Załącznik do Uchwały Nr XXX/324/09 Rady Miejskiej w Dzierzgoniu z dnia 29 października 2009r.

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI MIASTA I GMINY DZIERZGOŃ 20102013

Opracowanie: Iwona Gołembiowska

Dzierzgoń, wrzesień 2009 Zawartość opracowania

1. Wst ęp……………………………………………………………………………………. 3 2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków………………………………………………………….. 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami……………………….… 5 3.1. Obowi ązek konstytucyjny ochrony zabytków…………………………………….. 5 3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie 5 zabytków i opiece nad zabytkami……………………………………………………. 3.3. Zadania samorz ądu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego……………….. 6 3.4. Inne uregulowania prawne……………………………………………………………. 6 4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego………………….. 7 4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad 7 zabytkami……………………………………………………………………………….. 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013……………………... 7 4.1.2. Narodowy Program Kultury: „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004- 2013……………………………………………………………………………………. 8 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu…………………………………….…………… 9 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020………………………. 9 4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007- 2013……………………….………….………….……………………………..…...... 10 4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego…………… 10 4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010. 10 4.2.5. Zgodno ść Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgoń z dokumentami powiatowymi……………………………………………………………………………. 11 5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego…………………. 12 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy)……………… 12 5.1.1. Strategia Zrównowa Ŝonego Rozwoju Gminy Dzierzgo ń………………………… 12 5.1.2. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo ń…………………………………………………………………………….. 13 5.1.3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Dzierzgo ń………………………….. 13 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy……………………………………………………………………….…………… 15 5.2.1. Charakterystyka gminy…..……………………………………………………………. 15 5.2.2. Zarys historii gminy……………………………………………………………………. 15 5.2.3. Krajobraz kulturowy…..……………………………………………………………….. 16 5.2.4. Układy ruralistyczne i urbanistyczne…..…………………………………………….. 17 5.2.5. Zabytki nieruchome…..……………………………………………………………….. 33 5.2.6. Zabytki ruchome…..…………………………………………………………………… 33 5.2.7. Zabytki archeologiczne…..…………………………………………………………… 34 5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych…..………………………………………... 34 5.2.9. Dziedzictwo niematerialne……………………………………………………………. 34 5.3. Zabytki obj ęte prawnymi formami ochrony…………………………………………. 35 5.3.1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków …………....…………………. 35 5.3.2. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków …………...... …………………. 37 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków………………………………………………. 38 5.4.1. Obiekty nieruchome...... ………………………………………………. 38 5.4.2. Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej …………………..………. 49 5.5. Zabytki o najwy Ŝszym znaczeniu dla gminy………………………………………… 52 5.5.1. Zabytki archeologiczne...... ………………………………………… 52 5.5.2. Obiekty nieruchome i zespoły zabudowy wpisane do rejestru zabytków .……… 52 5.5.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków ...... ……… 54

2

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro Ŝeń…………….. 55 7. Zało Ŝenia programowe…………………………………………………………………… 56 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami……………………..… 61 8.1. Instrumenty prawne……………………………………………………………….…… 61 8.2. Instrumenty koordynacji ………………………………………………………….…... 61 8.3. Instrumenty finansowe………………………………………………………………… 61 8.4. Instrumenty społeczne………………………………………………………………… 61 8.5. Instrumenty kontrolne…………………………………………………………………. 61 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami………………………….. 62 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami……………………………… 63 10.1. Publiczne źródła finansowania…………………………………..…………………... 63 10.2. Środki pomocowe……………………………………………………………………… 63 11. Realizacja i finansowanie przez gmin ę zada ń z zakresu ochrony zabytków……. 64

3

1. WST ĘP

„Dziedzictwo kulturowe stanowi dzi ś z jednej strony przedmiot ochrony, z drugiej za ś potencjał, który winien zosta ć wykorzystany dla przyszłego rozwoju” 1.

Dziedzictwo kulturowe, krajobraz i historia gminy stanowi znaczny potencjał, który powinien zosta ć wykorzystany do rozwoju turystyki na terenie gminy. Świadomo ść potrzeby ochrony zabytków zarówno dla Ŝyj ących jak i dla przyszłych pokole ń jest coraz powszechniejsza w śród mieszka ńców naszego regionu. Jednak nie ka Ŝdy posiada dostateczn ą wiedz ę, jak wła ściwie nale Ŝy zadba ć o zabytek. Dlatego stworzenie programu opieki nad zabytkami przez Gmin ę jest wa Ŝnym czynnikiem w upowszechnianiu tej wiedzy i pomaganiu wła ścicielom zabytków w opiece nad ich stanem i atrakcyjnym wygl ądem. Zabytki nie powinny kojarzy ć si ę z zaniedbanymi budynkami, ruinami, do których nie mo Ŝna wej ść . Dziedzictwo to jest świadectwem wielokulturowej historii naszego regionu. Dlatego na nas wszystkich spoczywa odpowiedzialno ść za wła ściwe wykorzystanie jego potencjału oraz zachowanie dla nast ępnych pokole ń. Program opieki nad zabytkami gminy Dzierzgo ń stanowi punkt wyj ścia do stworzenia mo Ŝliwo ści współpracy mi ędzy Gmin ą oraz posiadaczami zabytków w celu jak najwi ększej dbało ści o dziedzictwo kulturowe, a tak Ŝe promowanie go jako atrakcyjny produkt turystyczny.

1 Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” na lata 20042013, Warszawa 2004, s. 41 4

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków

Podstaw ą prawn ą niniejszego opracowania jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568, Dz. U. z 2004 r. Nr 96, poz. 959 i Nr 238, poz. 2390 oraz z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Dz. U. z 2006 r. Nr 126, poz. 875). Program Ochrony Zabytków Gminy Dzierzgo ń na lata 2010-2013 ma na celu: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

5

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami

3.1. Obowi ązek konstytucyjny ochrony zabytków Na obowi ązek ochrony zabytków wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polski. W my śl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (…) strze Ŝe dziedzictwa narodowego (…). Istotnym elementem tego dziedzictwa s ą zabytki, które w swych niematerialnych warto ściach są dobrem wspólnym”. Art. 82 Konstytucji wskazuje, i Ŝ obowi ązkiem Obywatela (…) jest troska o dobro wspólne”.

3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje poj ęcie zabytku. Jest to nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, ich cz ęś ci lub zespoły, b ędące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą i stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą. Zabytki podzielono na grupy. Pierwsz ą stanowi ą zabytki nieruchome , do których zaliczaj ą si ę krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upami ętniaj ące wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji. Druga grupa obejmuje zabytki ruchome : dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u Ŝytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, piecz ęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i r ękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne. Trzeci ą grup ą s ą zabytki archeologiczne : pozostało ści terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mog ą podlega ć tak Ŝe nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Organami ochrony zabytków s ą: - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków, - wojewoda, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, mo Ŝe powierzy ć w drodze porozumienia wykonywanie cz ęś ci kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyj ątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez administracj ę publiczn ą działa ń maj ących na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo Ŝliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagro Ŝeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków, udaremnienie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzie Ŝy, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzgl ędnienie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Formami ochrony zabytków s ą: wpis do rejestru zabytków, uznanie za pomnik historii, utworzenie parku krajobrazowego, ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

6

3.3. Zadania samorz ądu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na Gmin ę obowi ązek sporz ądzenia gminnego programu opieki nad zabytkami. Program opieki przyjmuje Rada Gminy po uzyskaniu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Nast ępnie dokument ten jest ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. Z realizacji tego Ŝ programu Wójt sporz ądza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia Radzie Gminy. Co cztery lata program ten powinien by ć aktualizowany. Organ stanowi ący Gminy mo Ŝe udzieli ć dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na zasadach okre ślonych w podj ętej przez ten organ uchwale. Zadaniem własnym jednostki samorz ądu terytorialnego jest sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny posiada. Ponadto zadania Gminy z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wpisane s ą w Ustaw ę z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz. 1591 z pó źn. zm.).

3.4. Inne uregulowania prawne

Obowi ązek ochrony zabytków uwzgl ędniony został równie Ŝ w innych ustawach, takich jak: - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.), - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 156, poz. 1118 z pó źn. zm.), - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r., Nr 25, poz. 150), - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880), - ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r., Nr 13, poz. 123), - ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po Ŝytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873 z pó źn. zm.).

7

4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2013

Misj ą Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest: „ zrównowa Ŝony rozwój kultury jako najwy Ŝszej warto ści przenoszonej ponad pokoleniami, okre ślaj ącej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, warto ści warunkuj ącej to Ŝsamo ść narodow ą i zapewniaj ącej ci ągło ść tradycji i rozwój regionów .” Formułuj ąc zadania powiatu w zakresie ochrony dóbr kultury musimy realizowa ć powy Ŝszy cel. Tezy Narodowej Strategii zakładaj ą zwi ększenie poziomu aktywno ści na szczeblu regionalnym w sferze kultury. Dotyczy to „umiej ętnego wkomponowania zada ń z obszarów kultury w plan rozwojowy regionu, przy zało Ŝeniu, i Ŝ rozwój kultury wspiera popraw ę jako ści potencjału regionu w dziedzinie kapitału intelektualnego oraz kapitału społecznego. Przygotowanie regionów (władz samorz ądowych i partnerów społecznych oraz instytucjonalnych) do tej aktywno ści jest wa Ŝne dla pozyskiwania funduszy Unii Europejskiej (w tym i z edycji INTERREG), tak Ŝe w kontek ście nast ępnego okresu programowania na lata 2007–2013” 2. W zało Ŝeniach Pa ństwo Polskie powinno by ć partnerem dla jednostek samorz ądu terytorialnego i wspólnie z nimi kształtowa ć kultur ę w regionach. Do tego celu „niezb ędne jest zinstytucjonalizowanie platformy współpracy pomi ędzy pa ństwem a samorz ądami, a tak Ŝe w wi ększym stopniu wykorzystanie mo Ŝliwo ści tworzenia i prowadzenia wspólnych instytucji i wspólnych inwestycji w sferze kultury. Samorz ądy terytorialne powinny zyska ć wi ększ ą motywacj ę w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania zało Ŝonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola pa ństwa powinna sprowadza ć si ę do bada ń naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocze śnie Minister Kultury powinien posiada ć odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalno ści ą instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywuj ącym, za pomoc ą których mo Ŝliwa b ędzie realizacja polityki kulturalnej pa ństwa w regionach” 3. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury wskazuje bardzo wa Ŝną przemian ę w kształtowaniu podej ścia do sposobów ochrony dziedzictwa kulturowego. Współczesna ochrona zabytków powinna skupia ć si ę na aktywnym działaniu ze wzgl ędu na „rosn ące znaczenie powi ązania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionów”. Elementy naszej spu ścizny kulturowej powinny zosta ć wykorzystane dla podj ęcia działa ń w kształtowaniu zintegrowanych produktów turystycznych. Strategicznymi obszarami w okresie programowania 2004–2013 s ą m.in. ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków 4. Rol ą Ministra Kultury oraz jednostek samorz ądu terytorialnego jest motywowanie społeczno ści do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziału w finansowaniu instytucji i wydarze ń kulturalnych oraz twórców za pomoc ą stworzonych narz ędzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorz ądy powinny rozszerzy ć obowi ązki odpowiednich komórek swoich urz ędów w zakresie promocji społecznej odpowiedzialno ści obywateli za kultur ę (wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych zwi ązanych z mo Ŝliwo ści ą pozyskania dodatkowych funduszy na kultur ę w regionach). W zwi ązku z przyst ąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, jednostek samorz ądu terytorialnego i instytucji

2 Narodowa Strategia Kultury, s. 112113 3 Narodowa Strategia Kultury, s. 114 4 Ibidem, s. 115 8 kultury staje si ę pozyskanie środków na kultur ę z funduszy strukturalnych oraz innych środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i samorz ądy powinny zapewni ć odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury. Celem cz ąstkowym w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest m.in. zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków 5. Jednostki samorz ądu terytorialnego zostały okre ślone jako partnerzy w finansowaniu wdra Ŝania Narodowej Strategii Kultury .

4.1.2. Narodowy Program Kultury: „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004-2013

Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” jest dokumentem słu Ŝą cym wdro Ŝeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004 – 2013 w sferze spu ścizny kulturowej Polski, stworzonym przez zespół ekspertów przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jego celem jest poprawa stanu i dost ępno ści zabytków poprzez: a) tworzenie warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków, b) kompleksow ą rewaloryzacj ę zabytków i ich adaptacj ę na cele społeczne, c) zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści, d) tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, e) promocj ę polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic ą, f) wzmocnienie zasobów ludzkich w sferze ochrony zabytków, g) podnoszenie świadomo ści społecznej dotycz ącej dziedzictwa kulturowego, h) zabezpieczenie zabytków i archiwaliów przed nielegalnym wywozem za granic ę6. Narodowy Program Kultury wskazuje mo Ŝliwo ści finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego ze środków publicznych: z bud Ŝetu Ministra Kultury, jednostek samorz ądu terytorialnego oraz funduszy strukturalnych, np.: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - jego mo Ŝliwo ści dla sektora kultury dotycz ą przede wszystkim tworzenia, modernizacji i rozwoju infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i adaptacji obiektów stanowi ących dziedzictwo kulturowe lub przemysłowe. Dotyczy to przede wszystkim tworzenia centrów kulturalnych, traktowanych jako miejsce spotka ń i odgrywaj ących znaczna rol ę w wymianie kulturalnej oraz otwarciu si ę regionu na zewn ątrz. Wa Ŝną kategori ą w infrastrukturze kulturalnej s ą zabytki i muzea, które posiadaj ą potencjał ekonomiczny. Mog ą one stanowi ć atrakcj ę turystyczn ą, przyczyniaj ąc si ę do wzrostu zainteresowania regionem zarówno dla turystów, jak i w sposób po średni dla inwestorów. Kolejn ą mo Ŝliwo ść daje Europejski Fundusz Społeczny ukierunkowany zwłaszcza na procesy dostosowawcze i unowocze śnianie polityki zatrudnienia. Mo Ŝliwo ści finansowania kultury w tym wypadku polegaj ą na tym, Ŝe działalno ść zwi ązan ą z popraw ą stanu dziedzictwa kulturowego i produkcj ą kulturaln ą mo Ŝe bezpo średnio lub po średnio przyczynia ć si ę do wzrostu liczy miejsc pracy. Najcz ęś ciej projekty kulturalne z tego zakresu są bezpo średnio lub po średnio zwi ązane z promocj ą danego obszaru, a tak Ŝe ulepszeniem usług zwi ązanych z turystyk ą. Efekty działalno ści kulturalnej wykraczaj ą jednak daleko poza podniesienie atrakcyjno ści turystycznej 7.

