1.­

WEG EN WAT.ERBOUW Maandschrift gewijd aan het ontwerp en de uitvoering van ciVÏel-technische werken, voortzetting van het Maandblad Weg en 'Vegenbouw Officieel orgaan van de Vakgroepen BaggerwerkelI, Grond- en lVaterbouw en~eg'enbouw der .Bedrijfsgroep Bouwindust.rie Hoofdredacteur )}r. Ir. M. J. W. Roegholt. Redactie-adres: Oudenrijn "6, Utrecht.

Advertenties en Abonnelnenten: A. W. SJjthoff's Uitg.rnij N.V., Leiden. Abonnelnentsprijs f10.150 p. j., losse nnrnrners CI,­

Jaargang 6 NUDlDler 5-6 Mei-Juni I946 I N HO U D: Inpoldering van R ietgorzen, Krek en en J-Vater i n de Z.g. P an of Kri m op Rozenb·ura, d oor Ir. A. G. Verhoeven , blz. 55 - D e Noordoostelijke polder der Z 'l.tide'rzeewerken, door Ir. F . L . v. d. Bom Jr., blz. 68 - B aanverbeten'.ngen bi j de Nederlandsche Spoorwegen ten behoet'c van het ri jden mel groole treinsnelheden, door Ir. J . L. A. Cu perus, blz. 85.

INPOLDERING VAN RIETGORZEN, KREKEN EN W ATEB IN DE Z.G. PAN OF KRIM OP

Inleiding. plannen volledig uitgewerkt, zoodat tijdens de De voedselschaarschte tijdens den oorlog, waarin uitvoering nog tal van terreinopmetingen en ons land op 10 Mei 1940 werd betrokken, bracht waterpassingen moesten geschieden ten einde mede, dat al het mogelijke moest worden gedaan voor later aan te besteden en uit te voeren onder­ om de in ons land beschikbare oppervlakte land­ dee1en de plannen, bestekken en begrootingen bouwgronden ten spoedigste te vergrooten. Uit nauwkeurig te kunnen opmaken. Van deze werken dien hoofde moest, nadat reeds in de jaren 1941 is het eerstgenoemde thans, met uitzondering van en 1942 de bedijking van den Bospolder met om­ de te bouwen opstallen en de langs de wegen aan geving onder de gemeenten Ridderkerk en Hendrik te brengen beplanting, geheel voltooid. Het tweede Ido-Ambacht tot stand was gebracht, op korten nadert zijn voltooiing, terwijl de uitvoering van termijn nog de uitvoering van een drietal inpolde­ het derde zeer is vertraagd door het herstellen van ringen ter hand worden genomen, t.w. : ernstige stormschaden. Van de voorgeschiedenis en de uitvoering van Ie. de inpoldering van buitengronden in de Z.g. de bedijkingswerken op Rozenburg zij hier een a Pan of Krim op het westelijk deel van het nadere beschrijving gegeven. eiland Rozenburg; Voorgeschiedenis en ligging der gronden. J.) 2e. de omkading van gorzen voor en bij den Kroningspolder onder de gemeente Stellen­ . De geschiedenis van de geographische wording dam; van het eiland Rozenburg vangt aan na den be­ kenden St. Elizabethsvloed, voorgevallen in den 3e. de bedijking van kweldergronden onder de nacht van 18 op 19 November 1421, aldus genaamd gemeenten Uithuizen en Uithuizermeeden. naar den heiligen dag op 19 November. Ingrijpende Bij den aanvang dezer werken was geen der veranderingen niet alleen voor het oogenblik

55 doch ook voor de toekomst grepen toen pl

I van een ten Zuiden van den Noordbankpolder den te verkrijgen, die konden dienen om aan aanwezige eendenkooi. Daarmede verkreeg men een aantal landbouwers een zelfstandig be­ de verbinding tusschen de afgesneden landtong bij Hoek van Holland en het eiland Rozenburg. 1) Zie voor een meer uitvoerige beschrijving : " De Water­ Deze dam werd in 1879 verhoogd en verzwaard keeringen, Waterschappen en Polders van Zuid-Holland", deel V afd. 1: "Het eiland Rozenburg" door Teixeira de tot 4,53 m + N.A.P. met een kruinsbreedte van Mattos en Veth (blz. 108 t/rn 132).

56 staan te verschaffen. In verband daarmede gaf Een groot gedeelte van dit werk was van te hij in den winter 1939/40 aan de Nederlandsche waterbouwkundigen aard om dit in werkverrui­ Heide Maatschappij opdracht tot het opstellen ming uit te voeren. Immers aan het maken van van een voorloopig plan. Hiervoor maakte men den gehee1en nieuwen dijk met kruiwagens en gebruik van een kaart, gemaakt naar een lucht­ paardenspooren ongeschoolde arbeidskrachten

