P a Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz GUBIN (571)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GUBIN (571)

Warszawa 2006 Autorzy: Paweł Brytan *, Jadwiga Kochanowska *, Henryk Gizler *, Izabela Bojakowska ** , Anna Pasieczna **, Przemysław Dobek **, Hanna Tomassi-Morawiec **

Główny koordynator MGP: M. Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Jacek Ko źma we współpracy z Krzysztofem Seifertem ** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska **

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83-

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2006 Spis tre ści I.Wst ęp (P. Brytan, J. Kochanowska)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 5 III. Budowa geologiczna (H. Gizler, J. Kochanowska)...... 6 IV. Zło ża kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 14 VII. Warunki wodne (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Dobek) ...... 17 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 24 X. Warunki podło ża budowlanego (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 31 XII. Zabytki kultury (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 35 XIII. Podsumowanie (P. Brytan, J. Kochanowska) ...... 35 XIV. Literatura...... 36

I. Wst ęp

Arkusz Gubin Mapy Geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 opracowany został w Dziale Ochrony Środowiska i Dokumentowania Kopalin Przedsi ębiorstwa Geolo- gicznego we Wrocławiu PROXIMA SA zgodnie z Instrukcj ą (…) (2005). Za podkład posłu- żyła mapa topograficzna M-33-6-A w układzie 1942. Wykorzystano materiały archiwalne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gubin (Krzanowska, Man- drela, 2001). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska, składowanie odpadów, warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicz- nym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ń- stwowych w Zielonej Górze, Urz ędzie Marszałkowskim w Zielonej Górze, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, Instytucie Upraw i Nawo żenia Gleb w Puła- wach oraz Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA Wykorzystano równie ż informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin, zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó ż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych systemu MIDAS, ści śle związanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Północn ą i południow ą granic ę arkusza Gubin wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 51°50’ i 52°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Granic ę wschodni ą stanowi 14°45’ dłu- go ści geograficznej wschodniej, a zachodni ą jest granica pa ństwa. Administracyjnie obszar arkusza Gubin nale ży do województwa lubuskiego, powiatu: kro śnie ńskiego (miasto i gmina Gubin) i żarskiego (gmina Brody). Omawiany teren według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) poło żony jest w obr ębie mezoregionów: Wzniesienia Gubi ńskie i Dolina Dolnej Nysy Łu życkiej, które są cz ęś ci ą makroregionu Wzniesienia Zielonogórskie, mezoregionu: Kotlina Zasiecka b ędą- cego cz ęś ci ą makroregionu Obni żenie Dolnołu życkie oraz mezoregionu: Dolina Środkowej Odry stanowi ącego cz ęść makroregionu Pradolina Warcia ńsko-Odrza ńska (fig. 1). Wzniesienia Gubi ńskie oraz Dolina Dolnej Nysy Łu życkiej zajmuj ą prawie cały teren omawianego arkusza. Region tworz ą wzgórza morenowe i kemowe zwi ązane z zasi ęgiem fazy leszczy ńskiej. Na niewielkim obszarze w północnej cz ęś ci arkusza wyst ępuje Dolina Środkowej Odry. Rozci ąga si ę ona od uj ścia Obrzycy poza uj ście Pliszki na południe od Frankfurtu i Słubic. W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuje Kotlina Zaleska. Jest ona nieck ą ko ńcow ą lobu lądolodu warcia ńskiego. Przecina j ą Nysa Łu życka i poprowadzona wzdłu ż niej granica polsko-niemiecka. Omawiany teren le ży w regionie klimatycznym Dolno śląskim Zachodnim (Wo ś, 1999). Charakteryzuje si ę on du żą liczb ą dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą z du żym zachmurzeniem ogólnym nieba (ponad 51 dni). Region wyró żnia ponadto rzadkie wyst ępowanie dni z pogod ą umiarkowanie mro źną. Jest ich średnio w roku tylko 11, w śród nich z pogod ą pochmurn ą 4. Średnia temperatura roczna wynosi około 8 °C, a średnie roczne sumy opadów mieszcz ą si ę w granicach 500-600 mm. Lasy stanowi ą około 60% powierzchni arkusza. Wi ększe, zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą w jego południowej cz ęś ci. S ą to w przewadze lasy sosnowe, porastaj ące obszary, których podło że stanowi ą utwory rzeczne, wodnolodowcowe oraz lodowcowe. Gleby chronione dla rolniczego u żytkowania w klasie I-IVa zajmuj ą około 10% powierzchni arkusza. Ich wi ększe, zwarte kompleksy wyst ępuj ą w południowo-wschodniej i centralnej cz ęś ci arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą doliny i pod- mokłe obszary na południe od miejscowo ści Polanowice, Markosice i Luboszyce oraz dolin ę Budorazanki na północy arkusza.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Gubin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 − granica podprowincji, 2 – granica makroregionów, 3 – granica mezoregionów, 4 – granica pa ństwowa Prowincja: Ni ż Środkowoeuropejski: Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie: Makroregion Pojezierze Lubuskie Mezoregion Pojezierza Lubuskiego: 315.43 – Równina Torzymska, Makroregion Pradolina Warcia ńsko-Odrza ńska Mezoregion Pradoliny Warcia ńsko-Odrza ńskiej: 315.61 – Dolina Środkowej Odry Makroregion Wzniesienia Zielonogórskie Mezoregiony Wzniesie ń Zielonogórskich: 315.71 – Wzniesienia Gubi ńskie, 315.711 – Dolina Dolnej Nysy Łu życ- kiej Makroregion Obni żenie Dolnołu życkie Mezoregiony Obni żeń Dolnołu życkich: 317.23 – Kotlina Zasiecka Podprowincja: Niziny Środkowopolskie: Makroregion: Obni żenie Milicko-Głogowskie Mezoregion Obni żenia Milicko-Głogowskiego: 318.31 – Obni żenie Nowosolskie Makroregion: Wał Trzebnicki Mezoregion Wału Trzebnickiego: 318.41 – Wzniesienia Żarskie

Obszar arkusza jest słabo uprzemysłowiony i ma charakter rolniczo-le śny. Uprawiane są zbo ża, ziemniaki, warzywa oraz hodowane jest bydło i trzoda chlewna. Nieznaczny procent