5 Narodowa Strategia Kultury, s. 114115 6 Ibidem, s. 118 7 Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 20042013, s. 31 9

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu

4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020

Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005 – 2020 przyj ęta przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 18 lipca 2005 r. (uchwała nr 587/XXXV/05). W cz ęś ci dotycz ącej diagnozy stwierdzono, Ŝe „pomorskie wyró Ŝnia oryginalna wielokulturowo ść , stanowi ąca mieszank ę dziedzictwa polskiego (w tym kaszubskiego, kociewskiego i kresowego), hanzeatyckiego, ukrai ńskiego i innych. Jej materialnym odzwierciedleniem s ą liczne zabytki i obiekty kulturalne. Brakuje jednak spójnej i konsekwentnie realizowanej promocji wykorzystania dziedzictwa kulturowego dla wzmocnienia świadomo ści historycznej i to Ŝsamo ści regionalnej oraz podniesienia atrakcyjno ści osiedle ńczej, turystycznej i inwestycyjnej regionu. Trwałe miejsce w warto ściach kulturowych regionu zajmuj ą kaszubska oraz kociewska kultura i tradycja. Społeczno ści te s ą wewn ętrznie zintegrowane i dobrze zorganizowane.(…). W ostatnich latach w sferze kultury daje si ę zauwa Ŝyć systematyczny kryzys finansowo- instytucjonalny. Jednym z jego objawów s ą ubytki w sieci instytucji kultury, dodatkowo sprz ęŜ one z malej ącymi wydatkami na działalno ść tych instytucji. Problem stanowi ą tak Ŝe dysproporcje w dost ępie do dóbr i usług kultury mi ędzy mieszka ńcami miast i obszarów wiejskich 8(…). Jednocze śnie okre ślono wizj ę województwa pomorskiego roku 2020 wskazuj ąc, Ŝe region ten b ędzie znacz ącym partnerem w regionie Morza Bałtyckiego – regionem czystego środowiska; wysokiej jako ści Ŝycia; rozwoju opartego na wiedzy, umiej ętno ściach, aktywno ści i otwarto ści mieszka ńców; silnej i zró Ŝnicowanej gospodarki; partnerskiej współpracy; atrakcyjnej i spójnej przestrzeni, a tak Ŝe kultywowania wielokulturowego dziedzictwa oraz tradycji morskich i solidarno ściowych. Ponadto województwo ma sta ć si ę: - regionem konkurencyjnym: (…) dysponującym dobrze zorganizowan ą, efektywn ą i działaj ącą w sposób przejrzysty administracj ą publiczn ą, ukierunkowan ą na trwały rozwój społeczno-gospodarczy, z wykorzystaniem m.in. partnerstwa publiczno-prywatnego i publiczno-społecznego, wł ączonym do mi ędzynarodowej sieci przepływu informacji, wiedzy i kooperacji naukowej, gospodarczej i kulturalnej; stanowi ącym atrakcyjne miejsce dla inwestorów, turystów, studentów, naukowców, a tak Ŝe obecnych i potencjalnych mieszka ńców; - regionem spójnym: (…) umacniaj ącym – zgodnie z zasad ą „jedno ść w ró Ŝnorodno ści” – to Ŝsamo ść budowan ą na fundamencie poszanowania bogatej spu ścizny historycznej oraz tradycji, dorobku i dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powi śla i śuław oraz innych cz ęś ci regionu, a tak Ŝe tradycji morskiej i solidarno ściowej; - regionem dost ępnym: dobrze powi ązanym z otoczeniem zewn ętrznym poprzez zintegrowany i bezpieczny regionalny system transportowy wspieraj ący mobilno ść ludzi, a tak Ŝe poprzez wydajny regionalny system teleinformatyczny zapewniaj ącym sprawny przepływ informacji i wiedzy, zapewniaj ącym wysoki standard Ŝycia, dobr ą jako ść środowiska przyrodniczego i kulturowego, a tak Ŝe bezpiecze ństwo powodziowe i energetyczne, oferuj ącym wyrównany dost ęp do wysokiego poziomu świadcze ń i usług w sferach: edukacji, ochrony zdrowia, bezpiecze ństwa publicznego, pomocy społecznej, kultury, sportu i rekreacji. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005 – 2020.

8 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005 – 2020, s. 10 10

4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013

Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013 przyj ęty przez Zarz ąd Województwa Pomorskiego w dniu 2 pa ździernika 2007 r. Celem strategicznym tego dokumentu jest poprawa konkurencyjno ści gospodarczej, spójno ści społecznej i dost ępno ści przestrzennej województwa przy zrównowa Ŝonym wykorzystaniu specyficznych cech potencjału gospodarczego i kulturowego regionu oraz przy pełnym poszanowaniu jego zasobów przyrodniczych. Działania, polegające m.in. na ochronie dziedzictwa kulturowego przewidziane zostały w ramach: osi priorytetowej 3. Funkcje miejskie i metropolitalne , osi priorytetowej 6. Turystyka i dziedzictwo kulturowe oraz osi priorytetowej 8: Lokalna infrastruktura Podstawowa. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2007-2013.

4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego uchwalony został 30 wrze śnia 2002 r. (uchwała nr 639/XLVI/02). Wyznaczono w nim zasadnicze cele ochrony warto ści przyrodniczo-kulturowych i krajobrazu w przestrzeni województwa: - cało ściowe ujmowanie dopełniaj ących si ę zagadnie ń ochrony środowiska przyrodniczego, warto ści kulturowych i krajobrazu, - integralne traktowanie materialnych i niematerialnych warto ści terenu, - gospodarowanie w przestrzeni z uwzgl ędnieniem przenikaj ących si ę i tworz ących wzajemne relacje procesów przyrodniczych i kulturowych, których fizjonomiczno-materialnym wyrazem jest krajobraz 9. Jednocze śnie wskazano, Ŝe celem polityki przestrzennej w zakresie ochrony zasobów i walorów środowiska kulturowego jest wspieranie ró Ŝnorodno ści kulturowej regionu oraz zachowanie dziedzictwa historycznego. W tym celu zdefiniowano obszary o wysokich walorach historyczno-kulturowych, które predestynowane s ą do utworzenia parków kulturowych. Jednym z takich obszarów s ą śuławy, okre ślone jako obszar wyst ępowania wysokich i umiarkowanych walorów przyrodniczo-kulturowych. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego.

4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010

Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010 przyj ętego przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 26 lutego 2007 r. (uchwała nr 72/VI/07) jest zachowanie dziedzictwa kulturowego Pomorza, słu Ŝą ce budowaniu to Ŝsamo ści regionalnej oraz promocji turystycznej województwa. Jednocze śnie dokument ten wraca uwag ę na potrzeb ę pilnego ratowania zasobów dziedzictwa. Jako priorytet ochrony zabytków wskazuje w szczególno ści elementy tradycyjnego krajobrazu kulturowego, który ulega dynamicznemu procesowi degradacji. Deprecjacja unikalnych, charakterystycznych cech, wła ściwych dla specyfiki regionu prowadzi ć b ędzie do zanikania to Ŝsamo ści kulturowej. Dlatego zachowanie i ochrona tego dziedzictwa – materialnego świadectwa przeszło ści - jest niezb ędne dla przetrwania pami ęci o zło Ŝonej historii i dawnych mieszka ńcach województwa pomorskiego 10 . Priorytetami Programu jest m.in.:

9 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego; strona internetowa: http://www.woj-pomorskie.pl/Pages/Lang/pl/Article/wazne,plan_kierunki2.html 10 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010, Gda ńsk 2006, s. 36. 11

- zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu słu Ŝą ce budowaniu to Ŝsamo ści mieszkańców oraz promocji turystycznej, - ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego wsi – regionalnego budownictwa wiejskiego, - odnowa krajobrazu kulturowego wsi polskiej, - o Ŝywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010.

4.2.5. Zgodno ść Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń z dokumentami powiatowymi

Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Sztumskiego 2004-2015 została opracowana w 2003 r. W dokumencie tym okre ślono misj ę powiatu: „Zrównowa Ŝony rozwój społeczno ści, o światy, turystyki, kultury a tak Ŝe opieki zdrowotnej, bezpiecze ństwa publicznego, gospodarki, infrastruktury technicznej oraz instytucji powiatowych.” 11 Jednocze śnie strategia uwzgl ędnia w swych celach ochron ę i piel ęgnacj ę dziedzictwa kulturowego poprzez wspieranie i inicjowanie przedsi ęwzi ęć poprawiaj ących stan dziedzictwa kulturowego w tym opracowanie inwentaryzacji stanu dziedzictwa kulturowego w powiecie oraz monitorowanie stanu technicznego zabytków oraz poprzez promowanie działa ń na rzecz rozwoju dziedzictwa kulturowego powiatu w tym inicjowanie imprez okoliczno ściowych oraz konkursów wiedzy 12 . Ponadto w strategii wskazano, Ŝe wizj ą rozwoju powiatu do 2015 r. jest m.in. ochrona dziedzictwa kultury. Natomiast jako mocn ą stron ę powiatu sztumskiego wskazano dziedzictwo kulturowe, walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz rozwini ętą baz ę turystyczn ą. Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2007-2010.

11 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Sztumskiego, Sztum, grudzie ń 2003, s.48. 12 Tam Ŝe, s. 52. 12

5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

5.1.1. Strategia Zrównowa Ŝonego Rozwoju Gminy Dzierzgo ń

Strategia Zrównowa Ŝonego Rozwoju Gminy Dzierzgo ń do 2015 roku została opracowana w roku 2000 i przyj ęta przez Rad ę Miejsk ą w Dzierzgoniu. W dokonanej tu analizie SWOT gminy Dzierzgo ń, w zakresie kultury, ochrony i opieki nad zabytkami i krajobrazem kulturowym, wskazano na nast ępuj ące atuty: - wielokulturowo ść grup etnicznych /mała Europa/, - du Ŝa aktywno ść społeczna mieszka ńców, - zasoby czystej wody, - wysoki stopie ń skanalizowania i zwodoci ągowania miasta.

Jako słabo ści wymieniono mi ędzy innymi:

- brak aktualnego planu zagospodarowania przestrzennego, - brak niektórych usług, brak hoteli, - brak obwodnicy miejskiej, - zły stan dróg, brak parkingów.

Wskazuj ąc na szanse rozwojowe gminy, wymieniono:

- korzystne poło Ŝenie turystyczne: szlak zamków gotyckich, - czyste środowisko naturalne, - nowoczesna infrastruktura ekologiczna, - wysokie walory krajobrazowe, - silny patriotyzm lokalny, - zapotrzebowanie na agroturystyk ę, - potrzeba zdrowej Ŝywno ści, - mo Ŝliwo ść rozwoju usług turystycznych, np. stanowiska archeologiczne grodzisk pruskich.

Przewidywane zagro Ŝenia to:

- mała powierzchnia terenów zielonych, - brak jezior, - migracja młodych, - ubogie obszary popegeerowskie.

WIZJA ROZWOJU GMINY DO 2015 ROKU

• Gospodarka

- Wi ększe gospodarstwa rolne prowadzi ć b ędą produkcj ę towarow ą, mniejsze zajm ą si ę produkcj ą zdrowej Ŝywno ści i dodatkowo agroturystyk ą. - Rozwój turystyki oparty b ędzie na wykorzystaniu walorów przyrodniczych i krajobrazowych gminy / np. rzeka Dzierzgo ń powy Ŝej miasta/ oraz miejsc historycznych / miejsce kultu i grodzisko – Świ ęty Gaj, poło Ŝony tu Ŝ za wschodni ą granic ą gminy, wykopaliska archeologiczne we wsi B ągart, szlak św. Wojciecha, szlak maj ątków rycerskich, itp./. Powstanie w zwi ązku z tym szereg drobnych zakładów usługowych, noclegowych i gastronomicznych.

13

• Zagospodarowanie przestrzeni

- Rozwój nieuci ąŜ liwego przemysłu, rzemiosła i usług oraz funkcji turystycznych i rekreacyjnych zapewni zaktualizowany plan zagospodarowania przestrzennego gminy. W planie przewidziane b ędą tereny pod budownictwa mieszkaniowe oraz tereny pod inwestycje produkcyjne / nieuci ąŜ liwe / i usługowe, rzemiosło, baz ę gastronomiczno- hotelarsk ą oraz inne inwestycje turystyczne.

- Plan przewiduje całkowit ą ochron ę lasów i zadrzewie ń oraz zalesianie nieu Ŝytków i wyrobisk. Na obszarze Ankamaty, Kuksy i Polisy utworzono w planie rezerwat krajobrazu kulturowego z uwagi na wyst ępuj ące tu stanowiska archeologiczne. Rzek ę i dolin ę Dzierzgo ń zaliczono do strefy systemu obszarów chronionych. Ochron ą obj ęto parki podworskie, cmentarze i ziele ń na obszarze wsi. Dla pi ęciu zespołów rustykalnych / śuławka Sztumska, Jasna, B ągart, Tyw ęzy i Mini ęta oraz dwóch zało Ŝeń pałacowo-parkowych / Bruk i Jeziorno / plan wydziela stref ę ochrony konserwatorskiej.

