynikiem oddalenia stratygraficznego osadów z obu ods³oniêæ. Mamy natomiast do czynienia z podobieñstwem proporcji iloœciowej poszczególnych grup krêgowców i/lub form morfologicznych. W piaskowcach Pod³azia stwierdzono mianowicie obecnoœæ zró¿nicowa- *Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i nego taksonomicznie zespo³u ryb miêœniop³etwych (Sar- Wigury 93, 02-089 Warszawa; [email protected] copterygii: Porolepis sp. Holoptychius cf. nobilissimus –

610 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006 na podstawie Kulczyckiego (1960), jak równie¿ plakoder- Jedyn¹ cech¹, która decydowa³a o oznaczeniu danego mów, wœród których wiêcej stwierdza siê szcz¹tków okazu jako przedstawiciela rzêdu Antiarcha by³ u Güricha antiarchów (Szrek, 2003a, b); bogat¹ faunê psammoste- (1896), Gorizdro-Kulczyckiej (1934, 1949) i Kulczyckie- idów opracowa³ Tarlo (1962, 1964, 1965). Podobne aso- go (1957), charakterystyczny wygl¹d ornamentacji cjacje zosta³y stwierdzone tak¿e na platformie powierzchni tarcz. Istotnie, urzeŸbienie mo¿e byæ zasad- wschodnioeuropejskiej w innych stanowiskach g³ównego nicz¹ cech¹ diagnostyczn¹ w przypadku, gdy nie ma mo¿li- pola dewonu (Moloshnikov, 2004; Lukševiès, 1992, 1999, woœci badania histologicznego, a w „piaskowcach 2001). plakodermowych” mamy do czynienia praktycznie jedynie Elementem w³aœciwym dla „piaskowców plakodermo- z negatywami zewnêtrznej (ryc. 4–6) lub wewnêtrznej wych” z Pod³azia, nieobecnym w Lode, jest czêste wystê- strony p³yty, b¹dŸ obu, w przypadku pustki po tarczy. powanie kolców p³etwowych przedstawicieli gromady Kawa³ki koœci zachowane s¹ w postaci szcz¹tkowej i sta- fa³dop³etwych (Acanthodii), ujmowanych pod nazw¹ nowi¹ rzadkoœæ (Tarnowska, 1981; Szrek, 2003a). Machaeracanthus polonicus Gürich. Ich rola w tym eko- Odciski tarcz ró¿nych krêgowców w „piaskowcach systemie, jak te¿ opisanie tych niezilustrowanych, a zró¿- plakodermowych” ju¿ na pierwszy rzut oka wykazuj¹ ró¿- nicowanych morfologicznie szcz¹tków, stan¹ siê jednak nice taksonomiczne (porównaj ryc. 4–6). Wynikaj¹ one z przedmiotem osobnego opracowania paleontologicznego. rodzaju i budowy guzków pokrywaj¹cych ich powierzch- Rodzaj œrodowiska silnie determinowa³ obecnoœæ lub niê. Ornamentacja powierzchni pancerza heterostraków absencjê przedstawicieli rzêdu Antiarcha (Stensiö, 1931, (psammosteidów), licznie wystêpuj¹cych w „piaskowcach 1948; Denison, 1978; Long, 1996; Lukševiès, 1992, 1999, plakodermowych”, zaznacza siê w najbardziej zewnêtrznej 2001). Mo¿na wiêc zamiennie: okreœlaæ rodzaj œrodowiska warstwie tarcz i stanowi³y j¹ guzki zbudowane z dentyny posi³kuj¹c siê faun¹ antiarchów i typowaæ mo¿liwoœæ ich (ryc. 3A). Guzki na powierzchni ich tarcz s¹ gêsto roz- obecnoœci w ska³ach okreœlonej genezy, zale¿nie od tego, mieszczone i powszechne jest stykanie siê s¹siaduj¹cych który z tych dwóch czynników jest widoczny lub bardziej ze sob¹ guzków. W przypadku najpospolitszego i reprezen- wyrazisty. tatywnego dla grupy rodzaju Psammosteus guzki s¹ tak bardzo blisko siebie, ¿e ich zarys jest wielok¹tny (najczê- œciej szeœciok¹tny; ryc. 3A, 4) i uk³adaj¹ siê one B ESTONIA w ci¹gi, których przebieg jest niekiedy determi-