6 ludno ści pracuje w usługach i w niewielkich zakładach przetwórczo-spo żywczych. Przemysł wydobywczo-przeróbczy kopalin nie odgrywa wi ększej roli w gospodarce tego regionu. Na omawianym obszarze nie jest eksploatowane żadne zło że. Najwi ększym miastem jest Gubin, licz ący ponad 17 tys. mieszka ńców. Lokalizacja miasta w centrum obszaru arkusza oraz bliskie s ąsiedztwo dwóch przej ść granicznych: dla pie- szych i dla zmotoryzowanych, przyczynia si ę do aktywnego funkcjonowania i rozwoju go- spodarczego miasta. W centralnej cz ęś ci omawianego obszaru przebiega droga krajowa nr 32 prowadz ąca do przej ścia granicznego w S ękowicach.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna arkusza Gubin została przedstawiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gubin oraz objaśnie ń (Chmal, 1998). Obszar arkusza poło żony jest w obr ębie perykliny Żar, któr ą formuje kompleks osadów permo-mezozoicznych. Jej podło że buduj ą zaburzone w czasie ruchów waryscyjskich osady karbonu, wykształcone jako: fyllity, łupki ilaste i szarogłazowe przechodz ące w mułowce z wkładkami kwarcytów i piaskowców oraz intruzje granitowe. Na omawianym obszarze kar- bon został nawiercony na gł ęboko ści 2095 m. Niezgodnie na skałach karbo ńskich le żą utwory permu i triasu. Osady permu to skały osadowe i magmowe czerwonego sp ągowca o mi ąż szo ści od kilku do około 250 m oraz sole, anhydryty i utwory klastyczne cechsztynu. Najstarsza sól na obszarze arkusza ma 389 m mi ąż szo ści. Trias reprezentowany jest przez osady pstrego piaskowca, wapienia muszlowego oraz kajpru. Pstry piaskowiec buduj ą: piaskowce i iłowce, podrz ędnie mułowce, wapienie i margle. Osady te zalegaj ą zgodnie na cechsztynie. Wapie ń muszlowy wykształcony jest jako: wapienie, margle, mułowce i iłowce z wkładkami anhydrytów. Maksymalna mi ąż szo ść wapienia muszlowego dochodzi do około 260 m. Na omawianym obszarze wyst ępuje dwudziel- no ść kajpru. Kajper dolny wykształcony jest w postaci mułowców, iłowców oraz piaskowców szarych z wkładkami anhydrytów. Kajper górny tworz ą dwie serie gipsowe rozdzielone poziomem piaskowca trzcinowego. Mi ąż szo ść kajpru wynosi około 200 m. Utwory kajpru zo- stały w wielu miejscach w znacznym stopniu lub całkowicie zdenudowane. Maksymalna mi ąż szo ść triasu wynosi 1674,0 m. Osady kredowe stwierdzone zostały jedynie w południowej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Maksymalna ich mi ąż szo ść (365 m) wyst ępuje w rejonie miejscowo- ści Nowa Wie ś. Reprezentowane s ą pi ętra: cenoman, turon, koniak i santon. Cenoman wy-

7 kształcony jest jako piaskowce ze zlepie ńcem kwarcowo-glaukonitowym. Mi ąższo ść osadów cenoma ńskich wynosi od 10 do 30 m. Osady turonu i koniaku to margle i wapienie margliste. Mi ąż szo ść turonu mie ści si ę w granicach od 145 do 250 m, a koniaku od 50 do 175 m. W san- tonie wyst ępuj ą mułowce wapniste i margle o mi ąższo ści od 35 do 120 m. Paleogen 1 reprezentowany jest przez osady oligocenu górnego, wykształcone w facji l ą- dowej, głównie w postaci piasków szarych i mułków zalegaj ących na zdenudowanym kom- pleksie skał mezozoicznych. W stropie wyst ępuje pokład w ęgla brunatnego - głogowski, któ- ry w tym rejonie ma na ogół grubo ść do kilkudziesi ęciu centymetrów. Mi ąż szo ść osadów oligoce ńskich wynosi od 49,0 do 50,5 m. W neogenie wydzielono pi ętra miocenu dolnego i środkowego. Miocen dolny buduj ą osady serii żarskiej wykształcone w postaci iłów, mułków i szarych piasków. W stropie tej serii zalega pokład w ęgla brunatnego - ścinawski wyst ępujący w postaci dwóch ław o ł ącznej mi ąż szo ści do 3 m, rozdzielony ławic ą mułków o grubo ści od 2 do 5 m. W cz ęś ci południo- wej arkusza wyst ępuje tylko jedna kilkudziesi ęciocentymetrowa warstwa w ęgla brunatnego. Miocen środkowy reprezentowany jest przez osady serii śląsko-łu życkiej i serii Mu ża- kowa. Seri ę śląsko-łu życk ą tworz ą mułki ilaste i piaski ró żnoziarniste oraz wyst ępuj ący w stropie pokład węgla brunatnego - łu życki. Pokład ten rozdziela si ę na dwie ławy, z których górna, zwana towarzysz ącą, ma mi ąż szo ść na ogół 1-2 m, maksymalnie 5 m, a dolna 5-7 m maksymalnie 8,8 m. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuje lokalnie trzeci pokład węglowy o mi ąż szo ści do 2 m. Seri ę Mu żakowa buduje kompleks drobnoziarnistych piasków oraz mułków piaszczystych o barwie brunatnej z cienkim pokładem w ęgla, który w rejonie Gubina wyst ępuje w strukturze glacitektonicznej i odsłania si ę na powierzchni. Utwory czwartorz ędowe to przede wszystkim lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczno- lodowcowe (pradolinne) osady plejstocenu oraz rzeczne i jeziorne osady holocenu, a tak że utwory eoliczne (fig. 2). W granicach arkusza plejstocen reprezentowany jest przez osady zlodowace ń połu- dniowopolskich - sanu, interglacjału wielkiego, zlodowace ń środkowopolskich - odry i warty, interglacjału eemskiego oraz zlodowace ń północnopolskich – wisły.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Gubin na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa., A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red) (2006)

Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 4 – piaski i żwiry sandrowe, 5 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 6 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; miocen-pliocen: 7 – piaski i żwiry i mułki; miocen: 8 – iły, mułki, piaski, żwiry z w ęglem brunatnym; 9 – zasi ęg zlodowacenia wisły, 10 – zasi ęg zlodowacenia warty; 11 – granica pa ństwa.

Osady zlodowacenia sanu, wyst ępuj ące w postaci glin spływowych, piasków i żwirów wodnolodowcowych drobno- i średnioziarnistych oraz iłów i mułków, a tak że piasków wy- pełniaj ących gł ębokie struktury kopalne - rynny subglacjalne. Sumaryczna mi ąż szo ść osadów rynnowych zlodowacenia sanu na obszarze arkusza Gubin przekracza 125 m. Na osadach rynnowych zalegaj ą gliny zwałowe osi ągaj ące mi ąż szo ść od kilku do ponad 20 m. Piaski

9 i żwiry wodnolodowcowe z tego okresu maj ą zmienne mi ąż szo ści dochodz ące nawet do 40 m. W rejonie Gubina stwierdzono piaski i żwiry glacjalne zaburzone glacitektonicznie. W interglacjale wielkim powstał kompleks rzecznych utworów piaszczysto-mułkowych o mi ąż szo ści do 70 m. Utwory z okresu zlodowacenia odry to gliny zwałowe wykształcone jako gliny piaszczyste osi ągaj ące na obszarze arkusza mi ąż szo ści do 44 m, piaski i żwiry wodnolodowcowe nagromadzone w rynnach subglacjalnych oraz osady zastoiskowe - mułki i iły, których mi ąż- szo ść dochodzi do 30 m. Na obszarze Wzgórz Gubi ńskich wydzielono dodatkowo gliny zwa- łowe oraz piaski i żwiry moren z wyci śni ęcia. Zlodowacenie warty zaznaczyło si ę akumulacj ą glin zwałowych oraz piasków i żwirów wodnolodowcowych. Gliny zwałowe wyst ępuj ą powszechnie, a szczególnie wyra źnie zazna- czaj ą si ę w południowej cz ęś ci arkusza. Maksymalna mi ąższo ść glin zwałowych wynosi 39,8 m, a piasków i żwirów 30 m. Wi ększ ą cz ęść terenu arkusza pokrywaj ą osady zlodowacenia wisły. Rozpoczynaj ą je mułki i iły zastoiskowe o kilkumetrowej mi ąż szo ści. Wyższym ogniwem tego zlodowacenia są piaski i żwiry wodnolodowcowe (dolne) poznane na obszarze Wysoczyzny Brzozowa. Osi ągaj ą one 20 m mi ąż szo ści. Gliny zwałowe wyst ępuj ące głównie w cz ęś ci południowej obszaru arkusza, buduj ą wysoczyzn ę morenow ą i osi ągaj ą w rejonie Nowej Wioski mi ąż szo ść 10,2 m. W południowej cz ęś ci obszaru wydzielono liczne moreny czołowe charakteryzuj ące si ę du żą ilo ści ą głazów eratycznych. Piaski i żwiry lodowcowe zajmuj ą do ść du żą powierzchni ę omawianego obszaru. Mi ąż szo ść osadów lodowcowych wynosi na ogół 2 - 5 m, maksymalnie 12 m. Na południe od Wzgórz Gubi ńskich rozci ąga si ę sandr uformowany z wodnolodowcowych piasków i żwirów o mi ąż szo ści od 3 do 7 m. Najmłodsze osady zlodowacenia wisły tworz ą taras pradoliny w dolinie Nysy Łu życkiej wzniesiony na wysoko ści 4-5 m n.p. rzeki. S ą to przewa żnie piaski drobnoziarniste, których średnia miąż szo ść wynosi 2,5 m. Powstałe w wyniku procesów eolicznych nieliczne wydmy s ą skoncentrowane głównie w cz ęś ci północno-wschodniej obszaru arkusza. Utwory holoce ńskie reprezentowane przez osady piaszczyste wypełniaj ą doliny rzeczne tworz ąc taras zalewowy. W dolinie Nysy Łu życkiej maj ą mi ąż szo ść do 5 m, a w dolinie Lub- szy do 3 m. Lokalnie le żą na nich mady. Zagł ębienia wypełniają namuły piaszczyste, gytie i torfy. W rejonie Markosic wyst ępuje 2,5 m pokład gytii. Najwi ększe powierzchniowo tor- fowisko znajduje si ę na południowym wschodzie obszaru arkusza. Mi ąż szo ść torfu dochodzi do 4,3 m.