foto, die een beeld gafvan de ligging der rietgorzen, viel niet 1 te denken, daar dit tot een mislukking kreken, duingedeelten en aangrenzende polder­ moest leiden. Voor het welslagen van deze onder­ gebieden, terwijl daarop tevens tal van globale neming was het noodig, dat de dijk voor het hoogtecijfers voorkwamen. Dit plan kwam gereed optreden van de najaarsstormen boven storm:" op 3 December 1940. Het Domeinbestuur zond vloedshoogte was opgewerkt, wat mogelijk dit ter nadere beoordeeling van den vorm en de was bij gebruik van groot aannemersmaterieel samenstelling der dijken, de ontwatering, de en geschoolde arbeidskrachten. Daarom besloot verkaveling en de begrooting van kosten aan het men 3833 mI dijk, waaronder viel het aan de Technisch Bureau der Domeinen toe. De omgren­ Brielsche Maas grenzende en meest moeilijke zing van het volgens dit plan in te polderen ge­ gedeelte aan te besteden en het resteerende gedeelte bied is door een zware getrokken lijn op figuur 1 van "1200 mI in werkverruiming uit te voeren. aangegeven. Voor dit plan kwam het ontwerp met bestek en begrooting van ko~ten op 12 Februari 1942 gereed. De opzet was gegrond op een uitvoering in De door de Wet van 14 Juli 1940 Stbl. no. 147 werkverruîming met een Rijkssubsidie in de voorgeschreven procedure voor het verkrijgen van loonen ten einde zoo mogelijk op dien grondslag de publiekrechtelijke vergunning tot bedijking, tot overeenstemming te komen met de Vereeni­ welke veel tijd vergt, kon men niet volgen, aan­ ging-eigenaresse voor een gemeenschappelijke in­ gezien de werken op zeer korten termijn tot uit­ dijking. Een dergelijke overeenstemming was alleen voering moesten komen. Men moest zich dus te verwachten, indien de overblijvende kosten niet beperken tot een mondeling overleg met den te hoog zouden zijn en de baten zouden opwegen dienst van de Benedenrivieren van den Rijks­ tegen de inkomsten, die men thans van de gronden waterstaat, welke dienst ook later bij de uitvoering trok. Gedurende het ingestelde onderzoek kwam van het uiteindelijke ontwerp zijn volle medewer­ al spoedig tegen de uitvoering van dit plan verzet king verleende. van de zijde van het Bestuur van de Stichting In verband met het bepaalde in art. 1 lid 2 van Natuurmonument "De Beer", waarvan de ter­ het Algemeen Vorderingsbesluit 1941 verzocht reinen deels binnen deels buiten de inpoldering de wnd. Secretaris-Generaal van het Departement zouden vallen en dat zijn belangen hierdoor ernstig van Financiën aan zijn Ambtgenoot van het bedreigd achtte. Een compromis werd getroffen Departement van Handel, Nijverheid en Scheep­ door een inmiddels op het Technisch Bureau vaart met het oog op de verbetering door indijking der Domeinen in overleg met de Nederlandsche van Staatsgronden machtiging om de ter beschik­ Heide Maatschappij en den rentmeester uitgewerkt king stelling in eigendom van de betrokken parti­ , gewijzigd ontwerp (zie figuur 1) van meer beperk­ culiere gronden aan den Staat (Financiën, Domei­ ten omvang, waaraan de noodige terreinopmetin­ nen) te vorderen. Zou hier toch van een indijking gen en waterpassingen waren voorafgegaan. Vielen sprake kunnen zijn, dan was de eenige mogelijk­ bij het plan van de Nederlandsche Heide Maat­ heid, dat de Staat hiertoe overging. Van derden ,schappij rond 385 ha, waarvan 188 ha eigendom was niet te verwachten, dat zij de daaraan ver­ van den Staat en 195 ha eigendom van de Vereeni­ bonden kosten, welke de geldswaarde van de ging tot Landverbetering waren, zulks bij een gronden na indijking belangrijk zouden . over­ totale dijklengte van rond 6600 m, binnen de schrijden, voor hun rekening namen. Voorts was bedijking, volgens het gewijzigde ontwerp bedroeg het met het oog op een voor de exploitatie doel­ de groott.e van het in te polderen gebied 278 ha matige verkaveling van belang, dat het geheele bij een totale dijklengte van 5033 ill. Bij deze gebied in handen van den Staat kwam. Daar de grootten waren inbegrepen de door de wegen, Vereeniging-eigenaresse niet bereid was de gron­ slooten en waterleidingen ingenomen oppervlakten. den vrijwillig aan den Staat te verkoopen, werden

57 •

de gronden dan ook in eigendom gevorderd. uit 318 ha goeden cultuurgrond, 42 ha wegen Een drietal aannemers, die over voldoend en hoofd waterleidingen, 100 ha duinweiland, materieel beschikten, werden tot inschrijving uit­ 70 ha hooggelegen zandgronden en het overige genoodigd, t.w.: duinen. Uit een inpolderingsoogpunt was dit Ie. N.V. Baggermaatschappij Bos en Kalis te derhalve het meest verkieselijke plan, omdat bij Sliedrecht; een zoo kort mogelijke dijklengte een zoo groot 2e. Aannemersbedrijf Dirk Verstoep te 's-Gra­ mogelijke oppervlakte zou worden binnengedijkt. ~ venhage; {JJ;,ze geheele oppervlakte kon, voor het geval de (/11 3e. N.V. Adriaan Volker's Mij tot het Uitvoeren / StIchting Natuurmonument "De Beer" haar ter- , ,1 • van Openbare Werken te Sliedrecht. reinen, die door den bouw van bunkers, onder­ Het Aannemersbedrijf Dirk Verstoep schreef komens en andere militaire werkèn zeer zwaar het laagste in. Vóór de gunning kwam van de waren gehavend, niet -meer voor het beoogde doel betrokken Duitsche instantie het bericht, dat met geschikt mocht achten en op het behoud ervan het opgestelde plan niet werd ingestemd en dat geen prijs meer mocht stellen, een andere nuttige de zuidelijke dijk moest loopen naar de Westwaarts bestemming verkrijgen. De- hoogere zandgronden gelegen duinen, derhalve ongeveer volgens het achtte men voor een gedeelte geschikt voor de oorspronkelijke tracé van de Nederlandsche bollenteelt, terwijl overwogen kon worden om het Heide Maatschappij. De uitvoering moest ten overige, na reserveering van een gedeelte als woon­ spoedigste een aanvang nemen, opdat de dijk, zij kern, te bestemmen als recreatieoord. Inmiddels het dan ook niet op het volle profiel, in Juli 1942 1 blijkt de Stichting het toch mogelijk te achten om kon zijn gesloten en een gedeelte der gronden in het voor haar overblijvende gedeelte weer voor het najaar reeds in cultuur kon worden gebracht. het oorspronkelijke doel in te richten. I Daar de juiste lengte van den dijk, de hoogtelig-I Ten behoeve van de afwatering van ""tIet' geheele ging van de dijkzate en de dwarsprofielen der te 1 gebied, alsmede van den Scheurpolder en de ver­ kruisen kreken niet voldoende bekend waren en laten Scheurmonding benoorden den afsluitdam de tijd voor nadere opname ontbrak, besloót was in den Scheurpolderdijk reeds in 1941 onder men dezen dijk gedeeltelijk als aangenomen werk, directie van het ingenieursbureau Bongaerts door gedeeltelijk op eenheidsprijzen aan te besteden. het Aannemersbedrijf Dirk Verstoep een uitwa­ Daartoe hadden onderhandelingen plaats met den teringssluis met aansluitenden loswal gebouwd. laagsten inschrijver Aannemersbedrijf Dirk Ver­ In 1942 was het benoorden den Scheurdam gelegen stoep en op diens verzoek in combinatie met de gedeelte van het voormalige Scheur nabij de uit­ N.V. Adriaan Volker's Mij tot het Uitvoeren monding in den Nieuwen Waterweg door de van Openbare Werken. Met deze aannemers­ Nederlandsche Heide Maatschappij afgesloten. combinatie bereikte men al spoedig op den grond­ Daar de Duitsche Weermacht het afgraven van -slag van het eerste laagste inschrijvingsbedrag den afsluitdam verbood, nl0est het verkavelings­ overeenstemming, welke werd neergelegd in een plan beperkt blijven tot het ingepolderde gebied. onderhandsche overeenkomst van 27 Maart 1942. en moest later voor de ontwatering daarvan een Daarop volgde het instellen van een onderzoek duiker onder dezen dam worden gemaakt. Het naar het meest economische tracé voor den geheele plan is afgebeeld op figuur 2. westelijken dijk. De uitvoering van dezen dijk kon aan de hand van een uitgewerkt plan reeds bij Dwarsprofielen der dijken. ondershandsche overeenkomst van 20 Juni 1942 De dijken verkregen de in figuur 3 aangegeven eveneens aan dezelfde aannemerscombinatie wor­ afmetingen. Bij de vaststelling der dwarsprofielen den opgedragen. Hiermede was het denkbeeld is rekening gehouden met de ligging ten opzichte van uitvoering in werkverruiming geheel verlaten. van de windstreek, de breedte en hoogte der De zuidelijke dijk kreeg een lengte van 3637 m voorgronden en den vermoedelijk in de omgeving en de westelijke van 2275 m, in totaal 5912 m. te verwachten hoogsten stormvloedsstand. Als (De gro~tte -van het in te polderen gebied werd toekomstige hoogste stormvloedsstand is aan­ belangnJk grooter, want binnen de b.edijking zou genomen 4,25 m + N.A.P. De Oostdijk, ter lengte )Ieen oppervlakte vallen van ruim -600 ha, bestaande van 408 m, ligt in de richting van den vroeger 58 -