ROSJA nowany zarysem tarczy (porównaj Obruchev, A Ba³tyk Baltic Sea 1964; tabl. VI, fig. 2, 3, 6). Wy¿ej opisana ornamentacja wyraŸnie ró¿ni siê od wystêpuj¹cej u Lode

Górno Ryga RUSSIA Opató antiarchów. w Riga Wiêksz¹ trudnoœæ sprawia odró¿nienie od Brzechów Góra Pod³azie Œwinia Góra siebie odcisków koœci pancerza plakodermów i Kranów Suków ryb koœcistych (miêœniop³etwe — Sarcoptery- Daleszyce LITWA gii) ze wzglêdu na ich du¿e podobieñstwo. 05km S³opiec LITHUANIA Piñczów ROSJA Dotyczy to, spoœród plakodermów, przede RUSSIA BIA£ORUŒ wszystkim artrodirów, gdy¿ ich koœci skórne, POLSKA 0 100km BELARUS POLAND podobnie jak niektóre tarcze pokrywowe u miê- œniop³etwych (ryc. 6), s¹ pokryte nieregularnie Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska na górze Pod³azie ko³o Daleszyc (A) i stanowi- rozmieszczonymi guzkami (ryc. 3B, 5). U ska w Lode we wschodniej £otwie (B) antiarchów uk³ad guzków jest bardziej Fig. 1. Location of the outcrop on the Pod³azie Hill near Daleszyce, central Poland (A) and the quarry in Lode in the eastern Latvia (B) uporz¹dkowany. Ponadto guzki u antiarchów s¹ wyraŸnie mniejsze ni¿ u artrodirów i miê- œniop³etwych i ich œrednica u podstawy rzadko AMD PMD nie przekracza 1 mm (porównaj ryc. 3C, 5, 6). O ile, w przypadku analizy budowy koœci, rozró¿- ADL MxL nienie przedstawiciela Arthrodira od Sarcop- terygii nie sprawia trudnoœci, z uwagi na AVL PVL odmienn¹ strukturê koœci, to w przypadku odci- HS PF sków sprawa siê znacznie komplikuje. Dla roz- TS ró¿nienia tych szcz¹tków nale¿y wzi¹æ pod uwagê drobne cechy powierzchni koœci, które Ryc. 2. Rekonstrukcja ryby pancernej z rzêdu Antiarcha: Bothriolepis cana- nie zawsze s¹ dobrze odzwierciedlone na odci- densis z górnego dewonu Grenlandii (Stensiö, 1948, text-fig. 38 — zmodyfikowa- skach w „piaskowcach plakodermowych”. Klu- ne). Symbole tarcz: ADL — anterodorsolaterale, AMD — anteromedianodorsale, czowe jest zachowanie siê wype³nieñ kanalików AVL — anterowentrolaterale, MxL — mixilaterale, PDL— posterodorsolatera- le, PF — p³etwa piersiowa, PMD — posteromedianodorsale, PVL — postero- otaczaj¹cych guzki (ryc. 5), obecnych w war- wentrolaterale, HS — pancerz g³owy, TS — pancerz tu³owia stwie semidentynowej pokrywaj¹cej Fig. 2. Reconstruction of the placoderm (order Antiarcha) Bothriolepis powierzchniê tarczy, co jest typowe dla artro- canadensis from the Upper Devonian of Greenland (Stensiö, 1948, text-fig. 38 dirów (ryc. 3B, 5), a nieobecne u miê- — modified). Symbols of the plates: ADL — anterior dorsolateral plate, AMD œniop³etwych (fig. 6; vide Stensiö, 1947). Guzki — anterior medianodorsal plate, AVL — anterior ventrolateral plate, MxL — u artrodirów zachowuj¹ ponadto pewn¹ odrêb- mixilateral plate, PDL — posterior dorsolateral plate, PF — pectoral fin, PMD noœæ wzglêdem siebie (ryc. 3B, 5), podczas gdy – posterior medianodorsal plate, PVL — posterior ventrolateral plate, HS — u miêœniop³etwych czêsto s¹ tak blisko siebie, ¿e head shield, TS 1 trunk shield prawie siê ze sob¹ zlewaj¹. Efekt zlania siê guz-