Plan powy Ŝszy jest w znacznym stopniu nieaktualny, poniewa Ŝ nie odpowiada nowym warunkom. Konieczne jest opracowanie nowego miejscowego planu zagospodarowania gminy, co powinno by ć traktowane jako zadanie priorytetowe.

CELE STRATEGICZNE I KLUCZOWE PRZEDSI ĘWZI ĘCIA

Strategia zrównowa Ŝonego rozwoju gminy Dzierzgo ń zakłada równie Ŝ:

• edukacj ę dorosłych, w zwi ązku ze zmianami w rolnictwie, przekwalifikowaniem, podejmowaniem własnej działalno ści gospodarczej oraz rozwojem agroturystyki, • stworzenie centrum turystyczno-historyczno-rekreacyjnego na Wzgórzu Zamkowym w Dzierzganiu, • wybór i oznakowanie szlaków turystyczno-rekreacyjno-historycznych na terenie gminy, badania archeologiczne, rekonstrukcje i ekspozycj ę wykopalisk, promocj ę ich walorów, utworzenie muzeum.

5.1.2. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo ń

Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo ń jest podstaw ą bie Ŝą cych działa ń władz samorz ądowych gminy, jak te Ŝ planów rozwojowych, w tym materiałem merytorycznym i dokumentem koordynuj ącym opracowania planistyczne dotycz ące gminnej gospodarki przestrzennej. Wskazane w nim zostały obiekty i tereny obj ęte ochron ą prawn ą, jak te Ŝ obszary i obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków. W studium znajduj ą si ę zapisy odno śnie ochrony dziedzictwa kulturowego miasta i gminy Dzierzgo ń13 . Program Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń 2010-2013 zgodny jest z zapisami Studium.

5.1.3. Formy ochrony dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w gminie Dzierzgo ń

13 Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dzierzgo ń, s. 23. 14

Dziedzictwo kulturowe chronione jest na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego; plany te zawieraj ą warunki konserwatorskie dotycz ące realizacji nowej zabudowy. Wi ększo ść planów miejscowych utraciła na pocz ątku 2004 r. moc prawn ą. Gmina obecnie nie posiada aktualnych planów zagospodarowania przestrzennego.

15

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1. Charakterystyka gminy

Gmina Dzierzgo ń poło Ŝona jest we wschodniej cz ęś ci województwa pomorskiego w powiecie sztumskim. Powierzchnia gminy wynosi 131 km 2 i jest zamieszkiwana przez ponad 9,5 tys. mieszka ńców. Siedzib ą władz gminy i o środkiem administracyjno - usługowym jest miasto Dzierzgo ń rozci ągaj ące si ę u stóp Wzgórza Zamkowego, nad rzek ą Dzierzgo ń. Cała gmina podzielona jest na 12 sołectw. Dzierzgo ń zlokalizowany jest blisko innych wi ększych miast - Malbork znajduje si ę w odległo ści 28 km, Elbl ąg - 49 km, Gda ńsk - 75 km, Olsztyn - 120 km, Toru ń - 140 km. Władze gminne przywi ązuj ą du Ŝą wag ę do współpracy z partnerami zagranicznymi. Kontakty z miastami bli źniaczymi w sferze kulturalnej, turystycznej, gospodarczej czy sportowej owocuj ą wymian ą do świadcze ń i wzajemnymi wizytami przedstawicieli ró Ŝnych środowisk. Dzierzgo ń współpracuje z Nordborg - Dania, Finspang - Szwecja, Finsterwalde - Niemcy, Sittnsen - Niemcy.

5.2.2. Zarys historii gminy

Dzierzgo ń i okolice w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnym średniowieczu stanowił bardzo wa Ŝny o środek administracyjno – handlowy. Świadcz ą o tym trakty handlowe ł ącz ące Prusy z Pomorzem tzw. „pomosty b ągardzkie”. Były one równie Ŝ fragmentem rzymskiego szlaku bursztynowego. Pocz ątki osadnictwa na ziemi dzierzgo ńskiej si ęgaj ą VI – IX wieku. Z tego okresu pochodz ą odkryte na terenie gminy znaleziska archeologiczne w postaci naczy ń glinianych, urn popielnicowych i ozdób z br ązu. W roku 997 rozpocz ęła si ę misja chrystianizacyjna na ziemi pruskiej, podczas której pod B ągartem, został zamordowany św. Wojciech. Na lata 1233 - 1234 przypada pierwsza wspólna wyprawa rycerzy niemieckich i polskich do Pomezanii. Zwyci ęstwo krucjaty podczas bitwy nad rzek ą Dzierzgo ń zostaje upami ętnione malowidłem ściennym w sali refektarza na zamku w Malborku. W roku 1248 Zakon Krzy Ŝacki ustanowił Komturi ę Dzierzgo ńsk ą. Potwierdzenie istnienia osady znajduje si ę w zapisach kronikarskich. 7.02.1249 roku ma miejsce podpisanie na zamku w obecno ści legata papieskiego Jakuba z Leodium (pó źniejszego papie Ŝa Urbana IV) układu ko ńcz ącego pierwsze powstanie Prusów - Traktatu Dzierzgo ńskiego. Na rok 1288 datowany jest najstarszy przywilej lokacyjny na prawie chełmi ńskim z ustanowieniem funkcji wójta miejskiego. W roku 1316 miasto uzyskuje znaczące udogodnienia w zakresie rzemiosła i handlu. Natomiast w 1411 roku, zamek opuszczony przez nieliczn ą załog ę Polaków ponownie obejmuj ą Krzy Ŝacy. W wyniku pokoju toru ńskiego w 1466 roku Dzierzgo ń zostaje przył ączony do Polski. W dokumentach z tego czasu oficjalnie wyst ępuje nazwa Dzierzgo ń. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 rok) funkcja starosty dzierzgo ńskiego zostaje poł ączona z funkcj ą wojewody malborskiego. Dzierzgo ń staje si ę starostwem grodzkim. W 1626 roku Dzierzgo ń zostaje zaj ęty przez oddziały armii szwedzkiej pod wodz ą Gustawa Adolfa. W trakcie pierwszego rozbioru Polski 17.09.1772 roku miasto zostaje wcielone do Prus Ksi ąŜę cych. Do 1815 roku Dzierzgo ń jest siedzib ą wielkiego powiatu dzierzgo ńskiego, w którym znalazły si ę cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgo ńskie, sztumskie i tolkmickie. Podczas plebiscytu na Powi ślu, Warmii i Mazurach 11.07.1920 za polsk ą przynale Ŝno ści ą opowiedziało si ę jedynie 13 mieszka ńców (ł ączna liczba mieszka ńców narodowo ści polskiej w owym okresie wynosiła ponad 100 osób), za niemieck ą natomiast oddanych zostało a Ŝ 2571 głosów. 25.01.1945, podczas przemarszu

16 wojsk radzieckich w ramach II Frontu Białoruskiego, Dzierzgo ń wraca do Polski. W mie ście powołana zostaje radziecka komendantura. 07.07.1945 roku miasto administracyjnie wchodzi w skład województwa gda ńskiego w powiecie sztumskim. Wcze śniej nast ępuje przekazanie władzy w r ęce administracji polskiej. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia zostaje Mieczysław W ęgrocki. 01.06.1976 roku Dzierzgo ń wchodzi w skład województwa elbl ąskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgo ń nawi ązuje współprac ę z miastami bli źniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Europejski Instytut Rozwoju Regionalnego i Lokalnego zalicza Dzierzgo ń w 1996 roku do 20 najlepszych gmin w kraju. 1.01.1999 Dzierzgo ń wchodzi w skład województwa pomorskiego w powiecie malborskim. Obecnie gmina jest cz ęś ci ą powiatu sztumskiego.

5.2.3. Krajobraz kulturowy

Krajobraz kulturowy to przestrze ń, historycznie ukształtowana w wyniku działalno ści człowieka, zawieraj ąca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Gmina Dzierzgo ń, ze wzgl ędu na poło Ŝenie na styku dwóch jednostek fizycznogeograficznych Pobrze Ŝa Gda ńskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, posiada krajobraz charakterystyczny i dla śuław (w cz ęś ci północnej) i dla Pojezierza Iławskiego (w cz ęś ci środkowej i południowej). Przewa Ŝaj ąca cz ęść gminy posiada bardzo dobrze zachowany, w swej historycznej formie, i najmniej zdegradowany przez działalno ść człowieka krajobraz. Prawie całe terytorium gminy znajduje si ę w zasi ęgu wyst ępowania historycznych zało Ŝeń dworsko- parkowych, przy czym stan ich zachowania ocenia si ę jako bardzo zły i wymaga pilnych działa ń zaradczych. Charakterystyczne cechy kompozycyjne widoczne w panoramach tj. grupy zieleni z widocznymi dachami zabudowa ń, w tle maj ące otwarte przestrzenie upraw rolnych, zachowane s ą we wsiach: B ągart, Bruk, Jasna, Jeziorno, Prakwice, śuławka Sztumska. Wsie zlokalizowane w otwartym, rozmaicie ukształtowanym krajobrazie, w areale rolnym (rozłogi pól) to Ankamaty, Poliksy i Pachoły. Dzierzgo ń jest do ść harmonijnie wkomponowany w krajobraz, zabudowa pod wzgl ędem gabarytów nie przekracza charakterystycznych elementów ukształtowania terenu, jednak Ŝe s ą fragmenty, które negatywnie wpływaj ą na panoram ę miasta. Od strony północno-zachodniej oraz zachodniej przy ul. Elbl ąskiej i Limanowskiego, historyczny ośrodek miejski otacza zespół współczesnej zabudowy mieszkaniowej - bloki cztero- i pi ęciokondygnacyjne, które wyrastaj ą znacznie ponad otoczenie, a ponadto poprzez swoje znaczne gabaryty stanowi ą obcy element na tle tradycyjnej zabudowy z terenu miasta. Do ść dobrze zachowana jest historyczna sie ć dro Ŝna tej cz ęś ci ziemi sztumskiej z licznymi alejami i zadrzewieniami dróg ł ącz ących poszczególne jednostki osadnicze z zało Ŝeniami dworsko-parkowymi. Pomimo tego, i Ŝ znaczna cz ęść gminy odznacza si ę harmonijnym krajobrazem kulturowym, spotykamy tutaj równie Ŝ zjawiska negatywne, maj ące bardzo du Ŝy wpływ na ochron ę krajobrazu kulturowego tj. zanik architektonicznej kultury ludowej, zanik zadrzewie ń śródpolnych i wzdłu Ŝ dróg. Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego w gminie Dzierzgo ń powinna nast ępowa ć poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji; wykorzystywanie elementów budownictwa regionalnego w budownictwie współczesnym, sytuowanie i komponowanie bryły zgodnie z ukształtowaniem terenu, ograniczeni gabarytów budynków oraz u Ŝycie lokalnych materiałów budowlanych drewno, miejscowy kamie ń, ceramika).

17

5.2.4. Układy ruralistyczne i urbanistyczne

Wi ększo ść osad w gminie Dzierzgo ń posiada metryk ę średniowieczn ą. Charakterystyczn ą cech ą osadnictwa na tym terenie jest liczebna przewaga maj ątków ziemskich nad wsiami. Struktura dawnej sieci osadniczej powoli zanika w terenie, przyczyniły si ę do tego reformy agrarne z 2 połowy XIX w., parcelacje z okresu działania Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej (1886-1918) i z lat 30-tych XX wieku, a tak Ŝe powojenna reforma rolna. Ponadto silne przeobra Ŝenia przestrzenne wsi, głównie przejawiaj ące si ę poprzez rozproszenie zabudowy i rozdrobnienie areału, nast ępuje od pocz ątku lat 90-tych XX w. Wiele osad folwarcznych o średniowiecznej proweniencji straciło swoje historyczne walory przestrzenne i znaczne lub wszystkie, istniej ące jeszcze pod koniec ubiegłego stulecia, zasoby kulturowe.

Andrzejewo

Dawne nazwy: dok. 1249 Lingues, 1250 Lynguar, 1343 Lingwar albo Andresdorf, XV w. Rychendrysy, niem. Reichanders,

Poło Ŝenie: 6 km na wschód od Dzierzgonia .

Podstawowe dane historyczne: W 1343 r. komtur dzierzgo ński Aleksander von Korne po świadczył, Ŝe Permande syn Sabanga, dobra swoje Linguar sprzedał Andrzejowi Tumerynowi za 150 grzywien. Przy tej okazji zmieniono nazw ę wsi. W XIX w. folwark nale Ŝał do Waplewa, 292,34 ha roli ornej i ogrodniczej, 65,65 ha ł ąk, 1,45 pastwisk, 12,83 lasu, 8,48 nieu Ŝytków, 20,78 wody, czysty dochód z gruntu 5424 marek, młyn wodny, stacja pocztowa w Starym Targu w odległo ści 8 km, stacja kolejowa Mlecewo w odległo ści 10,5 km, parafia katolicka Dzierzgo ń. W 1868 r. w miejscowo ści było: 23 budynki, 11 domów, 148 mieszka ńców, 141 katolików, 7 ewangelików. W 1885 r. we wsi jest 11 domów, 126 mieszka ńców.

Układ historyczny: Pierwotnie niewielka osada folwarczna, zabudowa rozproszona, o nieregularnym układzie przy drodze z Moran do Ankamatów.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Folwark składał si ę z budynku mieszkalnego (dworu), zabudowa ń gospodarczych usytuowanych na rzucie kwadratu wokół podwórza gospodarczego. Dwór prawdopodobnie znajdował si ę na wschód od budynków gospodarczych, po przeciwległej stronie drogi, otoczony zieleni ą. Na południe od folwarku istniały zabudowania mieszkalne - najprawdopodobniej dla pracowników folwarku. Historyczna zabudowa mieszkalna folwarku nie zachowała si ę, zabudowa gospodarcza uległa przebudowie lub modernizacji. Obecnie Andrzejewo nale Ŝy do wsi Morany (bez wyodr ębnionej nazwy).

18

Ankamaty

Dawne nazwy: Ankematy, Ankamaty, niem. Ankemitt .

Poło Ŝenie: 5 km na zachód od Dzierzgonia, 1 km na południe od trasy nr 515 Malbork – Iława.

