64

Maarten Rens filmt de African Jazz Pioneers tijdens het slotfeest van de Anti-Apartheids Beweging Nederland (oktober 1994). Bron: Pieter Boersma ©

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31

65 Getuigen van (anti-). De camera als verbindend element tussen Nederland en Zuid-Afrika

Barbara Henkes

In dit artikel wordt onderzocht hoe de politiek van Apart- de, samen met nog zo’n 23.000 Nederlanders die tussen 1946-1955 naar Zuid-Afrika ver- heid zich manifesteerde in de netwerken die Nederland met trokken.2 Eén van hun drie dochters en haar man volgden enkele jaren later. Hun kinde- Zuid-Afrika verbonden. Het gaat over de overdracht van ren groeiden op in Pretoria, terwijl de kinde- ren van de twee achtergebleven dochters in verhalen, beelden, ideeën en politieke praktijken binnen een Nederland volwassen werden. Beide neven kenden elkaar al van geregelde familiereü- transnationaal verwantschapsnetwerk. Om deze dynamiek nies in Nederland voordat Maarten in 1967 voor het eerst een bezoek bracht aan zijn ver- te traceren, maak ik gebruik van filmmateriaal van een Ne- wanten in Zuid-Afrika. Nadien volgde hij de filmacademie in Amsterdam en werkte als derlandse documentairemaker, in het bijzonder de opnames freelance documentairemaker, voordat hij in 1981 voor de tweede keer naar Zuid-Afrika waarin zijn goed ingeburgerde verwanten uit Zuid-Afrika afreisde om een film te maken over zijn fa- milie in het land van Apartheid. Geert:‘Wij een rol spelen. Dan wordt duidelijk op welke uiteenlopende dachten dat het een hele leuke film zou worden, maar hij heeft ons eigenlijk gebruikt. In die manieren de verwanten in Zuid-Afrika hun bevoorrechte film heeft hij een heel verwrongen beeld neerge- zet van onze familie en hoe wij leefden… “Het positie als blanken onder Apartheid als ‘normaal’ presen- leuke van Afrika” heet die film, of zoiets.’3 ‘“Ik ben er geweest” heb ik die film genoemd’, vertelt teerden en hoe hun filmende neef hun optredens binnen Maarten niet lang daarna.4 Als hij een film- blik van zolder haalt waarin ongemonteerde een andere politieke context tot een kritisch narratief her- beeld- en geluidsopnames bewaard zijn, staat er op het etiket ‘Je moet er geweest zijn’. Deze formuleerde. De politiek-morele dilemma’s die zich daarbij werktitel refereert aan het standaardargu- ment dat men er ‘geweest moet zijn’ voordat openbaarden spelen door tot op de dag van vandaag. mensen van buiten Zuid-Afrika kritiek op

1 De Zuid-Afrikaanse familieleden worden aangeduid met een pseudo- niem. 2 J.K. Loedolff, Neder­land­se immigran­te. ‘n socio­logiese onder­soek van hul ins­kake­ling in die ge­meens­kapslewe van Preto­ria (Kaap­stad/Pretoria 1960) vraagt mijn gastheer in 13. Voor meer informatie over de naoorlogse emigratie naar Zuid-Afrika ‘Ken je mijn neef?’ zie oa. Erica Meijers, Blanke broeders-zwarte vreemden. De Nederlandse Tshwane (Pretoria), terwijl ik in april 2008 Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de apartheid in geniet van een goed glas Zuid-Afrikaanse wijn Zuid-Afrika 1948-1972 (Hilversum 2008) 20-63. 3 Gesprek met Geert en Elsa Huisman op 22 april 2008. Op dit punt haalt en flinterdunne plakjes biltong die geserveerd Geert twee projecten van Maarten Rens door elkaar. In 1997 was hij een worden door zijn vrouw Elsa. Ik ben nog geen van de initiatiefnemers van de AfricaServer, een platform voor de com- half uur binnen of Geert Huisman brengt municatie tussen Nederland en Afrika op het Internet, met als ondertitel ‘het leuke van Afrika’. Sinds 2006 is de website omgevormd tot een zijn verre neef Maarten Rens in Nederland online magazine. ter sprake.1 Beiden zijn kleinzoons van een 4 African Skies nr. 13e: ‘Ik ben er geweest’ / ‘I was there’, 1981,Tape 161. De ruw gemonteerde familiefilm uit 1981 is nooit tot een afgeronde pro- vooraanstaand bedrijfseconoom die in 1949 ductie uitgewerkt. Het onverwerkte beeld- en geluidsmateriaal is in het met zijn vrouw vanuit Nederland emigreer- bezit van de filmer (Voortaan: Particuliere collectie M. Rens).

Tijdschrift voor Geschiedenis - 124e jaargang, nummer 1, p. 64-83 Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 66 Barbara Henkes

het toenmalige Apartheidsregime mochten Before Dawn (1988). 8 De documentaires en hebben. Hij ìs er geweest, samen met zijn het onverwerkte filmmateriaal – de zoge- eenjarige dochter, de buggy, zijn super-8 ca- naamde footage – zijn sinds 2004 gearchi- mera en geluidsapparatuur. veerd in zowel Nederland als Zuid-Afrika.9 Dat was in een tijd dat de kritiek op de Door een ‘close-reading’ van het beeld en raciale uitsluitingpolitiek van het Zuid- geluid, waarbij ook de montage en de footage Afrikaanse Apartheidsregime in Nederland worden betrokken, onderzoek ik de posities en wereldwijd zijn hoogtepunt bereikte, die de betrokken ‘acteurs’ of actoren, inclu- waardoor ook de persoonlijke contacten sief de (onzichtbare maar wel hoorbare) film- tussen de migranten in Zuid-Afrika en hun maker zelf, innamen tijdens de opnames en verwanten in Nederland onder druk kwa- welke politiek-morele dilemma’s zich daarbij men te staan.5 De vraag waar dit artikel om openbaren. Hoe probeerde de filmer met zijn draait is hoe de politiek van Apartheid zich camera vat te krijgen op de doorwerking van manifesteerde in de persoonlijke contacten Apartheid in het dagelijkse doen en laten tussen de verwanten in beide landen – en van zijn verwanten – en hoe werd het resul- omgekeerd hoe hun onderlinge contacten taat daarvan ontvangen binnen de familie? van invloed waren op de houding die zij in- Hoe werkte het verblijf van de filmmaker in namen tegenover Apartheid. Het gaat over Zuid-Afrika door in zijn filmische oeuvre de overdracht van verhalen, beelden, ideeën, over Zuidelijk Afrika en was daarbij nog een en politieke praktijken binnen een transna- rol weggelegd voor zijn verwanten? Bij het tionaal familienetwerk, zonder overigens de zoeken naar antwoorden op die vragen be- betekenis van nationale afbakeningen te mis- perk ik mij niet tot het filmmateriaal uit de kennen.6 Om deze transnationale dynamiek jaren 1980. Voor de betekenisgeving achteraf te traceren maak ik gebruik van filmmateri- wordt ook gebruik gemaakt van gesprekken aal van de Nederlandse documentairemaker met de filmer en met enkele van zijn verwan- Maarten Rens (1949) over Zuidelijk Afrika, ten in Nederland en Zuid-Afrika waarin zij in het bijzonder de opnames waarin zijn goed terugblikken op de posities die zij destijds in- ingeburgerde verwanten een rol spelen. Het namen ten aanzien van elkaar en ten aanzien betreft twee soorten materiaal: opnames uit van het Apartheidsregime.10 1981 voor een onvoltooide film over zijn fa- Het oproepen van dergelijke herinnerin- milie in Pretoria en opnames uit 1987 van gen biedt de mogelijkheid na te gaan met wel- het optreden van zijn nicht Sylvia tijdens een ke motieven en verwachtingen de actoren zich anti-Apartheidsmanifestatie in Amsterdam. bloot stelden aan het oog en het oor van de Fragmenten uit die opnames zou Rens later camera en welke gevolgen de interventies van verwerken in zijn documentaires Wittness de filmer hadden voor de onderlinge verhou- Apartheid Agression (1984)7 respectievelijk dingen binnen het verwantschapsnetwerk dat Nederland en Zuid-Afrika met elkaar ver-

5 De politicoloog Adrian Guelke biedt een kritische historiografische bond. Daarnaast stimuleert het persoonlijke analyse van de plaats van Apartheid in een wereldwijde context met zijn contact met de actoren van destijds een re- Rethinking the Rise and Fall of Apartheid. and World Politics flectie op de vraag hoe wij achteraf de vanzelf- (New York 2005). Vgl. S.de Boer, ‘Nederland en de apartheidskwestie, 1948-1990’, in: M. Kuitenbrouwer en M. Leenders eds., Geschiedenis van sprekendheid of ‘normaliteit’ van Apartheid de mensenrechten. Bouwstenen voor een interdisciplinaire benadering. tegelijkertijd inzichtelijk kunnen maken en (Hilversum 1996) 259-280. 6 Vgl. Peggy Levitt en B. Nadya Jaworsky, ‘Transnational Migration Studies: als ‘abnormaal’ kunnen verwerpen. Past Developments and Future Trends’, Annual Review of Sociology 33( 2007) 129-56. 7 http://www.africaserver.nl/africanskies [19-11-2010]: Catalogue African Living apart together Skies (voortaan: African Skies) nr 2: South African Aggression in the Region, tape 16. Deze documentaire rouleerde binnen het circuit van de Apartheid verwijst naar de politieke, juridi- Anti-Apartheidsbeweging in Nederland. 8 African Skies: nr. 7, Tape 71, Deze documentaire werd uitgezonden door sche en culturele praktijken waarmee in de de VARA-televisie. periode 1948-1994 verschillende bevolkings- 9 Het onderzochte filmmateriaal maakt deel uit van een collectie filmop- groepen in Zuid-Afrika op basis van uiter- names van de Anti-Apartheidsbeweging Nederland (AABN), die door de stichting African Skies is gecatalogiseerd en sinds 2004 berust bij het lijke kenmerken gecategoriseerd en syste- Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum en het Nationaal matisch van elkaar gescheiden werden. Deze Archief in Pretoria. 10 Geluidsopnames en transcripties van deze gesprekken berusten bij de zogenaamde ‘rassensegregatie’ was mede auteur. gebaseerd op een diep gewortelde overtui-