11111 geprojecteerden afsluitdam door de Brielsche grèsbuizen met de bennsloot in 'verbinding staart. Maas, zoodat bij eventueele latere afsluiting van Met het oog op de breede strook hooggelegen de Brielsche Maas in deze richting de afsluitdam voorgronden werd het niet noodig geacht om den ruim 400 m korter kan worden. Daar de buiten­ Westdijk van een met steenglooiing verdedigden zijde van dit deel op het Oosten kwam te liggen, buitenberm te voorzien. Deze heeft daarom een kon hierbij een hooge buitenberm met steenbezet­ onverdedigd buitenbeloop met een helling van 1 ting van het waterbeloop achterwege blijven. Het op 5 en een kruinhoogte van 5,50 m + N.A.P. overige gedeelte van den zuidelijken dijk heeft Overigens zijn de maten en dikten der kleibeldee­ bijna over de geheele lengte een 6 m breeden ding als voor de hiervoor beschreven dijken. buitenbenn, oploopende van 3 m + tot 3,45 m Alle onverdedigde dijkbeloopen werden inge­ + N.A.P., een met zetsteen van petit granit zaaid met gras en klaverzaad, in verhouding van (type-Canal Albert) verdedigd waterbeloop met een 55 kg op 1 ha. De directie bepaalde de samen~ 1 meter breede aansluitende steenstrook, een stelling van dit mengsel tijdens d~ uitvoering. verdediging met klinkers in klei ter breedte van· 2 m bij den overgang van den buitenbenn in het Aan de dijken werden verwerkt 469.000 m3 bovenbuitenbeloop, waarvan 1t m in de helling ophoogingsgrond en 150.000 m3 klei (afgeronde van het bovenbuitenbeloop. De steenstrook en èijfers). Gelegd werden 21.316 m2 steenglooiing klinkerglooiing zijn beide op den buitenbermdoor (970.6 S.T. glooiingssteen), 6200 m 2 klinker­ betonplanken afgesloten. De hellingen van het glooiing (600.000 klinkers), en 6200 mI beton­ water- en het bovenbuitenbeloop zijn 1 op 3. planken voor afsluiting der klinkerglooiingen en De Oostdijk heeft een kruinhoogte van 5 m + steenstrooken, terwijl voor de glooiing noodig N.A.P., de aansluitende 1500 mI zuidelijke dijk waren 34.600 perkoenpalen. Geen steenglooiingen van 5,50 m + N.A.P. en het overige gedeelte van werden gelegd op het mees t westelijke aan de 6 m + N.A.P. met tonrondten van 10 cm daar­ duinen aansluitende gedeelte van den zuidelijken boven. Ter plaatse van de genoemde 1500 m dijk, omdat hier de voorgronden hooggelegen lengte zal de golfoploop bij de hevigste stormen zijn. vermoedelijk niet meer dan 80 cm bedragen, zoo­ dat de kruin bij stonnvloedsstand nog 55 cm boven Wijze van uitwatering, wegen en verkavelingsplan. den stand van het water bij den aangenomen hoog­ Zooals hiervoor is opgemerkt, was ten behoeve sten waterstand en de grootste golfverheffing ligt. van de afwatering van den Scheurpolder en van Wat echter niet gebeurd is, kan nog voorvallen den nieuwen polder op den Nieuwen Waterweg en met het oog op de mogelijkheid, dat de golf­ reeds in 1941 een uitwateringssluis in den Scheur­ uitloopers over de kruin zullen vloeien, is aan het polderdijk bij het op fig. 2 met de letter p aan­ binnenbeloop een zoo flauwe helling, nl. van 1 gegeven punt gebouwd en wel ter plaatse van het op 2}, gegeven, dat men verzekerd is van een vroegere schutsluisje. De totale oppervlakte van goede graszetting, welke bij eventueele over­ het toekomstige afwateringsgebied werd voor de storting van het water het uitschuren van den bepaling van de dagwijdte en van de hoogteligging grond op het binaenbeJoop belet. De buitenberm van den bovenkant van den aanslagdrempel aan­ en de buitenbeloopen zijn afgedekt door een laag gehouden op 1000 ha. Gelijk men algemeen bij klei ter dikte van 0,60 m, het beloop onder de natuurlijke loozing aanneemt, was daarbij uit­ steenglooiing door een ter dikte van 0,40 m en gegaan van een regenval van 115 mm per maand, het binnenbeloop door een ter dikte van 0,30 m. te loozen in een tijdsbestek van 20 etmalen. Vol­ De kruinbreedte bedraagt 2 m. De op gemiddelde gens opgave van de Nederlandsche Heide Maat­ maaiveldhoogte gelegen binnenbermen, die tevens schappij was een peil van 0,20 m - N.A.P. voor als wegen dienen, hebben een breedte van 8 m. den Scheurpolder bij de daarin voorkomende Ter voorziening in de afwatering van den binnen­ maaiveldhoogte van 0,80 m + N.A.P. voldoende. berm en het van het binnenbeloop afstroomende Het maaiveld in het voor den landbouw bestemde hemelwater is langs den teen van het binnenbeloop gedeelte in den nieuwen polder heeft een gemid­ een greppel gegraven met zinkputten op niet delde hoogte van 1,15 m + N.A.P. In den z.g. grooter onderlingen afstand dan 200 m, die door Weipolder ligt het laagste gedeelte op 0,80 m +