Podstawowe dane historyczne: Wie ś wło ścia ńska. Nazwa pochodzi od wła ściciela Hanke Metin, który otrzymał j ą w 1367 r. W 1880 r. posiadała 207 ha obszaru, 146 mieszka ńców, w tym 76 katolików i 70 ewangelików. Wzmiankowana w 1647 r. z okazji wizytacji kanonicznej (płacona dziesi ęcina z 8 łanów po dwa korce Ŝyta i owsa). Kolejna wzmianka o wsi pochodzi z 1854 r. z wizytacji kanoniczej, gdzie wspomniano, Ŝe we wsi było 50 wiernych powy Ŝej 14 lat.

Układ historyczny: ulicówka.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Pierwotny układ przestrzenny zachowany. Z zabudowy historycznej zachowały si ę pojedyncze przykłady budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz wiatrak..

Bągart

Dawne nazwy: niem. Baumgart.

Poło Ŝenie: 6 km na północ od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wie ś lokowana w XIII w. na kraw ędzi niecki niewielkiej strugi wpływaj ącej do Dzierzgonki. Zwarta zabudowa wiejska pocz ątkowo zwi ązana była ze skrzy Ŝowaniem dwóch ci ągów na osi pn.-pd. i wsch.-zach., obejmuj ąc głównie kraw ędzie niecki. Z czasem obj ęła tak Ŝe teren podmokły teren przy rzece Dzierzgonce w kierunku Świ ętego Gaju. W 1880 r. wie ś w powiecie sztumskim, z ko ściołem parafialnym katolickim. Obecnie wie ś jest siedzib ą sołectwa w którego skład wchodzi równie Ŝ miejscowo ść Spalonki.

Układ historyczny: wie ś ulicowo-placowa.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ wsi zachowany. Zachowana historyczna zabudowa.

19

Blunaki

Dawne nazwy: niem. Blonaken .

Poło Ŝenie: wie ś poło Ŝona jest przy drodze z Tyw ęz do Stanowa. 7,5 km na południowy zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1306 r. dostał t ę wie ś od mistrza krajowego Konrada Sacka niejaki Jan i jego spadkobiercy na prawie chełmi ńskim z obowi ązkiem odbywania słu Ŝby wojskowej i dawania od pługa korca Ŝyta i pszenicy, a od włóki korca pszenicy na zamek w Dzierzgoniu, za polskich czasów posiada t ę wie ś rodzina Schach von Wittenau, w XVI stuleciu sławny w dziejach pruskich Fabian Zehmen starosta sztumski i wojewoda malborski, po jego śmierci Blunaki ma jego Ŝona z domu Pisi ńska, pó źniej jej syn Fabian Zehmen. Wie ś po k ądzieli przeszła w r ęce Gueldensternów. W XVIII w. posiadali j ą jeszcze Wałdowscy (1766 r.). W 1787 r. wie ś była ju Ŝ w r ękach niemieckich. W 1880 r. wie ś szlachecka, powiat sztumski, parafia Dzierzgo ń, stacja pocztowa Susz, gmina i urz ąd stanu cywilnego Sporowo, wie ś miała 1540 mil powierzchni (1466 ornej, 64 ł ąk, 27 pastwisk, 3 wody), 7 domów, 123 mieszka ńców, 85 katolików.

Układ historyczny: osada folwarczna, zabudowa skupiona w typie ulicówki.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Z dawnego folwarku zachował si ę tylko dawny dwór (rz ądcówka ?) oraz pojedyncze przykłady zabudowy mieszkaniowej z ko ńca XIX w., historyczne zabudowania gospodarcze folwarku nie zachowały si ę. Analizuj ąc map ę topograficzn ą z 1910 r. wi ększa cz ęść zabudowy z tamtego okresu ju Ŝ nie istnieje, nie zast ąpiono jej do tej pory współczesn ą zabudow ą.

Bruk

Dawne nazwy: 1409 Bruch, niem. Bruck, Bruch.

Poło Ŝenie: przy drodze z Dzierzgonia do śuławki Sztumskiej, 6,5 km na północny zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W połowie XVII w. maj ątek nale Ŝał do rodziny Łosiów, w 1772 r. wła ścicielem został Teodor Sierakowski, w 1804 r. w r ękach Łyskowskich, oszacowana została na 59,484 talarów, w 1821 r. znajdowała si ę jeszcze w r ękach Łyskowskich. W pobli Ŝu wie ś Bruckie śuławy, niem Bruchsche – Niederung, 660 mil powierzchni, 134 mieszka ńców, 46 katolików.

20

W 1880 r. wie ś szlachecka ze szkoł ą, gmin ą, urz ędem stanu cywilnego i parafi ą w śuławce Sztumskiej, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgoń, powiat sztumski, powierzchni 356,02 ha (292,48 ornej i ogrodniczej, 42,44 ł ąk, 8,26 pastwisk, 3,63 wody), hodowla westfryskiej i wilstermarskiej rasy, mleczarnia, 9 domów, 123 mieszka ńców, 113 katolików.

Układ historyczny: osada folwarczna z maj ątkiem ziemskim.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny zachowany. Maj ątek zło Ŝony z dworu, parku, zabudowa ń gospodarczych oraz czworaków, usytuowanych po południowej stronie głównej drogi. Historyczny układ przestrzenny zachowany. W drugiej połowie XX w. w południowo- wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci wsi pojawiła si ę współczesna zabudowa.

Budzisz

Dawne nazwy: 1393 r. Budzisz, niem. Budisch.

Poło Ŝenie: 9 km na północny Zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Według przywileju z 1326 roku zapewniono Budischowi i Waplowi pole Prisdamus, które ju Ŝ ich dziad Lomothe posiadał. Na tym terenie powstała wie ś Budzisz. W XVI w. z wsi ą Chojty była w posiadaniu familii Lokau. W 1593 roku dostał j ą w spadku Hans Loka, pó źniejszy starosta na Borzechowie, w 1603 r. o Ŝeniony z Urszul ą Heidenstein. Kolejno przechodziła przez r ęce Gueldensternów i Zawadzkich do rodziny Łosiów. W 1772 r. była w zastawie klasztoru oliwskiego i pó źniej przy sekularyzacji dóbr duchownych przeszła na własno ść rz ądu, który j ą w parcelach rozprzedał. W 1880 r. wie ś, powiat sztumski, okr ęg wójtowski i urz ąd stanu cywilnego Prakwice, parafia śuławka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgo ń, szkoła we wsi, 1413 mil rozległa, 14 domów, 154 mieszka ńców, 56 katolików. Obecnie wie ś jest siedzib ą sołectwa, w którego skład wchodzi równie Ŝ miejscowo ść Chojty.

Układ historyczny: Niewielka ulicówka z kilkoma lu źno rozrzuconymi zagrodami (przysiółkami).

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny zachowany.

21

Chojty

Dawne nazwy: niem. Kojten, Chojten.

Poło Ŝenie: 10,5 km na północny zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Wie ś rycerska w powiecie sztumskim, r. 1772 w posiadaniu Sierakowskiego, w 1804 r. Pawłowskiego, zajmowała obszar 1364 morgów, 7 domów mieszkalnych, 74 katolików, 52 ewangelików, parafia śuławka Sztumska, stacja pocztowa Dzierzgo ń.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny nie zachował si ę.

Dzierzgo ń

Dawne nazwy: staropruskie Zirguns, Sirgune, XIX/XX w. Kiszpork, niem. Christburg.

Poło Ŝenie: 30 km na wschód od Malborka, przy trasie nr 515 Malbork-Iława, nad rzek ą Dzierzgoni ą.

Podstawowe dane historyczne: Miasto Dzierzgo ń powstało w XIII w. W roku 1248 Zakon Krzy Ŝacki ustanowił Komturi ę Dzierzgo ńsk ą. Najstarszy przywilej lokacyjny na prawie chełmi ńskim datowany jest na 1288 r. W roku 1316 miasto uzyskało znacz ące udogodnienia w zakresie rzemiosła i handlu. W 1410 r. wojska polskie wracaj ące spod Grunwaldu wkroczyły do Dzierzgonia i zaj ęły zamek, jednak ju Ŝ w 1411 r. ponownie obieli go Krzy Ŝacy. W wyniku pokoju toru ńskiego w 1466 roku Dzierzgo ń został przył ączony do Polski. Na podstawie konstytucji sejmowej (1611 r.) funkcja starosty dzierzgo ńskiego została poł ączona z funkcj ą wojewody malborskiego. Dzierzgo ń stał si ę starostwem grodzkim. W 1626 r. Dzierzgo ń został zaj ęty przez oddziały armii

22 szwedzkiej pod wodz ą Gustawa Adolfa. W trakcie pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. miasto zostało wcielone do Prus Ksi ąŜę cych. Do 1815 r. Dzierzgo ń było siedzib ą wielkiego powiatu dzierzgo ńskiego, w którym znalazły si ę cztery dawne starostwa polskie: malborskie, dzierzgo ńskie, sztumskie i tolkmickie. Na pocz ątku XX w. przez teren gminy Dzierzgo ń poprowadzono te Ŝ lini ę kolejow ą o znaczeniu lokalnym ł ącz ącą Malbork z Mor ągiem, która znacznie przyczyniła si ę do rozwoju gospodarczego tych okolic. W okresie międzywojennym powstał szereg budowli in Ŝynieryjnych na terenie gminy Dzierzgo ń; oprócz wymienionej linii kolejowej, wiadukty, elektrownie wodne, mosty, transformatory i wie Ŝa ci śnie ń zlokalizowana na wierzchołku wzgórza zamkowego. 25.01.1945 r., podczas przemarszu wojsk radzieckich w ramach II Frontu Białoruskiego, Dzierzgo ń wraca do Polski. W mie ście powołana została radziecka komendantura. Miasto po wyj ściu Ŝołnierzy radzieckich zostało prawie w wi ększo ści spalone. Od 07.07.1945 r. miasto administracyjnie wchodzi w skład województwa gda ńskiego w powiecie sztumskim. Pierwszym komisarycznym burmistrzem Dzierzgonia zostaje Mieczysław W ęgrocki. Od 01.06.1976 r. Dzierzgo ń wchodzi w skład województwa elbl ąskiego. W latach 1994-1995 Dzierzgo ń nawi ązuje współprac ę z miastami bli źniaczymi z Danii, Niemiec, Szwecji i Rumunii. Od 1.01.1999 Dzierzgo ń wchodzi w skład województwa pomorskiego w powiecie malborskim. Aktualnie gmina jest cz ęś ci ą powiatu sztumskiego.

Układ historyczny: Pomimo faktycznej lokacji na prawie chełmi ńskim rozplanowanie miasta nigdy nie przypominało regularnej ortogonalnej siatki ulic z centralnie wytyczonym placem, charakterystycznej dla tego typu jednostek osadniczych. Układ urbanistyczny najstarszej cz ęś ci miasta przypomina bardziej plan mist lokowanych na prawie lubeckim z szeroki ą centraln ą ulic ą, wok όł kt όrej wytyczano mniejsze r όwnoległe lub prostopadłe uliczki, kt όra dopiero z czasem przybrała posta ć rynku. Najprawdopodobniej przyczyn ą było ukształtowanie terenu oraz fakt, Ŝe gł όwna siła osadnicza Dzierzgonia pochodziła z Elbl ąga, lokowanego na prawie lubeckim. Najstarsze ślady osadnictwa (sprzed XI w.) znale źć mo Ŝna na G όrze Zamkowej oraz G όrze św. Anny.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Zachowany średniowieczny układ urbanistyczny: siatka ulic, bloki zabudowy, nie zachowała si ę średniowieczna zabudowa, jedynie nieliczne budynki z ko ńca XIX i pocz ątku XX w. Rozw όj przestrzenny miasta w oparciu o koryto rzeki Dzierzgo ń dokonywał si ę w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim wzdłu Ŝ gł όwnych ulic wiod ących w kierunku Pasł ęka, Starego Dzierzgonia, Malborka i wsi lokowanych wok όł miasta o funkcji ślu Ŝebnej (Prakwice, Morany, Nowiny, Judyty). Najintensywniejszy okres rozwoju przestrzennego przypada na przełom XIX i XX w., wraz z ze znacznym uprzemysłowieniem miasta oraz doprowadzeniem linii kolejowej i elektryfikacj ą. Widoczna jest wtedy wyra źna ju Ŝ tendencja rozwoju przestrzennego miasta w kierunku wschodnim (Prakwice) i południowym (Stary Dzierzgo ń).

Jasna

Dawne nazwy: 1350 Lichtenveld, 1354 Lichtenfelde, niem. Lichtfelde .

Poło Ŝenie: 13 km na północ od Dzierzgonia .

23

Podstawowe dane historyczne: Wie ś zało Ŝona została w 1277 r. za komtura dzierzgo ńskiego Helwiga von Goldbach. Pierwszy znany przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim otrzymała dopiero w 1350 r.: włók 123, z których wolne włóki posiadali proboszcz i sołtys, we wsi były dwie karczmy w tym czasie. W 1526 r. otrzymali t ę wie ś Czemowie na dziedziczn ą własno ść darem królewskim. Po Czemach odziedziczyli j ą Güldensternowie, po nich wreszcie Łosiowie.W 1733 r. Katarzyna z Łosiów Potocka ustanowiła Wiesiołowskiego zast ępc ą swoich dóbr. W 1768 i 1772 r. w dokumentach wyst ępuje Dominik Ło ś, dziedzic dóbr lichtenfeldzkich. W 1804 r. posiada je wdowa po nim, ale ju Ŝ tylko do połowy; druga połowa przeszła w posiadanie Kruszy ńskich; ka Ŝda cz ęść oszacowana była na 20000 talarów warto ści. Niemal od pocz ątku we wsi istniał ko ściół parafialny, w czasie reformacji przeszedł w r ęce protestantów: pierwszym pastorem był Mikołaj Waldau (1583 r.). W 1668 r. ko ściół wraca w r ęce katolików; przył ączony jako filia do Tyrgartu (B ągartu). W 1884 r. szlachecka wie ś, powiat sztumski, przy granicy powiatu malborskiego. Obszaru obejmuje mórg 6481, budynków 213, domów 113, katolików 506, ewangelików 687, ko ściół katolicki i lutera ński, tak Ŝe i szkoła w miejscu, poczta Stare Pole. W 1915 roku na pobliskiej Lisiej Górze postawiono Wie Ŝę Bismarcka (zniszczon ą w 1951 roku). W Jasnej była stacja ko ńcowa kolejki w ąskotorowej ł ącz ącej tereny rolnicze (buraczane) z cukrowni ą Stare Pole (lini ę zlikwidowano w roku 1967). Do ko ńca lat 70-tych XX w. we wsi stał szachulcowy ko ściół ewangeliczny.