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 67 ging over een superieure blanke, christelijke Congress (ANC) en het Pan Africanist beschaving die ‘onvermengd’ gehandhaafd Congress (PAC) – maar ook daarbuiten. In moest blijven.11 Zij was niet nieuw, noch in de Nederlandse en internationale literatuur Zuid-Afrika, noch in veel andere delen van geldt 1960, toen in Sharpeville een geweld- de (post)koloniale wereld.12 Maar waar deze loos protest tegen de pasjeswetten met bruut praktijk en de daarmee verwante ideeën el- geweld werd neergeslagen, als keerpunt ders onder invloed van ‘zwarte’ onafhanke- in de publieke opinie ten aanzien van het lijkheids- en emancipatiebewegingen na de Apartheidsregime.16 In datzelfde jaar werd Tweede Wereldoorlog ter discussie kwamen in Nederland het Comité Zuid-Afrika – de te staan, namen ze in Zuid-Afrika sinds 1948 latere Anti-Apartheidsbeweging Nederland onder het bewind van de Afrikaner Nasionale (AABN) – opgericht dat het voortouw nam Party extreme vormen aan. Een uitdijend in het landelijk debat over de mensonwaar- pakket van maatregelen, zoals apart vervoer, dige praktijken onder Apartheid. Andere apart onderwijs of het verbod op ‘gemengde’ actiegroepen, van christelijke, pacifistische, huwelijken, maakten een gelijkwaardig con- sociaal-democratische en communistische tact tussen ‘zwart’ en ‘wit’ onmogelijk.13 snit, mobiliseerden in de loop van de jaren Daarnaast werden onder het motto van 1970 hun eigen netwerken (kerken, vakbe- ‘eigen ontwikkeling’ aparte gebieden – de weging, universiteiten en politieke partijen) ‘thuislanden’ – gereserveerd voor zwarte be- en de diverse media in hun campagnes tegen volkingsgroepen; ook ‘kleurlingen’ en ‘Azia­ Apartheid.17 ten’ kregen eigen woongebieden toegewezen De reikwijdte van deze rijkgeschakeerde die zij niet zonder schriftelijke toestemming Zuidelijk Afrikabeweging in Nederland (een pas) en slechts voor beperkte tijd moch- hing samen met de opkomst van een brede ten verlaten.14 Aangezien zij daar niet over democratiseringsbeweging, waarin antiko- voldoende middelen van bestaan konden lonialisme, antiracisme en mensenrechten beschikken en omdat de blanke minderheid belangrijke thema’s vormden. In de gehan- hun goedkope, zwarte arbeidskrachten node teerde retoriek werden de discriminatie en kon missen, bleek Apartheid uiteindelijk een vervolging van ‘niet-blanken’ door het blanke idee-fixe dat in de praktijk zowel onmenselijk, regime in Zuid-Afrika vereenzelvigd met als onhoudbaar was.15 In de jaren 1980 was het optreden van het nationaal-socialistische Apartheid echter nog bepalend voor de on- regime in Europa, ook al vanwege de nazis- gelijke posities die verschillende bevolkings- tische sympathieën die aanhangers van de groepen in Zuid-Afrika kregen toegewezen regerende Nasionale Party voorheen aan de en de repressieve maatregelen waarmee dat dag hadden gelegd.18 De herinnering aan de werd afgedwongen. Tweede Wereldoorlog droeg ertoe bij dat de Het beleid van Apartheid en de aanver- Nederlandse Zuidelijk Afrikabeweging in de wante ideeën over een superieure blanke loop van de jaren 1980 sterk radicaliseerde beschaving waren zeker niet onomstreden in blank Zuid-Afrika. Naast de ‘principiële’ 11 Vlg. Melissa Steyn, ‘Whiteness just isn't what it used to be'. White Identity opstelling waarbij een essentieel en noodza- in a changing South Africa (New York 2001), 11-27. 12 De idee van superioriteit ging onder meer gepaard met angst voor wat kelijk onderscheid tussen ‘zwart’ en ‘wit’ het wel ‘degeneratie’ of het verlies van ‘zuiverheid’ werd genoemd. Vgl. Rob uitgangspunt vormde, was er de ‘liberale’ van der Laarse, Arnold Labrie en Willem Melching eds., De hang naar zuiverheid. De cultuur van het moderne Europa (Amsterdam 1998). opstelling vanuit de idee dat een geleidelijke 13 Om het geconstrueerde karakter van kleurcategorieën aan te geven ge- evolutie van de ‘zwarte’ bevolking onder bruik ik blank en wit door elkaar. De term zwart staat, indien niet anders blanke heerschappij uiteindelijk tot inte- aangegeven, voor alle categorieën die buiten de blanke categorie vielen. 14 Voor een compact historisch overzicht van deze maatregelen en hun gratie zou kunnen leiden. Bovendien was er gevolgen: Robert Ross, Zuid-Afrika. Een geschiedenis (Amsterdam 2001) een kleine groep blanken die samen met een 141-175. Voor een korte aanduiding van de ontwikkeling van segregatie naar een politiek van Apartheid: Guelke, Rethinking, 24-36. In de praktijk groeiende groep zwarten tegen de dominante leefden veel zwarte arbeiders in zgn. townships of lokasies buiten de ste- stroom inging door gelijkheid ongeacht kleur den, waar zij in de avonduren niet mochten zijn, tenzij ze als inwonend of ras voorop te stellen. Tegelijkertijd groeide huispersoneel werkzaam waren en de noodzakelijke papieren hadden. 15 Vgl. Nancy L. Clark en William H. Worger, South Africa. The Rise and Fall of het georganiseerde verzet tegen de schen- Apartheid (London 2004). ding van mensenrechten onder Apartheid, 16 Vgl. Guelke, Rethinking, 99-104. 17 Carry van Lakerveld red., Nederland tegen Apartheid (Amsterdam 1994); niet alleen binnen Zuid-Afrika – met een De Boer, ‘Nederland en de apartheidskwestie’. voortrekkersrol voor het African National 18 De Boer, ‘Nederland en de apartheidskwestie’, 261.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 68 Barbara Henkes

Affiche Anti-Apartheids Beweging Ne- derland. Bijlage Zuid-Afrika Bulletin nr.53, december 1971. Ontwerp: Conny Braam. Bron: Collectie IISG, Amsterdam

en de posities van zwart en blank in Zuid- Nederland op gang was gebracht. Het idee Afrika al snel in termen van ‘goed’ en ‘fout’ voor de documentaire ontstond, volgens de geduid werden. filmer, toen hij zich afvroeg:‘ Wat gebeurt er Hoewel Maarten Rens voor zijn vertrek als je in een vreemde politieke situatie een por- naar Zuid-Afrika in 1981 nog niet actief was tret maakt van mensen en je draait dat hier af in de Anti-Apartheidsbeweging, was zijn vi- zonder commentaar, zonder dat verder uitge- sie op de verhoudingen in dat land gevormd legd wordt wat je ziet?’19 Zijn familie in Zuid- door het debat dat vanaf de jaren 1960 in Afrika bood hem toegang tot die ‘vreemde’ wereld. Een enkel telefoontje was genoeg voor een gastvrij onthaal door zijn oom en tante in 19 Gesprek met Maarten Rens op 27 juli 2008. 20 Op een bewaard gebleven geluidsopname horen we hoe oom Rob zijn Pretoria. Zij vonden het een aardig idee dat neef Maarten met zijn camera introduceert als filmer ‘die met een super hun neef een familiefilm wilde maken zonder 8 camera over de wereld trekt’ en nu een film maakt over Zuid-Afrika: ‘Helemaal niet politiek, maar om ons hier in ons gewone dagelijkse leven politieke bijbedoelingen, zoals zij dat van hem 20 te filmen.’ (particuliere collectie M. Rens). hadden begrepen. De aanwezigheid van zijn

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 69 jonge dochter droeg ongetwijfeld bij aan een De hoofdrolspelers zijn geen willekeu- vertrouwd ‘familiegevoel’. De filmbeelden rige inwoners van Zuid-Afrika. Het gaat van hun dagelijks leven in Zuid-Afrika zou- om naaste familie: een min of meer intieme den de persoonlijke banden met de familie eenheid in al zijn verscheidenheid. Juist die in Nederland kunnen versterken in een tijd afbakening biedt een alledaagse context dat de formele contacten tussen beide landen waarbinnen de omgang met Apartheid op onder druk stonden.21 Dankzij het bezoek verschillende niveaus in beeld gebracht kan van de filmende neef konden zijn verwanten worden. In de familiefilm zijn de hoofdrollen laten zien hoe zij naar eer en geweten hun voor oom Rob, tante Margreet en hun kin- bijdragen leverden aan de Zuid-Afrikaanse deren Geert, Loes, Marjan en Sylvia. De in- samenleving. terviewende filmer kan tot hun tegenspelers Met zijn camera nam neef Maarten de rol worden gerekend. Dat geldt ook voor Siena, op zich van intermediair. Als professioneel de inwonende (zwarte) hulp in de huishou- documentairemaker zou hij de ervaringen en ding van zijn oom en tante, evenals voor leefstijl van Nederlandse migranten en hun Hugo, de (blanke) opzichter op het werk van nazaten in Zuid-Afrika tonen aan geïnteres- Geert en twee (zwarte) collega’s op Sylvia’s seerden in Nederland en misschien ook daar werk, Luasi en Precious. In de latere opname buiten.22 Op die manier overbrugde hij de af- uit 1987 figureert de ANC-activiste Barbara stand tussen Nederland en Zuid-Afrika, maar Masakela als prominente tegenspeelster van tegelijkertijd zou hij die afstand ook benadruk- Maartens nicht Sylvia. De voertaal is beurte- ken. Wanneer Rens achteraf stelt dat hij het lings Nederlands en Engels. Onderling spre- plan opvatte een portret te maken van ‘mensen ken de familieleden Nederlands, naar bui- in een vreemde politieke situatie’, wordt dui- ten toe zijn zij vooral Engels georiënteerd. 25 delijk dat hij ‘het verschil’ tot uitgangspunt Barbara Masakela, Siena, Luasi en Precious nam.23 Het onderscheid tussen ‘wij’ (hier spreken in deze context Engels. Slechts bij in Nederland) en ‘zij’ (daar in Zuid-Afrika) een enkele gelegenheid horen we ; stond voor hem bij voorbaat vast. Dat verschil andere inheemse talen klinken hooguit op de spitste zich toe op de omstreden kwestie van ongearticuleerde achtergrond. Apartheid. In de bagage waarmee Rens eind 1981 zijn opwachting maakte in Zuid-Afrika zat dus niet alleen zijn filmcamera, maar ook Apartheid in en om het huis een forse dosis scepsis. De film opent met een korte scène in de tuin De filmer wilde een originele, persoonlijke aan de rand van het privé-zwembad. De dag is bijdrage leveren aan de toen sterk gepolari- net begonnen: de jonge dochter van de filmer seerde en moreel beladen discussies over Zuid- dartelt rond, terwijl tante Margreet en haar Afrika in Nederland door ‘enkel te registreren, drie volwassen dochters, allen gehuld in luch- zonder enig commentaar te leveren’, zoals hij in tige zomerjurken, bespreken wat ze die dag ons eerste gesprek benadrukt.24 Geen alweten- al gedaan hebben en van plan zijn te doen. de verteller die de beelden introduceert en aan Nederlands is de voertaal, bij de tweede ge- elkaar praat, en al helemaal geen opgestoken neratie doorspekt met een Engels accent. Het vingertje. Wat niet wegneemt dat geen enkele ontbijt, ‘toast, dun gesneden’, is genuttigd en filmer zich tot ‘enkel registreren’ kan beperken. verder gaat het over zwemmen en de planten Nog voordat de camera loopt wordt er immers verzorgen. Vader en zoon zijn afwezig, maar geselecteerd: de keuze voor de camerastand van waaruit de protagonisten in beeld worde 21 De Boer, ‘Nederland en de apartheidskwestie’, 275-278. 22 Rens vertrok op eigen initiatief zonder dat er afspraken waren gemaakt gebracht, de vragen die worden gesteld, de mo- met omroepen of andere instanties. menten waarop wordt ingezoomd op details of 23 Kirsten Hastrup, ‘Anthropological Visions, some notes on visual and textual authority’, in: Ian Crawford en David Turton eds., Film as ethno- overzicht wordt gegeven van de omgeving zijn graphy (Manchester/New York 1992) 14 en 19. bepalend voor het te vormen beeldverhaal. En 24 Gesprek Maarten Rens op 27 juli 2008. Hij plaatst zich met deze dan volgt nog de montage: het aaneen smeden uitspraak in de traditie van de direct cinema die vanaf de jaren 1970 ook in Nederland tot bloei kwam, met name bij de VPRO-TV. Vgl. Bert van de diverse beelden tot een geheel. Het Hogenkamp, Direct Cinema, maar soepel en met mate (Hilversum 2006). zijn allemaal beslissingen van de maker die 25 Uit de ongemonteerde fragmenten wordt duidelijk dat de filmer zijn neef en nichten heeft gevraagd Engels te spreken voor de camera, terwijl de de hoofdrolspelers achteraf het gevoel kunnen familie onderling Nederland sprak. De reden daarvoor kan hij zich niet geven ‘gebruikt’ of eigenlijk misbruikt te zijn. herinneren.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 70 Barbara Henkes

