Jaarsveld Kunst en Vermaak Plekken van Plezier

zaterdag 14 september 2019 Open Monumentendag 2019

Een ode aan Jaarsveld In de Gouden Eeuw is Amsterdam een drukke en vieze stad. Rijke families gaan in de zomermaanden graag naar een Kunst en vermaak in Jaarsveld buitenverblijf op het platteland, waar ze kunnen genieten van de ruimte, natuur en frisse lucht. Een plek om vrienden te ontvangen, te wandelen in de tuin en zich te vermaken met muziek en gedichten. De kracht van Open Monumentendag is dat Bij de totstandkoming van dit boekje zijn vrijwilligers in elke stad of dorp het landelijk verschillende inwoners van Jaarsveld Zo komt Joost van den Vondel (1587-1679), een van de gekozen thema op een eigen manier vormgeven geïnterviewd om net iets meer te weten te grootste schrijvers en dichters van Nederland, regelmatig op en een programma met activiteiten uitwerken komen over het speciale karakter van dit dorp. bezoek in Jaarsveld, bij zijn vriend en beschermheer Johan die passen bij de cultuur van het dorp. In Lopik Het bleek dat vermaak lang niet in alle tijden van Verlaer die van 1608-1614 het Huis te Jaarsveld bezit. hebben we het landelijke thema ‘Plekken van vanzelfsprekend was. Toch kwamen er mooie Beide heren wonen aan de Warmoesstraat in Amsterdam en Plezier’ uitgewerkt en vertaald als ‘Kunst en verhalen naar boven want plezier maken is van Vondel kan zich de keuze van zijn mecenas voor Jaarsveld Vermaak’ in Jaarsveld. alle tijden, in welke vorm dan ook. Veel dank aan helemaal voorstellen. Zijn toneelstuk ‘Pascha ofte die alle personen die hun medewerking verleenden verlossinge Israels uit Egypten’ draagt hij aan Verlaer op. In Omdat elk monument iets is om te bekijken en door herinneringen te delen en foto’s het begeleidend (Franstalige) gedicht schrijft hij over hem: van te genieten, kunnen we het ook een plek beschikbaar te stellen. van plezier noemen. In Jaarsveld zijn we dan op ‘….Die geplaveide straten ontvluchtend, zijn voetstappen de juiste plek. Het hele dorp is een beschermd zal drukken op de velden; die de leeftijd van zijn jaren dorpsgezicht! Bovendien kunnen we dit jaar ook ver, ver buiten de ommuring van de stad, verdubbelen zal, genieten van monumentaal groen: de prachtige de lasten van het stedevolk zo ontlopend. tuinen op het grondgebied van het voormalig Die voor de groene boorden van de Lek, kasteel Veldenstein. verliet de blauwe Triton van de Amstel en die als kleine vorst van Jaersveldt niet verlangt Open Monumentendag belooft een zijn vrijheid in te ruilen voor een groter rijk. …..’ vermakelijke dag te worden, de opengestelde historische plaatsen vormen een podium voor Colofon allerlei ervaringen: muziek luisteren, schilders in actie, proeven van eten en drinken, het Dit boekje is een uitgave van opsnuiven van de buitenlucht en genieten van Dank aan de eigenaren voor het openstellen van Stichting Kunst & Cultuur Lopik Medewerking, hulp en bijdrages van prachtige vergezichten vanaf de Lekdijk en de de tuinen van Huize Jaarsveld, de Kerk, het kunstencultuurlopik.nl Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek en toren van de kerk. Dijkhuis en het Verenigingsgebouw. Hulde aan facebook.com/kunstencultuurlopik Lopikerwaard • Hervormde Kerk Jaarsveld • alle vrijwilligers die met vereende krachten zich [email protected] Chr. Gem. Zangvereniging ‘De Lofstem’ • In dit boekje leest u allereerst over de historie hebben ingezet om u een onvergetelijke dag vol Buurt- en speeltuinvereniging ’t Jaarsveldje • van dit bijzondere dorp vol monumenten. Kunst en Vermaak te bezorgen. Geniet van de Redactie en teksten Polstokvereniging Jaarsveld • Piet van den Berg • En hoe kunst en vermaak in Jaarsveld door de verhalen, van de omgeving en maak er samen Carla Brokking Stichting Bazar Jaarsveld • Joris Huijsmans • eeuwen heen ingevuld werd. Verenigingen met de inwoners van Jaarsveld een bijzondere Jolanda Reijm (Lekdijk Oost 10-11a) Teus en Janny Eikelenboom • Nel de Groot • Carole Hoedemaker, tekstcorrecties Henk en Riet van Bruchem • Marrie Verheul-Verheij • spelen daar een belangrijke rol in. dag van. Ben en Bertha Groothedde • Griet den Hartog-de Met dank aan Ruiter • Cock Brokking-van Soolingen Dieny Scheffer, 8days.nl • Terberg Benschop Voorzitter Stichting Kunst en Cultuur Lopik

3 Open Monumentendag 2019

De kern Jaarsveld heeft de oudste bewoningsgeschiedenis van de gemeente Lopik. Al voor de grote ontginningen waren hier stukken grond in cultuur gebracht op oude oeverwallen en stroomruggen, die wat hoger lagen dan de rest van het gebied.

Geschiedenis van Jaarsveld

De overige delen van Jaarsveld waren erg Bestuurscentrum secretaris, was Warnardus Verhagen (1754 -1832) moerassig en lastig te ontginnen. Daarom heeft Jaarsveld was het centrum van bestuur, kerk, aangesteld in 1793. Na de Franse omwenteling men in de tijd van de grote systematische school en handel, voor de polders Batuwe, Graaf, werd hij door de burgerij opnieuw geaccepteerd ontginningen in de Lopikerwaard, met Jaarsveld Vogelzang, Wiel en Vijfhoeven. Het gebied als secretaris en de autoriteiten benoemden gewacht tot men over betere waterstaatkundige strekte zich uit vanaf de huidige Radiolaan in hem achtereenvolgens tot baljuw van Jaarsveld, inzichten en technieken beschikte. Lopikerkapel tot de Tiendweg. In het Noorden tot ‘maire’ in 1799 en burgemeester in 1825. De naam Jaarsveld komt van ‘het veld van Jarigs’. werd het begrensd door de huidige Wetering en Rond de hofstede van ‘Jarigs’ is het dorp ten zuiden door de Lek. Verder was hier het Buurtschappen ontstaan. De aanwezigheid van kasteel Jaarsveld kende verschillende buurtschappen: Veldenstein heeft de ontwikkeling van het dorp De Graaf, langs de Graafdijk. Aan beide sterk gestimuleerd. Wapen uiteinden daarvan lagen de Fuikebrug en de Het wapen van Jaarsveld is afkomstig van de Uitweg. Jaarsvelderkapel was de bebouwing ten Twistpunt tussen Holland en Utrecht familie Van Uten Goye. Leden van deze familie zuiden van de Enge IJssel, tegenover het dorp Heerlijkheden waren bestuurlijke eenheden, die waren al in 1285 en 1322 in meer of mindere Lopikerkapel ten noorden van de Enge IJssel, door een vorst in leen waren gegeven aan een mate met Jaarsveld beleend. dat onder Lopik viel. leenman. De leenman oefende daar als heer de Dit wapen was omschreven als ‘in blauw, twaalf macht uit. Hij had allerlei rechten, bijvoorbeeld klokjes van goud’. Dit bleek historisch niet juist om belasting (tienden en accijnzen) te innen, te zijn. Het moest gaan om 6 balken, die om en om functionarissen aan te stellen etc. In om van keel (rood) en van ‘vair’ waren. Vair was Jaarsveld was er constant geschil onder welk het bont van een eekhoornsoort en werd in de Uitweg hoger gezag het dorp viel: het Sticht Utrecht of wapenleer als blauw op zilver weergegeven. Holland. Tenslotte hakte Simon van Alteren rond De gemeente Jaarsveld werd in 1943 bestuurscentrum voor het dijkbeheer gevestigd. het jaar 1640 de knoop resoluut door en bracht opgeheven en bij de gemeente Lopik gevoegd. Het dorpsbestuur bestond uit een schout, zijn heerlijkheid onder het rechtsgebied en In het nieuwe wapen van Lopik werd in 1948 de 7 schepenen en een klerk (secretaris). De drost oppermacht van Holland. In de Franse tijd (na verbeterde versie van het wapen van Jaarsveld (of baljuw) was de belangrijkste bestuursambte- 1795) werden alle heerlijkheden opgeheven en ingebracht. Dat wapen heeft bestaan tot 1989, naar, die over de vonnissen ging. In de praktijk gemeentes gevormd. In 1805 werd Jaarsveld bij toen een gemeentelijke herindeling om een was hij meestal ook schout en secretaris. Warnardus Verhagen Utrecht ingedeeld. nieuw wapen voor Lopik vroeg. De meest bekende drost, tevens schout en

4 5 Open Monumentendag 2019

In Jaarsveld waren relatief veel arbeiders en weinig welgestelde boeren in verhouding tot de rest van de Lopikerwaard. De belangrijkste bronnen van inkomsten waren de landbouw, veeteelt, fruitboomgaarden en de griendcultuur.