59 2!Q

BEDUKING PAN OF KRI M. DWARSPROFI ELEN VAN DE NI EUWE ZEED:.JKEN.

ZUIDELUKE OU K.

OW ARS PRO F IEL 1 0 VER A- B 4 0 8 M'.

DWARSPROF IEL 2 C)VER B-( 1500 M',

OWARS PRO Fï E L 3 0 V EH (- 0 - E 1 7 2 9 M' .

S T E~N p ~ , N 4"'-!.JLAGEN K.~'" M MAT K I....E I 0 ..... 0

1. /4+

WESTELUKE OU K.

OW ARS PF\ 0 F IEL 1 0 VER .~ - 8. [-F . G- H. 204 3 M'

. 00·

OWARS PRO F IEL 2 0 VER C -0 2 3 2 M! ' SCHAAL ,

;) I 2. ~ " 5 lOM ...=:WWC= CWd =~

Jo. 7 0 ..10

_.. ~. t- . --_.- .'-'

t 0 I ~

WATERSTANDEN B~ ROZENBURG ~CHUTSLUI~ s. V. 4 00+ N.A.P . G H.W. [lC'21 I/m 1 9 26J 102+ N.A.P . G. L.W (1 921 t/ m 1 9 26) 0.64 -N.A.P .

Fig. 3 N .A.P. Het maaiveld in den nieuwen polder ligt dingennet in open verbinding. Beantwoordt de dus hooger dan in den Scheurpolder, zoodat het afwatering der landbouwgronden, zooals uit het polderpeil voor den nieuwen polder in dezelf'de voorgaande blijkt, aan de gestelde verwachtingen, mate mag stijgen. Voor de berekening van de voor de terreinen van het Natuurmonument deug­ ontw-tering van den nieuwen polder is ter plaatse de deze niet, omdat deze terreinen een hoogen van den Weipolder niettemin een stand van 0,20 waterstand vereischen; de afwateringsbelangen m - N.A.P. aangehouden. Volgens deze grond­ zijn dus tegenstrijdig. Om die reden is in de kreek, slagen moest de sluis bestaan uit 2 kokers, elk die het water aanvoert van het Z.g. Breed, nabij met een slagdrempelhoogte van 1)0 m - N.A.P. de uitmonding in de noordelijke wegsloot van weg en een dagwijdte van 1,50 m, terwijl om practi­ c q een met een schuif afsluitbare duiker met . sche redenen de hoogte binnen in de kokers werd woelbak gebouwd. bepaald op 1,50 TI1. Deze sluis is gebouwd in ge­ In verband met de eischen, die de landbouw wapend beton en gefundeerd op gewapend beton­ stelt, is' aan de kavels waar mogelijk een rechthoe­ palen, terwijl de aansluitende loswal, ter lengte kige gedaante gegeven met breedten van 200­ van 52 ~ m, samengesteld is uit gewapend beton­ 300 m en lengten van 400 tot 500 m, zoodat de planken, afgedekt door een deksloof, waarvan mogelijkheid bestaat om door combinatie van de bovenkant ligt op 2,50 m + N.A.P. Tot dus­ kavels landbouwbedrijven van onderscheidene ver is de natuurlijke loozing voor deze polders, grootte te stichten. Alle kavels staan door verharde ook in de regenrijke perioden en bij langdurige dammen met een kruinbreedte van 4 m in ver­ hooge ebstand en, zeer bevredigend geweest. binding met de wegen. Voorzooveel de wegen De aansluitende hoofdwaterleiding p 0 a met van kunstbanen zijn voorzien, hebben deze een een bodemdiepte van 1,10 m - en 1 m - N.A.P., gewalst verhard rijvlak van 4 m, samengesteld een bodembreedte van 4 m en opgaande be100pen . uit een paklaag van hoogovenslakken (dikte van 1 op 1t staat door een duiker onder den stortlaag 32 cm) en een slijtlaag van split van voormaligen afsluitdam in verbinding met de steenslag of koperslakken ter dikte van 2 cm. hoofdwaterleiding a b met een bodemdiepte van: De kunstbanen zijn afgewerkt met een tonrondte 0,85 m - N.A.P., een boden1breedte van 4 m van 7 cm. Het verkavelingsplan, afgebeeld op en opgaande be100pen van 1 op 1t. De duiker fig. 2, laat zien de grootte en ligging der kavels, onder den afsluitdam moest bij gebrek aan andere het waterleidingen- en wegennet. bouwmaterialen gemaakt worden uit 3 geasfal­ Ofschoon men bij het scheppen van nieuw land teerde ijzeren buizen met een inwendigen diameter den economischen factor zeer zeker niet als den van 65 cm. Deze kokers zijn door schuiven afsluit­ eenigen mag zien, blijft toch daarbij het landbouw­ baar, zoodat men desgewenscht het polderwater belang, zooals vormgeving der kavels en goede op een ander peil kan houden dan in den Scheur­ beheersching van het polderpeil, primair. Een polder. De hoofdwaterleiding a b splitst zich bij bouw- of weipolder (voor dezen laatsten zijn de b in drie takken, die evenals de hoofdwaterleiding eischen weer iets anders) mag het uitgesproken e f, alle een boden1diepte hebben van 0,85 m­ karakter als polder behouden, even goed als uit N.A.P., een bodembreedte van 1,5 In en hellingen het uiterlijk van een utilit~itsgebouw de bestem­ der opgaande be100pen van 1 op 1 ~" De kavel­ ming en constructie mogen spreken. Zoo zijn, om slooten zijn uitgevoerd met een bodemdiepte in een polderaspect de noodige afwisseling te van 0,60 m - N.A.P., een bodembreedte van 1 m brengen, in ènkele kilometers lange polderwegen en hellingen der opgaande beloopen van 1 op 1. bochten, mits geen hinderlijke, op haar plaats, De wegen zijn aangelegd ter breedte van 10 m zoodat de gebruikers bevrijd worden van de met een tonrondte van 0,25 m, een 4 m breede en bekende eentonigheid van een kaarsrechten weg. 0,40 m dikke zandkist. Voorzooveel geen hoofd­ Dit gevaar is in dezen polder niet te duchten, waterleiding zijnde, hebb~n de wegslooten een daar de lengte van den langsten weg, loopende bodemdiepte van 0,60 m - N.A.P., een bodem­ Noord-Zuid, 1800 m bedraagt. Bochten hierin breedte van 1 m, helling van beloop aan de weg­ zouden onnoodig de verkaveling schaden. De zijde van 1 op 1 ~ en aan de landzjjde van 1 op 1. slooten en waterleidingen passen zich aan bij de De binnenbermslooten staan met dit waterlei­ verkaveling en zijn recht, waardoor niet alleen 61 fig. 4. Stort van in aanleg zijnden zuidelijken dijk