611 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006

A B tym, ¿e przedstawiciele tych grup zajmowali tylko okreœlone nisze, ¿yj¹c w cieniu dominuj¹cych artrodirów. Znalezienie kompletnego okazu w utworach famenu JaŸwicy (poziom konodontowy Palma- tolepis triangularis; kompleks H-4 sensu Rigby i in., 2001; Szrek, 2004) oraz zgromadzenie du¿ej iloœci fragmentów tarcz (z ró¿nych rejo- nów pancerza) antiarchów z £otwy (stanowisko w Lode) pozwoli³o obecnie na porównanie i reinterpretacjê œwiêtokrzyskiego materia³u pla- C kodermowego w istniej¹cych kolekcjach. Zdaniem autora, fragmenty tarcz okazów nr 5.II.61 a, b (kolekcja Muz. Geol. PIG w Warsza- wie; ryc. 7, 8) znalezione w utworach franu (II poziom sensu Czarnocki, 1947) na Wietrzni oznaczone przez Gorizdro-Kulczyck¹ (1934, 1949) i Kulczyckiego (1957) jako Antiarcha, zweryfikowane przez Ivanova i Gintera (1997) jako Brachythoraci (Arthrodira) oraz okaz Ryc. 3. Zestawienie przyk³adów ornamentacji typowych dla przedstawicieli 1697.II.7. (ryc. 9; kolekcja Muz. Geol. PIG w trzech gromad krêgowców. A — fragment tarczy pancernego bezszczêkowca z Warszawie; lokalizacja i wiek, jak wy¿ej — gromady Heterostraci (rz¹d Psammosteida, Agnatha), z bardzo gêsto roz- Woroncowa-Marcinowska & Szrek, 2004) mieszczonymi guzkami. Okaz pochodzi z famenu w Lode (wschodnia £otwa). reprezentuj¹ jednak bli¿ej nieokreœlonych B — fragment tarczy przedstawiciela Arthrodira z rodziny Dinichthyidae, z przedstawicieli Antiarcha z rodziny Bothriole- typow¹ dla tego rzêdu ornamentacj¹ w formie du¿ych, wyraŸnie zaznaczonych guzków. Okaz pochodzi z famenu Kowali (12 km na po³udnie od Kielc). C — pididae. Okaz nr 5.II.61 b (ryc. 8) jest jedn¹ z fragment tarczy przedstawiciela Antiarcha z rodziny Bothriolepididae z cha- tarczek, dok³adnie niezlokalizowan¹, rakterystyczn¹ ornamentacj¹ w formie guzków i wa³eczków. Okaz pochodzi z os³aniaj¹c¹ p³etwê piersiow¹ (PF — patrz ryc. famenu w Lode (wschodnia £otwa) 2) i wygl¹dem jest bardzo zbli¿ony do Asterole- Fig. 3. Comparison of various ornamentations pattern typical for the represen- pis ornata (rodzina Asterolepididae) u Stensiö tatives of three vertebrate groups. A — fragment of a psammosteid heterostra- (1931, text-fig. 66 A-F), na co wskazuje rów- can (Agnatha) plate with dense tubercles arrangement. Famennian of the Lode nie¿ rozmieszczenie i meandryczny wygl¹d (Eastern Latvia). B — part of an