de eerste cut brengt de kijker oog in oog met maar krachtig. Er was ook niets vreemds aan: oom Rob die, gezeten op een bank naast zijn het werken van zwarte vrouwen in blanke vrouw, met de autoriteit van een pater fami- huishoudens behoorde tot de alledaagse ‘nor- lias stelt dat het zonnige Zuid-Afrika een maliteit’ in Zuid-Afrika. De filmer gooit het ‘ fantastisch’ land is om je kinderen in groot over een andere boeg. Hij weet dat Siena een te brengen, ook omdat het zoveel meer moge- kind heeft en vraagt waar haar baby is. ‘She is lijkheden biedt dan Europa.26 at home’, luidt het antwoord. Home bevindt In dezelfde setting vertelt tante Margreet, zich in een van de townships van Pretoria, een voormalig Montessori-leidster, over de vertelt Siena hem. Aangezien ze bij de fami- opvoeding van hun kinderen in Zuid-Afrika. lie Huisman inwoont, ziet ze haar kind niet Ieder kind kreeg een taak en ze moesten al- vaak. ‘It’s too far’. Als de filmer opmerkt dat lemaal helpen het zwembad schoon te hou- dat jammer is, glimlacht ze ongemakkelijk: den. Met een verwijzing naar anderen die ‘Yes’. Haar antwoorden beperken zich tot het zich afvroegen waarom ze dat niet door ‘een aller noodzakelijkste, waarna ze zwijgend zwarte’ lieten doen, legt ze uit: ‘Wij vonden: haar werk vervolgt. dit zwembad, waar de zwarten niets aan had- Getrouw aan zijn uitgangspunt geeft de den… want ze gingen er nooit in zwemmen, en filmer geen nadere toelichting. De opname ze kùnnen er niet in zwemmen.’ Als de filmma- moet duidelijk maken dat Siena weinig keus ker haar vraagt waarom niet, antwoordt zijn had: veel zwarte moeders werkten als inwo- tante: ‘Omdat ze niet kunnen zwemmen, nog.’ nend huispersoneel in huishoudens waar zij De scène is veelzeggend. Het laat zien hoe de kinderen verzorgden, terwijl hun eigen alledaagse routines gekleurd werden door kinderen ‘op locatie’ door anderen werden de scheidslijn tussen zwart en wit, maar bo- grootgebracht. Waar voor het blanke deel vendien verwijst de toevoeging ‘nog’ naar een van de natie ‘thuis’ en ‘familie’ in elkaars mogelijke toekomst waarin iedereen, blank verlengde lagen en als een vanzelfsprekende of zwart, in de gelegenheid zou zijn te leren eenheid gold, werden zwarte families door de zwemmen en bereid zou zijn een zwembad te geïnstitutionaliseerde scheidslijnen op basis delen.27 Daarmee sluit zij aan bij de ‘liberale’ van kleur uit elkaar getrokken. Hun ‘thuis’ variant van het Apartheidsvertoog: een vari- lag vaak ver van de plek waar ze vanwege hun ant die ervan uitgaat dat zwarten met blanke werk moesten leven. Voor Siena was dat – in steun uiteindelijk het niveau konden bereiken ieder geval tijdens deze opname in het huis van de blanke, ‘Europese’ beschaving – hier van haar blanke werkgevers – geen punt van gesymboliseerd in het zwembad. De filmer discussie. De filmer doet zijn best een gesprek laat dit thema rusten, al zal hij de positie van met haar aan te gaan op basis van gelijkheid, het zwarte huispersoneel nader verkennen maar hij realiseert zich onvoldoende dat die in een gesprek met de inwonende hulp in de basis ten ene male ontbreekt in de gegeven huishouding van zijn oom en tante. context. Gekleed in een witte jurk en met een witte Wanneer hij haar vraagt waarom ze hem doek om haar hoofd staat Siena te strijken in en anderen in huis ‘master’ noemt, begrijpt de bijkeuken wanneer hij informeert waarom Siena in eerste instantie ook niet waarop ze voor ‘white people’ is gaan werken. Haar hij doelt. ‘Master? Yes.’ ‘Why do you call us vader had gezegd dat ze werk moest zoeken: master?’ probeert Maarten nogmaals. Siena ‘to help him with the money’. Maarten Rens schudt haar hoofd, lacht en zegt ten slotte: doet een vergeefse, naïeve poging haar tot uit- ‘Because I don’t know your name.’ De complexe spraken over ongelijke verhoudingen tussen mix van afhankelijkheid en ongelijkheid, zwart en wit te bewegen: ‘He didn’t tell you van intimiteit en afstand, en van rijkdom it was a bit strange?’ ‘No’, antwoordt ze kort en armoede, zo karakteristiek voor een per- soonlijk dienstverband – al helemaal onder 26 Na een sterke groei van de economie in de jaren 1960 kreeg men in Apartheid in Zuid-Afrika – liet zich op deze Europa, en dus ook in Nederland in de jaren 1970 met een recessie te manier niet ontrafelen. Door over zichzelf in maken, terwijl Zuid-Afrika toen juist in de lift zat. 27 De Wet op Aparte Geriewe was slechts van toepassing op openbare en de ‘us’-vorm te spreken, bevestigt Rens zijn niet op particuliere zwembaden, maar dat betekende evengoed dat er positie als lid van de blanke werkgeversfami- voor zwarte Zuid-Afrikanen nauwelijks faciliteiten waren om te leren lie en benadrukt hij precies de ongelijke posi- zwemmen. Vgl. Steven Clingmans, Bram Fischer: Afrikaner revolutionary. (/Amherst 1998) 221. tie waarin zij zich bevonden en die een ‘open’

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 71

Maarten Rens met dochter Jona en Siena in Pretoria, december 1981. Bron: particuliere collectie Maarten Rens

gesprek met Siena daar ter plekke onmogelijk because you can’t always exactly do what you feel maakte. Maar juist deze onmogelijke vorm like and just relax. If I relax, I wonder what she van communicatie maakt Siena tot een veel- is thinking: “she is lazy” or “the house is untidy”, zeggende getuige van Apartheid en tot een and that she’ll tell all her friends: “the madam onthullende tegenspeler, vooral van de goed- is very untidy and the house is always up side bedoelende filmer zelf. down”. […] So it is not always as nice as they De opnames beperken zich niet tot de say it actually is.’ huishouding van zijn tante. Ook zijn jong Kennelijk voelt Marjan zich geroepen de gehuwde nicht Marjan biedt hem toegang aanwezigheid van haar zwarte maid te verde- tot de huiselijke sfeer waarbinnen haar leven digen tegenover haar neef uit Nederland. Ze zich afspeelt. Maarten volgt haar tijdens een lijkt hem te vereenzelvigen met de niet nader gardenparty, een bijeenkomst van zo’n twintig benoemde ‘they’, degenen die menen dat zij blanke vrouwen die zich voor tuininrichting een luxe leventje zou leiden dankzij de inzet interesseren. Zij worden verwelkomd in het van zwart huispersoneel. Zodra ‘the madam’, Afrikaans. De gastvrouw is ‘baie bekommerd’, zoals ze zichzelf in de derde persoon aan- want haar tuin ‘was nie regt nie’. Maar de in- duidt, de inbreuk op haar privacy heeft toe- leidster stelt haar gerust: ‘kyk eens hoe skoon gelicht, geeft ze aan dat ze zich sociaal ver- en pynlik, pynlik netjes is die tuin.’ Nadat de da- plicht voelt huispersoneel in dienst te nemen: mes met koffie en cake in beeld zijn gebracht, ‘If I didn’t … they wouldn’t have any money and volgt een overgang naar Marjan in haar eigen they didn’t have anything to buy food and… so tuin, waar zij stilstaat bij de rozen en bottle you are helping them indirectly. I don’t need her brushes die te lijden hebben van de zomerse four days a week, but you can’t get a job for the hitte. ‘So it doesn’t look too good at this stage.’ other two days, so… I just keep her on. So I’m Door in te zoomen op de problemen met de doing her a good turn and she is doing me a good tuinaanplant van zijn nicht en andere blanke turn.’ vrouwen creëert de filmer een contrast tussen Voor Marjan, geboren en getogen in de zorgeloze rijkdom van een blanke minder- Zuid-Afrika, geldt haar positie als blanke heid en de armoede van een zwarte meerder- welvarende huisvrouw als vanzelfsprekend. heid in Zuid-Afrika; ook al bleef die laatste Zij plaatst zichzelf tegenover twee soorten buiten beeld. Dat contrast wordt nader uitge- ‘anderen’: tegenover critici buiten Zuid- diept wanneer Marjan vertelt over de organi- Afrika die onvoldoende inzicht zouden heb- satie van haar huishouding: ‘It sounds fantas- ben in de noden van de zwarte bevolking, en tic, having help for two or three days a week. But tegenover zwarte Zuid-Afrikanen die welis- on the other hand: a lot of private life disappears, waar van haar en andere blanken afhankelijk

