Zespoły Folwarczne W Krajobrazie Kulturowym Gminy Polanów

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ T. X MIASTO I GMINA POLANÓW 2 Spis treści

FUNDACJA „DZIEDZICTWO”

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ

TOM X

MIASTO I GMINA POLANÓW

Redakcja

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI JAN SROKA

SŁAWNO–POLANÓW 2010 4 Spis treści

ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sła- wieńskiej, t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region, Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456, figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries. These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania, Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimp- sest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g. burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic his- toric tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The know- ledge about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it as well as create a new social approach to the future.

Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm (zbiory prywatne)

Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska

Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów

Województwo Zachodniopomorskie

Redaktor: Katarzyna Ceglarz Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski

Wydawca/Herausgeber: Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2 Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8 www.region.jerk.pl

ISBN: 978-83-7591-142-8

Druk/Druck: Totem – Inowrocław

Spis treści

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobrazie? O tradycji i niefrasobliwości ...... 7

WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geolo- gicznej i morfogenezy krajobrazu ...... 19

IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów ...... 39

ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) .. 117

ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek ...... 133

KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Pań- stwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku ...... 141

ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy Polanów (wybór) ...... 151

JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700 Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit ...... 175

TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie ...... 185

EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i iko- nografia gminy Polanów ...... 199

JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat ...... 269

ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 ...... 289

MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów ...... 305

KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów ...... 331

ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 ... 353

STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945– 1978 ...... 381 6 Spis treści

MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku Staromiejskiego w Polanowie ...... 421 Indeks osób ...... 435 Indeks nazw geograficznych ...... 447 Lista adresowa Autorów ...... 454 Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 305

Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów

MARIA WITEK*, WALDEMAR WITEK** (Szczecin)

Wstp

Zespoy rezydencyjno-folwarczne to jeden z gównych wyró- ników w krajobrazie kulturowym Pomorza Zachodniego. S take domi- nantami architektoniczno-krajobrazowymi w strukturze wsi. Naukowe zainteresowanie architektur folwarczn (inwentarsk, gospodarcz czy przemysow)1 pozostaje wszake w cieniu bada czy monografii dotyczcych zabytkowych zespoów dworsko-parkowych. Mona poku- si si o stwierdzenie, e jest to architektura „niedostrzegana” (cki, Nowacki, Jakimowicz 1994), a tym samym niedoceniana i zapomnia- na, traktowana czsto jako „zo konieczne”, towarzyszce zespoom rezydencjonalnym. A przecie tylko prawidowo funkcjonujcy i zarz- dzany folwark2 móg dostarcza ówczesnym wacicielom ziemskim odpowiednich rodków do budowy okazaych paaców lub zaoe parkowo-ogrodowych. ______

** Biuro Dokumentacji Zabytków.

** Regionalny Orodek Bada i Dokumentacji Zabytków. 1 Wspóczenie problematyk zespoów folwarcznych zajmowali si m.in.: Jarze- wicz 1990; 1996; Kodym-Kozaczko 1993; 2006; Witek 2006; Witek, Witek 2009 oraz Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysu Rolno-Spoywczego w Szreniawie (katalogi budownictwa folwarcznego). 2 Folwark to dua posiado ziemska obejmujca grunty orne, ki i pastwiska z przynalecymi do niej budynkami gospodarczymi, pracownikami najemnymi (lub odrabiajcych paszczyzn), a produkty rolne gównie przeznaczone byy na zbyt. 306 Maria Witek, Waldemar Witek

XIX-wieczne przemiany gospodarcze, spoeczne czy techniczne wpro- wadziy równie wiele zmian w rolnictwie, szczególnie w sposobie gospodarowania, zarzdzania oraz w strukturze i kompozycji zabudowy folwarcznej. W owym czasie nastpi wzrost produkcji rolinnej, roz- wój hodowli byda, koni i trzody (przy stopniowym ograniczaniu chowu owiec), a take rozwój przemysu rolno-spoywczego. Powysze uwarunkowania miay swoje odzwierciedlenie w ówczenie ksztatowanych zespoach folwarcznych, gdzie waciciele majtków wykazywali du- dbao zarówno o stron uytkow budynków gospodarczych, jak równie o wartoci estetyczne, a take ad przestrzenny wokó swoich rezydencji. Zabudowa podwórzy gospodarczych bd dziedziców przy dworach bya komponowana wedug okrelonych standardów, a nawet poradników (np. Tiedemann 1898), ze szczególnym uwzgldnieniem form zgeometryzowanych, z osiami widokowymi. Z kolei w budownic- twie folwarcznym zmiany dotyczyy: 1) zapotrzebowania na wielkokubaturowe budynki inwentarsko- -magazynowe o okrelonych konstrukcjach, 2) zaniku drewnianego budulca i zastpowania go trwalszym ma- teriaem, jak kamie i cega (a od koca XIX wieku eliwo, stal, beton), 3) wzrostu znaczenia wystroju architektonicznego, który by zgod- ny z ogólnymi trendami w architekturze.

1. Majtki ziemskie w gminie Polanów

Gmina Polanów, w obecnych granicach administracyjnych, po- oona jest na Wysoczynie Polanowskiej, przecitej – w ukadzie po- udnikowym – dolin rzeki Grabowy. Obszar ten charakteryzuje si urozmaicon rzeb terenu z licznymi wyniesieniami (wite Góry Polanowskie) i blisko 52-procentowym zalesieniem, gównie we wschod- niej czci gminy, wzdu rzeki Grabowa. Zachodnia cz gminy tworzy szerok enklaw o charakterze rolniczym, otoczon lasami. Powysze uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze miay zasad- niczy wpyw na rozwój osadnictwa na tym obszarze. W redniowieczu wsie lokowano na terenach o potencjalnie dogodnych warunkach rol- niczych, np.: Bukowo (Buckow, Wendisch Buckow), Cetu (Zetthun), Dadzewo (Datzow), Garbno (Gerbin), Kociernica (Kösternitz) lub w s- siedztwie historycznych traktów czy rzek, np.: Krg (Krangen), Rze- czyca (Reetz), Wielin (Vellin). W owym czasie znaczne dziay w tych Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 307 wsiach naleay do kilku rodów rycerskich: Cummerow (Boenice – Bosens, Komorowo – Kummerow), von Glasenapp (Cetu, Dadzewo, Garbno, Nacaw – Natzlaff), von Lettow (Chocimino – Gutzmin, Rze- czyca), von Natzmer (Wielin), von Podewils (Krg) oraz, przejciowo, do zakonu joannitów i biskupstwa kamieskiego (Dadzewo) czy klasz- toru Norbertanek w Supsku (Bukowo). Ówczesne wsie miay zaoe- nia placowe (gównie owalnice), ulicowo-placowe lub w formie krótkich ulicówek. W kolejnych stuleciach stopniowo powikszay si woci rycerskie i rozwijaa si gospodarka folwarczna oparta na paszczynie. Loko- wano nowe wsie czy osady folwarczne, które naleay do wspomnia- nych rodów szlacheckich, np.: Rochowo (Rochow) – von Lettow i von Glasenapp, wierczyna (Schwarzin) – von Podewils, Wietrzno (Vet- trin) – von Glasenapp. W XIX wieku po reformie uwaszczeniowej nastpi dynamiczny rozwój gospodarki folwarcznej opartej na sile najemnej oraz procesie ksztatowania si duych zespoów (podwórzy) folwarcznych, których elementy przetrway do czasów wspóczesnych. Liczne zmiany wasnociowe wynikay z ogólnych praw rynkowych lub wizay si z cze- niem majtków w ramach koligacji rodzinnych. Dominujc pozycj wasnociow zachoway opisane rody, a pojedyncze wsie – majtki przeszy w rce rodzin: von Ramin (Cetu), von Senden (Garbno, Na- caw), von Drosedow (Kociernica), von Below i von Schwerin-Putzar (Wietrzno), von Clare-Bauhaben (Wielin) i von Rieppenhausen (Krg). Od poowy XIX wieku powstaway nowe folwarki, zakadane na tzw. surowym korzeniu w ramach starych majtków, np.: Domachowo (Hansen) – nalece do Bukowa, Krytno (Kritten) – w majtku Sowno, Nadbór (Nadebahr) – w kluczu Nacaw oraz na gruntach miasta Pola- nowa – na przykad Gilewo (Wilhelmshof). W kocu XIX wieku dziewi majtków (PGA 1892) na obszarze obecnej gminy Polanów miao powyej 1000 ha ziemi; do najwikszych naleay: Nacaw (z Dadzewem, Nadbórem i Karlott) – okoo 2500 ha, Kociernica – 2660 ha, Krg – 1760 ha i Chocimino – okoo 1500 ha. Dominoway grunty orne z uprawami zbó i rolin okopowych, ale znaczn cz posiadoci ziemskich stanowiy lasy. Do drugiej poowy XIX wieku hodowla opieraa si chowie owiec, a z czasem nastpi znaczny wzrost hodowli krów i nierogacizny (Stpiski 2000). W wielu majtkach dziaay gorzelnie, myny, tartaki, huty szka czy cegielnie, pracujce na miejscowe potrzeby inwestycyjne. 308 Maria Witek, Waldemar Witek