Układ historyczny: Wie ś ulicowo-placowa, cz ęść wsi (d. Bärenwinkel) - osada folwarczna.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny zachowany. Osada folwarczna zło Ŝona z dworu, rz ądcówki, zabudowa ń gospodarczych oraz czworaków. Historyczny układ przestrzenny osady zachowany. Czworaki zostały przebudowane oraz zmodernizowane, w zwi ązku z czym utraciły historyczny charakter.

Jeziorno

Dawne nazwy: niem. Laautensee .

Poło Ŝenie: 5,5 km na północny-zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Dawne dobra rycerskie. W 1857 r. maj ątek liczył 128 mieszka ńców. Cegielnia i mleczarnia. W 1868 r. 21 budynków, 174 mieszka ńców, 127 ewangelików i 46 katolików. Podatek od gruntów wynosi 300 talarów, od budynków 24. W 1884 r. powiat sztumski, stacja pocztowa

24

Dzierzgo ń, stacja kolejowa Stare Pole. Razem z nale Ŝą cym do nich folwarkiem tej samej nazwy dobra obejmuj ą 465,97 ha, w tym 348,24 ha roli ornej i ogrodniczej, 80,67 ha ł ąk, 25,09 ha pastwisk, 10,90 ha nieu Ŝytków, 1,07 ha wody. Dobra te posiada Paulina von Flotwell, de domo von Frantzius.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny zachowany. Maj ątek zło Ŝony z dworu, parku, zabudowa ń gospodarczych oraz czworaków. Budynki gospodarcze przebudowane lub zast ąpione przez współczesn ą zabudow ę na miejscu starych.

Kuksy

Dawne nazwy: 1601 Kuchsen, 1669 Chusiv, niem. Kuxen.

Poło Ŝenie: 3,5 km na zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Osada mogła powsta ć w r. 1376, kiedy krzy Ŝacy pole zwane Gawsycyn o powierzchni 9 włók wydali niejakim Gyntel i Bartke. W 1399 r. odebrano im 6 włók i wydzielono, jak si ę zdaje Niemcom. W 1600 r. posiada te dobra Janusz Siltz, który pó źniej pisze si ę Kuxki, jego potomkowie zowi ą si ę Kuxy-Solikowscy. W 1666 r. od Augustynowskich nabył Kuksy niejaki Schach. W 1883 r. rycerskie dobra, powiat sztumski. Obszaru licz ą mórg 704, budynków 11, domów 4, katolików 16, ewangelików 49. Parafia i poczta Dzierzgo ń, szkoła Litewki.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachowały si ę.

Litewki

Dawne nazwy: niem. Litewken, Litefken.

Poło Ŝenie: 3 km na zachód od Dzierzgonia .

25

Podstawowe dane historyczne: Folwark nale Ŝą cy do dóbr Jeziorno (Lauteensee), powiat sztumski, parafia ewangelicka i katolicka, stacja pocztowa Dzierzgo ń, szkoła w miejscu. Dobra miały rozległo ść 14 włók, mieszka ńców za ś 47 (r. 1868), 42 ewangelików i 5 katolików, r. 1857 było ich 26. Budynków było 12, mi ędzy nimi 4 domy mieszkalne.

Układ historyczny: folwark.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny i zabudowa historyczna nie zachowały si ę.

Mini ęta

Dawne nazwy: 1288 Meynithen, 1509 Menetten, 1595 Mini ęta szenwieska (od Schönwiese?), 1648 Miemi ęta, 1659 Mini ęta, 1773 Menthen, niem. Menthen, Mienten.

Poło Ŝenie: 4,5 km na południe od Dzierzgonia, wie ś le Ŝy nad rzek ą Dzierzgo ń.

Podstawowe dane historyczne: Dawniej dwie odr ębne miejscowo ści Menthen – wie ś oraz Mienten – folwark. Przypuszcza si ę, Ŝe wie ś nazywała si ę dawniej Poganste oraz, Ŝe w 1267 r. miała miejsce bitwa pomi ędzy Prusakami a Krzy Ŝakami. W 1885 r. wzmiankowana jako wie ś w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Dzierzgo ń, okr ęg urz ędu stanu cywilnego Sporowo, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo ń, szkoła w miejscu, obszaru ma 1658,6 mórg magdeburskich, 62 budynki, 37 domów, 318 mieszka ńców, 235 katolików, 80 protestantów. Folwark, według innych źródeł dobra rycerskie. 2 wrze śnie 1772 r. król Stanisław August odnowił spalony wcze śniej wystawiony Gotfrydowi Kudryckiemu przywilej. W 1294 r. otrzymał Mini ęta i Krasn ą Ł ąkę (Szenwicz, Schönwiese) niejaki Bogusław (Bogosla – 1289 r.) z pochodzenia - Prus. W 1885 r. maj ątek nale Ŝał do powiatu sztumskiego, stacja pocztowa Mikołajki, okr ęg urz ędu stanu cywilnego Krastuden, parafia katolicka Nowy Targ, ewangelicka Rohdau, szkoła Krasna Ł ąka. W maj ątku było wówczas 16 budynków, 6 domów, 128 mieszka ńców katolików. Razem z Zawalidrog ą obejmuj ą 495,04 ha (420,98 ha roli ornej i ogrodniczej, 53,61 ł ąk, 4,60 pastwisk, 15,34 nieu Ŝytków, 0,51 wody). Na terenie maj ątku znajdowała si ę cegielnia. Obecnie wie ś jest siedzib ą sołectwa w którego skład wchodz ą równie Ŝ miejscowo ści Sporowo i Stara Wie ś.

26

Układ historyczny: Mini ęta: wie ś ulicowo-placowa. Sporowo: maj ątek ziemski.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny wsi Mini ęta zachowany. Maj ątek ziemski Sporowo nie zachował si ę, z wyj ątkiem parku, który jest mocno zaniedbany, jego pierwotny układ jest nieczytelny.

Morany

Dawne nazwy: 1323 Miroslauwendorf, 1343 Miroslawendorf, 1419 i 1437 Moreyn, 1686 Meraunen, niem. Morainen.

Poło Ŝenie: 5 km na zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Za czasów krzy Ŝackich siedziba kameratu. Jeszcze w 1303 r. na terenie dzisiejszej wsi le Ŝała wie ś Mirosławki, która nast ępnie zlała si ę z Moranami. W 1868 r. we wsi były 62 budynki , 35 domów, 304 mieszka ńców, 70 ewangelików, 234 katolików, szkoła w miejscu. W 1885 r. wzmiankowana jako wie ś w powiecie sztumskim, st. pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo ń, okr ęg urz ędu stanu cywilnego Sporowo, obszaru 1420,20 mórg. Obecnie wie ś jest siedzib ą sołectwa, w którego skład wchodz ą równie Ŝ miejscowo ści Kuksy i Stanówko.

Układ historyczny: wielodro Ŝnica.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny oraz historyczna zabudowa nie zachowane.

Nowa Karczma

Dawne nazwy: niem. Neukrug .

Poło Ŝenie: 2 km na zachód od Dzierzgonia

Podstawowe dane historyczne: W 1885 r. wzmiankowana jako wie ś w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Nowydwór, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo ń, nale Ŝy do wsi Nowiec (Neuhoefersfelde), 2 dymy,

27

30 mieszka ńców, 17 ewangelików, 13 katolików, nale Ŝała do starostwa dzierzgo ńskiego i została wydana na prawie emfiteutycznym w 1750 r.

Układ historyczny: przysiółek .

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ i zabudowa nie zachowały si ę.

Nowiec

Dawne nazwy: niem. Neuhöferfelde.

Poło Ŝenie: 4 km na północ od Dzierzgonia.

Wie ś jest siedzib ą sołectwa, w którego skład wchodz ą równie Ŝ miejscowo ści Nowa Karczma i Nowiny .

Układ historyczny: przysiółek.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował si ę.

Nowiny

Dawne nazwy: niem. Neuburg, Neuhof.

Poło Ŝenie: 4 km na północ od Dzierzgonia .

Podstawowe dane historyczne: Wie ś ma metryk ę średniowieczn ą; pierwsza wzmianka pochodzi z 1302 r. Była w tym czasie folwarkiem domeralnym i nale Ŝała do komturii dzierzgo ńskiej. Hodowano tu trzod ę chlewn ą i konie oraz ryby. Po wojnie trzynastoletniej Nowiny utrzymały status folwarku domeralnego, zwi ązanego ze starostwem dzierzgo ńskim. Ich wła ścicielami była najpierw rodzina Cemów, a od 1611 r. piecz ę nad nimi sprawowali kolejni starostowie

28 dzierzgo ńscy. Od 1772 r. dobra te przej ęła rodzina Rohrbeck, która wybudowała barokowy pałac, a Nowiny przekształciła z folwarku w prywatny maj ątek szlachecki.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą skupion ą w formie ulicówki.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: Historyczny układ przestrzenny zachowany. Maj ątek zło Ŝony z dworu, parku, z dwóch budynków inwentarskich oraz chlewni. Czworaki z budynkami gospodarczymi przebudowane i zmodernizowane przez co utraciły warto ści historyczne.

Pachoły

Dawne nazwy: 1408 Bacculen, niem. Pachollen, Paccullen .

Poło Ŝenie: przy trasie nr 527 z Dzierzgonia do Mor ąga, 2,7 km na wschód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: wie ś wzmiankowana w 1408 r. jako wie ś pruska na 22 włókach. W 1782 r. we wsi odnotowano 10 dymów, natomiast w 1858 r. w 8 gospodarstwach było 120 mieszka ńców. W latach 1937-39 było 138 mieszka ńców. W 1973 r. nale Ŝały do powiatu mor ąskiego, gmina i poczta Stary Dzierzgo ń.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą i młynem.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: układ przestrzenny zachowany; zachowane budynki inwentarskie, dwór mocno przebudowany (utracił warto ści historyczne), zachowany jeden czworak.

Pawłowo

Dawne nazwy: niem. Petershof .

Poło Ŝenie: 5 km na północ od Dzierzgonia.

Układ historyczny: maj ątek ziemski.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował si ę.

29

Piaski Sztumskie

Dawne nazwy: 1895 Zantuga, niem. Sandhuben

Poło Ŝenie: 7 km na północ od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1672 r. w miejscu dzisiejszej osady było puste pole, które pó źniej wydane zostało rodzinie Hepke. W 1789 r. wzmiankowana wie ś na prawie chełmi ńskim o 2 dymach. W 1895 r. wzmiankowany maj ątek w powiecie sztumskim, stacja pocztowa Budzisz, parafia katolicka Bągart, 105 ha (100 roli ornej, 3 ł ąki), 1885 r. 2 domy, 7 dymów, 38 mieszka ńców, 34 katolików, 4 ewangelików, dziedzic Jan Bliefernich.

Układ historyczny: maj ątek ziemski.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował si ę, z wyj ątkiem parku, który jest mocno zaniedbany, jego pierwotny układ jest nieczytelny.

Poliksy

Dawne nazwy: 1509 Pollex, 1541 Polex, 1773 Politzen, niem. Polixen.

Poło Ŝenie: przy trasie Malbork – Iława (droga wojewódzka nr 515), 6 km na zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: W 1868 r. we wsi było 41 budynków, 25 domów, 212 mieszka ńców, 119 katolików, 93 ewangelików. W 1887 r. wzmiankowana jako wie ś w Pomezanii, powiecie sztumskim, stacja pocztowa, parafia katolicka i ewangelicka Dzierzgo ń, powierzchni 1236,93 mórg magdeburskich.

Układ historyczny: wielodro Ŝnica z przysiółkami.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany, wie ś przecina obecnie droga wojewódzka skracaj ąca historyczny trakt.

30

Prakwice

Dawne nazwy: niem. Pröckelwitz,

Poło Ŝenie: 3 km na wschód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: Po raz pierwszy nazwa tej miejscowo ści pojawiła si ę w akcie lokacyjnym Starego Miasta w 1321 r. W 1736 r. otrzymał t ę posiadłość Albrecht Krzysztof hrabia zu Dohna. W 1737 r. odsprzedał j ą swemu bratu Aleksandrowi – wła ścicielowi Słobit. Była ona w posiadaniu tej rodziny do 1945 r. W 1887 r. wzmiankowana jako wie ś w powiecie mor ąskim, stacja pocztowa i telefoniczna Dzierzgo ń.

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany, budynek dworu w ruinie.

Stanowo

Dawne nazwy: Wusewithe, Woysewith, 1437 Wosgewithe, 1600 Stenaw, Stanaw, 1710 Sztonow, niem. Gr. Stanau, 1887 Stonowo .

Poło Ŝenie: 5 km na południowy zachód od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: w 1360 r. bracia Gulandin dostaj ą pewn ą liczb ę włók na polu Wusewithe, na którym powstała wie ś Stanowo. W 1601 r. posiadał te dobra Sebastyan Kospoth, pó źniej Schach. W 1650 r. otrzymał je w zastaw rze źnik Stoff z Gda ńska. W 1885 r. w maj ątku było 7 domów, 20 dymów, 11 mieszka ńców (45 katolików, 57 ewangelików), hodowla bydła i koni rasy angielskiej, mleczarnia. W 1887 r. dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka Dzierzgo ń, stacja kolejowa Mikołajki, powierzchni 257 ha (208 roli, 21 ł ąk, 6 ha lasu).