10 IV. Zło ża kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Gubin udokumentowano jedno zło że węgla brunatnego „Gubin” oraz jedno zło że kruszywa naturalnego piasków i żwirów „Markosice”. Węgle brunatne zło ża „Gubin” nale żą do kopalin podstawowych, a piaski i żwiry ze zło ża „Markowice” reprezentuj ą kopaliny pospolite (tabela 1).

Zło że węgli brunatnych „Gubin” udokumentowano w kat. B + C1 +C 2 w czterech polach bilansowych: Sadzarzewice (na południe od miejscowości S ękowice), Strzegów (na południe od Markosic), W ęgliny (na południe od Nowej Wisi i Wielotowa) oraz Mielno-Brzozów (w rejonie Brzozowa). Ł ącznie pola zajmuj ą 2 280 ha (Jędrzejczak i in., 1969). Węgle wyst ę- puj ą tu pod nakładem: gleby, piasków i żwirów, gliny zwałowej, mułków oraz iłów. Parame- try geologiczno-górnicze i jako ściowe zło ża zostały przedstawione w tabeli 2. Węgle brunatne przydatne s ą w energetyce. Zło że piasków i żwirów „Markosice” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej na powierzchni 1,7 ha (Melcher, 1979). Średnia mi ąż szo ść wynosi 6,35m. W nadkładzie wyst ępuje gleba, piaski pylaste. Średnia grubo ść nadkładu wynosi 0,64 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż szo ści zło ża (N/Z) jest równy 0,1. Zawarto ść ziarn o średnicy poni żej 2,5 mm (punkt piaskowy) wynosi średnio 59,95 %, a pyłów mineralnych 2,74%. W piaskach i żwirach nie stwierdzono zanieczyszcze ń obcych i organicznych. S ą one przydatne na potrzeby drogownictwa. Zło że jest zawodnione. Zło że w ęgla brunatnego „Gubin” zaliczane jest do złó ż konfliktowych, natomiast zło że kruszywa naturalnego „Makrosice” jest mało konfliktowe. Klasyfikacj ę złó ż z punktu widze- nia ochrony środowiska uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Zielonej Górze.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Gubin nie jest eksploatowane obecnie żadne zło że. Eksploatacja zło ża piasków i żwirów „Markosice” została zaniechana w pierwszej połowie lat 80. ubiegłe- go wieku. Wydobywano piaski i żwiry na potrzeby drogownictwa. Wyrobisko ulega stopnio- wej samorekultywacji w kierunku wodnym i le śnym. Na obszarze arkusza nie jest prowadzona niekoncesjonowana eksploatacja surowców mineralnych.

11 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz ich klasyfikacja

Zasoby Stan Klasyfikacja Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania złó ż Przyczyny zło ża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny zło ża konfliktowo ści na zło ża kopaliny litologiczno- (tys. t) zło ża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2004 (Przeniosło, 2005) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Gubin* Wb Ng 282664 B + C 1 + C 2 N - E 2 B U 2 Markosice pż Q 193 C1* Z - Sd 4 A –

Rubryka 2: * - zło że poło żone na arkuszach: Gubin (571), Kaniów (572), Zasieki (608), Lubsko (609) Rubryka 3: Wb – w ęgiel brunatny, p ż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen 12 12 Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych - B, C 1, C 2; zło że zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C* 1 Rubryka 7: zło że: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, Sd – kopaliny skalne kruszyw drogowych Rubryka 10: zło że: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym rejonie, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło że: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12: U – ogólna uci ąż liwo ść

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe zło ża w ęgla brunatnego „Gubin”

Parametry geologiczno-górnicze Parametry jako ściowe ( średnie) Nazwa pola Pokład mi ąższo ść grubo ść nadkładu stosunek zawart. siarki całk. warto ść opałowa zawart. popiołu (%) zło ża ( śr.) (śr.) N/W (%) (MJ/kg) II 3,3 17,55 1,40 9,49 Sadzarzewice 69,7 7,52 I 6,6 13,74 0,60 9,71 II 4,1 20,82 1,50 8,89 Strzegów 65,0 6,62 I 6,8 18,94 0,80 9,19 II 4,0 17,63 1,52 9,22 Mielno-Brzozów 77,1 7,55 I 6,9 18,85 0,80 9,09 II 2,7 13,33 1,33 10,33 Węgliny 67,3 8,02 I 6,3 8,47 0,85 10,65

13 13

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na terenie arkusza Gubin nie wyznaczono obszarów perspektywicznych i prognostycz- nych. Południowy rejon arkusza został przebadany w ramach dokumentowania zło ża w ęgla brunatnego. Badania za w ęglem brunatnym prowadzono pod koniec lat pi ęć dziesi ątych oraz na pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych (Dyl ąg, 1993, 1999). Badania z ko ńca lat pi ęć dziesi ątych zostały wykorzystane podczas prac dokumentuj ą- cych zło że „Gubin”, natomiast na podstawie prac z lat dziewięć dziesi ątych wyznaczony zo- stał obszar perspektywistyczny w ęgla brunatnego „Gubin – Zasieki - Brody” (Dyl ąg, 1993). Wyst ępuje on na terenie zabudowanym miasta Gubin, w zwi ązku z tym nie został przedsta- wiony na terenie arkusza. Na południowy wschód od miejscowo ści Sadzarzewice zaznaczono obszar negatyw- nych poszukiwa ń kredy jeziornej (Turczyn, Fonał, 1973). Pod warstwą gleby torfiastej nawiercono piaski drobno- oraz średnioziarniste. Na obszarze arkusza Guibin nie wyst ępuj ą obszary prognostyczne torfów uj ęte w potencjalnej bazie zasobowej (Ostrzy żek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Gubin poło żony jest w zlewni Nysy Łu życkiej. Teren ten charakteryzuje si ę dobrze rozwini ętą sieci ą hydrograficzn ą. Omawiany obszar odwadnia Nysa Łu życka i jej dopływy: Budoradzanka, Lubsza i Wodra. Najwi ększa, silnie meandrująca rzeka granicz- na, Nysa Łu życka, płynie z południa na północ arkusza. Wyst ępuj ą tutaj tak że liczne cieki stałe lub okresowe oraz rowy melioracyjne. Przez teren arkusza przebiegaj ą działy wodne trzeciego rz ędu. Na omawianym obszarze brak wi ększych zbiorników wód powierzchniowych. W ramach monitoringu regionalnego czysto ść wód powierzchniowych, była badana jedynie w 2004 r. w dwóch punktach zlokalizowanych na rzece Nysa Łu życka i w jednym punkcie na cieku Lubsza. Wody prowadzone przez Nys ę Łu życk ą w obu punktach pomiarowo-kontrolnych zostały zaliczone do IV klasy, cechuj ącej si ę niezadowlaj ącą czysto ści ą. Źró- dła zanieczyszcze ń zlokalizowane s ą na obszarze Polski, Czech i Niemiec. Na omawianym obszarze rzeka stanowi odbiornik ścieków oczyszczalni ścieków z przej ścia granicznego w miejscowo ści Gubinek oraz z oczyszczalni Gubin-Guben. Wody prowadzone przez rzek ę