W pierwszej poowie XX wieku w strukturze wasnoci ziemskiej (LAPP 1939) na obszarze obecnej gminy Polanów mona zaobserwo- wa kilka charakterystycznych zjawisk i procesów. Przede wszystkim dobra te stanowiy przedmiot obrotu handlowego, std czste zmiany wacicieli i powoywanie dzierawców czy administratorów w majtkach lub folwarkach. Nowymi wacicielami byli zarówno przedstawi- ciele nowych rodów szlacheckich, na przykad von Osten-Fabeck (Cho- cimino), jak osoby prywatne zwizane instytucjami finansowymi (Kociernica – bankier Basler z Belgii, wierczyna – Bank Ziemski z Berlina), handlem (Rzeczyca Maa – kupiec Dahle z Polanowa) czy w ramach przedsibiorstw (Komorowo – Pomorska Spóka Uprawo- wa). W latach 30. XX wieku dwa majtki (Krg i Sowno z folwarkiem Krytno) zostay rozparcelowane, a ziemie ponownie zagospodarowane w ramach tzw. kolonizacji wewntrznej. Waciciele majtku w Krgu (von Rieppenhausen) zachowali rezydencj z 14 ha ziemi i cay kom- pleks leny, liczcy okoo 700 ha. Na rozparcelowanych 387 ha osa- dzono 27 kolonistów, w tym dawnych robotników folwarcznych. W ówczesnej strukturze rolnej dominowaa produkcja zbó i rolin okopowych, a w inwentarzu hodowla byda i trzody chlewnej. Ponadto niektóre majtki (lub folwarki) wyspecjalizoway si w okrelonej produkcji, na przykad uprawie ziemniaków sadzeniaków (Boenice) czy traw nasiennych (Domachowo). Nadal wan rol w dziaalnoci majt- ków odgrywaa planowa gospodarka lena, std rozbudowana struktura administracji lenej z leniczówkami i osadami robotników lenych, a take przemysem (drzewnym?) zwizanym z przeróbk drewna. Tak uksztatowana struktura wasnoci ziemskiej przetrwaa do 1939 roku. W owym czasie na obecnym obszarze gminy Polanów wy- stpowao okoo 30 zespoów rezydencyjno-parkowo-folwarcznych lub zaoe folwarcznych. W czasie II wojny wiatowej niektóre majtki wykorzystyway do pracy robotników przymusowych lub jeców (np. Komorowo). W 1945 roku po przejciu frontu wiele zespoów pofolwarcznych zostao „automatycznie” przejtych przez wojska radzieckie. Ich produkcja zaspokajaa potrzeby aprowizacyjne armii, a po zakoczeniu wojny utrzymywaa stacjonujce oddziay. W kilku majtkach radziecka ad- ministracja wojskowa funkcjonowaa do 1949–1950 roku (np.: Boenice, Komorowo, Krytno, Nacaw, Rzeczyca Wielka, Wielin), a si najemn stanowia take ludno niemiecka, na przykad Nacaw, w którym dziaaa szkoa niemiecka. W sensie formalnym wszystkie majtki – Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 309 jako „porzucone dobro poniemieckie” – zostay upastwowione i byy zarzdzane przez Pastwowe Nieruchomoci Ziemskie. W 1949 roku utworzono Pastwowe Gospodarstwa Rolne, a naj- wikszym zespoem na tym obszarze by PGR w Nacawiu, któremu podlegay okoliczne zespoy pofolwarczne. W latach 70. XX wieku cz nieruchomoci pofolwarcznych wesza w skad nowo utworzonych Pastwowych Orodków Hodowli Zarodowej z dyrekcj w wierczynie, w tym dawne majtki w: Boenicach, Bukowie, Domachowie, Komo- rowie i Nacawiu. Zachowane rezydencje (dwory, paace, zamek) prze- znaczono na cele administracyjno-mieszkalne miejscowych gospodarstw rolnych bd zostay one zaadaptowane na potrzeby opieki spoecznej (Cetu), szkolno-wychowawcze (wiercze, Wietrzno) i szko- leniowo-wczasowe (Krg). W 1991 roku cao pastwowej gospodarki rolnej zostaa przejta przez Agencj Wasnoci Rolnej Skarbu Pastwa, a nastpnie przez Agencj Nieruchomoci Rolnych. Obecnie wikszo nieruchomoci ziemskich i zespoów pofolwarcznych jest dzierawiona midzy innymi przez spóki (cywilne i z ograniczon odpowiedzialnoci), koa owiec- kie (Garbno, Gilewo) lub stanowi wasno prywatn (Komorowo, Ro- chowo, Rzeczyca Maa, Wielin). Na obszarze obecnej gminy Polanów odnotowano i udokumento- wano 12 zaoe rezydencyjno-parkowych (Kpiska 1988; Jakimo- wicz 1956; Winter 1974; Szalewska, Maciejewska, Uciechowski 1975; Engel 1976; 1977) i 19 zespoów folwarcznych3, w tym z obiektami wpisanymi do rejestru zabytków (rezydencje i parki). W wyniku zmian geopolitycznych, gospodarczych i technologicznych wiele zespoów zabudowy folwarcznej ulego dekompozycji (np. Cetu, Komorowo, Kryt- no), modernizacji (np. Wietrzno), a nawet zniszczeniu (np. Rzeczyca Maa). Tylko pojedyncze zespoy folwarczne (np.: Dadzewo, Domacho- wo, Nacaw, Rochowo, wierczyna) lub obiekty w ramach podwórzy gospodarczych (np.: Boenice, Chocimino, Garbno, Gilewo, Kocienica, Wietrzno) s uytkowane zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. W caoci natomiast uytkowane s (zamieszkae) domy robotników folwarcznych. Wikszo, zachowanych obiektów rezydencjonalnych (6 dworów i 5 paaców) wzniesiono w XIX wieku i przebudowano w pierwszej poowie XX wieku. S to budynki o neostylowych lub eklektycznych for- ______