Układ historyczny: maj ątek ziemski z osad ą folwarczn ą.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny, park oraz zabudowa historyczna nie zachowały si ę.

31

Stanówko

Dawne nazwy: niem. Klein Stanau.

Poło Ŝenie: 3 km na południe od Dzierzgonia.

Układ historyczny: osada mły ńska .

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny nie zachował si ę.

Stara Wie ś

Dawne nazwy: 1437 Aldedorf, niem. Altendorf.

Poło Ŝenie: 3 km na północny zachód od Dzierzgonia, przy trasie Malbork – Iława (droga wojewódzka nr 515).

Podstawowe dane historyczne: w dokumentach z 1259 r. wyst ępuje Conrad von Altendorf. Pó źniej wła ścicielami byli: w 1620 r. - Polentz, w 1638 r. - Hoverbeck, w 1687 r. - Prebandt, w. 1697 r. - Reibenitz. Prawdopodobnie tym 4 ostatnim dobra te były dane tylko w zastaw, podczas kiedy wła ściwymi posiadaczami byli Lokowie, których córki s ą wła ścicielkami wsi jeszcze w XVIII w. W 1772 r. posiadaj ą Star ą Wie ś i Sporowo Wybiccy, w 1804 r. - Łyskowscy, taksa wynosiła wówczas 8078 talarów. W 1836 r. mieszkali tu 1. Jurek Pucki (rataj wolny), 2. Andrzej J ędryczek z Ŝon ą, 3 synami i 1 córk ą (poddani), 3. Jakób Krzemie ń (rataj, wolny), 4. Andrzej G ąska i Ŝona (poddani, dzieci były wolne), 5. pastuch, 6. owczarnia, 7. kobieta poddana. W 1858 r. - dziedzic Napromski. W 1885 r. we wsi były 4 domy, 10 dymów, 50 mieszka ńców, hodowla bydła rasy holenderskiej, mleczarnia. W 1887 r. Stara Wie ś wzmiankowana jako dobra rycerskie w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa i parafia katolicka w Dzierzgoniu, 6 km odległo ści, powierzchni 168 ha (142 roli).

Układ historyczny: osada folwarczna.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: układ historyczny ani historyczna zabudowa nie zachowały si ę.

32

Tyw ęzy

Dawne nazwy: 1354 Tiefensee, niem. Tiefensee.

Poło Ŝenie: 6,7 km na południowy zachód od Dzierzgonia, nad jeziorem

Podstawowe dane historyczne: Wie ś lokowana 1354 r. przez zakon krzy Ŝacki na prawie chełmi ńskim, zało Ŝona była „in campo Globin”. W 1437 r. posiadała 38 włók, 7 z nich w posiadaniu Mikołaja von Cryten, 3 włóki w r ękach sołtysa. W 1643 r. we wsi jest 13 wło ścian, 1 leman, 3 ogrodników. W 1725 r. tutejsze lema ństwo posiadaj ą Wybiccy. W 1887 r. wie ś wzmiankowana w powiecie sztumskim, nad jeziorem Gł ębin, z którego struga płynie do rzeki Dzierzgoni. Obszaru ziemi zajmuje mil 2279, budynków 91, domów mieszkalnych 48, katolików 218, ewangelików 235. Parafia i poczta Dzierzgo ń, szkoła w miejscu.

Układ historyczny: wie ś ulicowo-placowa.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany.

śuławka S ztumska

Dawne nazwy: 1249 Pozolove, Posolva, 1303 Poselge, , 1354 Posilien, 1381 Posilia, 1672 Pozylia, 1774 Posilge, 1789 Posilgen, 1887 Pozylia, niem. Posilge.

Poło Ŝenie: 13 km na północ od Dzierzgonia.

Podstawowe dane historyczne: pierwszy przywilej nadał wsi komtur dzierzgo ński Helwig von Goldbach około r. 1277. Zachował si ę przywilej komtura Konrada von Braningsheim z r. 1354, moc ą którego wie ś otrzymała 102 włók i 8 mórg, z których proboszcz posiada 6 włók, a sołtys 4 włóki i 8 mórg. Czynsz maj ą mieszka ńcy płaci ć tylko od 52 włók, a od 58 maj ą zwykłe słu Ŝby czyni ć. W czasie drugiej wojny szwedzkiej ko ściół został złupiony. W 1666 r. zapadła si ę dzwonnica i zniszczyła cz ęść chóru i kaplicy. W 1789 r. wie ś nale Ŝała do dekanatu dzierzgo ńskiego i liczyła 73 dymów. W 1885 r. 102 domy, 265 dymów, 1200 mieszka ńców, 588 katolików, 605 ewangelików, 7 „dysydentów”. W 1887 r. śuławka wspomniana jako wie ś ko ścielna w Pomezanii, powiat sztumski, stacja pocztowa, szkoła katolicka i ewangelicka w miejscu, posiadła 1623 ha powierzchni (w tym: 1355 ha roli ornej i 161 ha ł ąk).

33

Układ historyczny: wielodro Ŝnica . Na północ od wsi kolonia w formie ulicówki z lat 30-tych XX w.

Analiza przekształce ń układu przestrzennego: historyczny układ przestrzenny zachowany .

5.2.5. Zabytki nieruchome

Na terenie miasta i gminy Dzierzgo ń znajduje si ę 27 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, z czego 7 znajduje si ę na terenie miasta. Najcenniejsz ą grup ę zabytków stanowi ą ko ścioły średniowieczne (w B ągarcie oraz Jasnej pochodz ące z XIV w.) oraz nowo Ŝytne (ko ściół św. Ducha z zespołu poklasztornego w Dzierzgoniu oraz ko ściół w śuławce – z ko ńca XVII i pocz ątku XVIII w.), a tak Ŝe zespół zabudowa ń poklasztornych w Dzierzgoniu z pocz. XVIII w. Ko ścioły oraz zespół poklasztorny są dobrze utrzymane, ko ścioły dodatkowo z zachowanym, bogatym wyposa Ŝeniem wn ętrz. Niemniej cenne s ą zespoły dworsko-parkowe w Bruku, Jeziornie i Nowinach. Stan zachowania dworu i parku w Bruku oraz w Nowinach s ą dobre, natomiast dwór w Jeziornie jest w bardzo złym stanie technicznym, a park i cmentarz na terenie parku s ą mocno zaniedbane. Wszystkie parki z terenu gminy wpisane do rejestru z wyj ątkiem parku w Prakwicach, są źle utrzymane. Z roku na rok coraz mniej wyra źne staj ą si ę ich układy kompozycyjne. Park w Stanowie jest silnie zdegradowany, w chwili obecnej nie istnieje starodrzew ani układ dro Ŝny, niemo Ŝliwe jest otworzenie pierwotnego wygl ądu parku. Wa Ŝnym świadectwem historii gminy s ą cmentarze. Znajduj ą si ę one w bardzo złym stanie – pozbawione dora źnej piel ęgnacji, trac ą swój pierwotny wygl ąd oraz cenne nagrobki. Najcenniejszym cmentarzem ze wzgl ędu na swoj ą unikatowo ść jest cmentarz Ŝydowski w Stanówku. Na terenie gminy znalazła si ę nieliczna grupa budownictwa mieszkalnego figuruj ącego w rejestrze zabytków; s ą to domy z 2 połowy XIX w. i pocz ątku XX w. na ternie miasta – kamienice i domy czynszowe oraz w B ągarcie – dom wła ściciela dawnego tartaku. Ciekawym przykładem zabudowy zwi ązanej z dawnym maj ątkiem ziemskim jest szkoła oraz ku źnia w Prakwicach z 1 ćw. XX w. Ponadto w Dzierzgoniu zachował si ę spichlerz z pocz. XX w.

5.2.6. Zabytki ruchome

Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków na terenie gminy Dzierzgo ń stanowi ą wyposa Ŝenie ko ściołów. W ko ściele p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła B ągarcie najwi ęcej jest obiektów z czasu baroku; ołtarze główny i boczne, zabytki sztuki złotniczej, obrazy oraz rze źby, z okresu rokoka pochodzi jedna rze źba i ołtarz boczny. W ko ściele pw. Trójcy Przenaj świ ętszej w Jasnej cały wystrój świ ątyni pochodzi z okresu baroku; s ą to ołtarze, ambona, feretron, obrazy, rze źby i zabytki sztuki złotniczej. Na wyposa Ŝenie ko ścioła pw. Trójcy Przenaj świ ętszej w Dzierzgoniu składaj ą si ę rze źby gotyckie, a z czasu baroku ołtarze, ambona, chrzcielnica, konfesjonał, krucyfiks, obrazy, stalle, płyty nagrobne oraz polichromia stropu, z czasu klasycyzmu pochodzi jeden zabytek – zegar szafkowy. W ko ściele Św. Ducha w Dzierzgoniu znajduj ą si ę zabytki z czasu baroku: ołtarze główny i boczne, empora, chór zakonny, polichromia stropu, obrazy, rze źby oraz ambona, Y gotyku pochodzi kropielnica. W ko ściele w śuławce Sztumskiej równie Ŝ przewa Ŝaj ą zabytki z czasu baroku: ołtarze, ambona, polichromia stropu, zabytki sztuki złotniczej, rze źby, epitafium, z czasu gotyku jest tylko kropielnica.

34

5.2.7. Zabytki archeologiczne

Na terenie gminy znajduje si ę zewidencjonowanych 66 stanowisk, w tym 1 wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego. Stanowisko wpisane do rejestru zabytków to grodzisko na Wzgórzu Zamkowym w Dzierzgoniu, pozostałe stanowiska nie maj ą ekspozycji w terenie, s ą to najcz ęś ciej osady, ślad po osadnictwie czy punkty osadnicze, jedno cmentarzysko w Dzierzgoniu kultury oksywskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Stanowiska te posiadaj ą zró Ŝnicowan ą chronologi ę od epoki kamienia po średniowiecze i czasy nowo Ŝytne.

5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Na terenie miasta i gminy Dzierzgo ń nie wyst ępuj ą zabytki w zbiorach muzealnych. Zabytki ruchome o warto ści muzealnej zgromadzone s ą w ko ściołach w B ągarcie, Jasnej, Dzierzgoniu oraz śuławce Sztumskiej.

5.2.9. Dziedzictwo niematerialne

Wydarzenia historyczne XX wieku, a przede wszystkim zwi ązana z nimi intensywna migracja rdzennej ludno ści oraz napływ mieszka ńców tzw. kresów wschodnich, a nadto ludno ści przesiedlonej w ramach akcji „Wisła” była powodem silnej ingerencji w struktur ę etniczn ą regionu. Obecnie zanika kontynuacja tradycji miejscowych w postaci charakterystycznych dla ziemi dzierzgo ńskiej rzemiosła i sztuki (muzyka, rze źba malarstwo). Niematerialnymi elementami dziedzictwa kulturowego s ą równie Ŝ nazwy geograficzne i historyczne (regionu – Powi śle oraz nazwy wi ększo ści miejscowo ści na terenie gminy). Niejednokrotnie s ą one no śnikami tradycji, świadectwem minionych pokole ń oraz historii i wielokulturowo ści regionu. Sposobem ich zachowania jest mo Ŝliwo ść wpisu do rejestru zabytków (art. 9 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

35

5.3. Zabytki obj ęte prawnymi formami ochrony

5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

LP. MIEJSCO- ULICA NR OBIEKT DATOWANIE REJESTR ZABYTKÓW WO ŚĆ

1. Bągart Ko ściół XIV w. Decyzja z dnia parafialny p.w. 10.09.1962 r., nr rej. 325 św. Jana (dawny rejestr woj. Chrzciciela i św. elbl ąskiego: 247) Michała Archanioła 2. Bągrat Cmentarz pocz. XIX w. Decyzja z dnia ewangelicki 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny rejestr woj.elbl ąskiego: 100/88) 3. Bągart 24/26 Dom 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny rej.zab.woj.elbl ąskiego - 207/91) 4. Bruk Dwór poł. XIX w. Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny rej.zab.woj.elbl ąskiego 57/80) 5. Bruk Park około poł. Decyzja z dnia XIX w. 6.01.1978 r., nr rej.zab. 882 (dawny rej.zab.woj.elbl ąskiego 11/77) 6. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska Kaplica XV w. Decyzja z dnia cmentarna św. 29.03.1993 r., nr rej. Anny 1378 (dawny nr rejestru woj. elbl ąskiego: 256/93). 7. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska Cmentarz kon. XIX w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr rejestru woj. elbl ąskiego: 256/93). 8. Dzierzgo ń ul. Krzywa 16 Dawny klasztor kon. XVII w. Decyzja z dnia oo. Reformatów, 19.12.1956 r., nr rej. 67 z ko ściołem pw. (dawny nr rejestru woj. Św. Ducha oraz gda ńskiego - 50) z murem i bram ą 9. Dzierzgo ń ul. Ko ściół Trójcy l. 1310-1320 Decyzja z dnia Mickiewicza Przenaj świ ętszej 18.12.1956 r., nr rej. 66 i Św. Katarzyny (nr w dawnym rejestrze woj. gda ńskiego: 49).