14 Lubsza w punkcie pomiarowo-kontrolnym na uj ściu do Nysy Łu życkiej, cechowały si ę nieza- dowalającą jako ści ą (IV klasa) pod wzgl ędem zanieczyszczenia substancjami organicznymi i biogenicznymi oraz pod wzgl ędem zanieczyszczenia bakteriologicznego (Damczyk i in., 2005). Ocen ę stanu czysto ści wód podano wg obowi ązuj ących do ko ńca 2004 roku wymaga ń (Rozporz ądzenie…, 2004). Fala powodziowa w 1997 roku nie spowodowała znacz ącego wezbrania wód w ciekach i zbiornikach powierzchniowych w obr ębie arkusza Gubin.

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne terenu arkusza Gubin zostały przedstawione na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Gubin (Bielecka i in., 2002). Omawiany obszar według regionalnego podziału hydrogeologicznego znajduje si ę w makroregionie północno-zachodnim, regionie wielkopolskim, subregionie zielonogórsko- leszczy ńskim (Paczy ński, 1995). W obr ębie arkusza Gubin wyst ępuje fragment czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) na obszarze jego najwy ższej ochrony (Kleczkowski, 1990): nr 149 – Sandr Krosno – Gubin. Posiada on zatwierdzon ą dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (Bie- lecka i in., 2001) okre ślaj ącą jego zasoby dyspozycyjne na 47 417 m 3/d (fig. 3). W dokumentacji ustalono, że cały obszar zbiornika mo żna zaliczy ć do strefy wysokiej ochrony. Wodono- siec odznacza si ę brakiem warstwy izoluj ącej od powierzchni terenu, długim czasem przesi ą- kania wody przez stref ę aeracji oraz dobr ą wodoprzepuszczalności ą. Zbiornik ten obejmuje tereny o małym stopniu zagospodarowania i nie przewiduje si ę w jego obr ębie rejonów per- spektywistycznych dla budowy nowych uj ęć wód podziemnych. Maj ąc na wzgl ędzie przedstawione uwarunkowania nie zaproponowano wyznaczenia strefy najwy ższej ochrony. Na terenie arkusza Gubin rozpoznano u żytkowe poziomy wodono śne w utworach: czwartorz ędu oraz neogenu i paleogenu. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje na przewa żaj ącej cz ęś ci obszaru i zwi ą- zane jest z piaskami i żwirami pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego i rzecznego o zmiennej litologii i mi ąż szo ści. Na niewielkiej przestrzeni wyst ępuj ą niedu że zró żnicowania parametrów hydrogeologicznych. W obr ębie gł ębszych rozci ęć erozyjnych dochodzi do kon- taktu hydraulicznego z trzeciorz ędowym (mioce ńskim) pi ętrem wodonośnym.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Gubin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar najwy ższej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 − granica pa ństwa Numer, nazwa i wiek GZWP: 149 – Sandr Krosno-Gubin, czwartorz ęd (Q); 301 – Pradolina Zasieki – Nowa Sól, czwartorz ęd (Q).

Zasilanie zachodzi głównie na drodze infiltracji opadów atmosferycznych. Wodoprze- wodno ść waha si ę od kilkudziesi ęciu do 1624 m 2/dob ę. Wydajno ść otworu studziennego mie ści si ę w granicach od 1,8 do 50 m 3/h przy depresji od 0,4 do 13 m. Strop utworów wodono śnych przewa żnie wyst ępuje na gł ęboko ści 5 m, lokalnie poni żej 15 m (obszary wysoczyzn). Zwierciadło wody ma charakter swobodny, lokalnie tylko napi ęty, gdy wyst ępu- je pod przykryciem utworów słabo przepuszczalnych. Wody pi ętra czwartorz ędowego prawie na całym obszarze zostały zaklasyfikowane do klasy IIb, ze wzgl ędu na przekroczenia zawar- to ści żelaza i manganu. Jedynie w obr ębie Nysy Łu życkiej na obszarach zalewowych oraz

16 w rejonie Brzozowa, gdzie pola uprawne nawo żone są osadami z oczyszczalni ścieków, wody zaliczono do III klasy jako ści ze wzgl ędu na przekroczone zawarto ści zwi ązków azotu. Neoge ńskie (mioce ńskie) pi ętro wodono śne zwi ązane jest z piaszczysto-pylastymi osadami miocenu, w mniejszym stopniu paleogenu (oligocenu). Rozprzestrzenienie warstw mioce ńskich jest nieregularne, najcz ęś ciej w formie soczew. Wodoprzewodno ść wykazuje znaczne zró żnicowanie i waha si ę w granicach od 15 do 340 m 2/dob ę. Wydajno ść otworu studziennego mie ści si ę w granicach od 6 do 42 m 3/h przy depresji od 2,6 do 31,6 m. Współczynnik filtracji oscyluje od 0,6 do 34 m/dob ę. Niskie warto ści współczynnika filtracji oraz znaczne grubo ści nadkładu wpływaj ą na niewielk ą odnawialno ść tego pi ętra. Warstw ę izoluj ącą stanowi ą łu życkie pokłady w ęgla brunatnego wraz z towarzysz ącymi im mułkami ilastymi. Gł ęboko ść wyst ępowania, dochodz ąca do 180 m, oraz drobnoziarnisty charakter warstw wodono śnych zawieraj ących cz ęsto koloidaln ą zawiesin ę w ęgla brunatnego znacznie utrudnia uj ęcie wód podziemnych. Trzeciorz ędowe (paleoge ńsko-neoge ńskie) pi ętro wodono- śne wyst ępuje na obszarze całego arkusza, a na obszarach pozbawianych czwartorz ędowych warstw wodono śnych o charakterze u żytkowym, stanowi główne pi ętro wodono śne. Wody zostały zaklasyfikowane do klasy IIB i wymagaj ą prostego uzdatniania przez od żelazienie i odmanganienie.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Załączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 571 - Gubin zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

17 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 571 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie Gubin bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 571 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Gubin

Metale N=2 N=2 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 8-29 19 <5 Ba Bar 200 200 1000 91-259 175 27 Cr Chrom 50 150 500 8-47 28 4 ZN Cynk 100 300 1000 40-70 55 29 CD Kadm 1 4 15 <0,5-7,6 4 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3-46 25 2 Cu Mied ź 30 150 600 6-47 27 4 Ni Nikiel 35 100 300 5-47 26 3 Pb Ołów 50 100 600 29-41 35 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05-0,06 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 571 - Gubin w 1) grupa A poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 1 1 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 1 1 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów ZN Cynk 2 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego CD Kadm 1 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 1 1 gro żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 1 1 obszarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wyni- Ni Nikiel 1 1 kaj ące ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 2 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 2 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zur- sza 571 - Gubin do poszczególnych grup zanieczyszcze ń banizowane z wył ączeniem terenów przemysło- (ilo ść próbek) wych, u żytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tere- 1 1 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

18 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawar- to ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie.