3 Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa zespoów folwarcznych w archiwum WUOZ, Delegatura w Koszalinie. 310 Maria Witek, Waldemar Witek mach architektonicznych. Na uwag zasuguje zespó zamkowy w Kr- gu, o XIV-wiecznej metryce, z renesansow form z 1580 roku (i pó- niejszymi nawarstwieniami), zaadaptowany na cele hotelowe (Hotel Podewils – Krg).

2. Analiza ukadów przestrzennych

W sensie historyczno-przestrzennym majtki polanowskie w wikszoci zostay wkomponowane w dawne redniowieczne wsie placowe (np.: Chocimino, Garbno, Kocienica, Rzeczyca, Wielin, ydowo) i ulicowe (np.: Cetu, Komorowo, Krg, Nacaw), stanowic domi- nant tych ukadów ruralistycznych. Z reguy zespoy rezydencyjno- -folwarczne lokowane byy na obrzeach tych ukadów, zachowujc pierwotn kompozycj wsi (Ryc. 1), ale w kilku przypadkach majtki zostay „wpisane” w historyczn struktur przestrzenn, przez co do- szo do znacznych przeksztace, na przykad w Bukowie i wierczynie. Z kolei nowe, gównie XIX-wieczne folwarki, byy zakadane na miejscu wczeniejszych gospodarstw lub na tzw. surowym korzeniu i miay form ulicówek folwarcznych (np.: Dadzewo, Gilewo, Krytno, Wietrzno) (Ryc. 2) lub jednodworczych folwarków (np.: Karlota, Rzysz- czewko, Szczerbin). Zabudowa dawnych zespoów rezydencyjno-folwarcznych czy folwarcznych tworzy z reguy zwarte wntrza architektoniczne o prze- mylanych kompozycjach przestrzennych i osiach widokowych oraz kompleksowych rozwizaniach uytkowych. Gównym wyznacznikiem kompozycji podwórza folwarcznego bya funkcja tego wntrza i po- szczególnych budynków, dostosowana do profilu gospodarki majtku ziemskiego. Budynki charakteryzuj si du rónorodnoci form architektonicznych, skali oraz zastosowanej dekoracji i wystroju, czsto o niewielkiej wartoci jednostkowej, tworzcej jednake harmonij- ne zespoy lub wntrza o cechach indywidualnych. W polanowskich zespoach pofolwarcznych dominoway dwa typy kompozycji przestrzennej: 1) geometryczne (czworoboczne) – zamknite, w ksztacie prostokta, z dworem i parkiem na osi oraz koloni mieszkaln przy drodze dojazdowej do podwórza (np.: Boenice, Bukowo, Chocimino, Dadzewo, Rochowo), 2) geometryczne, w ksztacie podkowy otwartej od strony drogi (np.: Domachowo, Kocienica, Krytno, Wielin) z drugim (czworobocz- Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 311

nym) podwórzem gospodarczym (np.: Cetu, Nacaw, Rzeczyca Wielka, wierczyna) oraz koloniami mieszkalnymi dla robotni- ków rolnych przy drogach wiejskich.

Ryc. 1. Wsie placowe z majtkami na mapach topograficznych (ródo: Urmesstischblätter – 1835–1839 i Messtischblat – 1935) 312 Maria Witek, Waldemar Witek

Ryc. 2. Ulicówki folwarczne na mapach topograficznych (ródo: Urmesstischblätter – 1836–1837 i Messtischblat – 1935–1936)

Ksztat dziedzica folwarcznego okrelay równie uwarunkowania topograficzne oraz komunikacyjne, std na przykad w Boenicy, Cho- ciminie czy Kociernicy podwórza miay form trapezowat lub wielo- boczn. Zespoy zabudowy gospodarczej zostay zakomponowane wedug powtarzalnych schematów, które sprowadzay si do nastpujcej za- sady: wzdu jednego boku podwórza lokowane byy budynki o charakterze inwentarskim (bliej dworu stajnie, a dalej obory, chlewnie), a po przeciwlegej stronie znajdowa si cig budynków magazynowych, w tym stodoy zamykajce podwórze od strony drogi wiejskiej z bezpo- rednimi przejazdami przez stodolne klepiska. Uzupenieniem podwó- rza byy rzdówki, wolnostojce gorzelnie, budynki zaplecza technicznego oraz maa architektura – wagi, trafostacje, silosy. Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 313

Dodatkowe podwórza gospodarcze lokowane byy na obrzeach wsi, przy drogach polnych, a zabudow stanowiy owczarnie z wybiegami, stodoy, budynki magazynowe, wiaty. W wierczynie byy dwa przy- lege do siebie podwórza folwarczne: w obrbie gównego dziedzica (z dworem) znajdoway si stajnie, obory, stodoy, na drugim podwórzu za: rzdówka, gorzelnia, obora, kunia, stolarnia, wiaty na maszyny. Poza wsi, przy drogach polnych, budowano drewniane stodoy polne. W Chociminie przy jeziorze zlokalizowano by tartak z wodn infra- struktur techniczn – przepusty, przepompownia. Kolonie mieszkalne dla robotników folwarcznych stanowiy z regu- y zwarte, liniowe cigi zabudowy rozlokowane po obu stronach drogi wiejskiej, zoone z wielorodzinnych domów i budynków gospodarczych. Poza podwórzami lokowane byy inne budynki mieszkalne, na przykad domy: leniczego (Boenice, Domachowo, Krg, Nacaw), urzd- ników folwarcznych (Cetu); ogrodnika (Komorowo); obiekty wiejskiej infrastruktury, na przykad szkoy (Dadzewo, Nacaw, Rzeczyca Wiel- ka) i gospody (Nacaw).