geen cultuurland verloren gaat, doch de water­ Maas en met bakken naar een perszuiger gebracht. afvoer met zoo weinig mogelijk verhangverlies Deze was aangesloten aan een beoosten de Kooi­ gepaard gaat. kreek over de buitengronden gebouwde perslei­ De uit de waterleidingen en slooten vrijkomende ding ter lengte van ongeveer 800 m.' Ter plaatse grond is verwerkt voor gelijktijdige egalisatie van vàn den nieuwen dijk was in deze leiding een lage gedeelten en dichting der kreken. Een betrek­ Z.g. wissel aangebracht, bestaande uit een spruit­ kelijk groot percentage der ingedijkte gronden stuk met twee afsluitkranen, waardoor het nloge­ (± 30 ha), dat anders voor grondberging had lijk was beurtelings naar een oostelijk en een weste­ moeten dienen, kon thans ten spoedigste als cul­ lijk stort te spuiten. Bij het onklaar worden van tuurgrond in gebruik worden genomen. Verwerkt het eene stort sloot men de betreffende leiding af werd op die wijze ruim 243.600 m3 grond. Gegraven en ging voort met het andere stort, zoodat het werden 7400 mI hoofdwaterleiding, 10.220 mI opspuiten bijna onafgebroken voortgang vond. ( kavelsloot, 12.720 mI wegsloot, 5360 mI binnen: De persleiding over de buitengronden lag op bermsloot en aangelegd 8585 mI polderweg, een hoogte van 3 m + N.A.P., naar de persleiding waarvan 6085 mI verhard en 5550 mI binnen­ en het stort iets oploopend, zoodat de spuithoogte bermweg, terwijl de Duitsche Weermacht door tot 4 m + N.A.P. kon worden opgevoerd. Aan het duinengebied, waarmede het wegennet na het het in bedrijf nemen van deze pers installatie ging 1( t einde van den oorlog is verbonden, 6800 mI ver­ vooraf het opwerpen aan den teen en hiel van den I harden weg had aangelegd. dijk van perskaden van klei, die ongeveer 1 m De aannemerscombinatie Verstoep-Volker kreeg boven de rietgorzen uitstaken met taluds van 1 bij overeenkomsten van 20 November 1942 en op 1 en een kruinbreedte van 0,50 m. Deze klei 31 Maart 1944 ondershands de opdracht tot uit­ kwam uit de dijkzate, zoodat de op die wijze voering van het verkavelingsplan en van de ver­ gegraven sleuven tegelijk dienden voor kielspitten. l;tarding der polderwegen. De uiterste afstand, waarop de perszuiger (buizen wijd 65 cm) het zand kon wegpersen, bedroeg Uitvoering. ongeveer 2500 m, zoodat de persleiding iri verband Deze nam een aanvang op 1 April 1942 met den met den afstand van den zuiger tot den dijk ten opbouw van den oostelijken cn deu zuidelijken behoeve van het westelijk deel van den dijk een­ dijk. Het zand voor de kern van de dijken werd maal moest worden verplaatst. Het meest westelijk met een profielzuiger opgezogen uit de Brielsche deel ter lengte van 350 m was hiennede nog niet 62

sd fig. 5. Opwerken van het zandlichaam van den zuide­ lijken dijk.