Kostwinning en leven met armoede

door de heer verpacht. De vissers vingen vooral De griendwerkers woonden vooral in kleine Banken zalm, die ze vingen met zalmsteken, grote huisjes nabij het dorp, net als de grondwerkers. In Jaarsveld was geen bank. Uit de midden- schuttingen van wilgenteen met gaten waar Deze verdienden de kost bij dijkwerkzaamheden standsenquête van 1910, blijkt dat het voor fuiken in gehangen werden. en kleiafgravingen (o.a. voor de steenfabrieken). middenstanders moeilijk is voorschotten te In de crisisjaren (1929-1940) stortten deze krijgen. Men leent bij andere inwoners. De Grienduilen activiteiten in, waardoor veel dijk- en notaris uit Lopik schiet de kleinhandelaars bij Zoveel inwoners uit Jaarsveld waren betrokken grondwerkers zonder werk kwamen te zitten. teen- en fruitveilingen af en toe te hulp. bij de griendcultuur dat het hele dorp de bijnaam ‘Grienduilen’ kreeg. De teen uit de Industriële middenstand Crisis en het einde van zelfstandigheid grienden werd in december en januari Er waren verschillende ambachtslieden die een Omdat Jaarsveld zoveel arbeiders telde, was de gesneden, in februari gesorteerd en tot begin klein bedrijfje hadden. Zo waren er timmer- crisis hier extra ingrijpend. Mede omdat de Een rapport uit 1628 stelt al dat Jaarsveld een mei in het water gezet. De sloten stonden in die lieden, metselaars, schilders en klompenmakers. armoede en werkloosheid in Jaarsveld zo hoog arm dorp is. Een memorie van 1812 geeft tijd vol met de teenbundels, die tegen lange De meesten namen daarnaast nog andere werk waren, kon de gemeente haar zelfstandigheid hetzelfde beeld: de gronden zijn zo moerassig staken stonden. Vanaf mei werden de tenen aan, of hadden nevenactiviteiten. Zo had de niet meer handhaven. De samenvoeging met de dat er meer sloten nodig zijn om het water af te geschild en gebost. Het meeste ging weg voor kleermaker ook een manufacturenzaak, was de wat rijkere gemeentes Lopik en Willige Langerak voeren, waardoor minder land overblijft, dat ook de handel en het dorp ontwikkelde zich tot een schoenmaker ook barbier en de meelmolenaar per 1 januari 1943, was voor veel Jaarsvelders nog eens vaak onder water staat. Er zijn centrum van de wilgenteenhandel. Een klein ook bakker. een vooruitgang. driemaal zoveel armen die uit armenfondsen deel werd in Jaarsveld zelf verwerkt, zo waren trekken, dan elders, de landerijen zijn een derde hier een borstelmaker en verschillende De korenmolen stond bij de Fuikebrug. Deze minder waard, de kosten van molens en mandenmakers en er werden hoepels voor werd in 1599 al in een akte genoemd. De molen waterwerken drukken zwaar. tonnen en vaten gemaakt. was eerst van de heer van Jaarsveld maar bleek De manden werden gebruikt voor het fruit. voor 1826 al verkocht te zijn. Het was een Met uitzondering van de hogere gronden is het Tenen werden ook gebruikt voor de zogenaamde ‘dwangmolen’: ieder was verplicht land te nat voor graanbouw en dus gebruiken vervaardiging van zinkstukken in waterwerken. bij deze molen zijn graan te laten malen en de boeren hun land vooral als wei- en hooiland. De griendcultuur ging goed samen met de molenaar betaalde aan de heer het ‘dwangrecht’. Een ander groot deel wordt gebruikt voor fruitteelt omdat de seizoenen goed op elkaar In 1913 is de molen gesloopt. grienden en daarnaast zijn er boomgaarden. aansloten. In beide culturen waren veel De Lek was goed viswater. Het visrecht werd arbeiders werkzaam.

6 7 Open Monumentendag 2019

Op een strategische plek aan de Lek bij Jaarsveld, bouwde Hendrik van Vianen omstreeks 1384 het kasteel Veldenstein. Een goede plek om het verkeer op de Lekdijk en de scheepvaart op de Lek in de gaten te houden en centraal gesitueerd in de heerlijkheid Jaarsveld. Kasteel Veldenstein Huis te Jaarsveld

was vanaf twee kanten bereikbaar. Er was een Opnieuw geplunderd ophaalbrug aan de kant van het dorp vanaf het Floris van Egmond is 4 jaar heer van Jaarsveld, land waar het huidige ‘Jagershuis’ op staat. maar dan wordt toch Jan van Vianen er weer De tweede toegang was over een brug vanaf de Floris van Egmond mee beleend. Het zit Jan echter niet mee. Dwarslaan (later ‘Kerkenlaantje’) door een In 1511 wordt zijn kasteel opnieuw belegerd, poorttoren. De huidige houten brug staat op de dit keer door een Utrechts leger onder bevel van fundamenten van die oorspronkelijke brug en kapitein van Pomeren. De rieten daken van het poort. Op het terrein van de voorburcht waren huis worden in brand gestoken en veel bomen vermoedelijk stallen en werkplaatsen rond een begonnen te krijgen, wilden ze alle Hoekse worden omgehakt. Daarnaast namen ze Het kasteel in 1596, Arnout van Buchel binnenplaats. De enige toegang tot het elementen uitschakelen. Zodoende werd het ‘bedgerei, etenswaren, huisraad en kleinodiën kasteeleiland, waar de woonvertrekken waren, Jaarsveldse kasteel, een Hoeks bolwerk, in 1489 van de vrouwe van Jaarsveld’ mee. Ondanks het feit dat Jaarsveld al vanaf van ouds was via een brug vanaf de voorburcht. Op de belegerd door Floris van Egmond, de In 1518 verkoopt Jan het kasteel voor 3.000 een bezitting van de heren Van Vianen was, noordoosthoek van het kasteeleiland stond een Kabeljauwse heer van IJsselstein. Floris kreeg gulden aan -nota bene- Floris van Egmond, beschikten zij niet altijd ook over de rechten op toren, vlak bij de brug naar de voorburcht daarbij steun van 100 poorters uit Schoonhoven. inclusief de heerlijkheid van Jaarsveld met lage, de heerlijkheid en het gerecht van Jaarsveld. (die brug is nu een dam). De hoofburcht was Schoonhoven was het jaar daarvoor belegerd midden en hoge jurisdictie. Die laat het na aan Maar in 1413 werd Jan van Vianen met die omgeven door een dubbele grachtengordel, door de Hoeken, maar had op bewonderens- Maximiliaan van Egmond, graaf van Buren en zo rechten beleend. Omdat hij op dat moment ook die nog bijna helemaal aanwezig is. Alleen is de waardige wijze stand weten te houden. vererft het in 1548 op Anna van Buren, de eerste in het bezit van het huis was, waren nu de buitengracht langs de Lekdijk bij een Zij zullen zich maar wat graag hebben willen vrouw van Willem van Oranje. rechten op huis, land en heerlijkheid in één dijkverzwaring in de 19de eeuw gedempt. wreken op de Hoeken en kwamen te hulp met hand. Deze gecombineerde leen is tot 1518 in een ijzeren geschut. Hiermee werden ‘12 het bezit van de heren van Vianen gebleven, Eerste verwoesting steenen en 24 looden kogels’ op en door het met een onderbreking van 4 jaar. Daarover Tijdens de Jonker Fransenoorlog, de laatste fase huis geschoten. Het huis werd grotendeels later meer. van de Hoekse en Kabeljauwse twisten, stond verwoest en verbeurdverklaard. Jan van Vianen, de heer van Jaarsveld, aan de Vervolgens werd Floris van Egmond, als dank Het kasteel kant van de Hoeken. Deze werden aangevoerd voor zijn hulp, ermee beleend. Het Huis te Jaarsveld was een fors kasteel. door Frans van Brederode (Jonker Frans), die o.a. Vier van de stenen kogels zijn teruggevonden in Anna van Buren Het stond op twee omgrachte eilanden: de Rotterdam veroverde en veel verwoestingen de gracht en hebben inmiddels een mooie voorburcht en het kasteeleiland. De voorburcht aanrichtte. Toen de Kabeljauwen de overhand plaats gekregen op het kasteeleiland.

8 9 Tekening naar de kaart van Leupenius uit 1685 Ruïne van het slot te Jaarsveld, Atlas Schoemaker Het Jagershuis

Het kasteel moet in de loop van de 16e eeuw als jachtslot en zomerverblijf. Zo verandert ook De genadeslag – het rampjaar Het vervallen slot weer geheel zijn opgebouwd. Op een tekening het karakter van het Huis te Jaarsveld: van Door het succes en de macht van de Republiek Na enkele jaren verkopen de kinderen van Pieter van Arnout van Buchel, gemaakt tijdens een verdedigbaar slot wordt het een buitenplaats. der Zeven Verenigde Nederlanden voelden de en Anna de ‘vermaerde hooge ende vrije vaartochtje over de Lek in 1596, is het kasteel buurlanden zich bedreigd. Frankrijk, Engeland, heerlijckheyt van Jaersvelt bestaende uit afgebeeld als een robuust samengesteld Beide Van Alterens hadden een functie bij de Munster en Keulen verklaarden in 1672 de vervallen sloth, leggende in sijne dubbelde gebouw met zadeldaken en trapgevels. Admiraliteit van Amsterdam. Kennelijk waren zij oorlog. De Franse ‘zonnekoning’ Lodewijk XIV grachten, den duyventoorn, thuynmanshuys trots op hun kasteel. In 1653 wordt het schip viel vol vaart Nederland binnen. Om de aanval te nevens een huys aen den dijck, cingels, hoven, Gouden tijden ‘De Jaarsveld’ gebouwd, waarbij het kasteel in stuiten, werd in april 1672 de Hollandse thuynen, dreven, boomgaerd ende weylanden In 1564 werd Philips Willem van Nassau, de volle glorie op de achterspiegel prijkt. Dit is de waterlinie gesteld. Ook de Lekdijk bij Willige daer bij behoorende’, tezamen groot 14 morgen, laatste adellijke bewoner van het slot. Hij enige andere tekening van het intacte kasteel, Langerak werd doorgestoken. voor 33.600 gulden aan Transisulanus Adolphus verkoopt het in 1608 aan Johan Michielsz. van buiten de genoemde van Buchel. De families Het werkte, de Fransen waren geblokkeerd. van Voorst. Na enkele erfenisperikelen komt het Verlaer, een rijke Amsterdamse koopman ‘in Van Alteren brengen ook de tuinen meer in lijn Holland, met het belangrijke Amsterdam en Den uiteindelijk in 1733 terecht bij Cornelis de Witt. sijden laekenen’. Verlaer verkoopt het in 1614 met de tijd, in de stijl van het Hollands Haag, bleef vrij gebied. Achter het water, dwars Cornelis was een kleinzoon van raadpensionaris aan zijn zwager Simon Lodewijcksz. van Alteren. Classicisme. Deze wordt gekenmerkt door door de provincie Utrecht, lagen de Franse Johan de Witt. In 1657 vererft Jaarsveld op Simons tweede rechthoekige vormen, symmetrie, boomsingels legers. Die hielden vreselijk huis, gefrustreerd zoon mr. Pieter Simonsz. van Alteren (1621- en grachten. Op de kaart van de Heerlijkheid omdat de waterlinie ondoordringbaar bleek. Ondanks dat het huis door de verwoesting niet 1667) gehuwd met Anna Boom (1630-1679). Jaarsveld van J. Leupenius uit 1685 is goed te meer bewoonbaar was, kwamen de eigenaren zien hoe de indeling van het terrein was. Ook Jaarsveld moet het ontgelden. In 1672 hier toch nog regelmatig naar toe voor de jacht. Nederland maakt een bloeiperiode door; plunderen de Fransen het kasteel van vrouwe Zij verbleven dan in het tuinmanshuis dat rond wij zijn inmiddels in de Gouden Eeuw Het was Simon Lodewijkszn. die een weg Anna Boom, weduwe van Pieter van Alteren. 1650 was gebouwd en wel gespaard was aanbeland. De politieke en economische aanlegde van de Lekdijk tot de Fuikebrug. Als in 1673 het gerucht gaat dat het Staatsche gebleven. Daardoor kreeg dit huis de naam het machtsverhoudingen zijn sterk veranderd. Omdat hij in 1616 werd geconfronteerd met een leger zich schuilhoudt in het kasteel, keren de Jagershuis. Dit huis bestaat nog steeds en staat Kapitaalkrachtige kooplieden bouwen hun ernstig dreigende Lek, met zware ijsgang en Fransen terug om het kasteel te verwoesten en nu aan S.L. van Alterenlaan nr. 28. buitenverblijven langs de Vecht en op de hoog water, zag hij de noodzaak van een in brand te steken. Daarna is het kasteel nooit Ondanks de deplorabele staat van het kasteel, Utrechtse Heuvelrug (de Stichtse Lustwarande), vluchtweg. Deze weg stond lange tijd bekend meer herbouwd. De ruïne blijft nog vele jaren bleef het dus toch nog een plek van vermaak! maar ook bestaande landgoederen met daaraan als het Zandpad maar draagt sinds 1943 staan en de grote toren doet nog lang dienst verbonden heerlijke jachtrechten waren geliefd, zijn naam. als gevangenis.