3. Typologia zabudowy folwarcznej

Zabudowa folwarczna skadaa si z nastpujcych grup bu- dynków: 1) budynki inwentarskie, 2) budynki magazynowo-skadowe, 3) budynki przemysowe/zaplecza technicznego, 4) budynki mieszkalne. W gminie Polanów w zabudowie pofolwarcznej (gospodarczej) od- notowano4 obiekty wzniesione od pierwszej poowy XIX do drugiej wierci XX wieku (dominuj budynki z pocztku XX wieku oraz z lat 20. i 30. XX wieku), murowane (ceglane lub kamienno-ceglane) i sporadycznie ryglowe lub drewniane, o regularnych kompozycjach elewacji, z elementami dekoracji architektonicznej (ceglane gzymsy, opaski i lizeny) oraz z ozdobnie rozwizanymi szczytami, w których umiesz- czono datowniki i inicjay waciciela majtku. Budynki te cechuje ______

4 Opis obiektów na podstawie wizji lokalnej oraz kart ewidencyjnych zabytków architektury oraz budownictwa budynków i zespoów folwarcznych opracowanych w latach 1997–1999 przez: A. Jeowiecki, J. Kaczurba, T. Palacz, A. Pryszczewski i J. Skworz (archiwum Wojewódzkiego Urzdu Ochrony Zabytków, Delegatura w Ko- szalinie). 314 Maria Witek, Waldemar Witek solidno rzemiosa budowlanego (konstrukcji i wykoczenia) z wyko- rzystaniem naturalnych walorów budulca i starannie opracowanymi elewacjami. Cech charakterystyczn budynków gospodarczych jest modularno wynikajca z powtarzalnej konstrukcji dostosowanej do funkcji obiektu, a w wypadku domów segmentowo zwizana z powtarzalnymi (symetrycznymi) planami poszczególnych mieszka.

3.1. Budynki inwentarskie

W zabudowie podwórzy folwarcznych budynki inwentarskie stanowi jeden z gównych komponentów struktury przestrzennej. Obiekty te ulegay przeksztaceniom i modernizacji, gównie w zakresie zmiany (ulepszenia) funkcji i dostosowania do aktualnego profilu gospodarczego. W tej kategorii dominujcym typem s budynki dla byda, tj.: obory, cieltniki, jaowniki i bukaciarnie (ze skadowymi, magazynowymi poddaszami). Inne obiekty inwentarskie to: budynki wielofunkcyjne, stajnie, chlewnie i owczarnie, wtórnie zaadaptowane do innych funkcji. Po 1945 roku (i wspóczenie) wiele obiektów przy- stosowano do nowych funkcji, na przykad magazynowych (Dadzewo), hodowlanych (Domachowo) czy warsztatowych (Garbno).

Obory Rozwój hodowli byda w XIX wieku umoliwiy przede wszystkim reformy agrarne oraz znaczne zapotrzebowanie na przetwory misne w wyniku wzrostu demograficznego. W tym okresie upowszechniano roliny pastewne stosowane do chowu zwierzt w budynkach zamknitych oraz systematycznie dbano o uszlachetnianie ras i higien zwierzt. Jednak do lat 70. XIX wieku hodowla byda pozostawaa w cieniu owczarstwa. Obory to obiekty wielkokubaturowe, przeznaczone do hodowli towarowej w warunkach zamknitych, o wielofunkcyjnym ukadzie wntrza. Budynki zwykle zaoone s na planie prostokta, parterowe, z wysokim poddaszem skadowym, podwyszonym o ciank kolanko- w, a take z dodatkowymi kondygnacjami mieszczcymi spichlerze, magazyny (np. Cetu, Garbno, wierczyna); nakryte dachami dwuspadowymi. Najstarsze budynki datowane s na poow XIX wieku (Krytno), a najwiksz grup stanowi obiekty z przeomu XIX/XX wieku (np. Garbno – 1893) (Ryc. 3) i z lat 20. XX wieku (np. Cetu, Wielin). Budynki s wzniesione z cegy ceramicznej, sporadycznie tyn- Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 315 kowane lub bielone; obora w Cetuniu z pustaków, obora w Krytnie o konstrukcji kamienno-ceglanej (pierwotna owczarnia po przebudowie), obora w Wielinie o cianach ceglano-drewnianych. Elewacje odznaczaj si regularnymi podziaami wyznaczonymi przez naprzemienny rytm drzwi i okien, z wyazami na poddasze. Dekorowane s gzymsami nadotworowymi i midzykondygnacyjnymi; w szczytach sporadycznie wystpuj datowniki (np. Garbno – 1893 i 1927).

Ryc. 3. Garbno, obora folwarczna ze spichlerzem. Fot. W. Witek, 2010

Ukad wntrza charakteryzuje si poprzecznym ukadem stanowisk inwentarskich rozdzielonych korytarzami gnojowymi i obami, z gankami paszowymi wzdu cian dugich; w szczytach budynków lub w przybudówkach umieszczone s paszarnie, zlewnie mleka i pomieszczenia socjalno-sanitarne. Konstrukcja wewntrzna zaakcentowana zostaa dwoma lub trzema rzdami metalowych supów, z odcinkowymi stropami na metalowych podcigach. Oprócz obór dla krów mlecznych sporadycznie zachoway si jaowniki (Garbno – 1927 rok) oraz cieltniki. 316 Maria Witek, Waldemar Witek

Stajnie Jak wspomnielimy, stajnie, a zwaszcza stajnie koni wyjazdowych, znajdoway si w bezporednim ssiedztwie dworu lub budynku rzdcy. Konie do jazdy wierzchem lub w zaprzgu byy elementem prestiu i du- my wacicieli majtków, std dua dbao o zaplecze inwentarskie oraz fachow obsug. Konie byy równie gówn si pocigow do prac po- lowych, wspieran przez woy, z czasem zastpowane przez maszyny rolnicze. Dawne stajnie peniy równie funkcje garaowo-warsztatowe.

Ryc. 4. Domachowo, stajnia koni wyjazdowych, chlewnia. Fot. W. Witek, 2010

W polanowskich zespoach pofolwarcznych zachowao si kilka stajni, które po 1945 roku zostay w wikszoci zaadaptoowane na chlewnie (Domachowo) (Ryc. 4) czy magazyny-warsztaty (Dadzewo, Gilewo, Nacaw, Rochowo). Niektóre znacznie przebudowano i zmodernizowa- no (np. Dadzewo, Gilewo). S to budynki o czonym programie uyt- kowym: na parterze kilka pomieszcze inwentarskich, w tym z zaple- czem technicznym (wozownia, stelmacharnia), na drugiej lub trzeciej kondygnacji umieszczano magazyny zboowe bd skady na siano. Stajnie wzniesiono od czwartej wierci XIX do pierwszej wierci XX wieku (Boenice – 1888 rok, Domachowo 1899 rok). Byy murowane z cegy ceramicznej, nietynkowane, z dekoracj architektoniczn w po- Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 317 staci gzymsów, lizen, obramie otworów okiennych i drzwiowych oraz z datownikami w szczytach. Stajnia z wozowni w Rochowie powstaa na planie zblionym do litery „L”. To obiekt dwufazowy (poowa XIX wieku, przebudowana w latach 20. XX wieku) o kamiennych cianach przyziemia oraz z drewnian i odeskowan ciank kolankow.

Chlewnie Od drugiej poowy XIX wieku datuje si rozwój towarowej hodowli trzody chlewnej, co wizao si przede wszystkim ze wzrostem uprawy rolin pastewnych i okopowych oraz moliwoci ich skadowania. Na obszarze gminy Polanów odnotowalimy kilka chlewni folwarcznych, przy czym cz z nich to dawne stajnie, obory czy nawet owczarnie, które zostay zaadaptowane do nowych funkcji. S to budynki parterowe nakryte dachami dwuspadowymi lub mansardowymi (Wietrzno), z obszernymi poddaszami skadowymi, murowane z cegy ceramicznej, kamienno-ceglane (Dadzewo), z poprzecznym lub podu- nym (Nacaw) ukadem funkcjonalnym wntrza.