te bereiken, zood at de opwerking van dit gedeelte bereikbaar gedeeltelijk verwijderd en verder na geschiedde met per spoor aangevoerd zand. Naar­ opvulling met zand zorgvuldig met blinde flenzen mate het zandstort hooger kwam te liggen, had afgedicht. Nadat ongeveer 500] m dijk tot 4 m verhooging der perskaden plaats met opgespoten + N.A.P. was opgespoten, is de dijk met behulp zand. Voor den afvoer van het spuitwater dienden van een dragline onder het voorgeschreven zand­ loozingskisten met voor afvoer een drietal bui­ profiel gebracht met 10 % overhoogte. Op het zen, wijd 65 cm. Een tweetal hoofdkreken, t.w. stort waren doorgaans 12 arbeiders met een in het Oosten de Kooikreek, i!1 het Westen de stortbaas werkzaam. De zuigers begonnen te Krimkreek, kruisten het tracé van den nieuwen werken op 20 Mei 1942 en waren met het opspui­ dijk. In elk dezer kreken was, voordat het opspui­ ten gereed op 13 October 1942. ten zoover was gevorderd, een hulpduiker in een Fig. 4 en 5 geven een beeld van het stort en van kleibed aangelegd, bestaande uit persbuizen wjjd het onder profiel brengen en fig. 6 van de buiten­ 65 cm, aan de buitenzijde voorzien van een ijzeren dijks blijvende gronden en de Brielsche Maas, terugslagklep, aan de polderzijde van een afsluiter gezien van den in aanleg zijnden buitenberm. en in het midden van een schermwand ter voor­ koming van onder- en achterloopsheid. Deze De westelijke dijk is op andere wijze opgewerkt. duikers waren noodig voor den afvoer van het Hierbij is uitsluitend gebruik gemaakt van drag­ ') water, omdat de afvoerleidingen naar de nieuwe lines en ~rks P-Q.ar . Zoo brachten, zooals fig. 7 uitwateringssluis pas later na de dichting konden laat zien, een tweetal draglines het zand uit een worden gegraven. Deze duikers lagen met hun 10 m bewesten den dijksteen gelegen strook onderkant gelijk met den kreekbodem (in de rechtstreeks in het dijkprofiel, terwijl een ander Kooikreek op 0,75 m - N.A.P., in de Krimkreek paar dat deed uit de binnenbermsloot. Verder schakelde men het werkspoor in voor het vervoer iets hooger). Deze hoofdgeulen konden, nadat op van zand uit enkele op zich zelf staande duin­ het aangrenzende rietgors en in de dijkzate recht­ hoekig op de dijkrichting tijdelijke afvoerslooten gedeelten. waren gegraven om de strooming door de kreken De luchtfoto (fig. 8) geeft een beeld van den te beperken, zonder veel bezwaar door opspuiting voltooiden westelijken dijk met omgeving. worden gedicht. Beide duikers hebben tot het gereed komen van de hoofdwaterleidingen goede De klei voor de bekleeding der dijken is ont­ diensten bewezen en zijn daarna voorzoover nog leend aan een beoosten den Oostdijk aangelegden 63

. 111 fig. 6. Gezicht op de buiten­ dijks blijvende gorzen ten zuiden van den Zuiddijk en op de Brielsche Nlaas.

door een verskade omgeven dijkput, ter grootte dit met kruiploegen en ontvingen de arbeiders 3 van rond 20 ha, waar de kleidikte ongeveer 1 m in accoordloon j 1.15 per m • bedroeg (zie fig. 2). De verskade, westelijk aan­ Aan de Kooikreek buiten den nieuwen dijk was sluitend aan den nieuwen dijk en oostelijk aan een losplaats ingericht voor den aanvoer en het den dijk van den Jantjespolder, had een kruin­ opslaan van materieel en materialen, zooals hoogte van 2,50 m + N.A.P., een kruinbreedte glooiingssteen, puin, perkoenpalen, klinkers, be­ van 0,50 m, een binnentalud van 1 op 1 en een tonbuizen e.d. 2 buitentalud van 1 op 2 (maaiveldhoogte gemid­ Per m glooiing bleék noodig te zijn 0,4625 S.T. Maaszetsteen, of 0,4734 S.T. petit granit deld 1,18 m + N.A.P.). In dezen kleiput was (type Canal Albert). Het steenzetten geschiedde 70 cm spoor van 12 kg gelegd met 4 stralen. Het 2 in accoordloUn à j 0,80jm , inclusief het aanstop­ laden der kipkarren (1 m 3) geschiedde op 2 tak­ pen. De hoogst bereikte prestatie bedroeg in een ken met de hand en op de andere met behulp 2 werkweek van 48 uren 80 m , terwijl het garantie­ van een dragline, terwijl voor het vervoer 4 loco­ loon voor een steenzetter was vas~gesteld op motieven van 40 à 50 pk waren ingeschakeld. f 45.- per week. Voor het zetten van klinkers Het hoogste totale wekelijksche kleiverzet be­ was aanvankelijk als accoordloon vastgesteld 3 droeg 3700 m • Het laden met een dragline, waar­ j 0,15 jm2, doch dit bleek te laag te zijn en werd 3 2 van de weekcapaciteit 2000 m bedroeg, bleek het bepaald op j 0,25 per m • Een arbeider kon per voordeeligste. Eenige malen werd een berekening werkweek ongeveer 200 m2 zetten. Het Z.g. be­ opgemaakt van den kostprijs van de klei, geladen modderen en inwasschen had echter in daggeld met een dragline, vervoerd over 5 km met 4 plaats.

loco's. Volgens mededeelin van den eerstaan- lIet ontgraven van de hoofdwaterleidingen en I I wezend opzichter Th. va;-Doorn schommelde overige slooten geschiedde, toen een proefneming

I deze per m\ inclusief het scherven op. het stort met een kleinen zandzuiger geen bevredigende en SOCla e lasten, tusschen j 2.20 en j 2.40. Door­ uitkomsten opleverde, uitsluitend met behulp gaans waren voor het scherven op het stort 15 van draglines. man met een stortbaas, voor het spoorschiften in den put 5 man, voor spooronderhoud 4 man (I Begonnen in den oorlogstijd, was het te voor- " werkzaam. Waar de klei uit de binnenbermsloot zien dat deze werken in een zeer moeilijken tijd , J of uit de voorliggende schorren kwam, geschiedde tot uitvoering moesten komen, Daar van meet af

64 fig. 7. Aanleg zandlichaam van den Westdijk

zoowel bij de directie als de aannemers·het vaste getroffen voor het verstrekken van bijvoeding. voornemen bestond dit nuttige werk van zuiver Ondanks deze bijvoeding steeg het ziektepercen­ ( Nederlandschen aard tot een goed einde te brengen, tage van bijna 8 % op 17 Juli 1942 tot 10 % op was een goede samenwerking tusschen beide 12 Augustus d.a.v. en bereikte op 17 Augustus noodig. Hoewel de aannemers met kennis van zelfs 17 0/0' doch niettemin wisten de aannemers ( zaken en de noodige voortvarendheid de uitvoe­ een efficiente arbeidsverdeeling bij de uitvoering te behouden. ( ring ter hand namen, waren zij door de vele ~oei­ lijkheden, waarvan in gewone tijden geen zweem De aanvoer van de uit België komende blok­ of schaduw is waar · te nemen en die ten slotte steen ondervond vertraging door het onvoldoende ook overwonnen werden, uiteraard niet bij machte beschikbaar stellen van wagons voor het vervoer de werken in de gestelde termijnen te voltooien. van de groeve naar de overlaadplaats aan groot­ Tal van factoren, waarop zij geen invloed konden scheepsvaarwa ter. uitoefenen, werkten remmend op de uitvoering. Het verrichten van kleine reparaties aan · drag­ Van het organisatievermogen van de aannemers, lines, welke in gewone tijden geen vertraging van om met de beschikbare middelen en werkkrachten eenige beteekenis veroorzaken, ging met veel de vordering der uitvoering te bespoedigen, werd oponthoud gepaard, waardoor deze graafmachi­ veel geëischt. Van den aanvang af deden zich nes soms enkele weken niet te gebruiken waren. groote moeilijkheden voor met het verkrijgen van Lastig was het verkrijgen en vervoeren van olie voldoende en geschikte arbeidskrachten, terwijl en smeermiddelen. de vakbekwaamheid van de door de gewestelijke Zeer ernstige vertraging veroorza~kte het mee~- t arbeidsbureau's aangewezen arbeiders~ op welker malen ingrijpen van de Duitsche Weermacht. ,ver­ bemiddeling men was aangewezen voor het aan­ scheidene malen toch moesten de werken wegens I nemen van personeel, in den regel veel te wenschen schietoefening~n ontruimd worden, terwijl de " overliet. Bovendien konden deze bureau's nooit uitvoering van het ontworpen verkavelingsplan voldoende werkkrachten aanwijzen. De huis­ veel tegenstand ondervond. Zoo wilde men van die vesting leverde geen bezwaar op, doch des te zijde aan een gedeelte der slooten en waterleidin­ meer de veel te wenschen overlatende voedsel­ gen een richting geven, die met de Weermachts­ voorziening, waardoor de arbeidsprestaties bij belangen overeenkwam, doch strijdig was met de dit zware werk beneden het normale bleven. landbouwbelangen. paar hierop niet kon worden Daarom was door de aannemers een regeling ingegaan, volgde daarop een verbod tot het

65

,graven hiervan, zoodat .de· ultvoewlg : van '.dit buitsche Weermacht, een tota1~ uitgaaf gevorderd gedeelte dan weer werd stopgezet. .Na eeIiigen tijd ,. van rond f3.680;OOO~-'-. '.' . : f werden de verbodsbepalingen weer gedeeltelijk /;/' opgeheven en had weer voortzetting plaats. 'Uiter-" !n. cultuur.brengen van den nieuwen polder. aard brachten deze wijzigingen geregeld eenigè. ,Door de hiervqor Q~schreven vertraging in de ontwrichting in het 'opgestelde werkplan. Ter uitvoering was h~t niet . mogelijk reeds in 1942 plaatse, waar in de grensgebieden van den polder h,ie.rm,ee t. ~. b. e. gin.. nen .. Ee., r~t e. e.n. jaar late~. brachten de Duitsche Weermacht een breede strook als de Nederlandsche Helde MaatschapPij en de r mijnenveld had ingericht; konden ' d~ wegen' niet aldaar wonende landbouwers Gebr. Geluk 100 ha worden doorgetrokken en de uit ' de kavels~ooten in cultuur,te.rwijl :in het vqo~jaar daaraan 75 ha gegraven specie niet aanstonds voor egalisatie~ werden toegevoegd . en' een ·jaar later de rest. doeleinden worden verwerkt. Dit moest wachten tot aan het einde van den oorlog, nadat de mijnen­ Slotbeschouwingen. velden waren opgeruimd. ,Op dollen I?~nsçiag, Veelal treft meri in de naaste omgeving van 5 September 1944, toen het verslagen . puit~çh~ nieuwe polders verscheidene kleine landbouwbe­ leger u~t België de wijk nam D:aar de Nederlapd­ drijven aan, die alleen winstgevend zijn te exploi­ sche grenzen, begon ' een langere .. onderbreking . . teeien door uitbreiding met nieuw bedijkte gron­ der werken. Door het gUIlstige ' verloop van ' den · den, in welke gevallen het kan voorkomen, dat oorlog heerschte onder de arbeiders een opgewon­ voor de exploitatie van een nie.uwen polder geen den stemming, zoodat elders wonenden reeds O:p nieuwe bedrijfsgebouwen met woningen daarin 5 September naar huis vertrokken. Opdenzelfden noodig zijn. Bij deze "bedijking is zulks niet het dag gelastte de DuitsèheWeermacht den trechter, geval, zoodat voor de verdere meubileering van voor het laden van verhardingsrnaterialen uit de dezen polder de stichting van de noodige bedrijfs­ vaartuigen in' de kipkarren bij de . ~osplaats aan gebouwen met .Woningen n ~et. · achterwege kan het kanaal door Rozenburg af te breken en de blijven. Dit .onderdeel zal .men echter eerst ter daar liggende vaartuigen onverwijld te : doen hand kunpen nemën, als de. hiervoor benoodigde vertrekken. Op 6 September d.a.v.volgde de bouwma.terial~n weer in ruimer.e mate beschik­ mededeeling, dat voortdurend met scherpe patro­ baar komen en de grootten der bedrijven uit­ nen zou worden geoefend, zoodat het. werken en eindelijk ' zullen zijn vastgesteld. verblijven in dit gebied zonder voprtdurend lev~ns­ Een ander onderdeel is de _opgaande beplanting. gevaar niet meer mogelijk was en daarmee was de De beplanting .van de erven wordt doorgaans aan de gebruikers overgelaten. Over de aankleeding verdere uitvoering tot '~tilstand gedwongen. Eerst der wegen is jn casu het adyiés ingewonnen van in Maart 1945 kon .men we~r op bescheiden sc11.aal het StaatsJ~oschbeheer, dat op dit gebied over de verkavelingswerkzaamheden ter . hand nemèn, ·een rl.iÎ1ne · eryaring beschikt. In den loop der doch een meer krachtige voortzetting van de nog jaren is het inzicht .in · de ·~ aesthetische uitwerking te maken werken moest wachten op het einde van derw~gbep~artting zeer yerQi~pt. Zoo is de tunnel­ den oorlog. wegmet doorg'aanderijen b90,mep aan beide'zijden (laan) verlaten om plaats t~ ·. maken voor een Al deze oorzaken t~, :'lamen hebben de werken beplanting met boomen nu eéns rechts, dan weer grootelijks vertr~agd. Desniettemin hebben de links 'van. den weg, met in Wáa~~e1ooze overhoe­ aannemers de werken tot een goed einde weten 'ken boomgroepen~ waardoor' het uitzicht op de te brengen. De oostelijke en zuidelijke dijken velden behouden ' blijft. · Dop ~ · · de plaatsing van waren voltooid · ' op 28 Mei 1944 ' . boerderijen langs den weg ·~et door boomen de westelijke dijk ' op 12.Januari 1944 omzoomde erven wordt de bekoring van het ( de verkavelingswerken . op ,1'2 'December'·1945, landschap verhoogd.: ·Welken 'invloed de ziltheid terwijl de werken tot verharding der , wegen vap den Qodem, ~n : . de :werking van de zeewinden, aal als geheel voltooid werden 'Opgeleve,rd op waar.~an ·. deze polder' is ,blootgesteld, op den groei 28 Februari 1946. Deze werken hebbe~, ongeacht .der boomen ' zullen hebben, .' zal de toekomst I kosten veroorzaakt door. het ingr.ijpe.n. v,an de , m~eten cqitwijzen. I?e aanleg ~an een lagere tus­ 67