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą wy ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski.

19 Pod wzgl ędem zawarto ści metali jedna spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Do grupy C zaliczono próbk ę gleby w punkcie 1, z uwagi na wysokie zawarto ści arsenu, baru, kadmu, kobaltu (klasa C) oraz miedzi i niklu (klasa B). Wysokie zawarto ści pierwiastków najprawdopodobniej zwi ązane s ą z wylewami powodziowymi Nysy Łu życkiej, nios ącej zanieczyszczon ą zawiesin ę. Jednak poło żenie punktu przy drodze, blisko Gubina mo że wskazywa ć te ż na bezpo średnie, punkto- we zanieczyszczenie antropogeniczne. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Przekroczenie zawarto ści dopuszczalnych dla wymienionych pierwiastków powinno by ć sygnałem dla odpowiednich władz do podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń.

2. Osady

Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryta rzecznego, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę

20 wi ększ ą zawarto ścią frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnowa osadów drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-c,d)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u życiu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas, a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Insty- tutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Na arkuszu znajduje si ę jeden punkt obserwacyjny Pa ństwowego Monitoringu Środowi- ska na rzece Nysie Łu życkiej w Gubinie, w którym co roku pobierane s ą do bada ń osady. Osady te charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami arsenu, chromu, cynku, kadmu, niklu i rt ę- ci, zbli żonymi do warto ści ich tła geochemicznego. Jednak że osady te zawieraj ą znacz ąco podwy ższone st ęż enie miedzi i ołowiu. W osadach nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnej zawarto ści szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra Środowiska

21 z dnia 16 kwietnia 2002 r. ani te ż nie stwierdzono st ęż eń wy ższych ni ż ich warto ści PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. W przypadku stwierdzenia zanieczyszczenia osadów informacja ta powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz, wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobser- wowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Nysa Łu życka Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne Gubin MŚ* (2005 r.) 1 2 3 4 5 Arsen (As) 30 17 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 10 Cynk (Zn) 1000 315 73 76 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 50 Nikiel (Ni) 75 42 6 8 Ołów (Pb) 200 91 11 58 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,042

WWA 11 WWA *** 5,683 0,862

WWA 7 WWA **** 8,5 1,224 PCB 0,3 0,189 <0,001

* - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

22 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

W przypadku arkusza Gubin dysponowano danymi tylko z jednego profilu (wschodniego). Cz ęść zachodnia arkusza le ży poza terytorium Polski. Wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla wschodniej kraw ędzi arkusza mapy. Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż kraw ędź ta jest zbie żna z generalnym przebiegiem profilu pomiarowego. Wykres słupkowy sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu wschodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 17 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Gubin pokrywaj ą osady plejstoce ńskie i holoce ńskie. Przebiegaj ąca południkowo dolina Nysy Łu życkiej jest wypełniona holoce ńskimi osadami rzecznymi (piaskami i żwirami). Na wschód od niej rozci ąga si ę mozaika utworów plejstoce ńskich: gliny zwałowe, utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry) i rzeczne (mułki, piaski i żwiry) z okresu zlodowacenia północnopolskiego. W badanym profilu utwory wodnolodowcowe i rzeczne cechuj ą si ę wyra źnie ni ższymi warto ściami promieniowania gamma (17- 25 nGy/h) w porównaniu z glinami zwałowymi, dla których pomierzone dawki promieniowania wynosz ą: 30-45 nGy/h. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż profilu s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę od około 0,7 do około 3,7 kBq/m 2.

23 571 PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma

5753552

5751326 m 5749578

5747609

5745505

0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5753552

5751326 m 5749578

5747609

5745505

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4

kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Gubin (na osi rz ęd- nych - opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy żej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru

24 opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- żyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża a tak że ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m; mi ąż szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąż szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni ż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Omawiane wy żej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do 10 m. Otwory, zlokalizowane poza obszarami

25 bezwzgl ędnych wył ącze ń, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące warstwy izolacyjnej) zlokalizowano równie ż na MGsP – plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Gubin Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bielecka, 2002). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Teren arkusza Gubin obejmuje zachodnie pogranicze Polski, dlatego opracowanie dotyczy około 30%, z całej jego powierzchni. Bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania skła- dowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: • obszary zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miasta Gubin, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzeki: Nysa Łu życka oraz innych mniejszych cieków, • tereny zaj ęte przez ł ąki powstałe na glebach pochodzenia organicznego oraz zabagnione i podmokłe, • zwarte obszary le śne o powierzchni powy żej 100 ha, porastaj ące w sumie około 2/3 omawianej powierzchni, głównie w jego południowej cz ęś ci oraz na północ od miasta Gubin, • obszary o nachyleniu terenu powy żej 10 0, wyst ępuj ące lokalnie na północny wschód od Gubina, oraz mi ędzy Now ą Wsi ą i Luboszycami.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Tereny bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 90% omawianego obszaru i znajduj ą si ę głównie w południowej i północnej jego cz ęś ci. We wszystkich innych niedu żych rejo-

26 nach lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna. Jako najbardziej korzystne do tego celu nale ży wskaza ć takie tereny, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą (zgodnie z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej - tabela nr 5). W obr ębie omawianego obszaru cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów oboj ęt- nych wykazuj ą słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich – zlodowacenia wisły. Są to gliny piaszczyste barwy od żółtej do żółtobr ązowej, tworz ące najwy ższy poziom morenowy. Wyst ępuj ą one w południowej i wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Ich mi ąż szo ść wynosi od 2,0 do 10,2 m w rejonie miejscowo ści Nowa Wioska. Rejony wyst ępo- wania glin zwałowych, ze wzgl ędu na ich izolacyjne wła ściwo ści, spełniaj ą wymagania do lokalizowania wył ącznie składowisk odpadów oboj ętnych. Obszary preferowane do lokalizacji takich składowisk maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w cz ęś ci wschodniej. W obr ębie obszarów wyznaczonych do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono rejony o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło ża, ze wzgl ędu na przykrycie omawianych glin utworami piaszczystymi, o mi ąż szo ściach nie przekraczaj ą- cych 2,5 m. Pod wzgl ędem geomorfologii wyznaczone obszary predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów znajduj ą si ę w obr ębie wzniesie ń moren czołowych przewa żnie akumulacyjnych (cz ęść południowo-wschodnia arkusza) i wysoczyzny morenowej falistej (na pół- nocny wschód od miejscowo ści Polanowie). Strefa moren czołowych charakteryzuje si ę przewa żnie wydłu żonymi wzgórzami o wysoko ści od 10 do 40 m. Obszary wyznaczone w cz ęś ci północno-wschodniej charakteryzuj ą si ę wysoko ściami wzgl ędnymi od 2 do 5 m i nachyleniem stoków około 5º. Na wyznaczonych pod ewentualne składowiska terenach główny u żytkowy poziom wodono śny wyst ępuje w utworach czwartorz ędowych i mioce ńskich. Poziom czwartorz ędowy jest głównym u żytkowym poziomem wodono śnym. Nara żony jest on na spływ zanieczyszcze ń z powierzchni terenu, poniewa ż nie posiada naturalnej odporno ści w postaci nadkładu utworów słabo przepuszczalnych. W obr ębie wyznaczonych obszarów preferowanych pod składowiska odpadów poziom ten wyst ępuje w warstwach piasków i żwirów lodowcowych le żą cych bezpo średnio na glinach zwałowych. Zwierciadło poziomu ma charakter swobodny i wyst ępuje na gł ęboko ści do 5 m. Obszary wskazane jako preferowane do lokalizacji skła- dowisk pokrywaj ą si ę z jego zasi ęgiem na południe i zachód od miejscowo ści Kozów oraz w rejonie miejscowo ści Brzozów, Jazów, Polanowice i S ękowice. W rejonie Koperna wyst ę- puje mioce ński u żytkowy poziom wodono śny (Bielecka, 2002).