Owczarnie Do poowy XIX wieku hodowla owiec stanowia podstawow ga produkcji zwierzcej w wielkoobszarowych majtkach ziemskich5. Pier- wotnie dominowaa hodowla owiec wenistych, a od drugiej poowy XIX wieku, w wyniku zmiany koniunktury zboowej i znacznego zapotrzebowania na miso, zaczto rozwija hodowl odmian misnych. XIX- -wieczne (i starsze) owczarnie lokowane byy na obrzeach dziedziców folwarcznych, przy drogach dojazdowych lub w obrbie drugich podwó- rzy gospodarczych i miay form architektoniczn zblion do opisanych obór, przy czym wntrze rozplanowane byo w ukadzie wzdunym. Na obszarze gminy Polanów nie zachoway si pierwotne owczarnie. Wikszo z nich ju w pierwszej poowie XX wieku zostao za- adaptowanych na obory lub chlewnie (np. Krytno).

3.2. Budynki magazynowo-skadowe

Produkcja zbó stanowia jeden z gównych kierunków w go- spodarce folwarków polanowskich, a systematyczny wzrost plonów wy- ______

5 Porównaj dane statystyczne zawarte w Güter Adressbuch für die Provinz Pom- mern, Leipzig: 1892, 1914, 1920, 1928, 1939. 318 Maria Witek, Waldemar Witek maga odpowiednich budynków magazynowo-skadowych. Praktycznie kady budynek inwentarski lub gospodarczy mia obszerne poddasze do magazynowania zboa lub suchej paszy.

Spichlerze W polanowskich zespoach pofolwarcznych odnotowano kilka ory- ginalnych spichlerzy, wzniesionych od czwartej wierci XIX do drugiej wierci XX wieku (np.: Chocimino, Dadzewo, Domachowo, Rzeczyca Wielka, Wielin). Najstarszy spichlerz zachowa si w Dadzewie (1870 rok), a najmodszy (z 1938 roku) znajduje si w Chociminie. S to obiekty trzykondygnacyjne (w tym z magazynowymi poddaszami) o zwartych bryach, zaoone na planie prostoktów (okoo 18–22 11–12 m), murowane z cegy ceramicznej oraz o symetrycznie rozwizanych elewacjach z elementami detalu architektonicznego. Spichlerz w Wielinie (Tab. I: A) z pocztku XX wieku ulokowany zosta bezporednio za dziedzicem folwarcznym przy drodze dojazdowej. Jest to budynek dwukondygnacyjny z magazynowym poddaszem, nakryty paskim dachem dwuspadowym o 10-osiowych elewacjach cian dugich, zaakcentowanych pilastymi gzymsami midzykondygnacyjnymi oraz odcinkowymi ukami nadotworowymi. Spichlerz w Chociminie zosta wzniesiony w 1938 roku. Usytuowa- no go wzdu wschodniego boku zabudowy podwórza folwarcznego. Budynek charakteryzuje si modernistyczn form architektoniczn. To obiekt dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem mansardowym (z dwoma uytkowymi poziomami), o trzy- i czteroosiowych elewacjach, zaakcentowany cigiem okien mansardy (w tym tzw. wole oka). Spichlerz-magazyn w Nacawiu (Ryc. 5), pierwotnie ze stajni koni roboczych, pochodzi z czwartej wierci XIX wieku, nadbudowany w pierwszej wierci XX wieku i zmodernizowany po 1945 roku. W sensie formalnym by to budynek wielofunkcyjny (inwentarsko-magazyno- wy), trzykondygnacyjny (w tym dwie kondygnacje zajmowa spichlerz), murowany z cegy ceramicznej, nakryty paskim dachem dwuspadowym z wtórnie wyprowadzon konstrukcj wycigów kubekowych. Elewacje dzielone s lizenami, zwieczone gzymsami kostkowymi, a otwory okienne ujte odcinkowymi gzymsami. Na uwag zasuguje niewielki parterowy magazyn zboowy w Ko- morowie, który wybudowano w latach 40. XX wieku. Budynek peni wówczas funkcj baraku dla jeców wojennych pracujcych w miejsco- wym majtku. Obiekt wzniesiono w konstrukcji szkieletowej, drewnianej, z ceglanymi szczytami, nakryty paskim dachem dwuspadowym. Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 319

Ryc. 5. Nacaw, spichlerz (dawna stajnia koni roboczych) i waga. Fot. W. Witek

Stodoy

Stodoy peniy pierwotnie jeden z gównych elementów w kompozycji przestrzenno-uytkowej zespoów folwarcznych. Niestety, na obszarze gminy Polanów zachowao si tylko kilka stodó, które wspó- czenie zostay przebudowane na magazyny czy garae. S to budynki murowane, ceglane (w Krytnie z czci ryglow), kilkuklepiskowe, nakryte dachami dwuspadowymi, wzniesione od czwartej wierci XIX do drugiej wierci XX wieku. Szecioklepiskowa (obecnie czteroklepiskowa) stoddoa w Komoro- wie, wybudowana zostaa w latach 20. XX wieku. To budowla ceglana, tynkowana, o cianach opitych lizenami, nakryta paskim dachem dwuspadowym, z wielkopaszczyznowymi wrotami w cianach zwie- czonymi nadproami o ukach koszowych oraz z rytmicznie rozmiesz- czonymi szczelinowymi otworami wentylacyjnymi. 320 Maria Witek, Waldemar Witek

3.3 Budynki przemysowe/zaplecza technicznego

Istotnym elementem zespoów folwarcznych byy budynki przemysowe (gównie gorzelnie) i zaplecza technicznego o maych gabary- tach, ale stanowice ciekawy akcent w kompozycji przestrzennej. Budyn- ki te charakteryzuj si zrónicowanymi formami architektonicznymi, adekwatnymi do funkcji obiektu.

Gorzelnie Na badanym obszarze zachowao si kilka budynków gorzelni. Najciekawiej prezentuj si obiekty w Cetuniu (nieczynna) oraz Ko- ciernicy i wierczynie (czynne), o rozczonkowanej bryle i typowym ukadzie mieszczcym okrelone pomieszczenia produkcyjne (apara- towni, fermentowni, kotowni, magazyny) i biurowo-mieszkalne. Cetu (Tab. I: B) – budynek wzniesiono w drugiej poowie XIX wieku i przebudowano w latach 20. XX wieku. To obiekt jednobryowy, dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem dwuspadowym, zaoony na planie prostokta. Ceglane ciany zostay czciowo otynkowa- ne, zaakcentowane ryglowymi szczytami, o ozdobnie uksztatowanym szkielecie konstrukcyjnym. Na parterze oraz w przybudówkach znaj- duj si pomieszczenia produkcyjne, a na pitrze mieszkania. Kociernica – budynek pochodzi z pocztku XX wieku i po licznych remontach i modernizacji jest obiektem o dwukondygnacyjnym korpu- sie, z parterowymi dobudówkami i wysokim (ceglanym) kominem. Wewntrz gorzelni znajdowa si piec z 1918 roku. wierczyna – obiekt wybudowano w czwartej wierci XIX wieku. Charakteryzuje si pierwotn form architektoniczn i klasycznym ukadem wntrza. Korpus dwuczonowy, dwu- i trzykondygnacyjny, pod dachami dwuspadowymi, o wymiarach okoo 26 19 m, obudowa- ny parterowymi przybudówkami, z przylegym od wschodu kominem. Elewacje ceglane, nietynkowane, dzielone gzymsami pilastymi, a okna zwieczone odcinkowymi nadproami.