10 11 Open Monumentendag 2019

Met Cornelis de Witt (1696-1769) wordt er een nieuwe periode voor het Huis te Jaarsveld ingeluid. Samen met zoon Johan (1720-1783), gaat hij hard aan de slag om het terrein helemaal op te schonen en het nu nog bestaande landhuis te bouwen. Buitenplaats Huis te Jaarsveld

Opvallend is dat De Witt niet het kasteeleiland bouwen in 1842 een theekoepel op een heuvel Warnardus Cornelis Machtildus Begram het huis kiest als locatie voor het nieuwe huis, maar een aan de Lekdijk, die een prachtig uitzicht bood grondig te renoveren en uit te breiden. terrein iets ten noorden daarvan. Hij bouwt een over de Lek en het park. De bewoners genoten prachtig typisch Hollands landhuis, van twee hier van een kopje thee met hun gasten. Aan de Deze Warnardus blijft kinderloos, waardoor de verdiepingen. In 1761 was het huis gereed voor dienstmeisjes de taak om de volle dienbladen naam Begram dreigt uit te sterven. Via zijn zus bewoning. Er werden verder een stal en met de theepot (onder een theemuts), naar de Johanna Begram, getrouwd met Johannes koetshuis gebouwd, met daarachter een dijk te brengen; een flink stukje lopen over de Christoffel van Eeten, vererft het huis naar hun paardenwed (om paarden te laten drinken en Oostcingellaan. zoon Philippus Lodewijk Begram van Eeten (die wassen). Ook de lanen werden aangepakt, de bij Koninklijk Besluit van 1903 Begram aan zijn grachten uitgediept en het terrein ingeplant achternaam liet toevoegen). Uiteindelijk komt met iepen en els. Het snoeihout werd verpacht. het huis in handen van zijn dochter Johanna Rond 1767 zijn de ophaalbrug bij het jagershuis het laten renderen van de gronden, door deze Cordula Begram van Eeten (1889-1956), gehuwd en de poortbrug gesloopt. Het kasteeleiland, o.a. te verpachten als boomgaard. met mr. Joannes Adriaan van der Lee (1884- waar restanten van de ruïne en de nog intacte 1970). In 1962 ontwikkelden zij plannen voor de toren stonden, was beplant als boomgaard en In 1826 koopt de burgemeester van Jaarsveld, restauratie van het herenhuis dat door werd gepacht door de jager. De toren bleef Warnardus Verhagen (1754-1832) het huis van verwaarlozing en verzakking in niet al te beste genoemd als ‘gevangentooren’ tot 1824, in of Johan Hendrik van Wolframsdorff, voor wie hij staat verkeerde. Ook de wens om het huis voor kort daarvoor zal hij gesloopt zijn. jaren rentmeester was geweest. Verhagen was permanente bewoning meer comfort te geven een zeer succesvolle bestuurder en bekleedde speelde mee. De inrichting van het terrein was Franse tijd vele ambten in de directe omgeving. in al die tijd niet veel veranderd. Alleen waren de In de tijd dat Cornelis de Witt II eigenaar was bruggen van de voorburcht naar het (van 1783-1813) startte de Franse omwenteling Nieuwe toevoegingen In 1847 bouwen zij het huidige koetshuis met kasteeleiland en het jagershuis veranderd in (1795). Het systeem van heerlijkheden werd Na de dood van Warnardus gebruikten zijn paardenstal, dichter bij het huis. Daardoor dammen, maar verder ademde het nog steeds afgeschaft (in 1798) en daarmee verliest ook het dochter Frederika Adolphina Amelia Verhagen verandert ook de tuin. Vanaf de nieuwe een eenvoudige landelijke sfeer. Huis te Jaarsveld de status van hoge heerlijk- (1792-1861) en haar echtgenoot Philippe Louis tuinmuur bij het koetshuis blijft de moestuin en heid. Het wordt een ‘gewone’ buitenplaats. Begram (1790-1866) het Huis te Jaarsveld als het overige deel is ingericht als landschapstuin Permanente bewoning Wat huis en grond betreft, bleef bij Cornelis en buitenplaats en investeerden hier veel in. Zij met slingerende paadjes, de nieuwe trend in Hun oudste zoon Philippus Lodewijk van der Lee de volgende eigenaren de nadruk liggen op breiden het huis uit met een tuinkamer en tuinarchitectuur. In 1867 besluit hun zoon en zijn vrouw Anna Geertruida Tiele startten de

12 13 Open Monumentendag 2019

Als het waterpeil in de Lek steeg tot ‘Clockeslag’-peil werd de kerkklok van Jaarsveld geluid. Zo werd het dijkleger opgeroepen. Dit bestond uit alle weerbare mannen tussen de 18 en 60 jaar, die zich verzamelden in tien wachthuizen langs de Lekdijk. Waken over de dijken

door vader en moeder van der Lee geplande De nieuwe eigenaar sinds 2018, heeft inmiddels Naast het Dijkhuis was wachthuis nummer 4, restauratie in 1973-1974. Zij waren grote uitgebreide historische studies van huis en tuin wat werd aangegeven op een wachthuispaal. tuinliefhebbers en maakten de omgeving van laten uitvoeren om vast te stellen wat vanuit Het Dijkhuis zelf was in tijden van dreigend het huis en de kasteeleilanden helemaal tot tuin. historisch perspectief de beste wijze is om het hoog water de commandopost waar besloten In 1974 betrokken zij het huis permanent, nadat huis en koetshuis te renoveren en de tuinen te werd of en hoe er in actie gekomen moest Philip dijkgraaf van het Waterschap herontwikkelen. De tuin op het wooneiland zal worden. Het complex omvatte ook een Lopikerwaard was geworden. Beiden overlijden daarbij voor zoveel mogelijk worden koetshuis, stallen en slaapvertrekken waar de in 2012. teruggebracht naar de vroege Hollands hoogheemraden konden verblijven in tijden klassieke landschapsstijl. De werkzaamheden van nood. zullen waarschijnlijk in de loop van 2020 hun beslag krijgen. Onder normale omstandigheden was het Dijkhuis de vergaderplek van het voormalige Tot slot Hoogheemraadschap Lekdijk Benedendams en Feest op de dijk Vele generaties van verschillende families het Waterschap Lopikerwaard (overgegaan in In 1928 bestond het hoogheemraadschap dus hebben ieder op hun eigen wijze voor het het Hoogheemraadschap De Stichtse 600 jaar. Dit werd groots gevierd. De inwoners voorname Huis te Jaarsveld gezorgd. Zij Rijnlanden). Hier hield men zich bezig met de van Jaarsveld maakten een prachtige ereboog brachten veranderingen aan om het aan te strijd tegen het water. De spreuk op de op de dijk ter ere van dit jubileum. Het dorp passen aan hun tijd, maar de grandeur van voorgevel ‘Vivo leo cespite tutus’, zegt het al: deelde ook in de feestvreugde. Ieder schoolkind weleer is nooit verdwenen. Allen hebben hier ‘De Hollandse leeuw is veilig achter de groene kreeg 30 cent, een harmoniecorps kwam een geleefd en zich vermaakt. Het huis verkeert nu zoden van de dijk’. concert geven en iedere dijkwerker kreeg een in een nieuwe fase van renovatie en cadeau van 25 gulden. Voor de dijkgraaf, herontwikkeling, waarbij de oude luister weer Het monumentale pand dateert uit 1903. Maar hoogheemraden en hoofdingelanden werd een nieuw leven ingeblazen wordt. Zo kan er ook in de geschiedenis gaat bijna zeven eeuwen terug. diner gegeven, maar dit moesten zij wel zelf de toekomst weer genoten worden van deze In 1328 kreeg het eerstgenoemde hoogheem- betalen. bijzondere plek. raadschap de zogenaamde ‘Dijkbrief’ wat als oprichtingsdatum van het hoogheemraadschap wordt gezien.