10. Dzierzgo ń ul. 4 Spichlerz pocz. XX w. Decyzja z dnia Odrodzenia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elbl ąskiego 286/93)

36

11. Dzierzgo ń ul. 9 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia Odrodzenia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elbl ąskiego 287/93) 12. Dzierzgo ń ul. 13 Dom 1901 r. Decyzja z dnia Słowackiego 30.07.1993 r., nr rejestru 1400 (dawny nr rejestru woj. elbl ąskiego 289/93) 13. Dzierzgo ń ul. Traugutta 21 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1399 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 288/93) 14. Dzierzgo ń ul. Wojska Cmentarz pocz. XIX w. Decyzja z dnia Polskiego lutera ński 29.03.1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elbl ąskiego: 256/93). 15. Jasna Ko ściół p.w. ok. 1325 r. Decyzja z dnia Trójcy 13.08.1962 r., nr rej. 308 Przenaj świ ętszej (dawny rejestr woj. i św. Katarzyny gda ńskiego: 244) 16. Jeziorno Dwór 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbl ąskiego: 510/96) 17. Jeziorno Park kon. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbl ąskiego: 510/96) 18. Jeziorno Cmentarz pocz. XX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny rejestr woj. elbl ąskiego: 510/96) 19. Mini ęta Park 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 26.01.1979 r., nr rej. 935 (dawny rejestr woj. elbl ąskiego: 34/79) 20. Mini ęta Park przełom XVIII Decyzja z dnia i XIX w. 30.12.1977 r., nr rejestru zabytków 879 (dawny numer rejestru woj. elbl ąskiego 9/77) 21. Nowiny Pałac kon. XVIII w. Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rejestru 1502 (nr rej. woj. elbl ąskiego 409/94) 22. Nowiny Park poł. XIX w. Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rejestru 920 (nr rej. woj. elbl ąskiego 33/78) 23. Piaski Ogród parkowy kon. XIX w. Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rejestru 910 (dawny nr rejestru woj. elbl ąskiego 21/78)

37

24. Prakwice 1 Szkoła 1 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elbl ąskiego 275/93). 25. Prakwice 2 Ku źnia 1926 r. Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr rej. woj. elbl ąskiego 274/93). 26. Prakwice Park 4 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (d. rejestr woj. elbl ąskiego nr 20/78)

5.3.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków

miejsce przechowywania Lp. miejscowo ść obiekt nr data wpisu zabytku Ko ściół Parafialny B - 137/73 1973-01-15 wyposa Ŝenie Rzymskokatolicki 1. Bągart ko ścioła pw. Św. Jana Chrzciciela B - 148/73 1973-01-20 w B ągarcie Ko ściół Parafialny B - 139/73 1973-01-15 wyposa Ŝenie Rzymskokatolicki 2. Jasna ko ścioła pw. Trójcy Przenaj świ ętszej B - 149/73 1973-01-20 w Jasnej Ko ściół Parafialny Rzymskokatolicki B - 161/75 1975-05-31 wyposa Ŝenie 3. Dzierzgo ń pw. Trójcy Przenaj świ ętszej ko ścioła i Św. Katarzyny B - 7/82 1982-05-25 w Dzierzgoniu wyposa Ŝenie Ko ściół Parafialny B - 2/82 1982-04-09 ko ścioła Greckokatolicki 4. Dzierzgo ń pw. Św. Ducha wyposa Ŝenie w Dzierzgoniu B - 3/82 1982-06-25 kaplicy Ko ściół Parafialny B - 6/82 1982-05-22 śuławka wyposa Ŝenie Rzymskokatolicki 5. Sztumska ko ścioła pw. Św. Jana Chrzciciela B - 50/18/95 1995-05-12 w śuławce Sztumskiej

38

5.3.3. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków

LP. MIEJSCO- OBIEKT CHRONOLOGIA DATA I NR NR WO ŚĆ DECYZJI O STANOWISKA W WPISIE DO MIEJSCOWO ŚCI REJESTRU /NA OBSZARZE 1. Dzierzgo ń grodzisko okres decyzja z dnia AZP 3/4, obszar wczesno średnio- 5.03.1970 r., nr 21-50 wieczny i rej. 113/Archeol. średniowieczny

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

5.4.1. Obiekty nieruchome

Lp. MIEJSCO- ULICA NR OBIEKT DATOWA- REJESTR WO ŚĆ NIE ZABYTKÓW 1. Ankamaty 2 Dom l. 30-te XX w. 2. Ankamaty 8 Budynek mieszkalno- 3 ćw. XIX w. gospodarczy 3. Ankamaty 9 Dom 4 ćw. XIX w. 4. Ankamaty 10 Dom pocz. XX w. 5. Ankamaty 18 Dom l. 30-te XX w. 6. Ankamaty 19 Dom pocz. XX w. 7. Ankamaty 20 Dom pocz. XX w. 8. Ankamaty b.nr Wiatrak 2 poł. XIX w. 9. Ankamaty Cmentarz ewangelicki 2 poł. XIX w. 10. Bągart Kościół parafialny p.w. XIV w. Decyzja z dnia św. Jana Chrzciciela i 10.09.1962 r., nr św. Michała Archanioła rej. 325 (dawny rejestr woj. elbl ąskiego 247) 11. Bągart Cmentarz ewangelicki pocz. XIX w. Decyzja z dnia 17.08.1988 r., nr rej. 1247 (dawny nr w rej. woj.elbl ąskiego 100/88) 12. Bągart Krzy Ŝ pocz. XX w. 13. Bągart Kapliczka przydro Ŝna l. 30-te XX w. 14. Bągart 1/1a Dom l. 30-te XX w. 15. Bągart 1/1a Budynek gospodarczy l. 30-te XX w. 16. Bągart 2 Dom przełom XIX/XX w. 17. Bągart 2 Budynek gospodarczy 1 1 ćw. XX w. 18. Bągart 2 Budynek gospodarczy 2 l. 30-te XX w. 19. Bągart 3 Szkoła Podstawowa im. 1934 r. Św. Wojciecha 20. Bągart 5 Dom pocz. XX w. 21. Bągart 10 Dom 4 ćw. XIX w. 22. Bągart 14/1 Dwojak przełom XIX i 6 XX w. 23. Bągart 15 Dom k. XIX w.

39

24. Bągart 19 Dom pocz. XX w. 25. Bągart 21 Dom 1927 r. 26. Bągart 24/2 Dom 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 6 19.12.1991 r., nr rej. 1359 (dawny nr w rej. woj.elbl ąskiego 207/91) 27. Bągart 24/2 Komin dawnego tartaku pocz. XX w. 28. Bągart 27/26 Dwojak przełom XIX i 9 XX w. 29. Bągart 30/3 Dom przełom XIX i 2 XX w. 30. Bągart 31/1 Dom 1 ćw. XX w. 31. Bągart 31/1 Ku źnia pocz. XX w. 32. Bągart 31/1 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 33. Bągart 36 Dom przełom XIX i XX w. 34. Bągart 38 Dom l. 30-te XX w. 35. Bągart 38 Budynek gospodarczy l. 30-te XX w. 36. Bągart 42 Dom k. XIX w. 37. Bągart 55 Dom l. 30-te XX w. 38. Bągart 69 Dom ok. 1905 r. 39. Bągart 69 Obora 1927 r. 40. Bągart 69 Chlewnia 1927 r. 41. Blunaki b nr Dom pocz. XX w. 42. Blunaki b nr Dwór pocz. XX w. 43. Blunaki 16 Dom 1928 r. 44. Bruk Dwór poł. XIX w. Decyzja z dnia 12.12.1980 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elbl ąskiego 57/80) 45. Bruk Park około poł. Decyzja z dnia XIX w. 6.01.1978 r., nr rej. 882 (dawny nr w rej. woj.elbl ąskiego 11/77) 46. Bruk 1 Szkoła Podstawowa 1914 r. 47. Bruk 7 Czworak 1 ćw. XX w. 48. Bruk Stacja transformatorowa pocz. XX w. 49. Budzisz Cmentarz ewangelicki k. XIX w. 50. Budzisz 1 Dom 1 ćw. XX w. 51. Budzisz 5 Dom 1 ćw. XX w. 52. Budzisz b nr Dom pocz. XX w. 53. Budzisz 8 Dom 3 ćw. XIX w. 54. Budzisz 15 Dom l. 30-te XX w. 55. Budzisz Wiatrak k. XIX w. 56. Chojty Dom l. 30-te XX w. 57. Dzierzgo ń Ruiny zamku 1 poł. XIII w. krzy Ŝackiego 58. Dzierzgo ń Park krajobrazowy na pocz. XX w. Wzgórzu Zamkowym 59. Dzierzgoń Wie Ŝa ci śnie ń 1920 r.

40

60. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska Kaplica cmentarna św. XV w. Decyzja z dnia Anny 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 256/93) 61. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska Cmentarz k. XIX w. Decyzja z dnia 29.03.1993 r., nr rej. 1378 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 256/93) 62. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska Kapliczka przydro Ŝna pocz. XX w. 63. Dzierzgo ń ul. Elbl ąska 3 Dom k. XIX w. 64. Dzierzgo ń ul. Ko ścielna 1 Dom 1 ćw. XX w. 65. Dzierzgo ń ul. Ko ścielna 1 Wspornik z kielichem 1 ćw. XX w. lampy gazowej 66. Dzierzgo ń Pl. Ko ściuszki 1 Dom wielorodzinny l. 30-te XX w. 67. Dzierzgo ń Pl. Ko ściuszki 2 Dom wielorodzinny l. 30-te XX w. 68. Dzierzgo ń Pl. Ko ściuszki 3 Dom wielorodzinny l. 30-te XX w. 69. Dzierzgo ń Pl. Ko ściuszki 4 Dom wielorodzinny l. 30-te XX w. 70. Dzierzgo ń ul. Krzywa 10 Dom wielorodzinny pocz. XX w. 71. Dzierzgo ń ul. Krzywa 16 Dawny klasztor oo. k. XVII w. Decyzja z dnia Reformatów 19.12.1956 r., nr rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gda ńskiego - 50) 72. Dzierzgo ń ul. Krzywa 16 Ko ściół pw. Św. Ducha k. XVII w. Decyzja z dnia w zespole dawnego 19.12.1956 r., nr klasztoru oo. rej. 67 (dawny nr Reformatów rejestru woj. gda ńskiego - 50) 73. Dzierzgo ń ul. Krzywa 16 Mur z bram ą z zespołu k. XVII w. Decyzja z dnia dawnego klasztoru oo. 19.12.1956 r., nr Reformatów rej. 67 (dawny nr rejestru woj. gda ńskiego - 50) 74. Dzierzgo ń ul. Krzywa 17 Szkoła Podstawowa im. 1927 r. Tysi ąclecia Pa ństwa Polskiego 75. Dzierzgo ń ul. Krzywa 17 Hala sportowa przy l. 1941-1942 szkole podstawowej 76. Dzierzgo ń ul. Krzywa 12 Remiza OSP pocz. XX w. 77. Dzierzgo ń ul. Kwiatowa 5 Dom l. 30-te XX w. 78. Dzierzgo ń ul. Kwiatowa 18 Dom l. 30-te XX w. 79. Dzierzgo ń ul. 5 Dom wielorodzinny pocz. XX w. Limanowskiego 80. Dzierzgo ń ul. 6 Dom XIX/XX w. Limanowskiego 81. Dzierzgo ń ul. 10 Dom wielorodzinny pocz. XX w. Limanowskiego 82. Dzierzgo ń ul. 27 Dom pocz. XX w. Limanowskiego

41

83. Dzierzgo ń ul. Linki 1 Dom k. XIX w. 84. Dzierzgo ń ul. Linki 3 Magazyn pocz. XX w. 85. Dzierzgo ń ul. Linki 5 Dom pocz. XX w. 86. Dzierzgo ń ul. Ł ączna 2 Dom l. 30-te XX w. 87. Dzierzgo ń ul. Ł ączna 4 Dom l. 30-te XX w. 88. Dzierzgo ń ul. 3-ego Maja 1 Dom l. 30-te XX w. 89. Dzierzgo ń ul. 3-ego Maja 5 Dom k. XIX w. 90. Dzierzgo ń ul. 3-ego Maja 19 Dom pocz. XX w. 91. Dzierzgo ń ul. 3-ego Maja 27 Dom 3 ćw. XIX w. 92. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza Ko ściół parafialny pw. l. 1310-1320 Decyzja z dnia Św. Trójcy 18.12.1956 r., nr Przenaj świ ętszej i św. rej. 66 (nr w Katarzyny dawnym rejestrze woj. gda ńskiego: 49). 93. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza Krucyfiks na ko ściele XVIII w. parafialnym 94. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza Ogrodzenie k. XIX w. 95. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza Kapliczkaprzyko ścielne Naj świ ętszej k. XIX w. Maryi Panny w ogrodzeniu 96. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza Kapliczka Św. k. XIX w. Nepomucena w ogrodzeniu 97. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza 1 Plebaniaprzyko ścielnym pocz. XX w. 98. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza 1 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 99. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza 3 Dom pocz. XX w. 100. Dzierzgo ń ul. Mickiewicza 5 Dom 1 ćw. XX w. 101. Dzierzgo ń ul. Gustawa 2 Dom pocz. XX w. 102. Dzierzgo ń ul.Morcinka Odrodzenia 2 Dom pocz. XX w. 103. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia 4 Spichlerz pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rejestru 1398 (nr w dawnym rej. woj. elbl ąskiego 286/93) 104. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia 9 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 27.07.1993 r., nr rej. 1394 (nr w dawnym rej. woj. elbl ąskiego 287/93) 105. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia 11 Dom przełom 106. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia 13 Dom pocz.XIX/XX XX w. w. 107. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia 14 Dom pocz. XX w. 108. Dzierzgo ń ul. Odrodzenia b.nr Dom pocz. XX w. 109. Dzierzgo ń ul. Ogrodowa 7 Dom l. 30-te XX w. 110. Dzierzgo ń ul. Ogrodowa 18 Dom l. 30-te XX w. 111. Dzierzgo ń ul. Okrzei 9 Dom k. XIX w. 112. Dzierzgo ń ul. Pionierska 5 Dom ok. 1930 r. 113. Dzierzgo ń ul. Pionierska 6 Dom ok. 1930 r. 114. Dzierzgo ń ul. Pionierska 8 Dom ok. 1930 r. 115. Dzierzgo ń ul. Pionierska 10 Dom ok. 1930 r. 116. Dzierzgo ń ul. Pionierska 13 Dom ok. 1930 r.