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 72 Barbara Henkes zijn, maar ook kritiek konden hebben op de ruw, ongeslepen) hanteert om ongeschoolde ongelijke verdeling van armoede en rijkdom zwarte arbeidskrachten aan te duiden, maakt tussen zwart en blank. Haar verhaal verwijst duidelijk dat het een vanzelfsprekende, niet naar de idee van een even vanzelfsprekend als morele categorie betreft. Wat niet wegneemt onoverbrugbaar verschil tussen ‘whiteness’ en dat het refereert aan de oppositie tussen ge- ‘blackness’ dat later tijdens de opname nog be- cultiveerd en ongecultiveerd die binnen het vestigd zal worden. Apartheidsvertoog – en meer in het alge- meen in het ‘masternarrative of whiteness’ – gangbaar was.28 Apartheid op het werk Opmerkelijk is dat de filmer geen gebruik Maarten Rens volgt zijn familieleden ook op heeft gemaakt van het interview met Hugo, het werk. Ten tijde van de opnames werkte een blanke opzichter op de bouwplaats, dat zijn neef Geert als site engineer voor een zich tussen de opnames bevindt. Tegenover bouwbedrijf. Gehuld in een licht overhemd, de filmer windt hij er geen doekjes om:‘What lichte broek en voorzien van een witte bouw- I can’t understand is … I’m a white man in this helm, geeft hij ter plekke een toelichting op country, this is my country, I’m born here. And het project dat hij onder zijn hoede heeft. the blacks is helping, working next to us, bringing Onderwijl zwenkt de camera naar de zwarte this country up to where it is today, but they got bouwvakkers in actie, gehuld in blauwe over- no privileges. Why don’t they get equal pay?[…] alls en voorzien van divers gekleurde helmen. I didn’t ask to be white and I don’t think they Geert vertelt trots dat zij een van de meest have been asked to be black. So I shouldn’t dis- moderne station in Zuid-Afrika aan het bou- criminate against them. Look: if they stay in this wen zijn. Dagelijks zullen daar zo’n 60.000 way and [with] the culture that they are used to, zwarte arbeiders gebruik van maken om de it is because they don’t get a decent wage. If you raciale scheidslijn tussen hun werk en hun give them equal pay they can bring up their own woonplaats te overbruggen. Het komt niet standards…’29 bij hem op dat hij met zijn werk een bijdra- De bouwopzichter verzet zich krachtig ge levert aan de geopolitieke infrastructuur tegen het heersende beeld van ‘onbeschaafde’ die een snelle ‘aan- en afvoer’ van goedkope zwarten en hun ‘primitieve’ cultuur, waarmee zwarte arbeidskrachten uit de thuislanden en de geprivilegieerde positie van blanke werk- de townships mogelijk moet maken. nemers gerechtvaardigd werd. Zonder zich Er werken twee zwarte voormannen die daarvan bewust te zijn, spiegelt hij de argu- samen met drie blanke opzichters leiding ge- mentatie waarmee al in 1924 de basis werd ven aan zo’n 120 zwarte arbeiders. ‘Are they gelegd voor een serie overheidsmaatregelen, good workers?’, vraagt Maarten. Geert zoekt die zwarte arbeiders achterstelden bij hun naar de juiste formulering: ‘They are very… blanke collega’s om de laatsten een ‘beschaaf- well I don’t know how to put it, you know, you de’ levensstandaard te garanderen.30 Achteraf have to teach them how to do everything still, meent Rens dat hij dit interview niet in zijn and gradually they get to know, like the two gang montage heeft verwerkt omdat het ‘te politiek’ bosses, they are very good. Because of the tremen- was.31 De uitspraken van de opzichter vor- dous boom we are experiencing in South Africa, men inderdaad een stijlbreuk met het overige the construction industry has shot up and there materiaal vanwege zijn onverbloemde kritiek is a lot of new employment. And of course they op het Apartheidsbeleid en ook omdat de di- are raw, you have to teach them.’ De manier recte relatie met de familie wordt losgelaten. waarop Geert de uitdrukking ‘raw’ (rauw, Al had de filmer die relatie alsnog tot stand kunnen brengen door de uitspraken van de 28 Vgl. Anton Corbey, Wildheid en beschaving: de Europese verbeelding voorman aan zijn neef voor te leggen, of beide van Afrika (Baarn 1989) en Jan Nederveen Pietersen, ‘Savages, Animals, Heathens, Races’, in: Idem, White on black. Images of Africans and Blacks mannen met elkaar te laten discussiëren. in Western Popular Culture (New Haven/London 1992) 30-51. Na het bouwterrein waar Geerts werk- 29 Particuliere collectie Maarten Rens, geluidsopname interview ‘Hugo’. zaamheden zich afspelen, verplaatst de ca- 30 Prime Minister’s Circular No. 5 of 1924, aangehaald door Guelke, Rethinking, 73. mera zich naar de werkplek van diens jongste 31 Gesprek Maarten Rens op 16 januari 2009. zus, Sylvia. Zij is personeelsconsulent bij de 32 G. Verhoef, ‘Nedbank: The Continental Approach to Banking in South Africa’, in: F.S. Jones ed., Financial Enterprise in South Africa (London 1992) Nedbank, die tot 1971 bekend stond onder de 32 80-114. naam Nederlands Bank van Zuid-Afrika.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 73

Er vindt een perspectiefwisseling plaats: op when they don’t greet me.’ Dan vraagt Sylvia, haar eigen verzoek neemt Sylvia de rol van die bekend is met de loopbaan van Precious, de interviewer over.33 In plaats van de filmer waarom ze haar werk in het onderwijs heeft die tot dan toe ook de vragen stelde, bepaalt opgegeven voor haar werk als receptioniste zijn nicht dit keer de loop van het gesprek bij de bank. ‘I liked teaching and I liked the lit- met twee zwarte bankemployees van wie zij tle ones. The children were very interesting, but de aanstelling heeft bevorderd. Evenals op there wasn’t enough money. So I looked for a bet- het werk van haar broer komt ook in dit ge- ter job.’ In twee zinnen maakt ze duidelijk hoe sprek het onderscheid tussen zwart en blank de verhoudingen lagen op de arbeidsmarkt: ter sprake. Maar nu wordt er niet over maar het werk als onderwijzeres in het onderwijs met zwarte werkneemsters gesproken. Zij voor zwarten werd veel slechter betaald dan krijgen zodoende niet alleen een eigen stem het werk als receptioniste van een bank. en gezicht, maar ook een naam. Sylvia begint met een verwijzing naar het ‘black advance- ment program’ van de bank dat erop gericht Apartheid bevragen en bevestigen was meer zwarte employees aan te nemen en Nadat de ongelijke verhoudingen tussen op te leiden voor hogere posities.34 ‘We started zwart en wit op het werk aan de orde zijn ge- with some adverts in the paper and one of the weest, richt het gesprek zich op de omgangs- applicants was Luasi Mapanze, who is sitting vormen tussen zwart en wit in de privésfeer. here. Al blijkt het publieke en private domein on- Luasi vertelt hoe ze na haar schooloplei- losmakelijk met elkaar vervlochten te zijn. ding een baan zocht: ‘Most of the companies I Sylvia informeert bij Luasi en Precious hoe zij phoned, said they were full already or the place- aankijken tegen een eventueel huwelijk met ment agents said they don’t have work for blacks. een blanke man.36 Luasi benadrukt in eerste Nedbank was the only company that responded.’ instantie het belang van het bewaren van de Op de vraag hoe het werk haar bevalt, zegt ‘eigen’ cultuur: ‘There is this thing about preser- ze: ‘It tends to be a bit boring now and then, ving our culture. And… you know, if I’d marry most of it is quite clerical, but I am learning qui- a white man, I would have coloured children, you te a lot.’ ‘And how do you feel about mixing with see. They wouldn’t have peace. I think I would the other people, how do you feel you have been try to avoid it really.’ Precious valt haar bij: ‘Me received by other people in the branch, in your too, I wouldn’t like to live with a white man… work?’, vraagt Sylvia, die zelf tot die ‘andere’ because our customs.’ Hun uitspraken worden bankmedewerkers behoort. ‘Well…’, aarzelt getekend door de idee van essentialistische een verontschuldigend lachende Luasi, ‘I am scheidslijnen tussen een witte en een zwarte really the only black in the places I am working. of gekleurde cultuur. […] So it is a bit… it is a different environment Hoe moeilijk het was om – ook buiten really. But the people are very nice. Most of them Zuid-Afrika – aan de constructie van ver- are quite nice, but we’ve got different cultures, schil op basis van huidskleur te ontkomen, different environments. So they are very nice, I blijkt wanneer Sylvia haar eigen ervarin- can’t really complain.’ gen ter sprake brengt toen zij in Parijs aan Zonder nader in te gaan op deze ambiva- de Sorbonne studeerde.37 Daar deelde zij lente reactie, keert Sylvia zich tot de andere haar onderkomen met zwarte studenten uit bankmedewerkster: ‘And Precious, how do Ghana die haar hadden verteld dat ze liever you feel? If you were white, do you think your work would be different?’35 Het is een vraag 33 Gesprek met Maarten Rens op 7 december 2008. 34 Dergelijke programma’s kwamen in de jaren 1970 tot stand onder inter- die slechts bevestigend beantwoord kan wor- nationale druk. Vgl. Guelke, Rethinking, 198-201. den. Precious geeft een toelichting, waarbij 35 In hoeverre ook Precious met haar achternaam is geïntroduceerd blijft onduidelijk. In dat geval is die er bij de montage uitgevallen. ook zij gebruik maakt van een vrolijke lach 36 Homoseksualiteit was taboe in het toenmalige Zuid-Afrika. Sinds om haar pijnlijke uitspraken te verzachten: ‘I november 2006 is het huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht should think so, yes, because most of the people gelegaliseerd. 37 In zijn klassieker Peau noire, masques blancs (1952) stelt de psychiater en who come at the reception are surprised seeing a schrijver Frantz Fanon het fenomeen aan de orde dat ‘zwarte’ gekoloni- black receptionist and a lot of them don’t want to seerden zichzelf en hun omgeving benaderen door de ogen van de do- minante ‘witte’ kolonisator. Vgl. Homi K. Bhaba, ‘Forword: remembering talk to me [lacht], but I dó talk to them, to make Fanon. Self, Psyche and the Colonial Condition’ in de Engelstalige herdruk them feel at home [lacht]. I greet them even Black Skin, white masks (Londen 1986).

