HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ T. X MIASTO I GMINA POLANÓW 2 Spis treści
FUNDACJA „DZIEDZICTWO”
HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ
TOM X
MIASTO I GMINA POLANÓW
Redakcja
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI JAN SROKA
SŁAWNO–POLANÓW 2010 4 Spis treści
ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sła- wieńskiej, t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region, Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456, figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries. These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania, Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimp- sest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g. burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic his- toric tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The know- ledge about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it as well as create a new social approach to the future.
© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2010 © Copyright by Authors
Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm (zbiory prywatne)
Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska
Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów
Województwo Zachodniopomorskie
Redaktor: Katarzyna Ceglarz Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski
Wydawca/Herausgeber: Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2 Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8 www.region.jerk.pl
ISBN: 978-83-7591-142-8
Druk/Druck: Totem – Inowrocław
Spis treści
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobra- zie? O tradycji i niefrasobliwości ...... 7
WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geolo- gicznej i morfogenezy krajobrazu ...... 19
IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów ...... 39
ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) .. 117
ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek ...... 133
KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Pań- stwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku ...... 141
ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy Polanów (wybór) ...... 151
JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700 Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit ...... 175
TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie ...... 185
EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i iko- nografia gminy Polanów ...... 199
JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat ...... 269
ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 ...... 289
MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów ...... 305
KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów ...... 331
ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 ... 353
STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945– 1978 ...... 381 6 Spis treści
MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku Staromiejskiego w Polanowie ...... 421 Indeks osób ...... 435 Indeks nazw geograficznych ...... 447 Lista adresowa Autorów ...... 454
Parki dworskie gminy Polanów Cz 1
ZBIGNIEW SOBISZ* (S upsk)
Wst p i uwagi metodyczne
Wed ug inwentaryzacji z lat powojennych w gminie Polanów (Pollnow) zarejestrowano 19 parków (Wendlandt i in. 1992) obj tych ochron zabytkow i za o e parkowych nieuj tych w rejestrach za- bytków. Powstawa y one od pierwszej po owy XVIII do drugiej po owy XX wieku na istniej cych zadrzewieniach le nych lub ródpolnych enklaw le nych przylegaj cych do zabudowa dworskich. Cz zak a- dano w obr bie dworów i pa aców nale cych do wielkich rodów nie- mieckich, m.in.: von Below, von Glasenapp, von Lettow, von Massow, von Natzmer, von Podewils, von Ramel, von Wrangel (Duncker 1857– 1884; Vollack 1986; Neuschäffer 1994). Praca przedstawia stan zachowania parków dworskich w miejsco- wo ciach gminy Polanów, których za o ycielami lub pierwszymi w a- cicielami by a rodzina von Lettow. Pierwsza wzmianka o tej rodzinie pojawia si na kartach historii rodów pomorskich w 1364 roku, kiedy Erdmann Vorbeck po powrocie z pobytu na Litwie otrzyma przydo- mek Lithauer lub Lettow (Lettow 1882a; Vorbeck-Lettow 1968). Syn Erdmanna Witzke od 1409 roku by w a cicielem dóbr ziemskich na Ziemi Miasteckiej, z których najwi kszymi by y maj tki alodialne wierzno (Groß Schwirsen) i wierzenko (Klein Schwirsen). Po nim dziedziczy maj tki w 1453 roku Laurentius von Lettow (Bagmihl 1843). Od 1672 roku zasi g dóbr rodu von Lettow mo na by o zakre li ______
* Instytut Biologii i Ochrony rodowiska, Akademia Pomorska w S upsku. 290 Zbigniew Sobisz terytorialnym trójk tem mi dzy Ciecholubiem (Techlipp), Miastkiem (Rummelsburg) i Polanowem (Lettow 1882b). Kolejnym w a cicielem za o e dworsko-parkowych by a rodzina von Glasenapp, o których b dzie traktowa cz II opracowania o parkach Ziemi Polanowskiej. W cz ci III podejm prób odtworzenia historii parków i ich infra- struktury, których za o ycielem by znany ród pomorski – von Podewils. Badania nad flor ro lin naczyniowych parków dworskich prowa- dzi em w latach 2007–2009. Poza szczegó owymi spisami florystycz- nymi, mierzy em obwody okaza ych drzew na wysoko ci 130 cm od ich podstawy (pier nica). Nazewnictwo ro lin naczyniowych poda em za Mirkiem (i in. 2002). Nomenklatura odmian i form botanicznych oraz miesza ców jest zgodna z dzie em Senety i Dolatowskiego (2002). W charakterystyce parków za nazwami miejscowo ci poda em nu- mer ewidencyjny i dat wpisu do rejestru zabytków wed ug Wojewódz- kiego Urz du Ochrony Zabytków w Szczecinie. Brak numerów ozna- cza, e obiekt nie jest w rejestrze zabytków. W nawiasach kursyw poda em niemieck nazw miejscowo ci obowi zuj c do 1945 roku (Kaemmerer 1988; Bia ecki 2002).
1. Charakterystyka parków
Chocimino (Gutzmin) (A–947, 25.02.1977)
Wykaz nieruchomo ci i w a cicieli ziemskich z 1575 roku wy- mienia rodzin von Lettow jako w a cicieli Chocimina, Starego eli- borza (Sellberg) i ydowa (Sydow). Cz ci lenna von Lettowów zarz - dza Clawes Knuth. Od 1618 roku w a cicielem by Antonius Natzmer, który przebudowa miejscowy ko ció . Od tego roku Chociminem za- rz dzali cz onkowie tej rodziny. Ostatnim z nich by Carl Friedrich, który w 1840 roku sprzeda maj tek Carlowi Friedrichowi Wilhelmowi Hasse. Potem zmieniali si w a ciciele dóbr chocimi skich. Na pocz t- ku ubieg ego wieku maj tek nale a do Franza Wietholza – radcy z Koszalina (Köslin), który w 1911 roku sprzeda go rodzinie von der Osten-Fabeck. Na terenie parku na Górze Zamkowej (Schloßberg) zbudowali oni nowy dwuskrzyd owy dwór. W starym dworze pozosta a administracja maj tku. W latach 1919–1926 gospodarstwo dzier awi Streffer. Maj tek w tym czasie zacz przynosi straty i w 1929 roku przej go urz d powierniczy, a w 1937 roku kupi dr Merensky, który po powrocie z po udniowo-zachodniej Afryki zacz wprowadza nowe Parki dworskie gminy Polanów 291 do wiadczenia z agronomii, hydrauliki i techniki rolniczej (Ott 1989). W tym okresie zbudowano unikatowy na Pomorzu wodoci g dzia aj cy na zasadzie taranu hydraulicznego. W 1939 roku niszczej cy budynek starego dworu zosta rozebrany (Szalewska i in. 1975c). Park o powierzchni 3,2 ha za o ony w stylu parku romantycznego by zorientowany wzd u linii S–W. W tym kierunku przebiega dzisiaj droga wjazdowa do maj tku oraz dwie równoleg e aleje: kasztanowco- wa i jaworowa, wychodz ce od elewacji ogrodowej dworu. Przed dwo- rem (Tabl. I: A) od strony placu folwarcznego zachowa si jeden okaz cisa pospolitego (Taxus baccata), z trzech posadzonych pod koniec XIX wieku ( ak 2000). Na szczególn uwag zas uguj lipy drobnolistne (Tilia cordata) ros- n ce wzd u drogi dojazdowej do maj tku, z których najokazalsza cztero- przewodnikowa ma 375 cm obwodu. Obok niej rosn dwie lipy drobno- listne: trzyprzewodnikowa (355 cm) i dwuprzewodnikowa (340 cm). Pod t ostatni ro nie komosa strza kowata (Chenopodium bonus-hen- ricus), która na Pomorzu jest gatunkiem rzadkim, znajduj cym si na „Czerwonej Li cie” ( ukowski, Jackowiak 1995). W pó nocno-zachod- nim naro niku dworu zanotowano altan z o on z trzech d bów szy- pu kowych (Quercus robur) o obwodach 625, 370 i 320 cm. Za o enie parkowe jest dobrze zachowane. Uk ad alei, grupy staro- drzewia, stawy wykorzystuj ce cieki wodne, otwarte polany pozwalaj na odtworzenie pierwotnych osi krajobrazowych parku. Niew tpliwie wa n osi jest aleja prowadz ca od pa acu do dawnego ogrodnictwa. Na wysoko ci transformatora uwag zwraca szpaler klonów jaworów (Acer pseudoplatanus) w kszta cie litery „U”, gdzie drzewa maj od 115 do 280 cm obwodu, a najokazalsze ma 295 cm obwodu. Na prze- d u eniu szpaleru zachowa y si ruiny starego dworu, którego otocze- nie porastaj krzewy bzu koralowego (Sambucus racemosa) oraz pod- rost buka pospolitego (Fagus sylvatica), grabu pospolitego (Carpinus betulus) i klonu pospolitego (Acer platanoides). Drug o parku stano- wi aleja kasztanowców pospolitych (Aesculus hippocastanum) przyle- gaj ca równolegle do strumienia wyp ywaj cego z górnego stawu. Nad brzegiem strumienia ro nie olsza czarna (Alnus glutinosa), z których najokazalsza, trzyprzewodnikowa, ma obwody pni 210/190/130 cm. Obok niej rosn buki pospolite o obwodach 440 i 380 cm oraz d b szy- pu kowy (395 cm). We wschodniej cz ci za o enia parkowego, na wyra nym wznie- sieniu otoczonym lasem bukowym, za o ono cmentarz rodowy von der Osten-Fabeck (Tabl. I: B). Rosn przy nim stare d by (dwuprzewodni- 292 Zbigniew Sobisz kowy 520 cm i pojedyncze drzewa o obwodach 445, 360, 310 cm) oraz buk pospolity o obwodzie 400 cm. Pod okapem buków i d bów rosn chronione konwalia majowa (Convallaria majalis) i przytulia wonna (Galium odorata). Za cmentarzem w obni eniu jest staw, którego brzegi masowo porasta chroniona kruszyna pospolita (Frangula al- nus). W ród drzew nad stawem uwag zwracaj dwa graby pospolite o obwodach 290 i 275 cm. Na ty ach pa acu jego obecni mieszka cy za o yli niewielki sad i ogrody warzywne. Za nimi, w kierunku pó nocno-zachodnim zacho- wa si starodrzew bukowy, w ród którego na uwag zas uguj gatun- ki obce – choina kanadyjska (Tsuga canadensis) i sosna wejmutka (Pinus strobus).
Rochowo (Rochow) (A–1130, 11.10.1980)
Od 1575 roku by o to lenno rodu von Lettow. Matryku y ko- cielne z lat 1590 i 1628 poda y, e w sk ad maj tku w Rochowie wchodzi o 10 w ók, 10 ch opów i 2 zagrodników. W 1655 roku maj tek by podzielony na cztery cz ci. W 1717 roku Klaus von Lettow scali podzielony maj tek. Wdowa po nim w 1741 roku sprzeda a dobra Franzowi von Glasenapp na 28 lat. Ten w 1752 roku odsprzeda a je na trzy lata Leopoldowi Wilhelmowi von Wrangel, który z kolei w 1774 roku sprzeda maj tek Hansowi Kasparowi von Steinkeller. W roku 1777 sprzeda on maj tek Augustowi Wilhelmowi von Below, który w 1783 roku dalej odsprzeda go Augustowi Friedrichowi von Loeben, który zmar w 1799 roku. Wdowa po nim w 1802 roku wydziedziczy a dzieci i obj a ca y maj tek. Po jej mierci maj tek wykupi Ludwig von Lettow i wydzier awi go na 25 lat Augustowi Zernoth. W 1851 roku przed u y okres dzier awy do 1889 roku. Jednak w 1860 roku odziedziczy maj tek Kuhnke, który w 1881 roku odsprzeda go radcy miejskiemu Wietholzowi z Koszalina. W tym te czasie maj tek usta- nowiono alodialnym, dziedzicznym oraz wolnym od zobowi za i ci - arów feudalnych. Zosta on sprzedany rentierowi Friedriechowi Pal- latz. W latach 1901–1904 maj tek by w r kach mistrza rycerskiego Otto Limana ze wierczyny (Schwarzin). Od 1904 roku Rochowo by o w r kach rodziny Wilke (Gohrbandt 1938b). Park o powierzchni 2,15 ha ma charakter naturalistyczny. Przy je- go za o eniu wykorzystano fragment dawnej enklawy le nej w kraj- obrazie rolniczym, uzupe nionej nasadzeniami szpalerów drzew igla- Parki dworskie gminy Polanów 293 stych i li ciastych. Przy drodze wiejskiej granicz cej z parkiem ro nie grupa drzew o cechach pomnikowych: jesion wynios y (Fraxinus excel- sior) ze szkarpaw nasad pnia (Tabl. II: A) o obwodzie 515 cm, lipa drobnolistna (Tilia cordata) (345 cm) i graby pospolite (Carpinus betu- lus) (265, 240 cm). Na uwag zas uguje stary sad, w którym dominuj jab onie domowe (Malus domestica). Najokazalsze trzyprzewodnikowe drzewo ma obwody pni 170/160/110 cm. Obok niej ro nie grusza pospo- lita (Pyrus pyraster) o obwodzie 200 cm. Uzupe nieniem drzewostanu sadu s : liwy domowe (Prunus domestica), wi nie pospolite (Prunus cerasus) i wi nie ptasie (Prunus avium). W ród tych ostatnich najoka- zalsze o obwodach 155, 150 i 130 cm rosn wzd u szpaleru wierków pospolitych (Picea abies). Szpaler wierkowy z o ony z 52 drzew sta- nowi zewn trzn granic parku. Kilka drzew w tym szpalerze ma ob- wody od 210 do 235 cm. Na ko cu szpaleru zanotowano fragment sta- rej 120-letniej plantacji leszczyny pospolitej (Corylus avellana). Od brukowanej drogi do miejsca, gdzie znajdowa si dwór, prowa- dzi aleja dojazdowa obsadzona 26 kasztanowcami pospolitymi (Aescu- lus hippocastanum) o obwodach od 195 do 245 cm. W podszycie alei zanotowano krzewy ja minowca wonnego (Philadelphus coronarius) i bzu czarnego (Sambucus nigra). Dwór, który znajdowa si mi dzy sadem a alej kasztanowcow , zosta rozebrany w 1970 roku (Wierz- chowiecki 1979b). Przy podwórzu folwarcznym ro nie szpaler 11 d bów szypu ko- wych (Quercus robur), z których cztery maj wymiary drzew pomni- kowych – 410, 395, 380 i 360 cm obwodu. Pod okapem d bów zanoto- wano w warstwie krzewów tawlin jarz bolistn (Sorbaria sorbifolia) (Tabl. II: B). Wzd u ogrodzenia, przy polnej drodze prowadz cej do Mzdówka (Misdow A), rosn d by szypu kowe (320, 285 cm obwodu) i klony pospolite (Acer platanoides) (310 i 280 cm). Obok stajni z 1923 roku (Tabl. III: A), w warstwie krzewów zanotowano: nieguliczk bia (Symphoricarpos albus), bez czarny (Sambucus nigra) i liw tarnin (Prunus spinosa). W zachodniej cz ci za o enia dworsko-parkowego znajduje si drzewostan li ciasty z o ony g ównie z: klonu jaworu (Acer pseudopla- tanus), wi zu polnego (Ulmus minor), lipy drobnolistnej (Tilia corda- ta), kasztanowca pospolitego (Aesculus hippocastanum). Warstw pod- szytu tworzy podrost gatunków dominuj cych. W runie przewa aj : bluszcz pospolity (Hedera helix), jaskier ostry i roz ogowy (Ranunculus acris i R. repens) oraz gajowiec ó ty (Galeobdolon luteum). 294 Zbigniew Sobisz
Rzeczyca Ma a (Klein Reetz) (A–1129, 11.10.1980)
Wie nale a a zawsze do dóbr Przytocka (Pritzig). W 1672 ro- ku po podziale maj tku, a tak e Osowa (Wussow), dobra te otrzymali Rüdiger i Adam Heinrich – synowie Christiana von Lettow. Christian Rüdiger w 1748 roku maj tek przekaza swojemu synowi Friedrichowi Wilhelmowi von Lettow. Rok pó niej sprzeda Rzeczyc Ma i cz Przytocka radcy prawnemu Felixowi Otto von Kamecke, który w 1766 roku przekaza swoj cz bratu Georgowi Albrechtowi. Po jego mierci w 1791 roku spadkobiercami byli synowie brata Otto Maximi- liana von Kamecke. W 1808 roku w a cicielem zosta Maximilian von Kamecke, a w 1821 roku Otto von Kamecke, który przekaza je w 1859 roku swojemu synowi. Ogrodnicy rodziny von Kamecke sprowadzali do parku w Rzeczycy Ma ej i Warblewa materia szkó karski z renomo- wanych firm ogrodniczych, mi dzy innymi: Neumüller, Teetzmann, Späth. Przy kompleksie le nym w Rzeczycy za o ono poletka sadzonek drzew iglastych, które rozprowadzano do parków i ogrodów okolic Po- lanowa i Miastka (Rummelsburg) (Späth 1930). Do 1902 roku Rzeczy- ca Ma a by a w r kach rodu von Kamecke, w tym bowiem roku kupiec Max Dahle dokona zakupu dóbr rzeczyckich. Po nim w 1911 roku maj tek odziedziczy von Riepenhausen, radca poselski z Kr gu (Kran- gen), który sprzeda go Magdalenie Grund. Od niej w 1921 roku maj - tek kupi Botho Schröder, a w 1932 roku Walter Krech. Od 1933 roku w a cicielem by Hans von Wedemeyer (Gohrbandt 1938b). Park o powierzchni 1,7 ha stanowi fragment le nej enklawy w ród pól uprawnych. G ównym elementem kompozycji za o enia jest dwór (Tabl. III: B), który obecnie jest le niczówk „ owieck ” pod zarz dem Nadle nictwa Polanów. Do po owy lat 60. ubieg ego wieku by u ytko- wany jako siedziba zarz du lasów pa stwowych (Wierzchowiecki 1979a). Do za o enia prowadzi aleja wierków pospolitych (Picea abies) z o ona z 363 drzew (Tabl. IV: A). Na trawniku przy wje dzie do parku posadzono krzewy: cyprysika groszkowego odm. pierzastej (Chamaecyparis pisifera ‘Plumosa’), irgi pospolitej (Cotoneaster inte- gerrimus), forsycji po redniej (Forsythia xintermedia) oraz ostrokrze- wu kolczastego (Ilex aquifolium). Mi dzy krzewami notowano podrost robinii akacjowej (Robinia pseudacacia). Przy gara ach ro nie dwu- przewodnikowy d b szypu kowy (Quercus robur) o obwodach pni 200 i 210 cm. Pod jego okapem zanotowano chronionego barwinka pospoli- tego (Vinca minor). W tej cz ci parku w drzewostanie dominuje lipa drobnolistna (Tilia cordata), klon pospolity (Acer platanoides) i wi z Parki dworskie gminy Polanów 295 polny (Ulmus minor). Wiosn w runie masowo obserwowano zawilca gajowego (Anemone nemorosa) i szczawika zaj czego (Oxalis acetosella), którym towarzyszy ziarnop on wiosenny (Ficaria verna). Na pocz tku lata ich miejsce zaj y p aty gwiazdnicy wielkokwiatowej (Holostea holostea) i kokoryczki wielkokwiatowej (Polygonatum multiflorum). Pó kolisty podjazd przed dworem obsadzony zosta 41 wierkami pospolitymi, z których najokazalszym jest dwuprzewodnikowy o obwo- dzie 195 cm. Centraln cz podjazdu obsadzono: ywop otem z ligu- stru pospolitego (Ligustrum vulgare), sosn kos (Pinus mugo) i ja ow- cem p o cym (Juniperus horizontalis). Od strony elewacji ogrodowej zadbana polana zosta a obsadzona: sosn zwyczajn (Pinus sylvestris), tawu o ankolistn (Spiraea chamaedryfolia), tawu japo sk (Spi- raea japonica) i pigwowcem japo skim (Chaenomeles japonica). Na skraju polany przy stawie parkowym postawiono altan ogrodow . Brzegi stawu porasta olsza czarna (Alnus glutinosa) z domieszk bzu koralowego (Sambucus racemosa). Pod ich okapem dominuje szuwar w skopa kowy (Typhetum angustifoliae). W prawym naro niku dworu, od strony elewacji ogrodowej, w le - nej cz ci parku, dominuje d b szypu kowy z du ym udzia em: sosny zwyczajnej, lipy drobnolistnej, klonu jaworu (Acer pseudoplatanus) i jarz bu pospolitego (Sorbus aucuparia). Spo ród starodrzewia par- kowego na uwag zas uguje brzoza brodawkowata (Betula pendula) o obwodzie 205 cm. W podszycie zanotowano podrost drzew parkowych oraz krzewy leszczyny pospolitej (Corylus avellana), ró y dzikiej (Rosa canina) i g ogu jednoszyjkowego (Crataegus monogyna).
Rzeczyca Wielka (Gross Reetz)
Pierwszym w a cicielem Rzeczycy Wielkiej od chwili jej po- wstania w 1575 roku by Peter Lettow – pan na Przytocku (Pritzig) (Gohrbandt 1938a). Jego syn Paul w 1618 roku odziedziczy po ojcu dobra Rzeczycy oraz P ocko (Plötzig), Pustowo (Püstow) i Rochowo (Rochow). W spadku od wuja Clausa Lettow otrzyma po ow jego ma- j tku, który w 1647 roku odziedziczy dobra od brata Antona Christia- na von Lettow. Paul von Lettow maj tek Rzeczycy Wielkiej przepisa na synów Georga i Paula. Georg przekaza po ow spadku swojemu synowi Georgowi Bertramowi i onie. W 1691 roku sprzeda dobra za 3700 guldenów staro cie Georgowi Christianowi von Massow. Od nie- go maj tek wykupi Klaus Albrecht von Lettow. Po jego mierci odzie- 296 Zbigniew Sobisz dziczy a wdowa, która w 1705 roku za 7650 guldenów sprzeda a go Franzowi von Glasenapp. Jego syn Andreas w 1747 roku zby dobra na 25 lat Martinowi von Below, a po jego mierci Ferdinandowi Johan- nowi von Below. Od 1796 roku w a cicielem Rzeczycy Wielkiej by pu kownik Karl Ernst von Lettow. Po nim odziedziczy syn Ludwig, który umar bezpotomnie w 1840 roku. Po nim odziedziczyli bracia Bogislaw i Georg Leopold Constantin von Lettow. W 1846 roku Rze- czyc Wielk dzier awi hrabia Max von Schwerin, który w 1856 roku odst pi dobra rodzinie von Kehler. W 1882 roku umar Georg Leopold Constatnin von Lettow, a dobrami po nim zarz dza Hermann von Lettow. Od 1900 roku do ko ca wojny w 1945 roku Rzeczyca by a w r kach rodziny von Lettow (Gohrbandt 1938b). Do 1989 roku w a cicielem parku w Rzeczycy by o Pa stwowe Go- spodarstwo Rolne, nast pnie Agencja W asno ci Rolnej Skarbu Pa - stwa. Siedziba dyrekcji zak adu rolnego mie ci a si we dworze, który rozebrano po koniec lat 60. ubieg ego wieku. W parku o powierzchni 2,35 ha zachowa si czytelny uk ad alei, cie ek i szpalerów. Na miano pomnika przyrody zas uguj zarówno aleja grabowa z o ona z 58 drzew (Tabl. IV: B), jak równie szpaler grabowy w kszta cie litery L, gdzie d u sze rami szpaleru liczy 76, a krótsze 28 drzew (Tabl. V: A). Zachowa y si równie fragmenty alei d bowej, gdzie d by szypu kowe (Quercus robur) maj obwody od 240 do 260 cm oraz alei lipowej, w której lipy drobnolistne (Tilia cordata) osi gaj obwody od 270 do 290 cm. W drzewostanie parku dominuj klony jawory (Acer pseudoplatanus) i graby pospolite (Carpinus betu- lus) z domieszk wierków pospolitych (Picea abies) oraz kasztanow- ców pospolitych (Aesculus hippocastanum). Warstw krzewów buduj : nieguliczki bia e (Symphoricarpos albus), tawu y wierzbolistne (Spi- raea salicifolia), lilaki pospolite (Syringa vulgaris), ligustry pospolite (Ligustrum vulgaris) i maliny w a ciwe (Rubus idaeus). Od strony pól dnem w wozu p ynie bezimienny ciek. Nad jego brzegami rosn : olsza czarna (Alnus glutinosa), brzoza brodawkowata (Betula pendula) i bez czarny (Sambucus nigra). Przy drodze prowa- dz cej od w wozu do wsi rosn dwa pomnikowe d by szypu kowe o imponuj cych obwodach 560 (Ryc. 1) i 590 cm. Ten ostatni ma wy- próchnia y pie i wymaga konserwacji. Na wierzchowinie w wozu zanotowano cztery d by szypu kowe o obwodach: 340, 330, 320 i 295 cm oraz grup 12 wierków pospolitych o obwodach od 210 do 310 cm. Nieopodal ruin dworu rosn pomnikowe drzewa: lipa drobnolistna (460 cm) i trzy buki pospolite (Fagus sylvatica) o obwodach 375, 340 Parki dworskie gminy Polanów 297 i 310 cm. Przy brukowanej drodze prowadz cej od ko cio a ro nie gru- pa 6 modrzewi europejskich (Larix decidua) i niecz sto spotykany klon jawor odmiany purpurowej (A. pseudoplatanus ‘Atropurpureum’) o ob- wodzie 265 cm.
Ryc. 1. Rzeczyca Wielka, pomnikowy d b szypu kowy o obwodzie 560 cm w parku dworskim. Fot. Z. Sobisz, 2007 298 Zbigniew Sobisz
Warblewo (Varbelow) (A–989, 20.02.1978)
W 1784 roku Warblewo by o lennem rodziny von Lettow i von Massow. Matryku a z tego roku poda a, e 33/80 w ók nale a o do Miastka (Rummelsburg), a 117/160 w ók do S awna (Schlawe) (Müh- hlbach 1938). W 1795 roku Johann Wutstrack odkupi obie cz ci po- dzielonego maj tku i scali dobra cznie z folwarkiem Sandkathen i osad stra ników le nych Gramkathen1. Wed ug wyci gów urz du katastralnego w a cicielem maj tku w 1862 roku by wy szy radca s du krajowego Albert von Kamecke, który naby go w 1820 roku od rodziny von Natzmer. Po nim dobra obj Ernst von Schwichow. W latach 1921–1934 dobrami zarz dza Georg Suhrmann. Od 1934 roku do ko ca II wojny wiatowej w a cicielem dworu i parku by a Else Jarmer, ona mistrza rze nickiego z Polanowa (Salow 1989). Rabat do g ównego wej cia do dworu (Tabl. V: B) obsadzono ja- owcem pospolitym (Juniperus communis) i ró rdzaw (Rosa rubigi- nosa). Jej obwódk podkre lono nasadzeniami: liliowca ó tego (Heme- rocallis flava), lilii królewskiej (Lilium regale), piwonii lekarskiej (Paeonia officinalis) i lazówki letniej (Lavatera trimestris). Przed dworem w pó kolu rosn lipy drobnolistne (Tilia cordata) o pomniko- wych wymiarach: trzyprzewodnikowa (450 cm), dwuprzewodnikowe (445, 400 cm) i jednoprzewodnikowa (445 cm). Stanowi one fragment dawnej alei wjazdowej do za o enia (Szalewska i in. 1975a). Nieopodal lipowej altany zachowa si fragment starego sadu z dominacj liw domowych (Prunus domestica). Park o powierzchni 3,3 ha ma styl romantyczny i jest po o ony w pó nocnej cz ci wsi. Centraln jego cz stanowi dwa stawy o cznej powierzchni 32 arów. Stawy te po czone s rowem, którego przep yw wody by niegdy regulowany za pomoc drewnianego prze- pustu. Obecnie jeden ze stawów jest w znacznym stopniu zaro ni ty czermieni b otn (Calla palustris) (Tabl. VI: A). Brzegi odtworzonego przez w a cicieli drugiego stawu porastaj zaro la ozowe z udzia em wierzb: szarej (Salix cinerea), pi ciopr cikowej (S. pentandra) i uszatej (S. aurita). Uzupe nieniem ozowiska jest brzoza brodawkowata (Betu- la pendula) i olsza czarna (Alnus glutinosa). Ciekawym zjawiskiem ______
1 Osady obecnie nie istniej . Od 1885 roku folwark Sandkathen nie zosta uj ty w ksi gach katastralnych. Po parcelacji maj tku Warblewo w 1927 roku osady Gram- kathen nie umieszczono na mapie topograficznej 1 : 25 000 (Meßtischblatt Nr 1866 – Pollnow (1935) – kwerenda autora w Bibliotece Gda skiej PAN. Parki dworskie gminy Polanów 299 jest wyst powanie chronionej paprotki zwyczajnej (Polypodium vulga- re) jako epifitu u podstawy pnia jednej z olsz czarnych. W tej cz ci parku ro nie topola szara (Populus xcanescens) o obwodzie 180 cm. Drzewostan parku stanowi kwa na buczyna ni owa, w której do- minuje buk pospolity (Fagus sylvatica) i kosmatka ow osiona (Luzula pilosa). Uzupe nieniem drzewostanu s : klon pospolity (Acer plata- noides), brzoza brodawkowata (Betula pendula) i graby pospolite (Carpi- nus betulus). Wzd u cie ki parkowej w tym zbiorowisku zanotowano kruszczyka szerokolistnego (Epipactis helleborine). Ten storczyk ma szerok skal ekologiczn , ro nie w lasach bukowych, na kach i wy- dmach nadmorskich. Mo na go spotka równie na przydro ach, przy rowach melioracyjnych i parkach podworskich (Szlachetko, Skakuj 1996; Sobisz, Truchan 2005). Od strony pó nocnej park od okolicznych pól odgranicza dwurz - dowy szpaler wierkowy. Podrost w tym szpalerze stanowi jarz b pospolity (Sorbus aucuparia) i samosiew buka. Pod okapem buków o obwodach 260, 280 i 285 cm rosn zaro la niecierpka gruczo owatego (Impatiens glandulifera) i chronionej konwalii majowej (Convallaria majalis).