14 15 500 woorden

Open Monumentendag 2019

Zoals we eerder zagen bestond de heerlijkheid Jaarsveld uit 5 polders: Vijfhoeven, Wiel, Vogelzang, Graaf en de Batuwe. Jaarsveld zelf lag in de polder Vogelzang. Een polder met een roerige waterhuishouding. Ploeteren in de polder

Gezicht op Tienhoven met de Voormolen, Jan de Beijer (1750 ) zesde was voor het zogenaamde ‘Groot Generaal’, het gezamenlijk belang. Ramp overstroming. Een steen in de voorgevel van De kosten van het waterbeheer waren erg hoog. In april 1845 dreigde een ramp voor de hele het weer opgebouwde huisje, herinnert aan De ingelanden (grondeigenaars) van de polders Lopikerwaard. Het water stortte zich met zoveel deze watersnood. moesten dit gezamenlijk bij elkaar brengen via geweld in de sluis van de Heul (aan het eind van een omslagsysteem, in evenredigheid van de de boezem) dat de deuren het begaven en het Stoomgemaal hoeveelheid grond die ieder bezat. Een grote water de polder instroomde. Een grootzeil, Het was duidelijk dat er een structurele last voor de inwoners. verzwaard met gewichten uit de waag van oplossing moest komen, want door de slechte Lopik, werd in de sluis gehangen en daar afwatering raakten de polders Wiel en Molens werden zandzakken op gestort. Toen dit niet Vogelzang steeds verder in verval. Gekozen Vanaf 1500 deden de windmolens hun intrede in afdoende bleek te zijn, besloot men het huisje werd voor de oprichting van een stoomgemaal. de polders Vogelzang en Wiel. Deze maalden naast de Heul af te breken en het puin daarvan Dit was eind 1872 gereed. Het gemaal deed zijn Ruïne Voormolen aan de Lek eerst op de voorwetering uit, waarna het water in de sluis te storten. Dat hielp. Uit de hele werk uitstekend en voor het eerst kon het land bij Schoonhoven in de Lek terecht kwam. Vanaf omgeving werden ook aardappel- en in de polders goed benut worden. Het gemaal Door de grote problemen met wateroverlast en 1600 maalden zij rechtstreeks naar de Lek via de graanzakken gevorderd en wagens voor het werd in 1946 omgebouwd naar elektrische waterafvoer, die ze gezamenlijk moesten boezem (langs de huidige Rolafweg) waar een rijden van zand en puin. Uiteindelijk had dit aandrijving. In 1986 werd het definitief buiten oplossen, waren de 5 polders nauw met elkaar andere molen het naar de Lek maalde. Toen dit succes en werden niet alleen beide polders, gebruik gesteld, toen het werk werd verbonden. Op bestuurlijk niveau waren ze niet meer goed werkte werd de molen maar de gehele Lopikerwaard gespaard voor overgenomen door het grote gemaal de daarom een samenwerking aangegaan: het buitendijks, direct aan de Lek geplaatst, in het Koekoek een stuk verderop. Het gebouw staat waterschap Batuwe c.a. Dit overkoepelend verlengde van de boezem, niet ver van het nog altijd aan de Lekdijk West 1 te Lopik. waterschap werd officieel opgericht in 1864, Tienhovense veer. Een kwetsbare plaats bij hoog maar functioneerde toen al enkele eeuwen als water en kruiend ijs. In 1781 ging deze Fusie samenwerkende polders. De leider van het zogenaamde ‘Voormolen’ ten onder. De Met ingang van 1 januari 1974 werden alle gezamenlijke polderbestuur vóór 1864 was de herbouw was duur. De landerijen stonden ook 26 polders van de Lopikerwaard, samen met schout, later de burgemeester van Jaarsveld. daarna toch nog geregeld onder water, veel vee Hoogheemraadschap van den Lekdijk Hij werd bijgestaan door zes heemraden. Per ging verloren en er kon te weinig voer Benedendams, verenigd in het Waterschap polder werd een heemraad afgevaardigd en de geproduceerd worden voor de rest van het vee. Lopikerwaard. Dat ging in 1994 op in het De bevolking leed armoede. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden.

16 17 Open Monumentendag 2019

Als een baken is de markante toren van Jaarsveld over de Lek en de velden te zien. Je zou denken dat deze kerk de eeuwen onveranderlijk heeft getrotseerd. Niets is minder waar. Verwoestingen, verval en grote restauraties; alles heeft dit majestueuze gebouw weerstaan. Hervormde Kerk

waarschijnlijk een phoenix. Deze kwam al voor betreuren dan wordt deze ‘overluiden’. De klok Een bank voor de heren en offerblok in de Griekse mythologie, maar stond in de kerk had ook een belangrijke functie bij de strijd voor de armen symbool voor de verrijzenis. tegen het water. Als er onheil dreigde luidden De 17de-eeuwse ‘Heerenbank’ met kap was In 1589 ging de Jaarsveldse parochie over tot de de klokken om het dijkleger ‘ten dijke’ te roepen. de zitplaats voor de heren en vrouwen van leer van de Reformatie onder leiding van Jaarsveld. De kansel -ook wel genaamd ‘de dominee Isebrandus Johannis van Byland en is Klok uit de toren, oorlog verloren houten broek’- stamt uit 1616 en het orgel van sindsdien een hervormde kerk. De Jaarsveldse klok werd in 1943-1944 de Utrechtse firma J. Bätz en Co uit 1890. gevorderd door de Duitsers. De klokken werden Het offerblok uit ca. 1600 in het voorportaal Rampjaar en restauraties omgesmolten ten behoeve van de wapen- van de kerk, herinnert aan de tijd waarin In 1672 en 1673 is de kerk, net als kasteel industrie. Alleen kwam het schip, waarin deze Jaarsveld veel armoede kende. De armen Veldenstein, door de Fransen in brand gestoken. naar Hamburg werd vervoerd, in de Eemshaven werden ondersteund door de diaconie van de Daarnaast liep de kerk veel waterschade op. tot zinken. Na de oorlog is de klok gevonden en Kerk. Men vroeg de kerkgangers daar bijdragen Door het in werking stelling van de Hollandse teruggebracht. De bevolking was woedend over voor. Op het offerblok is ter aansporing met De kerk dateert uit de 14de eeuw, dezelfde eeuw waterlinie om de Franse troepen te stuiten, heeft de klokkenroof; alleen was dit voor hen ook een grote gotische letters geschilderd ‘Ghedenct waarin ook kasteel Veldenstein werd gebouwd. de Lopikerwaard twee jaar onder water gestaan. teken dat Duitsland wel aan de verliezende den Armen’. Hij zal waarschijnlijk ook wel door de Heren van De kerk is later hersteld. Daarna heeft de kerk hand moest zijn, als de nood zo hoog was. Vianen zijn gefinancierd. De kerk lijkt wat scheef nog meer restauraties ondergaan, waarvan een Aan het eind van de restauratie in 1956 zijn de in het dorp te staan. Dit is echter een hele ingrijpende in 1954-1956. Hierbij werden o.a. de prachtige gebrandschilderde ramen van Femmy bewuste ‘oriëntering’, ofwel richting op het houtconstructie van de toren en de kap- Geesink aangebracht in het koor. Oosten, van het koor van de kerk. In het Oosten constructie en het houten gewelf van het schip lag Jeruzalem en men verwachte de helemaal opnieuw opgebouwd. Het linkerraam verbeeldt psalm 128 – het huwelijk: wederopstanding van Christus uit het Oosten, een bedevaartslied. Het middelste raam is het zogenaamde gesymboliseerd door de opkomende zon. Toren bevrijdingsraam naar psalm 124: ‘wij zijn als een vogel ontsnapt’ Nog meer oudchristelijke symboliek zie je De toren is 35 meter hoog en helemaal en het rechterraam is geïnspireerd op psalm 139: omhoogkijkend in het koor van de kerk: op de opgetrokken uit kloostermoppen. In deze toren ‘het alziend oog’. gewelfschotel is een vogel geschilderd. Dit is hangt de klok uit 1606. Deze weegt 860 kilogram. De eredienst wordt met klokgelui aangekondigd en is er een overledene te

18 19 Open Monumentendag 2019 Open Monumentendag 2019

In 1966 is Jaarsveld aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Omdat de samenhang van het voormalige kasteelterrein en de oude dorpskern een zeer Het vervoer ging in vroeger eeuwen voor 90% over water. Verder werden karakteristiek dorpsbeeld opleveren; niet alleen vanwege het historisch de dijken en kades die als waterkering waren aangelegd, benut als weg. belang, maar ook als kern van rustige harmonieuze plattelandsarchitectuur. Deze liepen vooral oost-west; noord-zuid verbindingen waren schaars. Karakteristiek dorp vol monumenten Over het water en de dijk

gingen langs de deuren in het buitengebied met De wegen waren niet verhard. Dus bij de bakfiets of met een grote mand voorop en regenachtig weer was alleen nog de Lekdijk deden ook het dorp aan. Gewoonlijk probeerde begaanbaar. Pas vanaf 1600 werden sommige men bij iedereen iets te kopen om ieder het zijn kaden bedekt met zand. Langs de oever van de te gunnen. Zo kwamen ook de scharenslijper, Lek liep het lijnpad voor het jagen (trekken) van olieman en andere verkopers langs. schepen. Bij Jaarsveld lag lange tijd de enige en De winkeltjes langs de Kerkstraat zijn nu dus belangrijke, losplaats voor schepen langs de getransformeerd tot woonhuizen. rivier de Lek. Verder werd de ‘Vaart’ gegraven naar de Fuikebrug, die Jaarsveld verbond met de Detail schilderij H.J.Bellaard, Monumenten belangrijke vaarverbinding over de Lopiker- Elisabeth Weeshuis Museum, Culemborg Jaarsveld telt 18 rijksmonumenten en 3 wetering tussen Schoonhoven en Utrecht. gemeentelijke monumenten. Daarnaast zijn er voetgangers in konden. Alleen bij het Het dorp is gebouwd in een komvorm. Dat is twee oorlogsmonumenten. Naast de kerk staat Tienhovense veer kon je ook met paard- en uniek in de gemeente Lopik, waar alle andere het oorlogsgedenkteken ‘Wij zijn ze niet wagen (er zijn al prenten uit 1610 die dit laten kernen lintdorpen zijn. Op verhoogde gronden vergeten’ voor drie omgekomen Jaarsvelders zien) en later auto’s overvaren. Dit veer heeft in het centrum stonden de publieke gebouwen: tijdens de Tweede Wereldoorlog: P.A. gevaren tot 31 december 1966. de kerk, de school, het verenigingsgebouw Eikelenboom, A. de Groot en A. Manschot. (voorheen school en gemeentesecretarie) en het Aan de Lekdijk Oost, op de plek van de vroegere In Jaarsveld was een voetveer naar de polder Dijkhuis. In het vierkante stratenblok theekoepel, staat het monument ‘Broken Wings’. Achthoeven dat vertrok vanaf het ‘Oude daaromheen waren winkeltjes en woningen. Hier stortte in de nacht van 21 op 22 juni 1943 Veerhuis’. Hier was ook een aanlegsteiger voor een Engelse Halifax-bommenwerper in de Lek. de radarstoomboten van ‘De Reederij op de Lek’, Winkel- en ambachtscentrum Vijf van de zeven bemanningsleden kwamen Naast het vrachtverkeer over het water voor die vanaf 1865 een goede verbinding In de Kerkstraat waren een bakker, slager, om. In een glazen vitrine staat de opgeviste grote of zware materialen, waren er ook beurt- verzorgden naar Rotterdam en Culemborg. Deze melkboer, kruidenier, een dorpswinkel met van motor van het vliegtuig. De vitrine wordt schippers die op vaste tijden vaste routes boten hadden 2 ‘salons’ voor reizigers. Op de alles en een manufacturenwinkel. In het deel, doorboord door een vleugel van aluminium. voeren. De verbindingen met de overkant van dekken vervoerden zij vracht en vee. Na de dat nu ‘Schoollaantje’ heet, waren een aantal de Lek waren vroeger beter dan nu. In het Tweede Wereldoorlog werden deze boten uit de werkplaatsen van ambachtslieden. De melkboer Jaarsveldse gebied waren 6 veren. Op één na, vaart genomen. Het ‘Oude Veerhuis’ staat nog en bakker (ook vanuit de Fuikebrug en de Graaf) waren dit allemaal roeibootjes waar alleen steeds langs de Lekdijk, inclusief de veerstoep.