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 74 Barbara Henkes

niet betrokken raakten bij ‘white families’ gesprek. Waar in het ongemakkelijke contact omdat hun ‘culture’ zo anders was. In reac- met Siena de ongelijkheid tussen zwart en tie daarop confronteert Precious haar echter wit benadrukt werd, leidde het optreden van met een wezenlijk verschil tussen de situatie de drie jonge vrouwen voor de camera tot het in Zuid-Afrika en Europa: ‘It [het contact tus- bevragen van eenduidige vooronderstellingen sen blank en zwart, BH] happens overseas, but over de verhoudingen tussen blank en zwart. it is very rare you see it happen here in South Met elkaar brachten zij voor de camera een Africa, because people who are doing that are ‘contactzone’ tussen zwart en wit tot stand, taken to jail, such things, so I try to avoid it.’ ook al verkeerden zij in structureel ongelijke Luasi voegt daaraan toe: ‘It won’t happen here posities waardoor Precious en Luasi niet het because there is a law. I mean: whites are not achterste van hun tong konden laten zien. supposed to marry blacks.’ Terwijl Sylvia in de filmopnames pogin- Waar Precious en Luasi aanvankelijk nog gen onderneemt de kloof tussen zwart en wit meegingen in het verhaal van een onoverbrug- te overbruggen, neemt haar zuster Marjan baar ‘cultureel verschil’ tussen blank en zwart, een heel andere positie in. Die positie wordt breken ze dat nu open door op de juridische verder uitgediept wanneer de filmer haar en ruimtelijke constructie van ongelijkheid op vraagt of zij ook zwarten tot haar vrienden- grond van ‘ras’ te wijzen. Dat maakte een ‘ge- of kennissenkring rekent. ‘My husband plays mengd’ huwelijk in Zuid-Afrika ten ene male hockey with a coloured, but that is not a black. onmogelijk. ‘Because of Apartheid they would He has been here for supper and he comes to all have to leave the country’, constateert Luasi. our parties and at the club we always see him, but Sylvia doet nogmaals een poging de geïnsti- there is a big difference between a coloured and tutionaliseerde ongelijkheid tussen zwart en a black.’ Er wordt verder niet stilgestaan bij wit in Zuid-Afrika te relativeren en te depo- ‘het grote verschil’ tussen blacks en coloureds, litiseren door erop te wijzen dat noch van de waarmee zij de gangbare categorieën repro- blanke noch van de zwarte kant veel behoefte duceert in de Zuid-Afrikaanse samenleving zou bestaan om de scheidslijnen in de sociale onder Apartheid: ‘Kleurlingen’ en ‘Aziaten’ omgang te doorbreken: ‘I don’t think that it is kregen daarbij een iets gunstiger plaats in de just from the white side, that story, I think that maatschappelijke hiërarchie toegewezen dan it is just as much from the black side that you ‘zwarten’. wouldn’t.’ Luasi maakt onmiddelijk duidelijk Marjan, zoveel wordt duidelijk, blijft dat Sylvia een keuze suggereert die er niet is: op afstand van haar zwarte landgenoten: ‘I ‘Because I was born in South Africa I would find them… they all look exactly the same. I never think of getting married to a white man. mean: with the whites you have different colour Maybe in another country, because you meet hear, you’ve got different eyes and complexion, there, you get used to each other and such things. where all their eyes are dark brown or black But here…’ and their hair is all exactly the same, so there Tijdens de gefilmde samenspraak van de is not that physical attraction as you have with drie jonge vrouwen wordt een essentieel (cul- the whites.’ Het is een bekend thema in het tureel) onderscheid tussen zwart en blank Apartheidsvertoog en meer in het algemeen door alle gesprekspartners zowel bevestigd als in wat Melissa Steyn het ‘masternarrative of gerelativeerd. Er worden openingen geboden whiteness’ heeft genoemd38: blanken kun- èn opgepakt voor een daadwerkelijke discus- nen elkaar herkennen als te onderscheiden sie over de doorwerking van Apartheid – in individuen, terwijl zwarten benaderd worden tegenstelling tot het eerdere gesprek tussen als een amorfe massa zonder eigen, duidelijk de filmer en Siena. Dat is niet alleen te dan- herkenbaar, laat staan aantrekkelijk gezicht. ken aan de vrijere omgeving die het terras van Door de afstand die met ongelijke machtsver- Nedbank bood, maar ook aan het gegeven dat houdingen gepaard gaat, verdwijnt de nood- Luasi en Precious elkaar konden aanvullen zakelijke interesse voor het zwarte individu. en steunen, en zeker niet in de laatste plaats Die wordt daarmee inwisselbaar, maar ook aan de vertrouwensrelatie tussen hen beiden onherkenbaar en oncontroleerbaar: de black en Sylvia die de basis vormt voor een dergelijk peril (swart gevaar in het Afrikaans) stond centraal in de politieke retoriek waarmee ge- 38 Steyn, Whiteness. waarschuwd werd voor een opstand van de

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 75

Tante Margreet en haar zuster, die overgekomen is uit Amsterdam, met het huispersoneel, ca. 1970. Bron: particuliere collectie Maarten Rens

zwarte meerderheid en de noodzaak van een ële steun in het vooruitzicht.41 Niet lang na- blanke eenheid om dat gevaar te bezweren.39 dat Maarten zijn opnames maakte, zouden Marjan drukt haar zorg uit over de toekomst zij zich in Pretoria vestigen met het voorne- van Zuid-Afrika en verwijst daarbij naar de men een tuincentrum op te zetten.42 Uit het gebeurtenissen in Rhodesië waar kort tevo- gesprek met de aanstaande ondernemers op ren, in 1980, het blanke minderheidsregime de beoogde, nog kale locatie, blijkt dat zij de plaats had gemaakt voor een zwarte meer- zakelijke mogelijkheden met vertrouwen te- derheidsregering. Direct na deze machtsver- gemoet zien. Ook hun kind ‘is going to have a schuiving, die gesymboliseerd werd in ’s lands lot of space and a lot of opportunities’, verzekert nieuwe Afrikaanse naam Zimbabwe, hadden de hoogzwangere Loes. Net als oom Rob veel blanken het land verlaten. ‘I would not benadrukken zij en haar echtgenoot de gun- like to leave South Africa’, benadrukt Marjan, stige vooruitzichten in Zuid-Afrika. De kri- ‘I want to stay here all my life. But when things tische discussie over Apartheid in Nederland become dangerous, if… and a big IF… no one lijkt aan hen voorbijgaan te zijn gegaan.43 Al knows what is going to happen... But you can feel namen zij wel het zekere voor het onzekere that there is a change […] It is frightening when door zowel hun Nederlandse nationaliteit als you think: may be one day I will have to leave hun huis in Leeuwarden en hun Nederlandse my beloved country and where do you go to?’40 bankrekening aan te houden. Tegenover Marjan’s zorgen voor haar Hoop en angst voor de toekomst in toekomst op een continent waar de onafhan- Zuid-Afrika is het thema waarmee Maarten kelijkheidsbewegingen vanaf de jaren 1950 met succes de machtsverhoudingen tussen 39 Vgl. Barbara B. Brown, ‘Facing the “Black Peril”: The Politics of Population blank en zwart in Afrika ter discussie stel- Control in South Africa’, Journal of Southern African Studies 13 Special Issue on The Political Economy of Health in Southern Africa (1987) 256-273. den, staat het vertrouwen in de toekomst van 40 Het lijkt erop dat in haar woordkeus onwillekeurig de titel resoneert van nicht Loes en haar Nederlandse echtgenoot het vermaarde boek van de Zuid-Afrikaanse auteur en politicus Alan Paton, Cry, the beloved country (1948), waarin hij de dramatische gevol- Karel. Zij hadden elkaar leren kennen toen gen van rassensegregatie in zijn land aan de orde stelt. Loes in Nederland een opleiding tot ver- 41 Dat wordt niet alleen gememoreerd door Karel en Loes tijdens een fami- pleegster volgde. Na hun huwelijk woonden lietreffen op 21 augustus 2008 in Amsterdam, maar Rob Huisman brengt dat zelf ter sprake in de footage van de familiefilm. zij in Leeuwarden, waar Loes’ heimwee naar 42 Uiteindelijk kon dat plan niet gerealiseerd worden. Karel en Loes stuitten haar familie in Zuid-Afrika opspeelde. Oom op de nodige tegenvallers voordat zij met succes hun leven in Zuid-Afrika op de rails zetten. Gesprek op 21 augustus 2008. Rob stelde het pasgehuwde echtpaar goede 43 Ook als ik tijdens onze ontmoeting in 2008 in Amsterdam daarnaar toekomstperspectieven en de nodige financi- informeer, wordt er ontwijkend op geantwoord.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 76 Barbara Henkes