Budynki techniczne W tej grupie budynków odnotowalimy obiekty wielofunkcyjne, kunie, wagi, trafostacj i silosy. Na tym tle wyrónia si wielofunkcyjny budynek gospodarczy w Kociernicy (Tab. II: A) wzniesiony w 1934 roku, z licznymi pomieszczeniami warsztatowymi (kunia, stolarnia, warsztat), magazynowo-garaowe (w tym z torami kolejki Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 321 wskotorowej) oraz historyczne wyposaenie (piec, zsypy do ziarna, koa pasowe). Jest to budynek parterowy, zaoony na planie prostokta (56 16 m), z ryzalitem rodkowym, parterowy, nakryty wysokim dachem mansardowym, ze skadowym poddaszem. ciany murowane, tynkowane, osadzone na kamiennym cokole. W cianach zachowane wysokie otwory okienne i drzwiowe, a wrota zwieczone penouko- wymi nadproami. Najciekawsz grup stanowi kunie lokowane w gbi podwórza gospodarczego: Nacaw – budynek wzniesiony w 1863 roku (Ryc. 6) z datownikiem i inicjaami waciciela [B S] w szczytach, murowany, tynkowany, z kolumnowym podcieniem, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym, obecnie uytkowany jako remiza, oraz Dadzewo – niewielki obiekt wybudowany w 1933 roku (datownik w szczycie), z jednym wntrzem, paleniskiem i okapem; elewacje przebudowane. W osi wjazdów na podwórze, w ssiedztwie bram, umieszczone by- y wagi (np. Nacaw, wierczyna – Ryc. 7). S to mae, z jednym wntrzem budynki wzniesione w latach 20. i 30. XX wieku, murowane, nakryte daszkami dwuspadowymi lub kopertowymi.

Ryc. 6. Nacaw, kunia folwarczna (obecnie OSP). Fot. W. Witek, 2010 322 Maria Witek, Waldemar Witek

Ryc. 7. wierczyna, waga folwarczna. Fot. W. Witek, 2010

Od lat 20. XX wieku na obrzeach podwórzy lokowano trafostacje (np. Gilewo, Nacaw, Rzeczyca Wielka). S to budynki o wieowych formach architektonicznych, ceglane, nakryte daszkami dwuspadowymi lub kopertowymi. Sporadycznie zachoway si betonowe silosy na kiszonk, wznoszo- ne od lat 20. i 30. XX wieku, lokowane z boku podwórza, w ssiedztwie dróg wjazdowych na dziedziniec (np. Cetu, Chocimino). Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 323

3.4. Budynki mieszkalno-administracyjne

„R z dcówki” Dla osób zarzdzajcych folwarkiem wznoszono odrbne budynki administracyjno-mieszkalne, które lokowano w obrbie podwó- rzy gospodarczych lub poza dziedzicami. Praktycznie w kadym majtku oraz folwarku by dom administratora (dzierawcy), potocznie nazywany „rzdcówk”. Byy to stosunkowo okazae budynki, w któ- rych oprócz czci mieszkalnej wydzielone byy pomieszczenia biurowe i lokale dla praktykantów czy goci. Na szczególn uwag zasuguj domy rzdcy w Cetuniu, wierczynie i Wietrznie, o okazaych formach architektonicznych, z elementami pierwotnego wystroju. W Cetuniu jest to obiekt wzniesiony w latach 10. XX wieku (Ryc. 8), ulokowany przy drodze wiejskiej (w osi wjazdu do paacu). Budynek by murowany z cegy ceramicznej, z ryglow wystawk, nakryty dachem naczókowym, z szecioosiow fasad. W budynku miecio si mieszkanie zarzdcy, kancelaria, a na podda- szu pokoje dla praktykantów. W wierczynie (Tab. II: B) budynek

Ryc. 8. Cetu, dom rzdcy (obecnie dom nr 4). Fot. W. Witek, 2010 324 Maria Witek, Waldemar Witek wzniesiono na pocztku XX wieku. Posadowiono go w ssiedztwie gorzelni. Jest to obiekt murowany z cegy ceramicznej, nietynkowany, zaoony na planie prostokta, parterowy, ze ciank kolankow i wystawk dachow, o 8-osiowej fasadzie opitej lizenami. Obiekt w Wietrz- nie wybudowano w latach 10. i 20. XX wieku. Usytuowano go przy wjedzie na podwórze gospodarcze. Jest to budynek murowany, parterowy, nakryty wysokim dachem mansardowym, o planie zblionym do kwadratu, z frontowym ryzalitem. Z innych budynków administracyjno-mieszkalnych naley wymie- ni dom ogrodnika w Dadzewie (obecnie przebudowany) oraz dom leniczego w Domachowie (murowany z ryglowymi szczytami, parterowy, z mieszkalnym poddaszem).

„C z w o r a k i”

Zabudowa mieszkalna dla robotników folwarcznych tworzya za- równo w obrbie wsi, jak i zespoów folwarcznych zwarte cigi architektoniczno-przestrzenne o zblionych (a nawet jednakowych) kompozycjach architektonicznych, z elementami detalu i wystroju. Domy robotników folwarcznych wznoszono równolegle z inwestycjami gospodarczymi lub byy one budowane (bd modernizowane) z chwil gospodarczej prosperity, a waciciele majtków dyli do podniesienia poziomu ycia pracowników. Gównym wyznacznikiem ksztatujcym architektoniczn form tych domów, nazywanych potocznie „czwora- kami”, bya ich funkcja zaakcentowana segmentowoci zwizan z powtarzalnymi planami poszczególnych mieszka. Domy robotników folwarcznych de facto s budynkami wieloro- dzinnymi z kilkoma mieszkaniami. Na obszarze gminy Polanów odnotowano: „dwojaki” (np.: Chocimino, Dadzewo, Garbno, Kociernica, Krg, Rzeczyca Maa); „trojaki” (np. Kociernica); „czworaki” (np.: Bu- kowo, Dadzewo, Domachowo, Nacaw) oraz „szecio- i omioraki” (np. Krg, Nacaw, wierczyna). W niektóre domach, oprócz czci mieszkalnej, wydzielone byy wietlice lub szkoy (np. Dadzewo). Najstarsze budynki zostay wzniesione w poowie XIX wieku (np. ryglowe dwojaki w Kociernicy), ale najwiksz grup stanowi obiekty wybudowane na pocztku XX wieku (np. Bukowo – Ryc. 9, Nacaw, wierczyna) oraz w latach 30. XX wieku (np. Garbno, Nacaw, Rzeczyca Maa). Zabudowie mieszkalnej towarzysz niewielkie budynki gospodarcze o jednorodnych (niewielkich) formach architektonicznych. Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 325