20 21 Open Monumentendag 2019

In het dorp Jaarsveld zijn 3 huizen aan de buitenkant van de Lekdijk gebouwd. Dat is uitzonderlijk. Bovendien past het door de (deel)functie van koffiehuis/café en vergaderplaats, helemaal binnen het thema van vermaak en plezier. Reden om eens verder te kijken. Lekdijk Oost 10-11a: familie Kentie

De geschiedenis van die drie panden 10, 11 en overlijdt hij te Jaarsveld op 53-jarige leeftijd. Hij (later: 152, 259) woont en de familie Van Slijpe 11a is onlosmakelijk met elkaar verbonden en is dan nog vader van vier kinderen, waarvan de op 137 (later: 153, 260). Dit doet sterk zeer lang en complex. Daarom kiezen we in dit jongste bijna twaalf jaar is. vermoeden dat 94b ook weer gesplitst is. artikel voor het verhaal van de familie Kentie, die verantwoordelijk is voor (een deel van) de bouw De weduwe Jacoba Maria houdt pension. Een Gerard Paulus van Slijpe overlijdt uiteindelijk in van de huidige drie woningen. aantal van de kostgangers zijn: Jaarsveld op 17 december 1904 op 82-jarige • Ondermeester Arnoldus Willem Frederik leeftijd. Zijn vrouw Florida, een dochter en een De eerste aanwijzing is de gevelsteen op Lekdijk Wientjes kleindochter vertrekken vier maanden later naar Oost 11: ‘De eerste steen gelegd door P.S. Kentie • Onderwijzer Gerard Paulus van Slijpe. Gerard Nieuw-Lekkerland. oud 2 1/2 jaar, 14 juni 1877’. P.S. Kentie staat blijft als hoofdonderwijzer in Jaarsveld voor Pieter Sebedeus Kentie, het oudste kind landbouwer te Jaarsveld. Het onroerend goed wonen en trouwt in mei 1857 met Florida van Huisnummer 94a (later 129a) wordt in de jaren van Pieter Kentie en Willempje in ’t Veld. Pieter wordt omschreven als een huis, schuur, verdere de Koppel, een jongedame uit vijftig van de 19de eeuw, bewoond door de Kentie wordt eind 1838 geboren te Jaarsveld als betimmeringen en erve, staande en gelegen aan Schoonderwoerd. Samen krijgen ze acht arbeider Arie van As en zijn vrouw Gijsje zoon van de gelijknamige Pieter Kentie sr. Deze de buitenkant van de Lekdijk, kadastraal bekend kinderen. Duijkersloot met hun kinderen en vanaf Pieter Kentie sr. en zijn vrouw Jacoba Maria Liese als B229. Tevens wordt in de verkoopakte • Geneeskundige Christiaan Numans uit december 1871 door de koopman Pieter worden beiden geboren in 1802 en trouwen op vermeld dat Pieter de Groot het op 30 november Utrecht (Jacoba Maria krijgt op 10 november Vlasveld en Anna Catharina Bossemeijer. 28 april 1827 te Dodewaard. Vier maanden na 1805 gekocht heeft van Hendrik van Petten. 1856 speciale toestemming van de hun huwelijk wordt aldaar hun eerste kind gemeenteraad om deze extra gast erbij te Als Jacoba Maria Liese overlijdt in 1867 komt het geboren: Jan. Pieter sr. is op dat moment Ook na 1837 worden er kinderen geboren in nemen, waarschijnlijk om de inkomsten wat perceel uiteindelijk op 23 april 1870 op naam hulponderwijzer (secondant) te Dodewaard. huisnummer 94a. Dit doet vermoeden dat het verder aan te kunnen vullen). van de nog ongehuwde Pieter Kentie jr., die huis in tweeën is bewoond, 94 en 94a. Pieter • Rijksontvanger Hendrik Jacob Laurens inmiddels de kost verdient als brievengaarder Tussen 29 augustus 1827 en 13 februari 1830 Kentie sr., hervormd, verdient in Jaarsveld de Coenen. en gemeenteontvanger, net als zijn vader. Vijf verhuist het prille gezin naar Jaarsveld. Hun kost als hoofdonderwijzer en als gemeente- jaar na het overlijden van zijn moeder trouwt eerste kinderen daar worden geboren in ontvanger. Het echtpaar krijgt maar liefst elf Volgens het bevolkingsregister van 1850-1861 Pieter in 1872 op 33-jarige leeftijd te huisnummer 94a. In het begin huurde Pieter kinderen, maar daarvan worden er maar twee woont zowel de familie Kentie als de familie Van Schoonhoven met de 27-jarige Willempje in Kentie sr. dit pand waarschijnlijk, want pas op 10 volwassen. Beiden dragen de voornamen van Slijpe in huisnummer 94b, later vernummerd ’t Veld, dochter van Sebedeus in ’t Veld en maart 1837 koopt hij een huis met nummer 94 hun ouders: Jacoba Maria en Pieter jr. Ook Pieter naar 130. Maar in het bevolkingsregister van Willempje de Kluijver, geboren te Nieuw- voor 600 gulden van Pieter de Groot, sr. wordt niet erg oud. Op 14 maart 1856 1861-1880 zien we dat de familie Kentie op 136 Lekkerland in 1845.

22 23 In 1877 worden de percelen B229 en het Twee jaar later wordt het perceel waar het huis en roerend goed: een woonhuis tevens ingericht achterliggende perceel B228 samengevoegd tot op staat gesplist in B1369 (Lekdijk Oost 10) en tot koffiehuis, zijnde het zogenaamde raadhuis, B1194 met een totaal opper-vlak van 12 aren en B1370 (Lekdijk Oost 11-11a). Lekdijk Oost 11-11a met loods en verdere betimmeringen. 40 centiaren. In dat jaar wordt in ieder geval het blijft eigendom van de weduwe Willempje in In het koffiehuis staat een buffet, 10 banken, middelste deel van het huis afgebroken en op ’t Veld. Lekdijk Oost 10 wordt eigendom van 26 stoelen, 5 kleine tafels, 2 uittrektafels, 14 juni 1877 wordt, zoals eerder vermeld, door haar jongste zoon Jan Kentie, inmiddels ook 2 kachels met toebehoren, 6 grote en 2 kleine hun oudste zoon Pieter Sebedeus Kentie de brievengaarder en gemeenteontvanger. jaloezieën, diverse wijn-, bier en kwastglazen, eerste steen gelegd voor dit nieuwe huis. Op 26 maart 1909 krijgt hij vergunning om daar koppen met schotels, presenteerbladen alles in een nieuw huis te bouwen, tevens telegraaf- de gelagkamer en vergaderzaal. In de winkel In de volgende jaren drijft Pieter Kentie jr., naast kantoor. Op 30 juli van dat jaar trouwt hij in staat een toonbank met koffiemolen, zijn banen, ook een winkel en koffiehuis in het Ameide met de 23-jarige Catharina Bouter, gruttenbak, diverse losse planken, verschillende pand. Tevens verhuurt hij een deel daarvan als Begin 1897 blijkt er voldoende belangstelling dochter van Gerrit Bouter en Merrigje de Maat. laden, trommels en bussen en een jalousie. raadzaal. Als in 1884 het pand verbouwd wordt, te zijn voor telefoon in de gemeente. Pieter is In het kantoortje een jalousie en in de moet de raadszaal, sinds jaar en dag daar bereid een ruimte in zijn woning beschikbaar te Ruim negen jaar runt Jan Kentie het telegraaf- woonkamer gordijnen, 3 ledikanten en een gevestigd, verplaatst worden naar een ander stellen als telefoonkantoor. De gemeenteraad kantoor als hij in 1918 al op 34-jarige leeftijd bedstede met beddenplanken. Alles wordt gedeelte van het pand. De raad moet hiermee gaat hiermee akkoord. Ruim een jaar later is het komt te overlijden. Zijn vrouw Catharina zet het verkocht voor 5.000 gulden. akkoord gaan, omdat er verder geen geschikte zo ver. Het Rijk betaalt de kosten van de aanleg postkantoor voort. Rond 1924 verkoopt ze het vergadergelegenheid is in de gemeente. Voor van een kabel naar Vreeswijk, zodat het huis Lekdijk Oost 10 aan Hendrikus Houtman, De volledige geschiedenis van dit interessante het verhuren van de ruimte krijgt Pieter veertig telefoonkantoor kan worden ingericht. Pieter metselaar te Jaarsveld. Uiteindelijk overlijdt ze complex, dat later de naam Lekzicht kreeg, is gulden per jaar. In 1893 en 1902 wordt de huur Kentie en zijn dochter Maria worden tot in 1942 te Alphen aan den Rijn op 56-jarige nog niet uitgezocht. nogmaals met tien jaar verlengd, opnieuw voor kantoorhouder en plaatsvervangend kantoor- leeftijd. Dit artikel kan echter de aanleiding zijn voor veertig gulden per jaar. houdster benoemd tegen een vergoeding van verder onderzoek naar de periode vóór en ná de 75 gulden per jaar. Ruim tweeëneenhalf jaar voor het overlijden van familie Kentie. haar zoon Jan, verkoopt Willempje op 5 januari Pieter jr. en zijn vrouw Willempje krijgen 1916 haar huis aan de ‘Coöperatieve Land- uiteindelijk zes kinderen, waarvan er vier bouwers Handelsvereniging Lopik-Jaarsveld’. volwassen worden en trouwen. Pieter is 68 jaar De verkoopakte van Lekdijk Oost 11-11a geeft als hij op 30 april 1907 te Jaarsveld overlijdt. ons een mooie omschrijving van het onroerend