Rens zijn familiefilm afsluit. Als laatste laat And of course then we have the opposite in South hij Sylvia daarover aan het woord. Zij be- Africa: that we are not aware of it enough, and nadrukt hoe complex de Zuid-Afrikaanse in Europe they are over aware of it, so… There samenleving in elkaar steekt door de vele should be a happy medium and I don’t think onderlinge politieke en culturele verschil- that has been found.’ len, die zich allerminst tot kleurverschillen lieten reduceren: ‘We don’t only have the black Op deze manier stelt ze een zowel kennis- people: we have about eight different tribes of theoretisch als moreel probleem aan de orde: black people who don’t get on and have different wie heeft nu de meest valide kennis van zaken ideas: some want revolution, some want peace.’ en wie heeft, op basis daarvan, het meeste De zwarte bevolking van Zuid-Afrika vorm- recht van spreken? Mede onder invloed van de geen eenheid, zomin als de blanke bevol- haar eerdere verblijf in Europa en haar erva- king dat deed of doet. Maar de nadruk op ringen met de beeldvorming over de raciale de onderlinge verschillen tussen de zwarte verhoudingen in Zuid-Afrika, signaleert ze ‘stammen’ in combinatie met de keuze tus- verschillende perspectieven van waaruit de sen ‘revolutie of vrede’, raakt aan een terug- situatie in haar land benaderd kan worden. kerend element van het Apartheidsvertoog: Dat gaat gepaard met de onoplosbare vraag het verhaal dat ‘de’ zwarten elkaar onderling wat nu ‘de waarheid’ zou zijn om vervolgens in het verleden uitgemoord zouden hebben diezelfde waarheid dan maar in het midden of heden ten dage te lijf zouden gaan zon- te leggen. Kennelijk was ze niet ‘verstard’ der de ‘beschavende’ aanwezigheid van ‘de’ door de kritiek waarmee ze in Europa en in blanken. Een verhaal dat niet alleen voorbij Zuid-Afrika werd geconfronteerd, maar wel gaat aan de Anglo-Boerenoorlogen waarbij ‘verward’. Het lijkt erop dat Sylvia zich van ‘Britten’ en Afrikaner ‘Boeren’ elkaar naar alle familieleden in Zuid-Afrika het meest het leven stonden, maar ook aan de wereld- bewust was van de noodzaak of de wenselijk- oorlogen die nog zo kort daarvoor in Europa heid bestaande omgangsvormen en machts- woedden. Sylvia beperkt zich echter niet verhoudingen tussen zwart en blank te veran- tot de onderlinge tegenstellingen tussen de deren. Maar tegelijkertijd wordt duidelijk dat zwarte bevolking. Ook de animositeit tus- zij geen idee had hoe die veranderingen tot sen de blanke bevolking onderling wordt stand gebracht konden worden: ‘I don’t think door haar benoemd. Zij doet dat uitsluitend the people realize the difficulty of the problems in culturele of etnische (en niet in politieke) in South Africa. You can’t give black people rule termen: ‘We have the Afrikaans and English when they are not capable of it, yet.’ Net als haar speaking people that don’t get on; we have the moeder aan het begin van de montage, ver- Germans, the Dutch and the English people. So wijst ook zij met het veelzeggende ‘yet’ naar in South Africa it is a very complex situation. If veranderingen van de positie van de zwarte you haven’t been in South Africa and spoken to bevolking in de toekomst, maar vooralsnog the black people, to the white people, to English onder blanke begeleiding. and Afrikaans, you can’t understand the pro- De film eindigt met Sylvia die tot de slot- blem.’ som komt: ‘And if it wasn’t us whites, it would Die overweging brengt haar direct bij het have been other whites that would have come thema waar de film zijn titel aan ontleent: and have exploited the situation.’ Het is een ‘That is why I don’t feel served by the criticism machteloze dooddoener, maar het is ook een from overseas […] If people come here and see it onderkenning van een historisch gegroeide and criticize constructively, there is no harm in situatie waarin een blanke minderheid, waar it. But so many people in Europe criticize before zij zelf deel van uitmaakt, zich heeft verrijkt they even know what is actually happening here.’ ten koste van een zwarte meerderheid. En dan Terwijl ze begrip vraagt voor de complexe si- is het stil. De wolken boven het terras pakken tuatie waarin de bevolking en dan vooral de zich samen en de filmmaker wacht af. Net als blanke minderheid van Zuid-Afrika zich Sylvia, die ten slotte in het Nederlands vraagt: bevindt, toont ze zich niet ongevoelig voor ‘Nog meer… vragen?’ Geen vragen meer, maar de kritiek van buitenaf. ‘So many people in wel een gerommel van naderend onweer. Europe […] have read stories in the newspaper which sometimes are blown up tremendously.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 77 merking weg door de VN te diskwalificeren Confrontatie en identificatie binnen de als ‘een flut organisatie, waar ieder klein landje familie een gelijke stem heeft.’ De discussie escaleer- Eenmaal terug in Amsterdam maakt Rens de, waarbij de gastvrouw zich genoodzaakt een ruwe montage van zijn film‘Ik ben er voelde de kant van haar zuster en zwager geweest’, die hij tijdens een familiereünie in uit Zuid-Afrika te kiezen: ‘Mijn moeder riep: augustus 1982 vertoonde. Dat gebeurde in “maar Maarten je bent daar toch zo aardig ont- het huis van zijn ouders. Behalve de film- vangen, dan doe je dat toch niet?!”’48 Na afloop maker zelf waren zijn beide zusters met hun was er nog een diner, maar het samenzijn was partners van de partij, evenals zijn tante en fiks ontregeld. oom uit Zuid-Afrika, hun dochter Loes met Het idee van familie als een ‘veilige’, grens- haar man Karel, en ook nog een neef en nicht overstijgende eenheid stond stevig onder uit Den Haag. Als ik Maarten vraag een te- druk. Dat kwam primair door de verschillen- kening te maken van de setting waarin zijn de maatschappelijke context waarin men leef- film werd vertoond, herinnert hij zich onver- de en de uiteenlopende visies op Apartheid wachts dat hij ook daar heeft staan filmen.44 die daarbinnen gangbaar waren. Zolang die Dat gebeurde op aanraden van de toenma- verschillen door vrolijke anekdotes over een lige hoofdredacteur van de VPRO-televisie, gedeeld verleden, lekkere hapjes en goede Roelof Kiers, die met interesse zijn ruwe wijn genegeerd werden, kon men met elkaar montage had bekeken, maar vond dat er een blijven omgaan en genieten van elkaars gezel- kader ontbrak waarbinnen het optreden en schap. De volgende generatie had echter geen de uitspraken van de verschillende actoren gedeeld verleden; zij leefden in verschillende geplaatst konden worden.45 Dat kader pro- werelden die verkend en beoordeeld moesten beerde Rens alsnog te creëren door, naar aan- worden. De filmvertoning en vooral de dis- leiding van de vertoning, een discussie aan te cussie die daarop volgde, maakten die ver- gaan over Apartheid. schillen onontkoombaar. Wat overigens niet Helaas zijn die opnames mislukt, wat wil zeggen dat er met één Zuid-Afrikaanse mede verklaart waarom het nooit tot een en één Nederlandse stem werd gesproken, afgeronde documentaire is gekomen. De zoals de film zelf al liet zien. Binnen de fa- filmmaker herinnert zich hoe oom Rob in milie in Zuid-Afrika was het verschil in be- eerste instantie enthousiast reageerde op de nadering van Apartheid aanzienlijk, zoals filmbeelden: hij was trots op de heldereper - volgens Maarten ook de visie van hem en zijn formance van zijn zoon Geert te midden van neef uit Den Haag sterk uiteen liep. Maar diens dynamische bouwwerkzaamheden. welk standpunt men ook innam, het heikele Ook was hij tevreden over de wijze waarop thema Apartheid, dat voordien zorgvuldig zijn drie dochters in beeld waren gebracht en ontweken werd, lag nu open en bloot op tafel. over zijn eigen optreden samen met zijn vrouw Vooral oom Rob was niet goed opgewassen hoefde hij zich evenmin te schamen. De vra- tegen de confrontatie die daarmee gepaard gen waarmee Maarten hun zwarte hulp in ging. de huishouding had geconfronteerd vielen Enige tijd daarna deed hij nog een onge- minder in de smaak – hij had haar daarmee lukkige poging de scherpe kanten er vanaf in verlegenheid gebracht, was de stellige en te halen, toen hij alle neven en nichten in goed navoelbare overtuiging van zijn Zuid- Nederland met een som geld bedeelde uit de Afrikaanse verwanten 46 – maar al met al was erfenis van hun grootouders.49 Maartens’ zus- hun leven toch aardig in beeld gebracht. Die positieve grondtoon sloeg echter om 44 Gesprek met Maarten Rens op 7 december 2008. zodra de filmbeelden aanleiding gaven tot 45 Gesprek met Maarten Rens op 16 januari 2009.. Zie ook noot 24. 46 Uitspraak Loes tijdens familietreffen in Amsterdam op 21 augustus 2008. kritische vragen over de politieke situatie. 47 Daarmee werd gerefereerd aan de discussies binnen de Veiligheidsraad De filmer herinnert zich dat zijn zus of haar en het wapenembargo dat in 1977, na de bloedige onderdrukking van de vriend tijdens de bijeenkomst met een opmer- Soweto-opstand, door de Verenigde Naties verplicht was gesteld. Vgl. Guelke, Rethinking, 194-195. king kwam in de trant van: ‘Goh, nu hebben we 48 Gesprek met Maarten Rens op 27 juli 2008, vrijwel letterlijk herhaald wel een idee van hoe jullie daar leven, maar… tijdens gesprek op 7 december 2008. 49 Grootvader stierf in 1974, gevolgd door grootmoeder in 1982. Wellicht de Verenigde Naties hebben er toch geen goed was zijn schoonzoon en zakenpartner Rob Huisman de executeur-testa- 47 woord voor over…’ Oom Rob wuifde die op- mentair.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 78 Barbara Henkes

ter Margo herinnert zich dat zij, haar broer zo beschermd en er werd nooit over gesproken. en zus, evenals hun neven en nicht uit Den Je had geen blootstelling aan iets…’ ‘…En dat Haag gezamenlijk besloten het geld over te was voor ons weer raar om te zien dat jullie er maken op rekening van , de ra- geen verstand van hadden’, reageert Margo. diozender van het door het Apartheidsregime Beiden gaan eraan voorbij dat Loes jaren lang verboden ANC.50 ‘Ik dacht: geïnformeerd zijn in Nederland had gewoond en toen zeker is nooit slecht. Maar het ANC zelf, daar had ik in aanraking gekomen moet zijn met enige niet zo’n zin in’, vertelt zij vijfentwintig jaar na vorm van kritiek op het Apartheidsregime dato aan haar nicht Loes tijdens een ontmoe- in Zuid-Afrika. Gebrek aan informatie of ting in Amsterdam. ‘Kun je nagaan’, reageert ‘valse voorlichting’ wordt nu vaak genoemd Loes, ‘de ANC werd bij ons gezien als een groep als verklaring voor de stilzwijgende accep- terroristen, dat waren de bad-ies. Voor ons was tatie of openlijke steun aan het repressieve dat echt een terreurgroep, zo geïndoctrineerd Apartheidbeleid. werd je op school. En ineens gaat jouw familie In een land waar kritiek op Apartheid ver- in Nederland daar allemaal geld instoppen, dus eenzelvigd werd met revolutie en terreur en voor ons…’ ‘Dat begreep ik dan ook wel weer en waar sprake was van censuur, werd een kri- dat vond ik pijnlijk’, zegt Margo gehaast.51 Bij tisch debat over de gevolgen van het gevoerde deze gelegenheid figureert zij als dekinkeeper , beleid bepaald niet gestimuleerd. Al bestond degene die als gastvrouw waakt over de on- er wel enige, moeizaam bevochten ruimte derlinge communicatie en goede sfeer.52 voor kritiek, zoals schrijvers als Nadine Hoewel de tijd van Apartheid dan al meer Gordimer, geestelijken zoals Beyers Naudé, dan een decennium tot het verleden behoort, of parlementariërs zoals Helen Suzman vormen de herinneringen eraan nog altijd een hebben laten zien. Kritiek op Apartheid in potentieel mijnenveld binnen de familie. Van Zuid-Afrika was voor iedereen een risico- beide kanten worden inspanningen verricht volle aangelegenheid, maar informatie was om de uiteenlopende posities van toen sa- wel degelijk beschikbaar; zeker voor de fa- men te brengen. ‘[D]at vind ik zo merkwaardig milie Huisman die geregeld in Nederland van mijzelf: dat ik deel daarvan geweest ben en verbleef. Kennelijk kon die informatie toen me nooit bewust was van wat er zich afspeelde. zonder meer genegeerd of geblokkeerd wor- Als ik nu die films daarover zie dan denk ik: den. Misschien is ‘gecompartimentaliseerd’ “hoe is het mogelijk dat ik [daaraan voorbij kon een betere term om aan te geven hoe veront- gaan]…”’, bekent Loes. Direct daarop doet zij rustende informatie over geweld en repressie een poging tot verklaring: ‘Maar het werd zo tegelijkertijd aanwezig en afwezig kon zijn in gescheiden gehouden en je werd zo beschermd. de hoofden van zovelen in Zuid-Afrika.53 De En je moet niet vergeten: onze TV kwam pas… vraag hoe dat mogelijk was, komt ook aan de toen was ik al uit huis. Ik bedoel: wij werden orde in het gesprek tussen Sylvia Huisman en de ANC-voorvrouw Barbara Masekele dat Maarten Rens vastlegde tijdens de ma- 50 In de zomer van 1982 werd door de AABN actie gevoerd ter ondersteu- nifestatie Culture in Another South-Africa ning van de radiozender van het ANC, Radio Freedom, die uitzond vanuit (CASA) in Amsterdam in december 1987.54 verschillende landen in zuidelijk Afrika. De actie liep nog vele jaren door. In de archieven van de AABN zijn geen namen meer te vinden van toenmalige donateurs. Zie ook: Paul de Cock, Radio Freedom : de stem van het verzet / Omroep voor Radio Freedom (Amsterdam 1987) en NIZA Je moet er (weg) geweest zijn webdossier ‘Nederland tegen apartheid’ - jaren ‘80 (2). 51 Gesprekken tijdens familietreffen op 21 augustus 2008 en met Margo Tijdens CASA kwamen zo’n 250 Zuid- Rens op 22 oktober 2008. Volgens haar ging het om 6 x 500 gulden; een Afrikaanse kunstenaars en ANC-activisten aanzienlijke som geld voor die tijd. 52 Margaret S. Leach and Dawn O. Braithwaite, ‘A Binding Tie: Supportive bijeen: zij gaven concerten, speelden toneel Communication of Family Kinkeepers’, Journal of Applied Communication en discussieerden er met elkaar en met het Research 24 (1996) 200–216. 53 Ontleend aan Erving Goffman, Frame analysis : an essay on the organiza- publiek over de noodzaak van een internati- tion of experience (New York 1974). Met dank aan Paul Bijl die mij hierop onale boycot van het Apartheidsregime om attent maakte. een democratisch, non-racial Zuid-Afrika 54 De CASA-conferentie werd gehouden van 12-19 december 1987. De docu- mentaire was een coproductie van de video unit van de ANC (Lusaka) en te bewerkstelligen. Voor de documentaire het video collectief van de AABN (Amsterdam). Naast de documentaire Before Dawn. Culture in Another South Africa is het ruwe materiaal bewaard gebleven en toegankelijk gemaakt via de catalogus van de stichting African Skies in Amsterdam www.africanser- filmde Maarten Rens een aantal gesprekken, ver.nl [19-11-2010]. waarbij hij zijn nicht Sylvia uit Zuid-Afrika