l' . schenheplanting met struiken en hakho.ut heeft echter o.o.k' vo.o.rdee1en, zo"o.als meer beschutting zijn vo.o.r- en nadeelen. Het gro.o.te nadeel is, dat tegen wind, gro.o.tere veiligheid vo.o.r het rijver­ o.nder deze lagere beplanting, vo.o.ral bij hagen, keer, vergro.o.ting van de nestgel~genheid vo.o.r het o.nkruid welig tiert, hetwelk zich van daaruit nuttige vo.gels do.o.r in de sivgelbeplanting o.o.k weer uitzaait en vo.o.rtplant o.p het akkerland en besdragende struiken o.p te nemen en meer be­ de verplegingsmaatregelen van het bo.uwland schaduwing. do.o.r de o.nkruidbestrijding ko.stbaarder maken: Summa summarum vo.lgt uit het vo.o.rgaande In streken met een uitgespro.ken ·landbo.uwkarak-. het belang ,o.m waar mo.gelijk en to.elaatbaar te ter, zo.o.als · in Zeeland, treft men langs de :zo.o.nien zorgen , voor . een 'passende beplanting, die een der akkers do.o.rgaansdan o.ok· geèn láag struik~ nieuw element. van verho.o.ging van landschaps­ gewas aan énis(dit beperkt to.tde wegen ,en erven. scho.o.n ' schept. Immers,o.o.k hiervo.o.r geldt: Vo.o.r niell"Y "' land, waaro.p de o.nkruidbestrijding ?,A thirig o.f beauty is a jo.y fo.r ever." een zeer bijzOndere zo.rg en waakzaamheid van Ir. A. G. VERHOEVEN no.o.de heeft, geldt dit ' nadeel no.g in meerdere Directeur van het Technisch mate dàn voo.r o.ud land. Naast, nadeelen ·staàn April 1946 Bureau der Domeinen. DE NOOBD'OOSTELI.TKE POLDER DER ZUIDERZEEWERKEN (Vervo.lg) ko.rte zijde vo.rmen, terwijl de andere ko.rte zijde langs een verharden weg ligt, waardo.o.r dus elk VI. HET VERKAVELINGSPLAN bedrijf per as bereikbaar wo.rdt. De to.chten Na de mededeelingen, welke Ir. Geers o.ver monden o.p haar beurt weer uit in waterleidingen het algemeene plan van den po.lder deed in dit van gro.o.ter pro.fiel, die tenslo.tte o.p de gemalen tijdschrift (nummer 5 van jaargang 2), kan een uitlo.o.pen. Vo.o.r zo.o.ver dat no.o.dig is o.m ver­ bescho.uwing over het verkavelingsplan ko.rt zijn. lading per schip in de do.rpen en vo.o.rts o.p een Overeenko.mstig het spraakgebruik o.mvat het redelijken afstand van elk bedrijf mo.gelijk te verkavelingsplan het co.mplex van werken, dat maken, wo.rden de afwateringsleidingen tegêlijk binnen den po.lder zal wo.rden aangelegd : kanalen, to.t scheepvaartkanaal ingericht. to.chten, wegen, enz. Oo.k de plaats van de kernen De langs de bedrijven gelegen wegen, die als van bewo.ning wo.rdt in dit plan bepaald. Het "po.lderweg" wo.rden aangeduid, worden gesneden samenstellen van dit plan is een o.mvangrijk werk, do.o.r verzamelwegen, die het verkeer naar de dat o.o.k tijdens de uitvo.ering no.g wo.rdt vo.o.rt­ bewo.ningskernen, de lo.s- en laadplaatsen ende gezet, o.mdat no.g steeds gegevens beschikbaar bewo.o.nde o.o.rden buiten den po.lder mo.eten ko.men, welke in het plan verwerkt mo.eten wo.rden, vo.eren. zo.o.dat dit no.g steeds wo.rdt verfijnd en vervo.l­ . De schikking van laatstbedo.elde objecten maakt. Met allerlei eischen en o.verwegingen wo.rdt vero.o.rzaakt een doo.rbreking van het regelmatige, rekening geho.uden. uit steeds herhaalde, o.nderling evenwijdige to.ch­ In ho.o.fdzaak vallen deze in drie gro.epen uiteen: ten en wegen samengestelde verkavelingssysteem. Ie. landbo.uwkundige eischen, Oo.k ten aanzien van h~tgeen de bewo.ning 2e. eischen van afwatering en verkeer, zo.o.wel vo.rdert, zijn " uitvo.erige studies gemaakt en no.g te water als te land, gaande. Zeker is, dat de po.lder met zijn groo.te 3e: eischen, verband ho.udende ?let de bewo.­ oppervl~kte een eigen karakter zal hebben, dat ning. sterk zal afwijken van dat van de aangrenzende De eenheden, waaruit het plan is ·o.pgebo.uwd, landstreken. Niet alleen, omdat het een diep zijn de kavels, die in het algemeen 300-x 8QO ~ o.ntwaterd gebied met o.ver het algemeeri o.p vrij gro.o.t zijn en dus een o.ppervlakte van 24 ha gro.o.te bedrijven uitgeo.efenden landbo.uw zal hebben. De lange zijden wo.rden begrensd do.o.r zijn, maar o.o.k o.mdat steeds weer blijkt, dat de slo.o.ten, welke uitmo.nden in to.chten, die éen bevo.lking van een nieuwe gro.o.té dro.o.gmakerij,

68