24 25 Open Monumentendag 2019

In de Middeleeuwen vermaakten rondtrekkende minstrelen en troubadours de menigte op pleinen. Bij kastelen waren riddertoernooien en rondom de kerk religieuze spelen. Apart genoeg, vormden ook openbare executies door ophanging een soort vermaak. Plekken van plezier door de eeuwen heen

Al deze plekken waren er in Jaarsveld: een handelsreizigers hier tussen de middag hun Ook in de buurtschappen werd gefeest. Zo was kasteel, plein, kerk en zelfs een galg (net iets ten boterhammetje op eten. Op zaterdagavond was er bij de Fuikebrug een grandioos bevrijdings- oosten van het dorp, langs de dijk op de de ‘kroegavond’; tot 22:00 uur, daarna moest feest. Een hilarisch onderdeel was het touw- Galgenwaard.) Wat zich daar allemaal afspeelde? iedereen naar huis en ging de boel op slot. trekken en sprietlopen (over een ingezeepte Dat blijft gissen. balk) over de wetering waarbij natuurlijk de Kermis nodige personen in het water terecht kwamen. Tappers, koffiehuizen en cafés Jarenlang was er in Jaarsveld een jaarmarkt of Wel weten we, dat er van oudsher wijn en bier kermis. Het feest duurde een hele week en In de Graaf werden van 1946 tot 1957 jaarlijks de werd gedronken. In 1497 legde de heer van startte op de laatste zondag van augustus. In de ‘Graafse feesten’ gevierd. Er werd in een weiland Jaarsveld in een Ordonnantie vast dat van ieder negentiende eeuw begint hier weerstand tegen langs de Graafdijk een grote feesttent opgezet. vat bier dat werd verkocht een ‘Heynricx stoter’ te komen. In 1853 besluit de gemeenteraad om Burgemeester Schuman kwam met zijn vrouw (oudhollandse zilveren munt) aan accijns moest de kermis in te perken tot 2 dagen: maandag en het feest officieel openen. Familie- en vrienden- worden betaald. Het afgeleverde bier moest de dinsdag. Bovendien wordt de Pinksterkermis in groepen vormden een allegorische optocht en herbergier ‘kerven’ (administreren door een Jaarsvelderkapel helemaal afgeschaft. In 1883 er waren spelen zoals hardlopen, touwtrekken inkeping te maken op een kerfstok). Deze accijns In de vorige eeuw was Café Lekzicht dé valt het doek voorgoed. Er zijn het jaar daarvoor en kruiwagenraces. Volgens de overlevering bleef eeuwenlang verschuldigd. multifunctionele ontmoetingsplaats van het zoveel ongeregeldheden geweest dat de raad werden de bloemetjes flink buiten gezet! dorp, voortgekomen uit het koffiehuis van met het oog op de ‘rust en de zedelijkheid’ Volgens een telling in 1808 bleken er in Kentie. Dit werd ook wel aangeduid als het besluit de jaarlijkse kermis af te schaffen. Jaarsveld zelfs 14 ‘tappers’ te zijn. Nu kwamen ‘Raadhuis’ of ‘Polderhuis’, omdat de hier veel passanten langs over de dijk. Ook de vergaderingen van polderbestuur en Dorpsfeesten schippers die aanmeerden wilden waarschijnlijk gemeenteraad hier plaatsvonden. Rond 1936 In het dorp werden Koninginne- en Konings- hun keel wel even smeren. Vaak was het ‘tappen’ kwam het pand in handen van Jan Floren de dagen groots gevierd. Altijd werd een mooie een nevenactiviteit. Zo kon je ook bij de Gier en Marrigje de With, die de naam ‘Café ereboog opgericht en na het traditionele vlag mandenmaker een borreltje krijgen en was het Lekzicht’ op de gevel schilderden. Het bleef een hijsen en de aubade waren er kinder- en gebruikelijk om op zaterdagmiddag even bij de plaats voor feesten en vergaderingen. Fruit, volkspelen. Op Bevrijdingsdag trok de barbier een afzakkertje te halen. Je moest toch teen-, hout- en rietgewassen werden hier, onder zogenaamde ‘allegorische optocht’ rond, van netjes geschoren de zondag in tenslotte. leiding van een notaris, bij opbod en afslag bont versierde wagens, met allerlei verkocht. Doordeweeks kwamen veel uitbeeldingen en taferelen.

26 27 Open Monumentendag 2019

Vermaak, dat doe je ter ‘verstrooiing’ in je vrije tijd. Als je die hebt… En wat doe je dan, als er geen bioscoop, theater, park, sportarena, museum, attractie of dierentuin is? Vermaak in Jaarsveld

Voor de oorlog Toch werd er zeker plezier gemaakt, vooral met met suiker. Nu kwam er vaker een gebakje bij de Sport en recreatie Vermaak en plezier maken is van alle tijden. elkaar. Kinderen speelden met hoepels, tollen, koffie en kreeg je daarna een glaasje advocaat of De mooie omgeving werd en wordt goed benut. Maar toch is er in één mensenleven heel veel springtouwen, ballen en poppen. Maar vooral ingemaakte kersen of peren. Langzamerhand Bijna iedere winter werd geschaatst op de veranderd. De oudste Jaarsvelders van dit speelden ze buiten: slootjespringen en kikkers kwamen er ook evenementen zoals de bazar, gracht rondom het kasteelterrein of op moment, groeiden op in de jaren dertig en vangen. Hand- en breiwerkjes waren niet alleen fokveedag en polsstokspringen. ondergelopen uiterwaarden. Populair was het veertig van de vorige eeuw. Crisis- en een hobby, maar vooral nuttig bezig zijn: het ‘zwieren’, waarbij je mooie bogen schaatst op je oorlogstijd. Men moest heel hard werken om in broodnodige paar sokken of die warme trui. houten ‘rondrijschaatsen’, die onder de schoen het levensonderhoud te kunnen voorzien en het En ’s zomers ging je uit logeren bij familie elders. gebonden werden met linten of riemen. huishouden draaiend te houden. Ook kinderen De zondag was een gewijde rustdag. Vaak ging werkten mee: melken, teenschillen, klusjes in men uit de kerk bij elkaar op de koffie. De jeugd En ook al konden niet veel mensen zwemmen, het huis. Het leven speelde zich af in het eigen kwam ’s avonds bij elkaar of ging ergens zingen natuurlijk ging men in een gestolen uurtje even dorp, vervoer had men niet en de wegen waren bij het orgel, liederen uit de bundel van naar de Lek. Wel werd in 1934 in een gemeente- slecht. Geld voor luxe zaken was er niet en Johannes de Heer. lijke zwemverordening het zwemmen op vakantie was een onbekend fenomeen. Dus ja, Het uitje van het jaar was voor kinderen het zondag en het gemengd zwemmen verboden. ‘wat doe je als vermaak?’, is bijna een rare vraag. schoolreisje. Dat kon kerseneten in de Na de oorlog vond je steeds vaker en meer kersenboomgaard zijn, maar soms ook verder mensen aan de Lek. Welke Jaarsvelder heeft weg, bijvoorbeeld met de radarboot naar Uitje vrouwenvereniging geen mooie zomerse herinneringen aan het Blijdorp in Rotterdam. strandje bij de derde krib of bij de waard van Feesten werden uitbundig gevierd. In Jaarsveld De Leeuw, het huidige recreatieterrein Na de oorlog had de buurt met elkaar ‘de roomsoes’, een soort ‘Salmsteke’? In de jaren vijftig kreeg men meer vrijetijd en feestvereniging. Als er ergens een bruiloft of kwam er meer te doen. Zo waren er de jongens- huwelijksjubileum, was ging iemand van de De Lek, Lekdijk en prachtige uiterwaarden en meisjesclub van de kerk. De vrouwen- roomsoes met de pet rond om een gezamenlijk bieden nog steeds veel mogelijkheden voor vereniging ondernam leuke uitjes met cadeau te kopen. Vervolgens ging men met recreatie, fietsen en wandelen. En we kunnen Ds. De Tombe, naar Panorama Mesdag en elkaar naar het feest, dat meestal in het café van sinds 1995 ook weer naar de ‘overkant’ met het Scheveningen bijvoorbeeld. Verjaardagen De Gier gehouden werd. veerpontje ‘De Overkant’. Familiebijeenkomst met een kopje thee werden wat uitgebreider gevierd. Voor de oorlog kreeg je als traktatie een witte boterham

28 29 Open Monumentendag 2019

In 1944 kregen enkele mensen in Jaarsveld het idee om een koor op te richten. Het was oorlog en vanwege het verbod op samenscholing, waren alle verenigingen in Nederland opgeheven of opgeschort. Christelijke gemengde zangvereniging ‘De Lofstem’

Omdat er helemaal niets te doen was, was er De nieuwe Chr. Gemengde Zangvereniging Na de bevrijding in 1945 vertrokken de bijvoorbeeld ‘Onze ouders zijn vijftig jaar grote behoefte aan wat ontspanning en ‘De Lofstem’ kreeg direct een grote aanloop. onderduikers naar hun eigen woonplaats en getrouwd’ en ‘Reisbureau De Grienduil vraagt vermaak. Voor kerkkoren werd een uitzondering Veel onderduikers die ergens in de omgeving werd het ledenaantal gehalveerd, maar het koor medewerker’ (afgeleid van de bijnaam van de gemaakt, dus bedacht men om de Lofstem weer verscholen zaten werden ook lid en zo kon het ging door. Ieder jaar ging het koor op concours. Jaarsvelders). Er zijn uiteindelijk maar liefst 25 nieuw leven in te blazen. Er had namelijk al gebeuren dat het koor al snel 100 leden had. Dat was een hele gezellige uitgaansdag, waar musicals uitgevoerd. eerder een Lofstem bestaan. Deze eerdere Onder het mom van kerkkoor gingen zij aan de men graag een dag vrij van de ‘baas’ voor vroeg. ‘Christelijke Zangvereeniging De Lofstem’ gaf op slag met geestelijke liederen, maar er werden De onderlinge band is sterk, de koorleden delen 23 maart 1922 de eerste uitvoering in de kerk te ook bevrijdingsliederen ingestudeerd zoals Door de jaren heen heeft het koor heel veel lief en leed met elkaar en genieten van de Jaarsveld. Daarna volgden nog verschillende ‘Houd stand, mijn Nederland’. Zoals een van de uitvoeringen gegeven: kerstavonden in gezelligheid tijdens de repetities. Op deze uitvoeringen en dit eerste koor deed regelmatig oprichters het beschrijft in een jubileumkrant: Jaarsveld en Lopik, zangavonden met andere manier houd je het lang vol en dat blijkt! ‘De en succesvol aan concoursen mee. ‘Het was een donkere tijd waarin wij als kerkkoor koren, uitwisselingsconcerten en het koor heeft Lofstem bestond dit jaar 75 jaar. Dit vierden zij een stukje vrijheid wisten te creëren.’ zelfs een CD gemaakt. Het repertoire varieert op 25 mei 2019 met een jubileumconcert in de van geestelijke liederen tot en met klassieke kerk te Jaarsveld. Speciale aandacht was er voor oratoriumwerken. Henk van Bruchem, die al sinds de oprichting lid is. Ook Henk Schep werd in het zonnetje gezet. In 1967 vroeg mevrouw Schuman (vrouw van Hij is al 55 jaar koorlid. de burgemeester) of De Lofstem een gezellige middag wilde verzorgen voor bejaarden. Een Veel felicitaties voor dit prachtige koor! Op concours: In 1947 (foto) werd gestart in de derde klasse enthousiast groepje ging daarmee aan de slag. en in 1956 behaalde het Wat begon als een middag met wat zang, koor zelfs de eerste prijs in de voordrachten en een kwis, groeide uit tot een superieure klasse. reeks musicals. Deze musicals werden geschreven en geregisseerd door koorlid van het eerste uur Riet van Bruchem. Als inspiratie gebruikte zij voorvallen uit het dagelijkse leven, met veel humor. De bejaarden hoorden graag het eigen dialect van de streek, dus veel van de dialogen waren in dit dialect. Titels waren