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 79

Manifestatie Culture in Another South Africa (december 1987). Bron: Pieter Boersma ©

inschakelde om te interviewen en geïnter- Als we de volledige opname van het ge- viewd te worden.55 Zij was twee jaar eerder, sprek volgen, blijkt dat Sylvia de bijeenkomst in 1985, naar Nederland gekomen om bij in Amsterdam ervoer als een openbaring: een bank in Den Haag ‘andere ervaringen op ‘I’ve been speaking with a lot of people, finding te doen’ en haar horizon te verbreden.56 In out about the things that I haven’t been able zekere zin werd de rol die zij als interview- to find out in South Africa. […] From within ster in zijn familiefilm had ingenomen hier South Africa it is very difficult to understand voortgezet, al is de context waarin ze die rol what is going on: you just live, from day to day vervult fundamenteel verschillend. Tijdens and you see things, but you don’t really under- de CASA-manifestatie vormde niet de ‘nor- stand them. By being here I have been able to maliteit’ van de bestaande verhoudingen on- understand things that are happening in South der Apartheid, maar juist de ‘abnormaliteit’ Africa.’ Of dat dan betekent dat het nodig is ervan en de strijd ertegen het uitgangspunt. weg te gaan uit Zuid-Afrika om te ontdekken Opnieuw werd Sylvia uitgedaagd zich te be- zinnen op de verhouding tussen zwart en 55 Op de aftiteling figureert zij onder het pseudoniem Sylvia Fischer met wit, evenals op haar eigen positie als blanke het oog op eventuele repercussies bij haar terugkeer in Zuid-Afrika. Zuid-Afrikaanse. Eerst nog wat onwennig, 56 Verklaring van Sylvia tijdens gesprek met de Nederlands-Zuid-Afrikaanse maar gaandeweg meer gedecideerd zoekt ze psychiater Bevin Hoek op het CASA congres in Amsterdam. Collectie African Skies: tape 103. voor de camera naar antwoorden op vragen 57 Daarnaast sprak zij met de dichter Willy Kgositsile, de journaliste die haar worden gesteld en legt ze vragen Ruth Bengu uit Johannesburg, de in Zuid-Afrika opgegroeide en naar Nederland geëmigreerde psychiater Bevin Hoek, de muzikant Isaac S. voor aan haar gesprekspartners, onder wie Ntsamai en een acteur van de toneelgroep Bopha!. Archief African Skies, 57 Barbara Masekela. nr. 7. Culture in Another South Africa (CASA), 1987.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 80 Barbara Henkes Nadat Sylvia enthousiast heeft verteld over de nieuwe informatie en andere zienswijzen die zij tijdens de conferentie heeft opgedaan, waarschuwt Barbara Masekela haar voor al te veel idealisme: ‘It is very nice in a festival like this, where you have progressive people who have already overcome racial antagonisms and so on, but […] there will always be a situation where there are black people who, because they have suffered so much, will not have the same kind of warmth and willingness to communi- cate, to break down barriers, who are very, very angry. […] It means that you still have to work for acceptance with the bulk of South-African blacks.’ En realiseert Sylvia zich wel dat de noodzakelijke veranderingen in Zuid-Afrika ten koste zullen gaan van haar eigen bevoor- rechte positie? Daar geeft ze geen direct antwoord op. Wel merkt ze op dat het heel eenvoudig is om te zeggen ‘I’m liberal’. Maar die woorden zou- den ook in daden omgezet moeten worden: ‘more should be done for schools, for housing, that sort of thing.’ De segregatie moest wor- Barbara Masekela tijdens de CASA-manifestatie. den doorbroken: ‘because if you aren’t equal Bron: Pieter Boersma © at school and you aren’t training together […], you don’t understand each other.’59 Net als zes jaar eerder tijdens het gesprek met Precious wat er eigenlijk gaande is, vraagt een vriende- en Luasi benadrukt Sylvia de noodzaak al- lijk kritische Masekela. Sylvia erkent dat het ledaagse Apartheid te doorbreken. Ze ver- ook mogelijk moet zijn in Zuid-Afrika meer wacht veel van het bijeen brengen van blank te weten te komen, maar dat dat bemoeilijkt en zwart om begrip te kweken voor elkaar. wordt omdat er zo weinig met elkaar wordt Maar begrip is niet genoeg om de scheef- gesproken: ‘People don’t communicate. People gegroeide verhoudingen tussen blank en are scared, especially the white people in South zwart te veranderen, beklemtoont Barbara Africa, they are scared just to sit down and Masekela. Gezondheidszorg, huisvesting en talk.’58 In deze context, waar het ging om het andere sociale voorzieningen zullen sterk on- structurele geweld tegen de zwarte bevol- der druk komen te staan wanneer die in de king van Zuid-Afrika, is het opmerkelijk dat toekomst met de zwarte en gekleurde bevol- Sylvia benadrukt dat vooral blanken bang king gedeeld moeten worden: ‘Do you think zouden zijn. white people will accept this? Or do you think Haar uitspraak maakt duidelijk hoe they will fight against it?’ diep repressie invreet in een samenleving. In Barbara Masekela, die zich hier laat gel- Amster­dam zag zij zich omringd door zwar- den als vertegenwoordiger van ‘het’ zwarte, te, gekleurde en blanke landgenoten van wie politiek gearticuleerde, non-raciale verzet, velen gevlucht waren omdat ze de politiek van realiseert zich al snel dat Sylvia geen deel uit- Apartheid en de daarmee verwante vormen maakt van de groep anti-Apartheids activis- van repressie in hun land niet langer konden ten uit Nederland en Zuid-Afrika die de toon verdragen. Achteraf is het fascinerend te zien van de CASA-manifestatie bepalen. Sylvia is hoe zij, dankzij de rol die haar neef haar had een nieuwkomer op het strijdtoneel. Ze staat toebedeeld, het gesprek met hen aanging. open voor nieuwe inzichten en argumenten zoals die in Amsterdam ter sprake komen,

58 Archief African Skies, nr. 7: Tape 118, section 4. maar tegelijkertijd wordt haar perspectief 59 Ibidem. nog sterk bepaald door de liberale variant van

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 81 het Apartheidsvertoog – de idee van ‘verhef- bleef wonen totdat ze zich na het einde van fing’ van de zwarte bevolking – waarmee zij het Apartheidsregime weer in Zuid-Afrika in Zuid-Afrika werd grootgebracht. Met de vestigde, samen met haar – ook uit Zuid- vraag of ‘white people’ bereid zouden zijn de Afrika afkomstige – echtgenoot en hun drie welvaart met hun zwarte landgenoten te de- kinderen. In 2004 zouden zij en haar gezin len, benadert Masekela haar gesprekspartner Zuid-Afrika verruilen voor een nieuw be- als vertegenwoordigster van ‘de’ blanke ge- staan in Australië. Rob Huisman stierf in meenschap. 2002. Behalve de kinderen van Loes en Karel Haar vraag refereert aan de angst voor leeft de rest van de familie Huisman en hun verandering onder veel blanken in Zuid- nazaten nog steeds in de gedemocratiseerde, Afrika. Een angst die niet onrealistisch is, maar evengoed uiterst gecompliceerde rain- zo benadrukt Masekela, als je bedenkt welke bow nation. wreedheden er in de loop van eeuwen zijn be- Af en toe bezoeken zij Nederland. Zo gaan tegenover zwarte landgenoten: ‘Like the kreeg Maarten Rens eind april 2009 onver- massacres […] the hunger in such a rich country wacht bezoek van zijn neef Geert en diens and the deliberate underdevelopment of certain vrouw Elsa. Vrolijke foto’s tonen een gezellig sectors of our community.’ Sylvia beaamt dat samenzijn van beide neven. Bij die gelegen- angst een grote rol speelt: ‘a fear of the blacks heid spraken zij over de tijd waarin zij – in turning against them, and a fear of being puni- de jaren 1980 – ieder aan verschillende kan- shed for what they have done in the past.’ De ten van de grens van Angola opereerden: vraag wat er gedaan kan worden om die angst Maarten als documentairemaker voor het te bestrijden, brengt Sylvia terug bij het belang ANC en Geert als ingenieur voor het Zuid- om open en onbevooroordeeld met elkaar van Afrikaanse leger. Destijds zag Rens zich daar gedachten te wisselen. Maar de bereidheid geconfronteerd met de dodelijke gevolgen om naar elkaar te luisteren komt niet vanzelf van de interventies van het Zuid-Afrikaanse tot stand, benadrukt haar gesprekspartner, leger. Zijn documentaire Witness Apartheid in zekere zin moet die afgedwongen worden. Agression uit 1984 toont de betrokkenheid Zolang niet alle Zuid-Afrikaners volmondig van Zuid-Afrika bij de gewelddadige bestrij- kunnen participeren in een democratisch en ding van onafhankelijkheidsbewegingen in multiraciaal georganiseerde samenleving, de buurlanden. Daarin doorsnijdt hij beelden kon er geen sprake zijn van wederzijdse uit- van massagraven in Angola met beelden uit wisseling op basis van gelijkheid. zijn onafgewerkte familiefilm van zijn nicht In de uiteindelijke documentaire is slechts Marjan in haar tuin, waar zij zich druk maakt een enkel fragment uit het gesprek tussen over haar bottle brushes en rozen die onder de beide vrouwen opgenomen. Daarnaast ver- zomerse droogte te lijden hebben. ‘Zo was schijnt Sylvia nog een keer aan het eind van die tegenstelling ook, zo zag het er toen voor mij de film, wanneer de zwarte ANC-activist in uit’, reageert Maarten op mijn enigszins ge- ballingschap Page Boikanyo haar vraagt of choqueerde reactie. Achteraf stelt de filmer zij niet bang is gearresteerd te worden als ze dat die montage niet erg subtiel was. ‘Ik zat voor de kerstdagen op bezoek gaat bij haar daar toen middenin. Ik vond het belangrijk die familie in Zuid-Afrika, nu ze betrokken is tegenstelling te laten zien: die gekte van zulke geraakt bij de anti-Apartheidsbeweging.60 uiteenlopende perspectieven tussen het verzet en Sylvia antwoordt: ‘I thought about it, but not de blanke wereld. […] Maar ik heb nooit het seriously. […] If what I am doing is treason, gevoel gehad dat ik een oorlog tegen mijn familie than I’m in the wrong country with the wrong aan het voeren was. Ik hielp mee in de strijd te- government.’ 61 gen een systeem van Apartheid…’ 63 Binnen zijn Met deze opnames van Sylvia eindigt de