27 Poziom mioce ński jest izolowany od powierzchni terenu. Jego występowanie zwi ązane jest z seri ą piaszczysto-pylastych osadów mioce ńskich. Nad warstw ą wodono śną zalegaj ą głównie w ęgle brunatne wraz z towarzysz ącymi im mułkami ilastymi. W rejonach pozbawio- nych czwartorz ędowych warstw wodono śnych o charakterze u żytkowym, stanowi główne pi ętro wodono śne. Ujmowany jest w mie ście Gubin. W obr ębie wyznaczonych obszarów POLS w miejscach wyst ępowania głównego u żyt- kowego poziomu wodono śnego stopie ń jego zagro żenia jest wysoki, a w obszarze pozbawio- nym czwartorz ędowego poziomu wodono śnego – niski (Bielecka, 2002). Przy lokalizacji składowisk odpadów nale ży zwróci ć szczególn ą uwag ę na dostateczn ą odległo ść od stref zasilania oraz uj ęć wód podziemnych, zmniejszaj ąc potencjalne ryzyko ska żenia wód wskutek nieszczelno ści składowiska. Na terenie omawianego arkusza uj ęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w pobli żu Grabic i Luboszyc. W obr ębie wyznaczonych preferowanych obszarów pod składowiska odpadów wskazano ograniczenia warunków lokalizowania składowisk, wynikaj ące z istnienia: p – walorów przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złó ż kopalin. Ograniczenia te nie maj ą ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu ż- bami: nadzoru budowlanego i gospodarki wodnej, ochrony przyrody oraz administracji geologicznej. Warunkowe ograniczenia ze wzgl ędu na ochron ę przyrody obejmuj ą dolin ę rzeki Nysy Łu życkiej. Jest to teren obszaru chronionego krajobrazu: „Dolina Nysy”. Ograniczenia te wyst ępuj ą tak że dla obszarów preferowanych pod składowiska na terenie udokumentowanego złoża w ęgla brunatnego „Gubin”. Warunkowe ograniczenia dotycz ą POLS poło żonych w zachodniej cz ęś ci analizowanego obszaru.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych.

W granicach arkusza Gubin nie wyznaczono obszarów preferowanych pod składowiska odpadów komunalnych. Miejsca pod składowisko odpadów komunalnych mo żna jednak szuka ć w pobli żu miejscowo ści Koperno, na obszarze o wła ściwo ściach izolacyjnych zgodnych z wymaganiami do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, gdzie bezpo średnio pod warstw ą glin zwałowych na gł ęboko ści 5,5 m nawiercono czwartorz ędowe mułki ilaste o mi ąż szo ści 27,7 m. Natomiast

28 w rejonie wsi Kozów, na obszarze o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych, pod warstw ą glin zwałowych, na gł ęboko ści 6 m nawiercono czwartorz ędowe iły szare o mi ąż szo ści 10 m. W obu otworach do gł ęboko ści 6 m nie nawiercono zwierciadła wody, brak danych o zwier- ciadle poni żej tej gł ęboko ści. Utwory te mog ą stanowi ć naturaln ą barier ę dla składowania odpadów komunalnych. Z uwagi na powszechn ą zmienno ść litologiczn ą tej serii, lokalizacja składowiska odpadów komunalnych w tym rejonie wymaga dodatkowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, maj ących na celu potwierdzenie ci ągło ści pionowej i poziomej warstwy izoluj ącej. Na obszarze omawianego arkusza nie ma składowisk odpadów komunalnych tak czyn- nych jak i nieczynnych. Odpady komunalne z terenu miasta i gminy składowane s ą na wysy- pisku miejskim w miejscowo ści Drze ńsk Mały (ark. Kaniów).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk

Obszary wyst ępowania glin zwałowych to miejsca odpowiednie do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Cz ęść obszarów POLS ma wyznaczone ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody i złó ż. Takich ogranicze ń nie maj ą obszary poło żone w cz ęś ci wschodniej i południowej arkusza Gubin, gdzie na powierzchni lub pod niewielkim przykryciem piasków i żwirów wyst ępuj ą gliny zwałowe. Obszary te znajduj ą si ę w obr ębie niskiego stopnia zagro żenia u żytkowego poziomu wodono śnego. Najkorzyst- niejsze miejsca do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Koperno i Wielotow, ze wzgl ędy na wyst ępuj ące w tym rejonie gliny zwało- we. Przedstawione na mapie tereny predysponowane do składowania odpadów nale ży trak- towa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i rekultywacji, jakim powinny odpowiada ć typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie bada ń geologiczno-in żynierskich i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składo- wisk odpadów.

29 Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzona badaniami geologiczno-in żynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na roz- poznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin, ich mi ąż szo ść , rozprzestrzenienie oraz potencjalne możliwo ści ska żenia wód poziomu u żytkowego przez składo- wisko. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło ża s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak że powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u żyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło ża budowlanego

Na obszarze arkusza Gubin warunki podło ża budowlanego okre ślono z pomini ęciem: terenów le śnych i rolnych, na których wyst ępuj ą gleby chronione dla rolniczego u żytkowania klasy I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów mi ędzywala oraz rejonów zwartej zabudowy miejskiej. Analiz ą obj ęto około 20% powierzchni arkusza, wyró żniaj ąc obszary o warunkach: korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki pod- ło ża budowlanego na powierzchni terenu okre ślono tak że w granicach nieeksploatowanego zło ża w ęgla brunatnego „Gubin”. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą na gruntach spoistych: zwartych, półzwar- tych, twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczo- nych, w których gł ęboko ść do wody gruntowej przekracza 2 m od powierzchni terenu. Obsza- ry charakteryzuj ące si ę korzystnymi warunkami budowlanymi wyst ępuj ą w południowej cz ę- ści arkusza oraz na północ od Gubina. Niewielkie powierzchnie zajmuj ą nieskonsolidowane lub słabo skonsolidowane grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich – zlodowacenia wisły (Wzniesienia Gubi ńskie). Korzystne warunki budowlane panuj ą tak że w rejonie miej-