arthrodiran placoderm (Dinichthyidae) plate guzków. Górna czêœæ okazu bez ornamentacji with large, articulated tubercles. Famennian of Kowala Quarry (12 km S of oddzielona wyraŸn¹, ³ukowat¹ granic¹, cieñsza Kielce). C — part of an antiarch plate with ornamentation consisting of tuberc- od czêœci z guzkami, to miejsce, na które zacho- les and characteristic short ridges. Famennian of the Lode (Eastern Latvia) dzi³a inna tarcza buduj¹ca p³etwê. Równie¿ ków jest wzmocniony w przypadku odcisków (ryc. 6). ma³a gruboœæ tarczy przemawia za jej antiarcho- wym pochodzeniem. Nienajlepszy stan zachowania nie Górnodewoñskie skamienia³oœci Antiarcha pozwala jednak ostatecznie stwierdziæ, czy okaz ten repre- zentuje rodzaj Asterolepis. Bez w¹tpienia w sk³adzie fauny plakodermów w dewo- Porównujàc okazy 5.II.61 a (ryc. 7) i 1697.II.7 (ryc. 9) nie górnym Gór Œwiêtokrzyskich dominuj¹c¹ rolê odgry- moýna zauwaýyã podobieñstwa do przedstawicieli Antiar- waj¹ plakodermy z rzêdu Arthrodira. Jest to zreszt¹ cha ilustrowanych u Denisona (1951, fig. 40 A, B, E) i tendencja ogólnoœwiatowa, gdy¿ wykszta³cenie przez nie Karatajûtë-Talimaa (1963; tabl. IX, fig. 1 A, tabl. XII, fig. niemal wszystkich typów specjalizacyjnych sprawi³o, ¿e 9): guzki stanowi¹ce urzeŸbienie powierzchni stanowi¹ by³y obecne w prawie ka¿dej niszy ekologicznej morza samodzielne struktury b¹dŸ, czêœciej, uk³adaj¹ siê w niere- dewoñskiego. Znajdowane niekiedy w œciœle okreœlonych gularne wa³eczki zachowuj¹ce jednak pewn¹ odrêbnoœæ, typach litologicznych skamienia³oœci wyspecjalizowanych czym ró¿ni¹ siê od ci¹g³ego meandrycznego urzeŸbienia Ptyctodontida i Phyllolepida (Woroncowa-Marcinowska tarcz rodzaju Gyroplacosteus (rz¹d Arthrodira, rodzina & Szrek, 2004) czy Antiarcha (Szrek, 2004) œwiadcz¹ o Holonematidae). Potwierdza to wygl¹d ornamentacji tar- ¬ Ryc. 4. Okaz OS-223-57 Muz. Geol. Oddz. Œwiêto- krzyski PIG. Fragment tarczy psammosteida z charak- terystyczn¹ ornamentacj¹ w formie ciasno upakowanych guzków. Okaz zachowany jako naturalny odlew powierzchni zewnêtrznej w „piaskowcu plakodermowym”. Okaz pochodzi z góry Pod³azie k. Daleszyc (G. Œwiêtokrzyskie) Fig. 4. Specimen OS-223-57. Part of a psammosteid plate with characteristic ornamentation with densely distributed tubercles. Specimen is preserved as a natural mould of the external surface in the “Placo- derm Sandstone”. Pod³azie hill near Daleszyce (Holy Cross Mountains)