rol van de Zuid-Afrikaanse familieleden in 60 Om veiligheidsredenen wordt Page Boikano in de aftiteling als Page op- het filmische oeuvre van Maarten Rens. Wat gevoerd. Tegenwoordig is Boikano werkzaam bij het Ministery of Labour haar intensieve kennismaking met de poli- in Zuid-Afrika. Met dank aan Fons Geerlings die mij over zijn identiteit informeerde. tieke cultuur van dit ‘Andere Zuid-Afrika’ bij 61 Archief African Skies, nr. 7: Tape 118, section 4: Fragment uit gesprek van Sylvia teweeg bracht en hoe ze daar achteraf Page, Sylvia and Klaas de Jonge. Opgenomen in de documentaire Before Dawn. Culture in another South Africa. op terugkijkt, kan niet verder worden uitge- 62 Sylvia reageert niet op mijn pogingen contact te leggen. 62 werkt. Wel is bekend dat zij in Nederland 63 Gesprek Maarten Rens op 27 juli 2008.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 82 Barbara Henkes filmverhaal plaatste hij toen echter wel ‘de Nederland hen de mogelijkheid dat leven blanke wereld’, inclusief zijn familie in Zuid- vanuit een ander perspectief te bezien. Maar Afrika, tegenover ‘het (zwarte) verzet’. Dat werd die mogelijkheid ook opgepakt? Rens die tegenstelling niet zo eenduidig lag, zal uit was erin geslaagd expliciete veroordelingen het voorafgaande duidelijk zijn geworden. van het Apartheidsregime als ‘abnormaal’ in zijn familiefilm buiten beschouwing te laten. In plaats daarvan toonde hij de ‘normaliteit’ Verschillende en verschuivende posities van Apartheid in de alledaagse routines van Zijn familie in Zuid-Afrika heeft de fil- zijn blanke, welvarende familie. Tegelijkertijd mer een ingang geboden tot het land van liep hij op die manier – aan de hand van zijn Apartheid en met zijn camera drong hij door verwanten – met een grote boog om de hete tot verschillende manieren waarop rassens- brei van de structurele repressie en geweld egregatie zich in het alledaagse leven van zijn onder Apartheid heen. blanke verwanten manifesteerde en hoe zij Die hete brei probeerde hij, naar aanlei- daarmee omgingen. Het ruw gemonteerde ding van de vertoning van zijn ruw gemon- resultaat ‘Ik ben er geweest’ is een talige film; teerde film in familiaire kring, alsnog aan te op dat niveau kunnen we een aantal posities roeren. Zodoende rammelde hij aan de schot- onderscheiden. Zo passen de uitspraken van ten waarachter de verwanten uit Zuid-Afrika tante Margreet en haar zoon Geert in een li- hun kennis over uitsluiting, onderdrukking beraal ‘beschavingsnarratief’, gestoeld op de en geweld van de zwarte meerderheid onder idee dat zwart en wit weliswaar nog ongelijk Apartheid hadden weggeborgen. De verhitte zijn, maar dat hun zwarte landgenoten zich discussie die dat opriep en de mislukte opna- onder blanke leiding konden opwerken naar men van die bijeenkomst zijn tekenend voor een gelijkwaardig niveau. Marjan daarente- de spanningen en verwarring die daarmee ge- gen koos nadrukkelijk voor een ‘essentialis- paard gingen. Het onderkennen van structu- tisch’ narratief dat verschillen tussen blank rele ongelijkheid en repressie stelde de positie en zwart als een ‘natuurlijk’ en dus onveran- van zijn welvarende familieleden in de Zuid- derlijk gegeven voorstelde. Afrikaanse samenleving wezenlijk ter discus- Daarnaast stonden oom Rob en zijn doch- sie en dat werd zijn oom en tante te veel. Die ter Loes met haar Nederlandse echtgenoot confrontatie weerhield de filmer er niet van die het thema van Apartheid en de omgang enkele jaren later opnieuw een beroep te doen met zwarte landgenoten zorgvuldig wisten op het verwantschapsnetwerk door zijn nicht te vermijden. Het leven en de toekomst in Sylvia uit te nodigen deel te nemen aan de op- Zuid-Afrika werd door hen in termen van names gedurende de CASA-manifestatie. materiële voorspoed gedefinieerd en politieke Net als in 1981 toonde Sylvia zich bereid spanningen als gevolg van Apartheid leken de contactzone van zwart en wit Zuid-Afrika niet te bestaan. Die positie zouden we het ‘es- op te zoeken en het gesprek over Apartheid capistisch’ narratief kunnen noemen. Nicht aan te gaan. Zij nam bij die gelegenheid een Sylvia ten slotte was zoekende en wisselde kwetsbare ‘tussenpositie’ in, blijkens de film- gedurende de opnames uit 1981 van positie. opnames. Haar pleidooi voor meer onderling Zij is geneigd op het ene moment essenti- contact tussen zwart en wit was ingebed in ële culturele verschillen te benadrukken en een apolitiek vertoog van ‘goede wil’ en sloot dan weer een evolutionair perspectief op de niet of nauwelijks aan bij het politieke ver- voorgrond te stellen, terwijl ze ook open staat toog van strijdbaar verzet tegen structurele voor een meer kritisch narratief. Door deze uitsluiting op basis van ‘ras’. Hoewel Sylvia al verschillende posities in beeld te brengen langer haar vraagtekens stelde bij de scheids- is de filmmaker er in geslaagd uiteenlopen lijnen tussen zwart en wit, beschikte ze niet omgangsvormen met Apartheid – variërend over het analytisch instrumentarium en de van negeren tot accepteren en van bevestigen aanverwante taal van de anti-Apartheidbe- tot bevragen – binnen zijn familie in Zuid- weging die tijdens de CASA-conferentie ge- Afrika te laten zien. hanteerd werden. Dat weerhield haar er niet Terwijl zijn verwanten in Zuid-Afrika van zich open te stellen voor dit – in haar be- de filmer toegang boden tot hun leven in leving – nieuwe perspectief en om haar eigen het land van Apartheid, gaf hun neef uit geprivilegieerde positie en die van haar blan-

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31 Getuigen van (anti-)Apartheid 83 ke familie en landgenoten in Zuid-Afrika plaats moest maken voor een nieuw verhaal kritisch te bezien. over het heden en verleden van een complexe Voor haar naaste familieleden kwam dat samenleving in beweging. moment later, nadat het failliet van Apartheid en de overgang naar een multiraciaal en de- Barbara Henkes (1955) is als universitair docent ver- mocratisch Zuid-Afrika sinds het begin van bonden aan de sectie Moderne Geschiedenis van de de jaren 1990 een heroriëntering op de be- Rijksuniversiteit Groningen. Zij promoveerde aan de UvA op Heimat in Holland. Duitse dienstmeisjes 1920- staande verhoudingen tussen zwart en wit 1950 (1995) en publiceerde in 2005 Uit liefde voor het noodzakelijk maakte. Net zoals Sylvia in volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identi- 1987, tonen Loes en Geert zich ruim twintig teit, 1918-1948. In haar onderzoek richt zij zich op pro- jaar later onaangenaam getroffen door hun cessen van identificatie met nationale gemeenschappen in de 20e eeuwse geschiedenis, momenteel toegespitst beperkte blikveld waardoor zij (goeddeels) op transnationale familiegeschiedenissen in Nederland aan de repressie en structurele ongelijkheid in en Zuid-Afrika. Zuid-Afrika voorbij konden gaan. Maar waar Sylvia’s even vriendelijke als onverbiddelijke tegenspeelster Barbara Masekela geen genoe- gen nam met haar argument dat ze ‘het niet kon weten’ zolang ze in Zuid-Afrika woonde, wordt Loes in datzelfde argument bevestigd door haar Nederlandse verwanten. De filmer zelf vraagt zich af of hij zich de privileges van het Apartheidsbeleid niet had laten welge- vallen wanneer hij toentertijd als ‘blanke’ in Zuid-Afrika was geboren.64 Dat lijkt een sympathieke uitspraak, omdat hij zichzelf niet op de borst klopt vanwege zijn betrok- kenheid bij de anti-Apartheidbeweging. Maar hij reduceert daarmee politiek-morele keuzes tot ‘toeval’; tot de plek waar men geboren of getogen is of de ‘kleur’ waarmee men geboren is. Dat deze categorieën van invloed zijn op de posities die men tegenover Apartheid heeft ingenomen staat buiten kijf. Maar het geeft geen antwoord op de vraag hoe het komt dat een kleine groep blanke Zuid-Afrikaners wel degelijk in staat was kritisch te reflecteren op de gewelddadige vormen van uitsluiting die er speelden, terwijl een meerderheid van – ook zwarte – Zuid-Afrikaners die als onvermij- delijk accepteerde. Zomin als het verklaart waarom in Nederland een aantal mensen en organisaties tot in de jaren 1990, en soms ook nog daarna, overtuigde voorstanders konden blijven van Apartheid.65 Het filmmateriaal van Rens – en met name de rol die zijn nicht Sylvia daarin speelt – laat zien hoe moeilijk, maar geenszins on- mogelijk het was ‘met andere ogen’ naar de gegeven verhoudingen te kijken, waardoor de ‘normaliteit’ onder Apartheid met zijn geïnstitutionaliseerde raciale scheidslijnen niet langer als vanzelfsprekend gold. Zelfs 64 Gesprek Maarten Rens op 7 december 2008. 65 Peter Mulder, ‘Wij gaan op dezelfde weg Zuid-Afrika! Het apartheids- al vóórdat het Apartheidsregime niet langer standpunt van het Gereformeerd Politiek Verbond (1960-1990)’, ongepu- te handhaven was en het Apartheidsvertoog bliceerde MA scriptie geschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen 2009.

Guest (guest) IP: 170.106.34.90 On: Sun, 03 Oct 2021 11:36:31