Ryc. 9. Bukowo, „czworak” (obecnie dom nr 10). Fot. W. Witek, 2010

Budynki mieszkalne s wzniesione z cegy ceramicznej (w Kocier- nicy i Krgu z czci ryglow – Ryc. 10). To obiekty parterowe, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi (w Garbnie, Krgu i wierczynie dachy naczókowe), z uytkowymi (w tym mieszkalnyymi) poddaszami. Elewacje zaakcentowano ceglanymi gzymsami, obramieniami otworów okiennych i drzwiowych oraz elementami historycznej stolarki. W szczytach sporadycznie wystpuj datowniki (np. Dadzewo, Garbno, Nacaw). Budynki zaoone s na planie regularnego prostokta o zrónicowa- nych – w zalenoci od typu domu – wymiarach. W Chociminie do „dwo- jaków” przylegaj budynki gospodarcze, tworzc jednorodn form architektoniczn. Rozplanowanie wntrza wykazuje du jednorodno co do liczby i wielkoci pomieszcze mieszkalnych. Z reguy s to: dwa pokoje (izby), kuchnia, komora (obecnie azienka) i sie-korytarz ze schodami na poddasze. Wntrza budynków maj zwykle ukad dwu- traktowy, regularny, z przechodnimi pomieszczeniami. Wejcia umieszczone s w cianach dugich (w tym z podcieniami, np. Domachowo) oraz w szczytach (np. Garbno, Kociernica, Krg). Budynki mieszkalne w wikszoci s uytkowane (zamieszkane). Zachoway pierwotn bry, form architektoniczn oraz ksztat da- 326 Maria Witek, Waldemar Witek chu. W ostatnim okresie budynki te s modernizowane, szczególnie w zakresie wymiany pokrycia dachowego, „docieplania” elewacji oraz wymiany stolarki okiennej i drzwiowej (w tym z nowymi, wikszymi otworami), przez co dochodzi do dekompozycji pierwotnych elewacji i zacierania historycznego charakteru.

Ryc. 10. Krg, „szeciorak” (obecnie dom nr 11). Fot. W. Witek, 2010

4. Detal i wystrój architektoniczny

Indywidualne cechy budynków folwarcznych, tak gospodarczych, jak i mieszkalnych, podkrela zastosowany (i zachowany) skromny wystrój architektoniczny, elementy snycerki oraz stolarka okienna i drzwiowa. Kolorystyka nietynkowanych cian odzwierciedla naturalne walory ceramicznego budulca. Skontrastowana zostaa z kamiennymi cokoami, tynkowanymi paszczyznami oraz elementami detalu architektonicznego (np. dom rzdcy i gorzelnia w wierczynie, spichlerz w Wielinie, „czworak” w Bukowie). Elewacje dzielone s lizenami, pilastymi gzymsami ceglanymi (w szczytach schodkowymi), a wikszo otworów okiennych i drzwiowych ujtych jest opaskami z gzymsami. Na tym tle wyróniaj si obora w Krytnie i chlewnia w Rochowie, o kamiennych elewacjach, z ceglanymi lub deskowymi poddaszami. Na uwag zasuguje dekoracyjne opracowanie (Tab. III) szczytów lub wystawek z zastosowaniem konstrukcji ryglowej (np. gorzelnia Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 327 w Cetuniu, „czworaki” w Kociernicy) oraz blend, datowników, metalowych kotew. Datowniki (w tym z inicjaami) (Tab. IV) wykonane s z: metalu – np. kunia w Nacawiu [1863 B S], obora w Garbnie [1893 B S], stajnia w Domachowie [1899], jaownik w Garbnie [1927], „dwo- jak” w Garbnie [1935 M S] lub w tynku – na przykad „czworak” w Nacawiu [1929]. Elementy snycerki odnotowano w ozdobnie opracowanych kocach wiby dachowej (np. spichlerz w Wielinie), drewnianych wystawkach (np. „czworaki” w Krgu), deskowych ciankach kolankowych (np. obory w Domachowie i Wielinie). Historyczna stolarka drzwiowa to przede wszystkim masywne, drewniane wrota zawieszone na pasowych zawiasach, o ukowato wyprofilo- wanych skrzydach, analogicznie jak nadproa. Okna w budynkach gospodarczych maj proste formy o metalowej lub drewnianej konstrukcji. Na uwag zasuguj okna mansard w spichlerzach (np. Chocimino).

Zamiast zakoczenia

Zespoy pofolwarczne, podobnie jak inne mienie pastwowe, przechodz obecnie trudny okres restrukturyzacji rolnictwa. Gównym problemem w zagospodarowaniu tych obiektów czy nieruchomoci s przeksztacenia wasnociowe, zmiany profilu produkcji lub hodowli, a zwaszcza bieca koniunktura w rolnictwie. Opuszczone i czsto zdewastowane budynki pofolwarczne stay si synonimem „popege- erowskiej biedy”, a winny by postrzegane jako wany element dzie- dzictwa kulturowego na Pomorzu Zachodnim. Ratujc zabytki dworsko-parkowe, naley pamita o ich otoczeniu, którego integralnym elementem byy i s zespoy zabudowy folwarcznej.

Bibliografia

ENGEL G. 1976. Park przy paacu w Cetuniu, gm. Polanów. Park przy paacu Garbno, gm. Polanów, Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum ROBiDZ w Szczecinie]. ENGEL G. 1977. Ekspertyza ogólna dendrologiczno-techniczna parku w Kociernicy, Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum WUOZ, Delegatura w Koszalinie]. JAKIMOWICZ T. 1956. Zamek w Krgu (woj. koszaliskie, pow. Sawno), Pozna– Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum ROBiDZ w Szczecinie]. JARZEWICZ M. 1990. Budownictwo folwarczne jako problem historii sztuki, [w:] Dwór polski w XIX wieku: zjawisko historyczne i kulturowe, A. Gogut (red.). Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki. 328 Maria Witek, Waldemar Witek