30 scowości: S ękowice, Polanowice, Grabice oraz Brzozów, na gruntach piaszczystych, gdzie zwierciadło wody gruntowej poło żone jest poniżej 2 m p.p.t. Obszarami o warunkach niekorzystnych utrudniaj ących budownictwo s ą: obszary gdzie wyst ępuj ą grunty słabono śne, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ębo- ko ści mniejszej ni ż 2 m, obszary podmokłe i zabagnione, obszary o spadkach terenu powy żej 12%. Na terenie arkusza przewa żaj ą obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa. Zwi ązane s ą one z holoce ńskimi osadami doliny Nysy Łu życkiej oraz miejscami podmokły- mi. Na terenach tych zwierciadło wody gruntowej na znacznym obszarze stabilizuje si ę na gł ęboko ści nie przekraczaj ącej 2 m p.p.t. Warunki niekorzystne posiadaj ą tereny, w połu- dniowej cz ęść obszaru arkusza oraz w dolinie Wodry. Zwierciadło wód gruntowych poło żone jest tutaj płytko. Warunki niekorzystne dla budownictwa mają tak że tereny zbudowane z osa- dów organicznych (piaski humusowe, torfy), na północ od miejscowo ści Gubin. Na północny wschód od Gubina wyst ępuj ą lokalnie znaczne spadki terenu (powy żej 12%) oraz zaburzenia glaciotektoniczne utrudniaj ące budownictwo. Na obszarach tego typu wymagane jest sporz ą- dzenie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej, która pozwoli na ocen ę warunków posado- wienia planowanych obiektów budowlanych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Gubin zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą na północ i południe od miejscowo ści Gubin. S ą to głównie lasy sosnowe. Gleby chronione dla rolniczego u żytkowania zajmuj ą południowo-wschodni ą i połu- dniowo-zachodni ą cz ęść omawianego obszaru i cz ęściowo centralny teren arkusza. Natomiast gleby na ł ąkach pochodzenia organicznego poło żone s ą w dolinach rzek, cieków oraz w za- gł ębieniach terenu. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment Obszaru Chronionego Kra- jobrazu „19 - Gubi ńskie Mokradła”, który poło żony jest na arkuszach: Gubin, Rąpice, Ka- niów i Chlebowo. Został on utworzony w 2005 roku, na powierzchni 1 884 ha, w celu ochrony cennych kompleksów le śnych i krajobrazu. OChK „19 - Gubi ńskie Mokradła” obejmuje tereny lasów oraz mokradeł w dolinie Nysy Łu życkiej. W południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza znajduje si ę wycinek Obszaru Chronionego Krajobrazu „27 - Dolina Nysy”, który poło żony jest tak że na terenie arkusza Zasieki. Został on utworzony w 2005 roku na powierzchni 3 216 ha w celu ochrony doliny rzeki. Dolina, w granicach OChK, jest prawie bez-

31 le śna, poro śni ęta wilgotnymi ł ąkami i bagnami, poci ęta sieci ą dopływów i rowów odwadnia- jących i stanowi wa żne miejsce bytowania ptaków wodno-błotnych. W granicach terenu arkusza znajduje si ę dwadzie ścia dziewi ęć pomników przyrody żywej (tabela 6). Dominuj ą d ęby szypułkowe, cypry śniki, platany. Ponadto wyst ępuj ą: szu- pin japo ński, miłorz ąb japo ński, grujecznik japo ński, jodła balsamiczna, daglezja, surmia zwyczajna, wierzba biała, bo żodrzew gruczołkowaty, buk zwyczajny oraz bluszcz pospolity. Użytki ekologiczne, b ędące pozostało ści ą ekosystemów, maj ą du że znaczenie dla za- chowania unikatowych zasobów genowych i typów siedlisk. W granicach obszaru arkusza jest to bagno „Polana” o powierzchni 2,68 ha, oraz skarpa moreny czołowej poło żone w miejscowo ści Gubin (tabela 6). Celem ochrony jest zachowanie cennych walorów przyrodniczych, bioró żnorodno ści, ostoi dla zwierz ąt oraz miejsc gniazdowania ptactwa. Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza wyst ępuje fragment kra- jowego korytarza ekologicznego Doliny Nysy Łu życkiej – 31k (fig. 5). Nie wyst ępuj ą natomiast obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Rozporz ądzenie Ministra Środo- wiska z dnia 21 lipca 2004 r.) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (http://www.mos.gov.pl/Istrony_tematyczne/natura2000/index. shtml). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i u żytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Gubin 1 P Gubin Krosno 1995 Pż – cypry śnik Lawsona Odrza ńskie Gubin 2 P Gubin Krosno 1971 Pż – dąb Odrza ńskie Gubin 3 P Gubin Krosno 1984 Pż – d ąb szypułkowy Odrza ńskie Gubin 4 P Gubin Krosno 1995 Pż – d ąb bezszypułkowy Odrza ńskie Gubin 5 P Gubin Krosno 1984 Pż – miłorz ąb japo ński Odrza ńskie Gubin Pż – aleja drzew 6 P Gubin Krosno 1985 pomnikowych, Odrza ńskie 9 platanów kolistych Gubin 7 P Gubin Krosno 1985 Pż - platan kolisty Odrza ńskie

32 1 2 3 4 5 6 Gubin Pż – bo żodrzew 8 P Gubin Krosno 1995 gruczołkowaty Odrza ńskie Gubin Pż – aleja drzew 9 P Gubin Krosno 1985 pomnikowych, Odrza ńskie 6 platanów kolistych Gubin 10 P Gubin Krosno 1995 Pż - daglezja Odrza ńskie Gubin 11 P Gubin Krosno 1995 Pż – cypry śnik błotny Odrza ńskie Gubin 12 P Gubin Krosno 1995 Pż – jodła balsamiczna Odrza ńskie Gubin 13 P Gubin Krosno 1995 Pż - surmia zwyczajan Odrza ńskie Gubin 14 P Gubin Krosno 1995 Pż – miłorząb japo ński Odrza ńskie Gubin 15 P Gubin Krosno 1995 Pż – bluszcz pospolity Odrza ńskie Gubin 16 P Gubin Krosno 1995 Pż – d ąb bezszypułkowy Odrza ńskie Gubin 17 P Gubin Krosno 1984 Pż – buk zwyczajny Odrza ńskie Gubin 18 P Gubin Krosno 1984 Pż – cypry śnik błotny Odrza ńskie Gubin 19 P Gubin Krosno 1984 Pż – miłorz ąb japo ński Odrza ńskie Gubin 20 P Gubin Krosno 1995 Pż – cypry śnik błotny Odrza ńskie Gubin 21 P Gubin Krosno 1995 Pż – 2 szupiny japo ńskie Odrza ńskie Gubin 22 P Gubin Krosno 1987 Pż – buk zwyczajny Odrza ńskie Gubin Pż – 2 grujeczniki 23 P Gubin Krosno 1995 japo ńskie Odrza ńskie Gubin 24 P Gubin Krosno 1995 Pż – platan Odrza ńskie Gubin 25 P Gubin Krosno 1995 Pż – 2 platany Odrza ńskie Gubin 26 P Gubin Krosno 1995 Pż – wierzba biała Odrza ńskie Gubin 27 P Gubin Krosno 1995 Pż – buk zwyczajny Odrza ńskie Gubin 28 P Gubin Krosno 1995 Pż - platan Odrza ńskie

1 2 3 4 5 6 Gubin 29 P Sękowice Krosno 1993 Pż - d ąb szypułkowy Odrza ńskie Gubin 30 P Grabice Krosno b.d. Pż - d ąb szypułkowy Odrza ńskie Gubin 31 P Luboszyce Krosno b.d. Pż - d ąb szypułkowy Odrza ńskie Gubin skarpa 32 U Gubin Krosno 1995 (na mapie zaznaczona 4 Odrza ńskie punktami) Gubin bagno „Polana” 33 U Sękowice Krosno 1997 2,68 ha Odrza ńskie

Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u żytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej

Fig. 5. Poło żenie arkusza Gubin na tle systemów ECONET wg Liro (1998) 1 − granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 1K – Puszczy Rzepi ńskiej; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 17m – Lubuski Odry, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 31k – Dolnej Nysy Łu życkiej; 4 – granica pa ństwowa

34 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Gubin najstarsze ślady dawnych kultur pochodz ą z okresów epoki kamienia oraz br ązu i zwi ązane s ą z kultura łu życk ą. Stanowiska archeologiczne stanowi ą grodziska, cmentarzyska oraz w przewadze ślady osadnictwa. Na mapie zaznaczono te o du- żym znaczeniu kulturowym i poznawczym. Miasto Gubin nale ży do najstarszych miast łu życkich. Pierwsze wzmianki o tym mie- ście pochodz ą z pocz ątków XIII w. Lokalizacja na granicy dwóch kultur słowia ńskiej i ger- ma ńskiej oraz na przeci ęciu wa żnych szlaków handlowych z Pomorza do Czech oraz z Łu życ do Wielkopolski sprawiała, i ż Gubin przez wiele lat był znacz ącym centrum gospodarczym Dolnych Łu życ. W Gubinie została wyznaczona strefa ochrony konserwatorskiej, w której znajduje si ę wiele zabytków architektury takich jak: ratusz pochodz ący z przełomu XV i XVI w., arsenał datowany na XVI w., baszta z fragmentem murów obronnych z XIV i XV w., kamienice, oraz budynki mieszkalne. Na omawianym terenie znajduj ą si ę zabytkowe obiekty sakralne obj ęte ochron ą. Nale żą do nich ko ściół pod wezwaniem Świ ętej Rodziny z drewnian ą dzwonnic ą z XVIII w. w S ę- kowicach oraz ko ściół farny gotycki z XV – XVI w. w Gubinie, znajdujący si ę w strefie ochrony konserwatorskiej. Zabytkowe obiekty architektoniczne stanowi ą równie ż poło żony w miejscowo ści Kozów zespół zabudowy dworskiej z ko ńca XVIII w. i pierwszej połowy wieku XIX, w skład którego wchodz ą: dwór, czworaki i stajnia, dom mieszkalny i budynki gospodarcze z XVIII w. w Polanowicach; pałac wraz z parkiem podworskim i domem miesz- kalnym (dawnym czworakiem dworskim) z XVIII/XIX w. w Luboszycach oraz w Grabicach dwór wraz z parkiem podworskim z XVII/XVIII w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Gubin poło żony jest w województwie lubuskim. Znajduje si ę on w ob- rębie Wzniesie ń Zielonogórskich, Obni żeń Dolnołużyckich i Pradoliny Warcia ńsko- Odrza ńskiej. Pod wzgl ędem gospodarczym ma on charakter rolniczo-le śny. Lasy stanowi ą około 60% jego powierzchni, a gleby chronione dla rolniczego użytkowania (klas I-IVa) około 10%. Rejon ten jest słabo uprzemysłowiony i mało zurbanizowany. Przemysł wydobywczo- przeróbczy kopalin nie ma obecnie żadnego znaczenia. Obszar arkusza Gubin charakteryzuje si ę na ogół niekorzystnymi warunkami budowlanymi. Zwi ązane s ą one z dolinami rzecznymi oraz miejscami podmokłymi. Korzystne warun-

35 ki budowlane wyst ępuj ą jedynie w południowej cz ęś ci arkusza oraz na północ od Gubina oraz w rejonie miejscowo ści S ękowice, Polanowice, Grabice oraz Brzozów. Cały ten teren poło żony jest w zlewni Nysy Łu życkiej. Odwadniaj ą go cieki: Lubsza, Wodra oraz Budoradzanka. W granicach arkusza wyst ępuje jedynie czwartorz ędowe oraz paleoge ńskie i neoge ńskie pi ętro wodono śne. Uj ęte z nich wody s ą na ogół dobrej i średniej jako ści i wymagaj ą tylko prostego uzdatniania. Rejony wydzielone jako preferowane do składowania odpadów poło żone s ą w połu- dniowej i wschodniej cz ęś ci arkusza Gubin, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą słaboprzepusz- czalne gliny zwałowe zlodowace ń środkowopolskich - zlodowacenia wisły. Stanowi ć one mog ę podło że jedynie dla składowisk odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze miejsca do lokalizacji składowisk tych odpadów znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści Koperno i Wie- lotow. Lokalizacja składowisk na obszarach preferowanych do składowania odpadów powinna by ć poprzedzona badaniami geologiczno-in żynierskimi i hydrogeologicznymi w celu rozpoznania parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin, ich mi ąż szo ść , rozprzestrzenienie oraz potencjalne mo żliwo ści ska żenia wód poziomu u żytkowego przez składowisko. Szczególnymi walorami przyrodniczymi i krajoznawczymi odznaczaj ą si ę niewielkie obszary w południowo-zachodniej i północnej cz ęś ci terenu, gdzie chronione s ą: naturalny krajobraz i siedliska wodno-błotne b ędące miejscem l ęgowym dla wielu chronionych gatun- ków ptaków. W przyszło ści o rozwoju gospodarczym omawianego rejonu mo że decydowa ć zarówno nowoczesne rolnictwo i zwi ązane z nim przetwórstwo jak i wykorzystanie walorów przyrodniczych tego regionu poprzez zagospodarowanie terenów zielonych, rozwój turystyki i rekre- acji.

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. BIELECKA H., J ĘDRUSIAK M., KIE ŃĆ D., NOWACKI F., KUZYNKÓW H., 2001 – Do- kumentacja zasobów dyspozycyjnych mi ędzyrzecza Odry i Bobru w tym GZWP 149 i 301 (dotyczy obszaru mi ędzy Nys ą Łu życk ą i Odry). Arch. Przeds. Geol. we Wro- cławiu PROXIMA SA, Wrocław. BIELECKA H., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Gubin wraz z obja śnieniami. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław.

36 CHMAL R., 1998 – Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Gubin wraz z obja śnieniami. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław. DAMCZYK K., DEMIDOWICZ M., LEWICKI Z., SZENFELD M., 2005 - Stan środowiska w województwie lubuskim w 2004 roku, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Zielo- na Góra-Gorzów Wlkp. DYL ĄG J., 1993 - Wyniki poszukiwa ń geologicznych w ęgla brunatnego w rejonie „Gubin -

Zasieki – Brody” - Dokumentacja geologiczna w kategorii D 1 zło ża w ęgla brunatnego Gubin - Zasieki – Brody. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DYL ĄG J.K., 1999 - Podsumowanie wyników bada ń w ęglono śno ści oraz ocena bazy zasobowej w ęgla brunatnego w Polsce zachodniej mi ędzy Cybink ą a Mostami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa JĘDRZEJCZAK B., PATRZYK J., KASZA M. 1969 - Kompleksowa dokumentacja geolo-

giczna zło ża w ęgla brunatnego „Gubin” w kategorii C 1, C 2, B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN KRZANOWSKA A., MANDRELA L., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Gubin. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995a − Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995b − Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MELCHER G., 1979 - Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Markosice” dla po- trzeb budownictwa drogowego. Pa ństw. Inst. Geol., Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

37 OSTRZY ŻEK O., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U żytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. red., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, 1:500 00 PIG Warszawa. PRZENIOSŁO S. red., 2005 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 LUTEGO 2004 roku (Dz. U. Nr 32, poz. 284), Warszawa. TURCZYN A., FONAŁ K., 1973 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych ło ża kredy jeziornej na terenie powiatu Lubsko, woj. zielonogórskie. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa.