Hulda Garborg Og Det Store ”Teaterslaget”

Hulda Garborg og det store ”Teaterslaget”

Marie Nicolaisen Kulturhistorikar

6. oktober 2013 var det på dagen 100 år og National kost) folkedans og folkedrakt sidan Det Norske Teatret, hadde si fyrste (Norske dansevisur og Norsk klæsbunad), framsyning i hovudstaden, i Teatersalen til romanane Et frit forhold og Kvinden skapt Bondeungdomslaget i Oslo i Rosenkrantz- av manden samt skodespela Rasjonelt fjøs- gate 8. I vekene som fylgde utspela - det stell (innlemma i Morgenbladets Drama- som kom til å bli kjent som teaterslaget kanon i 2013), syngespelet Liti Kersti og - som blir sett på som den største teaterpo- Edderkoppen (utgjeve anonymt). litiske hendinga i norsk historie då fleire tusen tok til gatene. Sentral i opprettinga av Det norske teatret sto Hulda Garborg og i det fylgjande vil eg sjå på hennar rolle i denne viktige kulturelle hendinga. Hulda Garborg var gift med den for mange kanskje meir kjente forfattaren Arne Garborg. Hulda var samtidig aktiv med sitt eige arbeid og er i til dømes den frilynte ungdomsrørsla meir kjent for sitt eige arbeid enn mannen sin. Hulda hadde mange jern i elden. Frå slutten av 1800-talet samla ho inn folkedrakter, viser, folkedansar og matoppskrifter og lagde utifrå dette eigne bunader og folkeviselei- kar. Dette arbeidet formidla ho blant anna Hulda Garborg. Kilde: Wikipedia gjennom bøker, artiklar, studiereiser, føre- drags-, instruksjons- og inspirasjonsturne- Karen Hulda Bergersen vart fødd på ar. Forfattarskapet hennar er omstendelig Stange i 1862. Ho flytte i tenåra med den og involverar både sak- og skjønnlitteratur, fråskilde mor si til Christiania og i ung- blant desse bøkene hennes om kosthald domstida vart ho aktivt medlem av det ra- (som Heimstell, Matstell paa landsbygdi dikale miljøet knytt til Christiania Arbei-

34 dersamfunn. Viktige saker for Hulda var av norsk kulturarv, viktig var også at ei blant anna nasjonalsak, demokrati, målsak teaterscene ville gjere landsmålet synlig – og kvinnesak. Det var i desse kretsane ho som eit aktivt språk og at det var i bruk og vart kjent med forfattaren Arne Garborg, ikkje bare av bakstrebske bønder. og dei gifta seg i 1887. Det Norske Spellaget, som var foreløpar til Det Norske Teatret, vart stifta i Chris- tiania 1899. Hulda Garborg var styremed- lem og drog det meste av lasset. Spellaget hadde nokre framsyningar i 1900-1901 med aktiviteten døyde etterkvart og var sovande til 1910 då Hulda saman med tidligare stats- og utanriksministar Jørgen Løvland vekte det til igjen. I 1909 hadde Nationaltheatret sitt styre gjort eit vedtak som i praksis betydde at teatersjefen var detronisert i språkspørsmålet. Situasjonen Hulda og Arne Garborg. gjorde at eit ynskje om eit ”norsk spel- Kilde: Wikipedia lag” igjen kom på banen. Etter å ha samla inn pengar var Det norske spellaget igjen Både Arne og Hulda Garborg var også på føtene. Fram til 1913 var Det norske tilknytt norskdomsrørsla – samnamnet spellaget eit reint turnéteater som reiste på målrørsla og den frilynte ungdoms- rundt i landet. Det var ein brokete, men rørsla som hadde grodd fram på slutten av idealistisk skodespelargjeng Hulda tok 1800-tallet. Målsaka og det nasjonale, og med seg på den fyrste turnéen som starta særlig uttrykt i den norske kulturen som i 14. januar 1911. Blant skodespelarane var dans, musikk og drakttradisjon var viktig symaskinseljer Edvard Drabløs, forfattaren i rørslas arbeid. Medan nasjonalromantik- Olav Nygård, Anders Underdal, konsert- ken på 1800-talet i stor grad var knytt til spelemannen Olav Moe, fleire av Hulda innsamling og bevaring av den norske sine veninner (blant anna journalisten og kulturen. Ein av dei grunnleggande tanke- forfattaren Kitty Wentzel) , bror til tenes- gangane i norskdomsrørsla si kulturelle og tejenta til Garborgane og Aadne Olaus nasjonale forståing var at også folket skulle Fjørtoft Garborg, son av Arne og Hulda. vidareføre tradisjonane sine igjennom Hulda sjølv var instruktør. Med seg hadde bruk og utvikling. Målsaka var også vik- dei også det dei trong av kulisser og kosty- tig. ”Frå 1889 var landsmål og norskdom mer for ein tre månadar lang turné med tre blitt eit større mål i seg sjølv, ein nasjonal innøvde teaterstykke. kulturell fridomskamp”, som Arnhild Skre Dei spela i ungdoms og forsamlingshus skildrar den i biografien sin om Hulda frå rundt om i landet, med ulike sceneforhold 2011. Arne og Hulda Garborg såg eit eige (ein stad så trongt at ein del av veggen landsmålsteater i hovudstaden som eit måtte sagast ut for å få inn kulissene) og viktig ledd i denne kampen. Arne Garborg turnévêr som Norskekysten kunne by argumentera for at eit målteater ville vera på på vinterstid. På den fyrste turneen viktig som ei støtte for vidareutvikling spela dei 30 framsyningar, til stort sett

35 gode mottakingar og gode inntekter. Dei 12.april 1912 for å diskutere saka. Klaus idealistiske skodespelarane kunne til og Sletten, skipar og leiar av Bondeung- med få lønn og bonus, noko dei ikkje lova domslaget i Oslo hadde året før skreve at når dei starta turnéen. I september same eit målteater i hovudstaden kunne leige året drog Spellaget på nytt ut på turné lokale i Bøndenes hus, som skulle få eigen som varte til desember same året, denne teatersal i kjellaren når dette sto klart. Pla- gongen med 57 framsyningar og med eit nen var å skipe eit aksjeselskap og vente på nytt overskot på 2000 kroner. Turnélivet at Bøndenes hus sto ferdig og leige scenen sleit på den no snart 50 år gamle Hulda og der. Sommaren 1912 gjekk det ut brev med etter den andre turnéen ynskte ho, med oppmoding til å skrive seg som luteigarar. tungt hjarte å legge ned Spellaget. Skode- Hulda hjalp til med dette arbeidet og på det spelarane nekta å legge seg sjølve ned, og offisielle skipingsmøte for Det Norske Tea- det vart arbeidd fram eit kompromiss om tret 22. november same år vart lutmiddelen at Hulda framleis skulle stå som fyrste- på 25.000 sett full med støtte i pengar som dame og instruktør, men ikkje skulle vera enno stå på Spellaget sin konto, Rasmus med på turnélivet. Den 17. Januar 1912 la Rasmussen vart tilsett som teatersjef, og på dei nok ei gong ut på turné, med ”Tuften” det fyrste styremøtet vart Hulda Garborg Garborg som fungerande turnéleiar. Hulda ganske sjølvsagt valt som styreforman. greidde ikkje å la vera, og fylgde med den ”Herrene var så høflige at jeg meget mot fyrste biten. I mars måtte ho også haste til min vilje blev ‘Formand’” skreiv Hulda i Haugesund å steppe inn på grunn av end- dagboka etter møtet. ring av repertoar og hol i ensemble, og vart Bøndenes hus skulle etter planen ikkje med resten av Spellaget sin tredje og siste stå klart før hausten 1913, så opnings- turné, som vart avslutta i starten av april. framsyninga til Det Norske Teatret vart i I løpet av knapt 1½ år hadde Spellaget Kristiansand 2. desember 1913, på 100-års- spela 220 framsyningar og hadde om lag dagen for Ivar Aasens fødsel, og det var 6000 kroner på konto. Sjølv om ein fastare også Aasens klassikar Ervingen som sto på struktur på Spellaget og eiga målteater programmet. Fleire av skodespelarane som framleis var ein stor draum for ho og man- hadde vore med i Spellaget var framleis nen, let ikkje helsa hennar at ho fortsetje med, blant anna Edvard Drabløs – som sei- med turnelivet for å samle inn pengar – nare også kom til å bli teatersjef på teatret. og ho meinte også at resten av målrørsla Truppen fortsette vidare på turne rundt i måtte hjelpe til for å få draumen på plass. landet medan dei venta på at storstova i Pengane på Spellaget sin konto ville ho i hovudstaden skulle stå klar. utgangspunktet ikkje nytte til dette. Ho Den 6. Oktober 1913 var det klart greidde likevel ikkje å halde seg vekke då for opning i hovudstaden, med Ludvig Edvard Drabløs, ein av skodespelarane Holbergs klassikar Jeppe på Berget omsett som hadde vore med på Spellaget sine til landsmål av Arne Garborg, eller norsk, turnear og som ikkje ville gå attende til som det sto på plakaten. Hulda tog toget jobben som symaskinseljar igjen etter å inn til Christiania tidlig på dagen for å ha fått smaken på skodespelarlivet, møtte pynte salen. Kong Haakon (han var sjølv Rasmus Rasmussen, skodespelar frå Den nøgd og stolt etter framsyninga over å nasjonale Scene med fleire på Kaffistova ha forstått kvart einaste ord) , som skulle

36 vera til stades under opninga, vart plassert tre slag på denne gongongen var vidare på ein kinsarvikstol på galleriet i salen. piping, og spontan applaus forbode. Hulda var kledd for premierekvelden i si eigenkomponera ”huldadrakt” og kvite skinnhanskar. Både opningsframsyninga og teatrets andre framsyning, Stor Anders av Oscar Braaten, vart stort sett godt motteke av hovudstadsavisene. ”Avisene utrolig rime- lige. Selv Morgenbladet behandler os med Respekt” noterte Hulda i dagboka si. Dei første vekene skulle bli dramatiske. Den 9. oktober vart Jeppe spela igjen. Det var denne kvelden ein høyrde dei fyrste spede protestane då 8-10 gymnasiastar Teaterslaget. Kilde Aftenposten byrja å pipe på galleriet etter siste akt. Same dag hadde eit hemmelig skriv sirku- Den 13. oktober 1913 måtte teatersje- lera på gymnasa i hovudstaden for å mo- fen Rasmus Rasmussen, som sjølv hadde bilisere til pipekonsert komande måndag, hovudsrolla som Jeppe, reise seg opp av 13. oktober. Denne mobiliseringa fokusera senga og gå over scenen for å slå gongon- særlig på ordlyden om at klassikaren gens fyrste slag. Gongongslaget hjalp lite, Jeppe på Berget vart omsett til norsk. Den og målmennene gjekk til fysisk til åtak påfølgande helga gjekk oppropet rundt i på gymnasiastane og starta eit regelrett Christiana, men også ein motoffensiv var slagsmål. Gymnasiastane vart drege i kjømda. Ein målmann som arbeidde som ned trappene frå galleriet av målstuden- lærar på Aars og Voss skulle hadde fått tane som var eldre og større, og stolar greie på skrivet og hadde varsla Student- og benkar vart nytta som slagvåpen. Dei målaget på universitetet. Ein jærbu ved kvitkalka veggane i Teatersalen hadde spor namn Aukeland hadde infiltrera gymnasi- av blod, og i ettertid gjekk det rykte om at astane og vore på fleire av møta som spion målmennene hadde nytta kniv. Slagsmå- og gjeve informasjon vidare til studentane, let fortsette i gangen og ute på gata, men og Edvard Drabløs delte ut gratisbilettar til framsyninga kom likevel i gang att, og ved målfolket. midnatt – omtrent to timar forseinka – var Måndag 13. oktober sto Jeppe på Berget framsyninga over. igjen på plakaten. Det var godt med folk i Tysdagsframsyninga var Bjørnefell salen og fullt på galleriet, mykje ungdom. av Olav Hoprekstad, og sjølv om det var Bråket byrja fyrst i andre akt. Når Jeppe mindre uro denne kvelden, måtte politiet vakna opp i baronens seng braut det ut ein likevel bryte av. Tilskodarane roa seg ned massiv pipekonsert på galleriet. Pipekon- etter at det tredje gongongslaget var slått. sertar var ikkje uvanlig i teatret på denne Onsdag 15. oktober sto Jeppe på program- tida og alle teater hadde ein gongong heng- met på nytt, og også denne kvelden byrja ande som vart nytta til å roe ned publikum pipinga når Jeppe vakna i baronen si seng. i dette høve. Når teaterleiinga hadde slege Ungdommen på galleriet avbraut framsy-

37 ninga, no ikkje bare med lyd, men også Hulda torde no ikkje bli i salen lengre, og med peppar, nysepulver og liknande som bad Oscar Braaten å fylgje ho ut bakvegen vart strødd frå galleriet. i Arbeidergata. Her høyrde dei bruset frå Etter framsyninga venta fleire tusen av folkemengda som sto utanfor Teatersalen.