JARZEWICZ M. 1996. Majtki wielkopolskie, t. IV: Powiat leszczyski, Pozna: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysu Rolno-Spoywczego w Szreniawie. KPISKA M. 1988. Katalog XIX-wiecznych dworów i paaców woj. koszaliskiego, Gmina Polanów, Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum ROBiDZ w Szczecinie]. KODYM-KOZACZKO G. 1993. Zespoy dworsko-paacowo-folwarczne i ich wpyw na kompozycj krajobrazu wsi, [w:] Aktywizacja obiektów i zespoów architektury zabytko- wej. Krajobraz i wie, Pszczyna,139–150. KODYM-KOZACZKO G. 2006. System przestrzenny wielkopolskich zespoów rezydencjo- nalno-folwarcznych, zagroenia i szanse, Teka Komisji Architektury, Urbanistyki i Studiów Krajobrazowych 2: 219–229. LAPP 1939. Landwirtschaftliches Adressbuch der Provinz Pommern, Stettin: Verlag von Niekammer’s Adreßbüchern G.m.b.H. CKI W., NOWACKI H., JAKIMOWICZ T. 1994. Architektura niedostrzegana, Budownic- two folwarczne Wielkopolski, Pozna: Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysu Rolno-Spoywczego w Szreniawie. PGA 1892. Pomersches Güter–Adressbuch, Stettin: Verlag von Friedrich Nagel. STPISKI W. 2000. Wie pomorska w drugiej poowie XIX i na pocztku XX wieku, [w:] Historia Pomorza, t. IV, cz. 1, S. Salmanowicz (red.). Toru: Towarzystwo Naukowe, 137–365. SZALEWSKA E., MACIEJEWSKA E., UCIECHOWSKI T. 1975. Ewidencja parku w Bukowie. Ewidencja parku w Chociminie. Ewidencja parku w Domachowie. Ewidencja parku w Komorowie. Ewidencja parku w Krgu. Ewidencja parku w Krytnie. Ewiden- cja parku w wierczynie. Ewidencja parku w Wielinie, Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum WUOZ, Delegatura w Koszalinie]. TIEDEMANN L. VON 1898. Das Landwirtschaftliche Bauwesen, Hale a.S. WITEK W. 2006. Kilka uwag o architekturze folwarcznej na Pomorzu Zachodnim, [w:] Zamki i rezydencje na Pomorzu, M. Somiski, E. Prync-Pommerencke, Z. Pawlicki (red.). Szczecin: Wydawnictwo Zamek Ksit Pomorskich, 91–100. WITEK M., WITEK W. 2009. Charakterystyka budownictwa folwarcznego w gminie Gryfice. Architektura niedoceniana, czy niedostrzegana, [w:] Trzebiatów – spotka- nia pomorskie 2008, J. Kochanowska (red.). Pruszcz Gdaski–Trzebiatów: Trzebia- towski Orodek Kultury, 175–190. WINTER J. 1974. Ekspertyza ogólna dendrologiczno-techniczna parku w Kocienicy, Szczecin: PKZ [maszynopis w archiwum WUOZ, Delegatura w Koszalinie].

Vorwerkkomplexe im landschaftlichen Kulturkreis der Gemeinde Polanów

Zusammenfassung

Residenz- und Gutshofkomplexe sind Merkmale der Kulturland- schaft der Dörfer Westpommerns. Jedoch stehe das Interesse an der Gutshof- architektur im Schatten der wissenschaftlichen Untersuchungen. Man könn- Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 329 te annehmen, daß diese „Schattenarchitektur“ unterschätzt und im Gegen- satz zu den Residenzkomplexen als „notwendiges Übel“ angesehen würde. Aber im Laufe der Zeit haben Gutsbesitzer mit viel Sorgfalt, Harmonie und Ästhetik die Höfe und Wirtschaftsgebäude geplant. Denn nur gut geführte Güter und Vorwerke konnten die benötigten Finanzen für den Bau ihrer Her- renhäuser, Paläste und Parkanlagen erarbeiten. In der Gemeinde Polanów befinden sich ca. 20 Gutshofkomplexe mit architektonisch wertvollen Her- renhäusern, Palästen T Schlössern und Parkanlagen. Diese Komplexe wurden meistens in Platz- (Gerbin, Rösternitz, Vellin) und Straßendörfern (Buckow, Zetthun, Natzlaff) geplant angelegt. Die Gutshöfe aus dem 19.Jh. z.B. in Domachau und Wilhelmshof hatten die Form einer kurzen Straße. Es waren Ritterlehen der pommerschen Familien z.B.: von Podewils (Krangen, Kösternitz, Schwarzin), von Glasenapp (Gerbin,Vettrin), von Lettow (Gutzmin, Natzlaff, Rochow). Die Bauart früherer Gutshöfe bildet in der Regel eine geschlossene Archi- tektur mit durchdachten räumlichen und rundblickartigen Kompositionen. Die Hauptrichtung in der Komposition des Baues der Wirtschaftshöfe war die Funktion der Gebäude und das Profil der Wirtschaft. Die verschiedenen Ge- bäude charakterisieren sich durch unterschiedliche architektonische Formen, angewandter Dekoration, harmonischer Gruppen- oder Einzelmerkmale, manchmal weniger wertvoll. In den Pollnower Komplexen dominieren 2 Typen räumlicher Kompositi- onen: 1) geschlossen geometrisch, mit Herrenhaus und Park, mit Wohnkolo- nien an der Zufahrtsstraße (Bosens, Buckow, Gutzmin, Rochow); 2) geometri- sche in Hufeisenform, offen von der Straßenseite (Domachau, Kritten, Schwarzin) mit Arbeiterhäusern an der Dorfstraße. Im Gutshofbauwesen notieren wir Objekte aus der Hälfte des 19.Jh. bis 2. Viertel des 20.Jh., gemauert (Ziegel od. Stein + Ziegel), mit regulären Kompo- sitionen der Fassade, einfache architektonische Dekoration wie Gesims, Bän- der und Lisene, in den Giebeln oft Datum des Errichtens und Initialen des Bauherrns. Diese Gebäude zeugen von solider Kenntnis des Bauhandwerks, der Nutzung des natürlichen Bau-Materials, sorgfältigem Detail und richti- gem Gebrauch baufachlicher Literatur. In Guts- oder Vorwerkshöfen treten wieder 2 Gruppen von Gebäuden auf: l) für lebendes Inventar (Kuh-, Schweine-, Pferdeställe); 2) Magazine (Scheunen, Speicher, Werkstätten). An den Dorfstraßen befanden sich Wohn- häuser für 2 oder 4 Arbeiterfamilien. Auf großen Gütern gab es Brennerei- nen, Stärkesiedereien, Trockenanlagen, Schmieden, Wagenschuppen, Schrei- nereien, Wachhäuser. Besondere Beachtung verdienen Zetthun, Gerbin, Kritten, Natzlaff, Gutzmin, Reetz und Vellin, die Schmiede in Natzlaff (1865), die Ar- beiterhäuser in Buckow (20.Jh), das Magazin + Werkstatt in Kösternitz (1934). Nach 1945 wurden die Güter verstaatlicht, viele wurden durch geopoliti- sche Änderungen geteilt (z.B. Zetthun, Kummerow, Kritten) oder modernisiert 330 Maria Witek, Waldemar Witek wie Vettrin, auch zerstört wie Klein Reetz. Das größte Problem ist aber die gänzlich andere Bewirtschaftung, nicht geklärte Eigentumsverhältnisse und die aktuelle Konjunktur. Viele Objekte sind verlassen, dekapitalisiert und devastiert. Hier wären neue Verfahren, neue Anwendung, vielleicht nicht landwirtschaftliche Nutzung, angebracht Neue Investoren müssten rechtliche Gewissheiten bekommen. Vielleicht würde die Revitalisierung der Gutskom- plexe eine lokale Änderung der gesellschaftlichen wirtschaftlichen Probleme lösen können. Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 331

332 Maria Witek, Waldemar Witek

Zespoy folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów 333

334 Maria Witek, Waldemar Witek