612 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006

¬ Ryc. 5. Okaz OS-223-7. Fragment tarczy plakoder- ma z rzêdu Arthrodira z widocznymi wype³nieniami kanalików otaczaj¹cych guzki. Okaz zachowany jako naturalny odlew powierzchni zewnêtrznej w „piaskowcu plakodermowym”. Okaz pochodzi z góry Pod³azie ko³o Daleszyc (Góry Œwiêtokrzyskie) Fig. 5. Specimen OS-223-7. Part of an arthrodiran placoderm plate. Infillings of the canals that surro- unded the tubercles are well visible. Specimen is preserved as a natural mould of the external surface in the „Placoderm Sandstone”. Pod³azie hill near Daleszyce (Holy Cross Mountains)

czy anterodorsolaterale u Bothriolepis jazwicensis (Szrek, zaznaczonych w centralnych rejonach tarcz i s³abiej na 2004, fig. 3c), gdzie guzki te uk³adaj¹ siê dok³adnie w taki brzegach, b¹dŸ tarcze s¹ g³adkie, z mikrourzeŸbieniem w sam sposób. Taki typ ornamentacji nie wystêpuje w rzêdzie formie uporz¹dkowanych d³ugich rowków. Jedyn¹ grup¹ Arthrodira. Ornamentacja pancerza przedstawicieli tego artrodirów, w której wygl¹d ornamentacji jest zbli¿ony do rzêdu wyra¿a siê w formie izolowanych guzków, lepiej antiarchów s¹ wspomniane Holonematidae (Gyroplaco- steus sp.), jednak tu, poza zlaniem siê guzków w wa³eczki i wa³eczków w wiêksze, meandryczne formy, ró¿nic¹ nie do przeoczenia jest proporcjonalnie du¿a gruboœæ tarcz oraz silnie zaznaczony, w postaci g³êbokich rowków, przebieg kana³ów linii bocznej, który u antiarchów jest du¿o bardziej subtelny. To wszystko sugeruje przynale¿noœæ tych okazów do rodziny Bothriolepididae i pozycjê na pancerzu jako tarcz bocznych (anterodorsolaterale, mixilaterale) lub tarcz brzusznych, gdy¿ taki typ ornamentacji tam siê zaznacza. Tu równie¿ jest widoczne pole bez ornamentacji (w dolnej czêœci) które stanowi³o miejsce zachodzenia innej tarczy. Okazy te obni¿aj¹ do franu zasiêg stratygra- ficzny wystêpowania górnodewoñskich antiarchów w Górach Œwiêtokrzyskich (Bothriolepis jazwicensis pochodzi z dolnego famenu).

Wnioski Ryc. 6. Okaz OS-223-58. Fragment jednej z tarcz skórnych ryby miêœnop³etwej. Okaz pochodzi z góry Pod³azie ko³o Daleszyc Szcz¹tki antiarchów nie wystêpuj¹ w dewonie œwiêto- (Góry Œwiêtokrzyskie). krzyskim incydentalnie, a fakt tak s³abego ich rozpoznania Fig. 6. Specimen OS-223-58. A part of a dermal plates of a sarcop- w Górach Œwiêtokrzyskich wynika ze stanu zachowania terygian. Pod³azie hill near Daleszyce (Holy Cross Mountains)

1cm 1cm

Ryc. 8. Okaz 5.II.61b pochodz¹cy z franu Wietrzni (Kielce) — fragment jednej z tarczek pokrywaj¹cych p³etwê piersiow¹ Ryc. 7. Okaz 5.II.61a pochodz¹cy z franu Wietrzni (Kielce) przedstawiciela Antiarcha (?Asterolepididae), z pokazan¹ cha- reprezentuj¹cy tarczê przedstawiciela Antiarcha, prawdopodob- rakterystyczn¹ dla tego rzêdu ornamentacj¹ nie nale¿¹cego do rodziny Bothriolepididae Fig. 8. Specimen 5.II.61b from the Frasnian of the Wietrznia Fig. 7. Specimen 5.II.61a from the Frasnian of the Wietrznia Quarry (Kielce) — a part of one of the plates covering the pecto- Quarry (Kielce) representing the an antiarch, probably bothriole- ral fin of an antiarch (?Asterolepididae). Characteristic orna- pidid mentation is visible