byens innbyggarar i Rosenkrantz’ gate – Først ved Fredriks gate ved Slottsplassen folkemengda vart anslått frå 6 – 12.000, kunne dei krysse gata for å kome ned til og heile byens ridande politi var mobili- Vestbanehallen der Hulda Garborg vart sert. Torsdag 16. oktober sto Stor-Anders sett trygt på toget til Asker. igjen på programmet, og også denne dagen Natta etter framsyninga den 16. oktober hadde det sirkulert eit skriv blant gym- kom til å bli den verste opprørsnatta i det nasiastane. Edvard Drabløs hadde igjen vekelange teaterslaget. Verdens Gang anslo skaffa målfolket gratisbilettar, spreidd folkemengda til å vera 20.000, Aftenposten rundt i salen og på galleriet så represen- var litt mindre sensasjonelle og meldte at tantane frå riksmålsungdommen ikkje vart det var 12-15.000 i gatene. Førti ekstra sitjande saman. Mange tilskodarar hadde konstablar var kalla inn, og heile det også skaffa seg bilettar av rein nyfikenskap ridande politiet var igjen ute. Til saman 46 og fleire aviser kommentera at benkane demonstrantar vart arrestert. ”Sentrum så i Teatersalen var snudd feil veg med full ut som natt til 1. mai tidlig på 1980-tallet.” utsikt til galleriet. Pipekonserten starta et- skreiv Aftenposten om opprørsnatta for å ter fyrste akt, og før andre akt var over var setje det i perspektiv i ein artikkel om Det gongongslaga høyrd tre gonger. ”Straks Norske Teatret i anledning 100 års jubileet blei det stille i salen. Det blei merkelig hausten 2013. Omkring midtnatt greidde stille i salen,” skriv Alfred Fidjestøl i politiet og få mobben under kontroll, og Trass alt. Det Norske Teatret 1913-2013. situasjonen roa seg. Fredagen var det tinga

38 framsyning, medan det på laurdagsframsy- ”at nu møtes By og Land i Søskendfølelse.” ninga var noko piping, men inga folke- Denne symbolske forståinga av klesdrakta mengd i gatene. Under sundagsframsynin- hennar seier mykje om Hulda sin viktige gane var det heilt stille. posisjon i skapinga av Det Norske Teatret, Dei dramatiske hendingane i dei to ve- og samtidig mykje av forståinga om kva kene i oktober 1913 kan for oss i dag virke som er norsk og den norske demokratiske noko kuriøse. Den valdsamme mobilise- tankegangen. ringa frå begge sider må sjåast i samanheng med den symbolske verdien lands- I anledning 100 års jubileet til Det målet hadde for den norske nasjonalkjensla Norske Teatret sette Den Mangfaldige på byrjinga av 1900-talet. Noreg var i 1913 Scenen, barne og ungdomsteater- ein ung, sølvstendig nasjon og kva som var gruppe eigd av Bondeungdomslaget norsk tilknytt det – kva som var det norske i Oslo, Det Norske Teatret og Noregs målet – vekte mykje harme og diskusjon. I Ungdomslag, opp ”100 år er ingen- 1912 var sidemålstilen innført til eksamen ting”, blant anna med utgangspunkt i artium, landsmålet som ein del av den hendingane i oktober 1913. sanne norske kulturen var i vekst og den Våren 2014 set Teaterlaget i riksmålsskrivande hovudstadseliten følte Bondeungdomslaget i Oslo opp ”Jeppe seg truga. Hendingane kan samtidig sjåast på Berget” i den same teatersalen som i samanheng med den stadig aktuelle by/ i 1913. land dikotomien, sjølv om den utspela seg i hovudstaden. Målet med eit målteater var å vise landsmålet og mangfaldet i den norske kulturen på scenen. Det faktiske arbeidet Kjelder: som Hulda Garborg la ned i skipinga av Alfred Fidjestøl: Trass alt. Det Norske teatret – som i dag er eit av landets største Teatret 1913-2013. Det Norske Samlaget, teater både kunstnarlig og praktisk – er Oslo 2013 også imponerande, som eg har vist i denne Arnhild Skre: Hulda Garborg Nasjonal teksten. Hulda stilte til opningskvelden Strateg. Det Norske Samlaget, Oslo 2011 den 6. oktober i eigenkomponert bunad og ”Teaterslaget” Aftenposten 30. Sep- skinnhanskar – noko dagens bunadspoliti tember 2013 http://www.aftenposten.no/ neppe hadde sett med blide auge på. Mor- amagasinet/Teaterslaget-7325047.html#. genbladet refererte symbolsk til dette som UvZbCqC46Ga