30 31 500 woorden

Open Monumentendag 2019 Open Monumentendag 2019

Stichting Bazar Jaarsveld is officieel opgericht in oktober 2000, maar al vele Een belangrijke plek van plezier voor kinderen in Jaarsveld is de speeltuin. jaren daarvoor werden tal van activiteiten georganiseerd. De stichting drijft Deze is tot stand gekomen dankzij de acties van een actieve groep op de inzet van vele enthousiaste vrijwilligers uit de samenleving van buurtbewoners, geformaliseerd in de Buurt- en Speeltuinvereniging Jaarsveld en Lopik. ’t Jaarsveldje. Buurt- en Speeltuinvereniging Stichting Bazar Jaarsveld ’t Jaarsveldje

Eind jaren ‘50 organiseerde een groep In de zomer van 1973 organiseerde deze groep vrijwilligers de eerste bazar, wat een jaarlijkse aan de Oudeslootseweg in Jaarsveld de eerste traditie werd. Centraal stond en staat het rad speelweek (kindervakantieweek). Op 1 mei 1974 van avontuur, waarmee mooie prijzen zijn te is de buurtvereniging formeel opgericht en winnen. Maar ook ballengooien, buksschieten, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. envelop trekken en de intekenlijsten zijn nog In de eerste jaren was de vereniging ook steeds publiekstrekkers. De prijzen worden verantwoordelijk voor het onderhoud van de beschikbaar gesteld door bedrijven in de speeltuin, later is dat overgenomen door de omgeving. In vroeger jaren reed de organisatie Gemeente Lopik. In 2017 is de speeltuin in met een omroepwagen rond om de bazar aan te goede samenwerking tussen gemeente en Handtekeningen actie voor een speeltuin kondigen en deelnemers te werven, waarmee inwoners – waaronder veel kinderen – helemaal de voorpret begon. gerenoveerd en kon feestelijk worden heropend. omheinde ruimte ingericht waar de jongelui Een ander wapenfeit was het trapveldje in de naar hartenlust kunnen voetballen en spelen. Het bleef niet bij alleen een bazar; er kwamen Engelse Hoek. De jeugd trapte graag een De ruimte wordt ook gebruikt voor de jaarlijkse allerlei activiteiten bij: bingoavonden, een balletje op het veldje daar, maar de ondergrond speelweek en barbecue. In de jaren ’80 werd de voorjaars- en een najaarskledingbeurs en een was niet optimaal en de buurt had last van vereniging meer en meer een belangen- kerstmarkt. Daarnaast helpen vrijwilligers van de ingezameld en bij diverse buurtbewoners overvliegende ballen. Dankzij de acties van vereniging, mede vanwege de nieuwbouw- stichting bij het inzamelen van oud papier, wat opgeslagen. We mogen met recht zeggen, dat de vereniging heeft de gemeente een goede plannen voor de Engelse Hoek. De belangrijkste tegenwoordig door het legen van kliko’s in de de stichting volop in beweging is. doelen zijn het vergroten van de leefbaarheid papiervuilniswagen gebeurt. van de buurt en de veiligheid (verkeer, Dankzij de opbrengst van de activiteiten criminaliteit en vandalisme), goed sociaal Het grootste evenement is de inmiddels alom kunnen andere Jaarsveldse organisaties draaien. klimaat en goede speel- en groenvoorzieningen. bekende rommelmarkt in november, een ware Deze gaat naar de Hervormde Kerk, het Veel aandacht is er voor de Jaarsveldse jeugd, happening. Meer dan 50 kramen met koopwaar Verenigings-gebouw, de Jaarsveldse school en met jaarlijkse activiteiten als de speelweek, het staan opgesteld in en rondom het Verenigings- zang-vereniging De Lofstem. lente- en herfstuitje, paaseieren zoeken en de gebouw in Jaarsveld. Tweedehands goederen, www.sbj-jaarsveld.nl intocht van Sinterklaas. Voor volwassenen verse bloemen, fruit, lekkernijen en gezelligheid. verzorgt de buurtvereniging jaarlijks twee De spullen worden het hele jaar door bingoavonden. www.jaarsveldje.nl

32 33 Open Monumentendag 2019

In ons waterrijke land wordt de polsstok al zeker 1000 jaar gebruikt om sloten over te steken. In 1771 werd de eerst bekende wedstrijd gehouden in Baard, Friesland, waar het polsstokspringen fierljeppen wordt genoemd. Polsstokvereniging Jaarsveld

Foto: Erik van Kordelaar Pas in 1956 werd het polsstokverspringen in In Jaarsveld was het Ton de Leeuw die het Nog veel grote wedstrijden op de schansen van De sport is inmiddels behoorlijk geprofessionali- wedstrijdverband ontdekt. In die tijd verhuisde polsstokspringen op de kaart zette. Op de Jaarsveld volgden. seerd. Er is al jaren een volwaardige competitie de Fries Willem Brouwer naar Schoonhoven, uiterwaard van De Leeuw in Jaarsveld werden in met daarnaast het Hollands kampioenschap, waar hij verslaggever werd bij de Schoon- die tijd fokveedagen gehouden. Een agrarische De Jaarsveldse vereniging heeft een 100-tal de Tweekamp Holland-Friesland en het NK. hovense krant. In een artikel raadde hij aan dag, met veekeuringen en stands van bedrijven leden, waarvan ongeveer de helft actieve eens bij Friese kampioenschappen polsstok- die benodigdheden voor de veehouderij springers. In de wedstrijden komen de springers De grootste innovatie zit in de polsstokken. verspringen in Winsum te gaan kijken. De verkochten. Op zo’n dag werden allerlei uit in verschillende klasses: Jeugd, Jongens, Het materiaal is geëvolueerd van een houten Landbouw Jongeren Groep uit Stolwijk werd behendigheidsspelen gedaan, zoals Junioren, Senioren en Dames. Er wordt hard stok (maximale lengte 10 meter) die tot 1975 daar zo enthousiast dat zij direct actie onder- touwtrekken. Dat was een mooie gelegenheid getraind en de club heeft al veel kampioenen gebruikt werd, via een aluminium stok (max. namen. In 1960 werd in Bergstoep bij om ook eens te gaan polsstokverspringen. voortgebracht. 12,50 meter) naar een polsstok van carbon (max. Bergambacht de eerste wedstrijd polsstok- Zo kwam daar in het begin van de jaren ’60 op 13,25 meter), die vanaf 2006 gebruikt wordt. verspringen in Holland gehouden. de uiterwaarden, in een oude kleiput, de eerste De sport kenmerkt zich vooral door veel De afstanden zijn er dan ook naar. Was het polsstokwedstrijd. Dit was dezelfde plaats waar gezelligheid. Bij de trainingen, maar ook bij de Nederlands record in 1957 10,61 meter, in 2019 nu nog wordt gesprongen, inmiddels wedstrijden. Het jaarlijkse gezelligheidshoogte- staat dit op 22,21 meter, gesprongen in 2017. uitgegroeid tot het recreatieterrein Salmsteke. punt is tijdens de Nationale fierljep Manifestatie (NFM) in It Heidenskip, Friesland. De hele club Het meten gebeurt niet meer met linten maar Al snel wordt de Polsstokvereniging Jaarsveld reist daarnaartoe. Op een camping in de buurt digitaal waarbij de afstand direct gekoppeld is opgericht. De kleiput wordt uitgegraven en strijkt ‘Kamp Holland’ neer met leden van alle met het scorebord. De toekomst is de weergave geschikt gemaakt voor wedstrijden. De eerste Hollandse Verenigingen (Jaarsveld, Linschoten, op een groot LED-scherm. tweekamp tussen Holland en Jaarsveld was in Polsbroekerdam, Vlist, Zegveld, Kamerik): één Een mooi teken, de polsstoksport ontwikkelt 1964 in Jaarsveld. In 1972 vond het eerste grote verbroedering en dolle pret. zich nog steeds en zo blijft deze prachtige Nederlandse kampioenschap plaats en dat werd traditionele Nederlandse sport voortbestaan. ook gehouden in Jaarsveld. Dit was een enorm Recent hoogtepunt voor de Jaarsveldse Zeker in Jaarsveld! succes met het onwaarschijnlijke aantal van vereniging was de organisatie van de www.polsstokjaarsveld.nl 5000 bezoekers. Het hele talud van de Lekdijk, Nederlandse Kampioenschappen in 2017. dat als natuurlijke tribune fungeerde, zat vol. Het enorme aantal bezoekers deed de oude Er waren extra attracties zoals parachute- hoogtijdagen weer herleven en het werd een springen en na afloop was er een groot feest. fantastisch kampioenschap.