613 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 7, 2006

GÜRICH G. 1896 — Das Paläozoicum im Polnische Mittelgebirge. Verhandl. Russichen-Kaiserlichen Mineral. Gesellsch. St-Petersburg, 2(32): 1–539. IVANOV A. & GINTER M. 1997 — Comments on the Late Devonian placoderms from the Holy Cross Mountains (Poland). Acta Palaeont. Pol., 42: 413–426. KARATAJÛTË-TALIMAA V. 1963 — Genus Asterolepis from the Devonian of the Russian Platform. The Data of Geology of the Lithu- ania. Acad. Sc. Lithuanian SSR: 65–168. KULCZYCKI J. 1957 — Upper Devonian fishes from the Holy Cross Mountains. Acta Palaeont. Pol., 2: 285–380. KULCZYCKI J. 1960 — Porolepis (Crossopterygii) from the Lower Devonian of the Holy Cross Mountains. Acta Palaeont. Pol., 5: 65–104. LONG J. A. 1996 — The Rise of Fishes; 500 Million Years of Evolu- tion. The Johns Hopkins University Press. Baltimore and London. LUKŠEVIÈS E. 1992 — Palaeoichthyocenoses of the Famennian brac- kish seas of the Baltic area. [In:] Mark-Kurik E. (ed.), Fossil Fishes as 1cm Living Animals. Academia, 1: 273–280. Tallin. LUKŠEVIÈS E. 1999 — Stratigraphical occurrence of vertebrate remains in the Upper Devonian of Severnaya Zemlya (Russia). Acta Ryc. 9. Okaz 1697.II.7 pochodz¹cy z franu Wietrzni (Kielce) — Geol. Pol. 49: 125–131. fragment jednej z brzusznych tarcz przedstawiciela Antiarcha LUKŠEVIÈS E. 2001— Bothriolepid antiarchs (Vertebrata, Placoder- (Bothriolepididae) mi) from the Devonian of the north-western part of the East European Fig. 9. Specimen 1697.II.7 from the Frasnian of the Wietrznia Platform. Geodiversitas 23: 489–609. Quarry (Kielce) — a part of a ventral plate of an antiarch MOLOSHNIKOV S. 2004 — Crested antiarch Bothriolepis zadonica (Bothriolepididae) H.D. Obrucheva from the Lower Famennian of Central European Rus- sia. Acta Palaeont. Pol., 49: 135–146. skamienia³oœci tej grupy plakodermów i wi¹¿¹cej siê z tym OBRUCHEV D.V. 1964 — Osnovy paleontologii; bezczelustyjne, ryby. Akad. Nauk ZSRR. Moskwa. trudnoœci w ich oznaczaniu. W przypadku wielu okazów RIGBY J. K., PISERA A., WRZO£EK T. T. & RACKI G. 2001 — prawdopodobnie nigdy nie uda siê jednoznacznie okreœliæ Upper Devonian sponges from the Holy Cross Mountains, Poland. ich przynale¿noœci, co pozostaje ze strat¹ dla wniosków Palaeontology, 44: 447–488. STENSIÖ E. 1931 — Upper Devonian vertebrates from East Green- paleoœrodowiskowych. Nale¿y jednak przyj¹æ mo¿liwoœæ land collected by the Danish Greenland expeditions in 1929 and 1930. czêstego wystêpowania skamienia³oœci antiarchów zarów- Meddelelser om Grrnland, 86: 1–212. no w dolnodewoñskich „piaskowcach plakodermowych” STENSIÖ E. 1947 — The sensory lines and dermal bones of the cheek in Fishes and Amphibians. Kungl. Svenska Vetenskapsakad. Handl., powsta³ych przy wyraŸnym udziale œrodowiska rzecznego, 24: 1–195. jak te¿ w górnodewoñskich drobnoziarnistych osadach STENSIÖ E. 1948 — On the placodermi of the Upper Devonian of wêglanowo-ilastych, powsta³ych w spokojnym œrodowi- East Greenland, II. Antiarchi: subfamily Bothriolepinae. Palaeozoolo- gia Groenlandica, 2: 1–622. sku u podnó¿a klawiszowo wypiêtrzonych bloków spêka- SZREK P. 2003a — Nowe dane na temat fauny krêgowców w „pia- nej platformy wêglanowej/rafy. skowcach plakodermowych” z rejonu Daleszyc (Góry Œwiêtokrzyskie). Prz. Geol., 51: 409–411. Autor pragnie podziêkowaæ Panu dr. hab. Micha³owi Ginte- SZREK P. 2003b — New evidence on the Antiarcha from the Devonian rowi (Wydz. Geol. UW) za cenn¹ krytykê wczeœniejszych wersji of the Holy Cross Mountains. Ichthyolith Issues, 7: 48. niniejszego artyku³u. SZREK P. 2004 — The first articulated antiarch (Vertebrata, Placoder- mi) from the Upper Devonian of the Holy Cross Mountains (central Poland). Acta Geol. Pol., 54: 401–406. Literatura TARLO L.B. 1962 — The classification and evolution of the Hetero- straci. Acta Palaeontol. Pol., 7: 249–290. CZARNOCKI J. 1919 — Stratygrafia i tektonika Gór Œwiêtokrzyskich. TARLO L.B. 1964 — Psammosteiformes (Agnatha) – a review with Pr. Tow. Nauk. Warszaw., 28: 1–172. descriptions of new material from the Lower Devonian of Poland. I — CZARNOCKI J. 1936 — Przegl¹d stratygrafii i paleogeografii dewonu general part. Palaeont. Pol., 13: 1–135. dolnego Gór Œwiêtokrzyskich. Sprawozdania z Posiedz. Nauk. Pañstw. TARLO L.B. 1965 — Psammosteiformes (Agnatha) — a review with Inst. Geol., 8: 129–200. descriptions of new material from the Lower Devonian of Poland. II — CZARNOCKI J. 1947 — Przewodnik XX zjazdu Polskiego Towarzy- systematic part. Palaeontologia Pol., 15: 1–168. stwa Geologicznego w Górach Œwiêtokrzyskich w 1947 r. Pañstw. Inst. TARNOWSKA M. 1976 — Korelacja litologiczna dewonu dolnego we Geol.: 1–18. wschodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Inst. Geol. Z badañ geo- DENISON R. H. 1951— Late Devonian fresh–water fishes from the logicznych regionu œwiêtokrzyskiego, 296: 75–117. western United States. Fieldiana: Geology, 11(5): 221–261. Chicago. TARNOWSKA M. 1981 — Dewon dolny w centralnej czêœci Gór DENISON R.H. 1978 — Handbook of Paleoichthyology. Vol. 2— Pla- Œwiêtokrzyskich. Przew. 53 Zj. Po. Tow.Geol., Kielce: 57–67. codermi. H.P. Schultze (ed.), Gustav Fischer. Stuttgart–New York. WORONCOWA-MARCINOWSKA T. & SZREK P. 2004 — Zbiory GORIZDRO-KULCZYCKA Z. 1934 — Sur les Ptyctodontidae du Jana Czarnockiego w Muzeum Geologicznym PIG — nieustaj¹ce Dévonien Superieur du Massif de S-te Croix. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 3: Ÿród³o badañ. Prz. Geol., 52: 638–639. 1–38. GORIZDRO-KULCZYCKA Z. 1949 — Wykopaliska na Kadzielni i Praca wp³ynê³a do redakcji 27.09.2005 r. pewne zagadnienia ichtiologiczne. Wiad. Muz. Ziemi 4: 173–186. Akceptowano do druku 02.03. 2006 r.

614