34 35 500 woorden

Open Monumentendag 2019

In Jaarsveld wordt al eeuwenlang onderwijs gegeven. Wij weten dat er in ieder geval vóór 1595 al een school was. De benoeming van schoolmeesters was voorbehouden aan de Heer van Jaarsveld. Het gemeentebestuur zorgde voor de school; geen gemakkelijk taak in zo’n langgerekte gemeente. Onderwijs

In het arme Jaarsveld was het een uitdaging om segghen’. Bovendien kan in het gemeente- Eind oktober 1865 is de school gereed. En het naar de ‘School met den Bijbel’ ofwel de de kinderen op school te krijgen en te houden. bestuur kennelijk niemand behalve de drost en gebouw staat er nu nog: het heeft in de loop der ‘Binnenschool’, gesticht in 1871, aan de De schoolplicht bestond nog niet en sommige schout/secretaris lezen en schrijven. Zijn tijd allerlei verbouwingen ondergaan en Lopikerweg Oost 85-86, gelieerd aan de ouders konden het schoolgeld simpelweg niet pleidooi werkt, in 1615 wordt er weer een school meerdere functies gehad, maar dit is het huidige Gereformeerde Kerk. betalen. Ook was er veel verzuim in tijden van geopend. Verenigingsgebouw. teenschillen, fruitoogsten en op maandag- Einde openbare school wasdag. Locatie van de school Opkomst bijzonder onderwijs Van de openbare school liepen het Omdat Jaarsveld zo langgerekt was, was de Van oudsher kende Nederland alleen openbaar leerlingenaantal sterk terug. Na veel discussies school voor sommige kinderen te ver. Daarom onderwijs en was bijzonder (christelijk) in de gemeenteraad, werd uiteindelijk besloten had de gemeente Jaarsveld een overeenkomst onderwijs niet toegestaan. De zogenaamde de school op te heffen. Dit besluit werd echter gesloten met de gemeente Lopik, dat de kinde- schoolstrijd resulteerde uiteindelijk in de meermalen tenietgedaan door Gedeputeerde ren uit Jaarsvelderkapel, naar de school van vrijheid van onderwijs, vastgelegd in de Staten. Na een tweede beroep daartegen, Lopikerkapel mochten gaan. De kinderen die in grondwet van 1848. Vanaf dat moment kon besloot de Kroon uiteindelijk in 1931 dat de de buurt van het dorp Jaarsveld woonden, ieder, binnen de geldende kwaliteitseisen, een school opgeheven mocht worden en aldus gingen naar de school in de kom van het dorp. eigen school stichten. Het duurde nog tot 1917 geschiedde. voordat de bijzondere scholen ook financieel Halverwege de 19de eeuw blijkt het gelijk werden gesteld met openbare scholen en CBS Eben Haëzer 100 jaar schoolgebouw in Jaarsveld in slechte staat te vanuit de schatkist bijdrages ontvingen. In het voorjaar van 1919 werd de bouw van de In 1615 was er zelfs al 20 jaar helemaal geen zijn. Na allerlei lapwerk besluit de raad om de nieuwe christelijke school met daarnaast een school meer, mede door de ‘troebelen’ rond de oude school te slopen en een nieuwe te Het is niet toevallig dat de Jaarsveldse onderwijzerswoning, aanbesteed. 7 Oktober Reformatie. In dat jaar schrijft Ds. Passchier de bouwen. De bouw wordt eind 1864 voor 4.737 christelijke ‘School met den Bijbel’, pas na 1919 was een feestelijke dag: de ‘School met den Fijne een verontruste brief aan de Heer van gulden gegund aan Hendrikus Schippers te aanname van de betreffende wet, in 1919 werd Bijbel’ werd officieel geopend. In 2019 was het Jaarsveld, Johan van Verlaer, over het lage Ameide. Het rondkrijgen van de financiering opgericht. Totdat dit gebeurde, gingen veel ontwikkelingspeil. Hij stelt: ‘Soo preeckt den kost enige moeite. Vergeefs wordt bij een kinderen uit Jaarsveld naar de ‘Christelijke predikant als voor onwetende kinderen, dewijle grootgrondeigenaar en de ambachtsheer van Nationale School te Lopik & Jaarsveld’, in 1910 daer niemant haest is die in godts woord oyt Jaarsveld aangeklopt. Uiteindelijk wordt een gebouwd aan de Wielsekade 6 in Lopik (toen geleezen en heeft, noch oock niet ondersoecken bedrag van 1.800 gulden geleend van de grondgebied van Jaarsveld). can oft oock soo is als hij inde kercke hoort Hervormde Kerk tegen 4%. Kinderen uit de Graaf en de Fuikebrug gingen

36 37 Noten en bronnen

Informatie over Lopik • Ontdek & Beleef mooi landelijk Lopik! Lopik NatuurLek www.lopiknatuurlek.nl • Gemeente Lopik www.lopik.nl • Cultuurhistorische Waardenkaart Gemeente Lopik www.lopikopdekaart.nl. • Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek weer feest in Jaarsveld; de school bestond 100 En de locatie: de oude openbare school. en Lopikerwaard rhcrijnstreek.nl jaar! Een hele eeuw, waarin de school veel De gedenkplaat is nog te zien, links in het veranderingen heeft doorstaan. voorportaal van het Verenigingsgebouw. Bronnen • W.F.J. den Uyl, De Lopikerwaard I: dorp en Foto’s Oorspronkelijk bestond de school uit 2 lokalen. kerspel (Utrecht, z.j.) Carla Brokking In 1931 werd een derde lokaal, links van de • W.F.J. den Uyl, De Lopikerwaard II: hoofdingang, bijgebouwd. De twee originele de waterschappen (Utrecht, 1963) Ontwerp • Fred Gaasbeek en Teun Winkelman, Lopik: lokalen zijn in 1950, met hetzelfde uiterlijk, 8days.nl, Murk van Leyden geschiedenis en architectuur (Zeist, 1996) herbouwd door aannemer de Rie uit Lopik. De • J.G.M. Boon, Terugblik op leven en werken in school werd nu ‘Eben Haëzer’ genoemd. Disclaimer auteursrechten Lopik (Uitgave Rabobank Lopik, 1980) In 2003/2004 is de school aan de achterkant De afbeeldingen die in dit boekje zijn gebruikt, zijn • P.W.A. Broeders, Tuinen in de Lopikerwaard uitgebouwd en zijn een peuterspeelzaal, verkregen door o.a. eigen vervaardiging (alle foto’s uit (Werkgroep Behoud Lopikerwaard, 1992) huidige tijd) en schenkingen van particulieren of kleuterlokaal, computerkamer en personeels- • Dries van Kats, Het hart van de Lopikerwaard instellingen. Bij de historische afbeeldingen hebben wij en directieruimte gerealiseerd. De basisschool Door de bril van deze tijd lijkt een huishoud- door de eeuwen ons zoveel mogelijk beperkt tot afbeeldingen uit het publieke domein. valt nu onder de koepel van PCPO TriVia, een school voor meisjes misschien niet te passen in • Kerkepadgids Linschoten-Benschop- vereniging van 17 christelijke basisscholen in de gelijke behandeling van mannen en Lopikerkapel-Jaarsveld (Lopik, 1985) Stichting Kunst en Cultuur Lopik heeft in redelijkheid de regio. Wat is gebleven is het specifieke vrouwen. In die tijd was dit een hele stap vooruit • A.H. Geuze, De Lekdijk Benedendams en de getracht alle maatregelen te treffen om geen inbreuk te doen op het auteurs- of beeldrecht van individuele dorpskarakter van de school en het oude in de emancipatie. De vrouw was altijd al een IJsseldam IV (Waterschap Lopikerwaard, 1978) fotografen, bedrijven of instellingen en bestaande rechten vertrouwde gebouw aan de Kerkstraat. spil op de boerderij, maar kreeg geen vak- • Website Regionaal Historisch Centrum te respecteren. opleiding. Dat werd nu wél belangrijk geacht. Rijnstreek en Lopikerwaard • Website Het Utrechts Archief Als de stichting abusievelijk het auteursrecht of andere Landbouwhuishoudschool Meisjes vanuit de hele regio kwamen naar deze rechten heeft geschonden wordt U verzocht ons daarover Je zou in een klein dorpje als Jaarsveld geen school, ook van ‘de overkant’ zoals uit Ameide, per brief of e-mail te informeren onder vermelding van de middelbare school verwachten. Toch werd daar Tienhoven en Lexmond (via de veerpont bij foto en de pagina waarop deze in het boekje voorkomt, zodat we deze fout kunnen corrigeren. kort na de Tweede Wereldoorlog een Tienhoven). De school liep zo goed dat er in huishoudschool geopend, de ‘Burgemeester 1954 een nieuwe huishoudschool werd Dit boekje is niet voor commercieel gebruik, wordt gratis Schumanschool, Christelijke Landbouw gebouwd aan de S.L. van Alterenlaan op de verstrekt aan bezoekers van Open Monumentendag en kent slechts een zeer beperkte oplage (750 exemplaren). Huishoudschool, uitgaande van de Utrechtse hoek met de M.A. Reinaldaweg. Deze heeft tot De stichting heeft geen commerciële activiteiten en geen Christelijke Boeren en tuinders Bond (CBTB)’. 1984 gefunctioneerd. inkomsten.

38 Plekken van plezier

Het nationale thema voor Open Monumentendag gemeente, waar men in het verleden hard heeft 2019 ‘Plekken van plezier’ sluit aan bij het thema moeten strijden voor het bestaan. Was hier wel van de European Heritage Days: ‘Arts and ruimte voor vermaak? Entertainment’. In Lopik hebben we ervoor gekozen om het basisidee ‘Kunst en Vermaak’ verder uit te Het blijkt dat hier in Jaarsveld op geheel eigen werken. Hoe hebben mensen zich in de loop der wijze inhoud aan werd en wordt gegeven. eeuwen vermaakt en welke monumenten zijn Wat opvalt is de inventiviteit en zelfwerkzaamheid daarvoor het decor of het podium geweest? Een van de inwoners hierbij. Als er geen vermaak is, leuk onderwerp om je in te verdiepen. dan maken we dat zelf! De prachtige omgeving speelt bovendien een belangrijke rol op het gebied We hebben het dan over plekken waar mensen van recreatie. voor hun plezier en mét plezier naartoe gaan voor amusement, muziek, toneel, kunst, sport en spel, horeca en recreatie. In de stad zijn veel monumenten die ooit een plek van plezier waren of nu nog steeds zijn. We denken dan direct aan een theater, museum, park, sportclub, hotel of restaurant.

Maar hoe zit dat in het kleine dorpje Jaarsveld? Dit pittoreske dorpje, dat al eeuwenlang zo rustig achter de Lekdijk ligt. Een eenvoudige landelijke

40