42

117. Dzierzgo ń ul. Pogodna 9 Dom pocz. XX w. 118. Dzierzgo ń ul. Porzeczkowa 1 Dom ok. 1930 r. 119. Dzierzgo ń ul. Przemysłowa 1 Dom l. 30-te XX w. 120. Dzierzgo ń ul. Przytulna 13 Dom ok. 1930 r. 121. Dzierzgo ń ul. Ró Ŝana 1 Dom ok. 1930 r. 122. Dzierzgo ń ul. Ró Ŝana 12 Dom ok. 1930 r. 123. Dzierzgo ń ul. Ró Ŝana 14 Dom ok. 1930 r. 124. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 1 Dom pocz. XX w. 125. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 3 Dom pocz. XX w. 126. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 6 Dom pocz. XX w. 127. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 8 Dom pocz. XX w. 128. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 13 Dom 1901 r. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1400 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 289/93) 129. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 17 Dom wielorodzinny 1 ćw. XX w. 130. Dzierzgo ń ul. Słowackiego 21 Dom 1 ćw. XX w. 131. Dzierzgo ń ul. Słowackiego Cmentarz ewangelicki 2 poł. XIX w. 132. Dzierzgo ń ul. Słowackiego Cmentarz ewangelicki kon. XIX w. 133. Dzierzgo ń ul. Traugutta 7 Dom pocz. XX w. 134. Dzierzgo ń ul. Traugutta 9 Dom pocz. XX w. 135. Dzierzgo ń ul. Traugutta 11 Dom pocz. XX w. 136. Dzierzgo ń ul. Traugutta 13 Szkoła pocz. XX w. 137. Dzierzgo ń ul. Traugutta 21 Dom pocz. XX w. Decyzja z dnia 30.07.1993 r., nr rej. 1399 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 288/93) 138. Dzierzgo ń ul. Westerplatte 44 Dom l. 30-te XX w. 139. Dzierzgo ń ul. Wojska 2 Dom kon. XIX w. Polskiego 140. Dzierzgo ń ul. Wojska 3 Dom wielorodzinny ok. 1930 r. Polskiego 141. Dzierzgo ń ul. Wojska 5 Dom pocz. XX w. Polskiego 142. Dzierzgo ń ul. Wojska 6 Dom pocz. XX w. Polskiego

143. Dzierzgo ń ul. Wojska 7 Dom pocz. XX w. Polskiego

144. Dzierzgo ń ul. Wojska 8 Dom pocz. XX w. Polskiego 145. Dzierzgo ń ul. Wojska 10 Dom pocz. XX w. Polskiego 146. Dzierzgo ń ul. Wojska 13 Dom pocz. XX w. Polskiego 147. Dzierzgo ń ul. Wojska 24 Biuro Pogotowia pocz. XX w. Polskiego Gazowego

43

148. Dzierzgo ń ul. Wojska 26 Dom 1903 r. Polskiego 149. Dzierzgo ń ul. Wojska Cmentarz lutera ński pocz. XIX w. Decyzja z dnia Polskiego 29.03.1993 r., nr rej. 1248 (nr w dawnym rejestrze woj. elbl ąskiego: 256/93). 150. Dzierzgo ń Pl. Wolno ści 5 Kamienica 1884 r. 151. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 2 Dom / Sklep 1 ćw. XX w. 152. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 6 Dom pocz. XX w. 153. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 7 Dom kon. XIX w. 154. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 11 Dom l. 30-te XX w. 155. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 13 Dom pocz. XX w. 156. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 21 Dom wielorodzinny ok. 1930 r. 157. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 21 Dom 1 ćw. XX w. 158. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 23 Dom ok. 1930 r. 159. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 23 Gara Ŝ ok. 1930 r. 160. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 30 Dom ok. 1930 r. 161. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 31 Dom ok. 1930 r. 162. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 32 Dom ok. 1930 r. 163. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 32 Dom ok. 1930 r. 164. Dzierzgoń ul. Zawadzkiego 34 Dom wielorodzinny ok. 1930 r. 165. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 43 Dom ok. 1930 r. 166. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 45 Dom ok. 1930 r. 167. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 59 Magazyn ok. 1930 r. 168. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 61 Dom ok. 1930 r. 169. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 65 Dwojak pocz. XX w. 170. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 67 Dom pocz. XX w. 171. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 67 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 172. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 69 Dwojak pocz. XX w. 173. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 69 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 174. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 80 Dom pocz. XX w. 175. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 82 Dom pocz. XX w. 176. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 82 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 177. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 84 Dom pocz. XX w. 178. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 84 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 179. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 85 Dom pocz. XX w. 180. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 85 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 181. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 85 Magazyn pocz. XX w. 182. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 86 Dom pocz. XX w. 183. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego 87 Dom pocz. XX w. 184. Dzierzgo ń ul. Zawadzkiego Wiadukt kolejowy pocz. XX w. 185. Dzierzgo ń ul. śeromskiego 10 Dom pocz. XX w. 186. Dzierzgo ń ul. śurawia 4 Dom pocz. XX w. 187. Dzierzgo ń ul. śurawia 11 Dom pocz. XX w. 188. Dzierzgo ń ul. śurawia 12 Dom 1907 r. 189. Dzierzgo ń Wiadukt drogowy l. 30-te XX w. 190. Dzierzgo ń Most kolejowy na k. XIX w. Dzierzgonce

44

191. Jasna Ko ściół p.w. Trójcy ok. 1325 r. Decyzja z dnia Przenaj świ ętszej i św. 13.08.1962 r., nr Katarzyny rej. 308 (dawny nr w rej. woj. gda ńskiego 244) 192. Jasna Brama wraz z pocz. XX w. ogrodzeniem przyko ścielnym 193. Jasna Cmentarz przyko ścielny k. XIX w. 194. Jasna 5 Czworak pocz. XX w. 195. Jasna 7 Budynek mieszkalno- 1 ćw. XX w. gospodarczy 196. Jasna 7 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w. 197. Jasna 8 Szkoła 1 ćw. XX w. 198. Jasna 9 Dom poł. XIX w. 199. Jasna 9 Spichlerz pocz. XX w. 200. Jasna 9 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 201. Jasna 9 Chlewnia pocz. XX w. 202. Jasna 10 Budynek gospodarczy 1912 r. 203. Jasna 12 Dom około 1930 r. 204. Jasna 13 Dom 1 ćw. XX w. 205. Jasna 18 Dom 1927 r. 206. Jasna 20 Czworak pocz. XX w. 207. Jasna 23 Dom 3 ćw. XIX w. 208. Jasna b. nr Dom 3 ćw. XIX w. 209. Jasna 30 Ku źnia pocz. XX w. 210. Jasna 30 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 211. Jasna 31 Dom l. 40-te XX w. 212. Jasna 32 Szkoła ok. 1920 r. 213. Jasna 34 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 214. Jasna 35 Dom 4 ćw. XIX w. 215. Jasna 36 Dom 2 poł. XIX w. 216. Jasna 37 Dom 1 ćw. XX w. 217. Jasna 37 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w. 218. Jasna 37 Stodoła 1 ćw. XX w. 219. Jasna 37 Stodoła 1 ćw. XX w. 220. Jasna 38 Dom k. XIX w. 221. Jasna 38 Budynek gospodarczy k. XIX w. 222. Jasna 40 Dom k. XIX w. 223. Jasna Remiza stra Ŝacka pocz. XX w. 224. Jasna Stacja transformatorowa ok. 1925 r. 225. Jasna 44 Dom k. XIX w. 226. Jasna Dom pocz. XX w. 227. Jasna 48 Dom ok. 1920 r. 228. Jasna Most l. 30-te XX w. 229. Jasna Dwór l. 20-te XX w. 230. Jasna Rz ądcówka k. XIX w. 231. Jasna Spichlerz k. XIX w. 232. Jasna Obora - stajnia k. XIX w. 233. Jasna Stacja transformatorowa l. 20-te XX w. 234. Jasna 8 Dom z budynkiem 4 ćw. XIX w. Kolonia gospodarczym 235. Jasna - 2 Dom 4 ćw. XIX w. Kamienna

45

236. Jasna – 2 Stodoła 4 ćw. XIX w. Kamienna 237. Jasna – 3 Dom ok. 1930 r. Kamienna Góra 238. Jasna – 4 Dom k. XIX w. Kamienna Góra 239. Jasna – 4 Budynek gospodarczy k. XIX w. Kamienna Góra 240. Jeziorno Dwór 2 poł. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 510/96) 241. Jeziorno Park k. XIX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 510/96) 242. Jeziorno Cmentarz pocz. XX w. Decyzja z dnia 8.07.1996 r., nr rej. 1601 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 510/96) 243. Jeziorno 4 Rz ądcówka pocz. XX w. 244. Jeziorno 6 Czworak k. XIX w. 245. Jeziorno 8 Czworak pocz. XX w. 246. Jeziorno 10 Budynek gospodarczy 1905 r. 247. Jeziorno 12 Czworak pocz. XX w. 248. Litewki Stacja transformatorowa pocz. XX w. 249. Mini ęta Most pocz. XX w. 250. Mini ęta Kapliczka przydro Ŝna pocz. XX w. 251. Mini ęta 4 Stodoła pocz. XX w. 252. Mini ęta 9 Dom pocz. XX w. 253. Mini ęta 13 Szkoła pocz. XX w. 254. Mini ęta 13 Budynek gospodarczy pocz. XX w. przy szkole 255. Mini ęta Kapliczka przy szkole pocz. XX w. 256. Mini ęta - Park przełom Decyzja z dnia Sporowo XVIII i XIX w. 30.12.1977 r., nr rej. 879 (dawny nr 257. Morany Kapliczka przydro Ŝna 1879 r. w rej . woj. 258. Morany 31 Chlewnia k. XIX w. 259. Morany 32 Budynek mieszkalno- ok. 1930 r. gospodarczy 260. Morany 33 Dom około 1930 r. 261. Nowiec 1 Dom 1925 r. 262. Nowiec 1 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 263. Nowiec b. nr Dom pocz. XX w. 264. Nowiec b. nr Budynek gospodarczy pocz. XX w.

46

265. Nowiny Pałac k. XVIII w. Decyzja z dnia 27.12.1994 r., nr rej. 1502 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 409/94) 266. Nowiny Park poł. XIX w. Decyzja z dnia 20.07.1978 r., nr rej. 920 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 33/78)

267. Nowiny 1 Spichlerz pocz. XX w. 268. Nowiny 1 Chlewnia (1) 1938 r. 269. Nowiny 1 Chlewnia (2) pocz. XX w. 270. Nowiny 6 Szkoła 1921 r. 271. Nowiny 6 Budynek gospodarczy l. 20-te XX w. 272. Nowiny 10 Dom 4 ćw. XIX w. 273. Pachoły b. nr Młyn wodny pocz. XX w. 274. Pachoły 4 Czworak 1912 r. 275. Pachoły b. nr Budynek gospodarczy pocz. XX w. 276. Pawłowo Kaplica pocz. XX w. 277. Piaski Ogród parkowy k. XIX w. Decyzja z dnia 24.03.1978 r., nr rej. 910 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 21/78)

278. Piaski Stacja transformatorowa l. 30-te XX w. 279. Poliksy 1 Dom 3 ćw. XIX w. 280. Poliksy 2 Dom l. 30-te XX w. 281. Poliksy 2 Budynek gospodarczy l. 30-te XX w. 282. Poliksy 7 Dom 4 ćw. XIX w. 283. Poliksy 8 Dom 4 ćw. XIX w. 284. Poliksy 10 Dom pocz. XX w. 285. Poliksy 12 Dom lata 80-te 286. Poliksy 14 Dwojak ok.XIX 1930 w. r. 287. Poliksy 14 Budynek gospodarczy ok. 1930 r. 288. Poliksy 14 Budynek(1) gospodarczy 1 ćw. XX w. 289. Poliksy 15 Dwojak(2) l. 30-te XX w. 290. Poliksy 15 Stodoła l. 30-te XX w. 291. Poliksy 15 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w. 292. Poliksy 16 Dom 1936 r. 293. Poliksy 17 Dom 3 ćw. XIX w. 294. Poliksy 17 Stodoła 1 ćw. XX w. 295. Poliksy 17 Stacja transformatorowa ok. 1930 r. 296. Poliksy 18 Dom 4 ćw. XIX w. 297. Poliksy 18 Stajnia k. XIX w. 298. Prakwice 1 Szkoła 1 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.06.1993 r., nr rej. 1388 (d. nr rej. woj. elbl ąskiego 275/93).

47

299. Prakwice 2 Ku źnia 1926 r. Decyzja z dnia 14.06.1993 r., nr rej. 1386 (d. nr w rej. woj. elbl ąskiego 274/93). 300. Prakwice Park 4 ćw. XIX w. Decyzja z dnia 15.02.1978 r., nr rej. 21 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 20/78)

301. Prakwice 2 Budynek gospodarczy 1916 r. 302. Prakwice Budynek gospodarczy z pocz. XX w. d. zespołu folwarcznego

303. Prakwice 6 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 304. Stanowo Park 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 22.06.1978 r., nr rej. 916 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 30/78)

305. Stanowo Aleja lipowa k. XIX w. 306. Stanowo Cmentarz k XIX w. 307. Stanówko Cmentarz Ŝydowski 1 poł. XIX w. Decyzja z dnia 15.08.1988 r., nr rej. 1246 (dawny nr w rej. woj. elbl ąskiego 48/78)

308. Stanówko 1 Dom przy młynie 4 ćw. XIX w. wodnym 309. Tyw ęzy Szkoła lata 30-te XX 310. Tyw ęzy Budynek gospodarczy pocz.w. XX w. przy d. szkole 311. Tyw ęzy 3 Dom 4 ćw. XIX w. 312. Tyw ęzy 9 Dom k. XIX w. 313. Tyw ęzy 13 Dom ok. 1930 r. 314. Tyw ęzy 14 Dom pocz. XX w. 315. Tyw ęzy 14 Budynek gospodarczy pocz. XX w. 316. Tyw ęzy 14 Stodoła pocz. XX w. 317. Tyw ęzy Cmentarz ewangelicki k. XIX w. 318. śuławka Ko ściół parafialny pw. 1695 r. Decyzja z dnia Sztumska Św. Jana Chrzciciela 30.05.1957 r., nr rej. 75 (dawny nr 319. śuławka Cmentarz przyko ścielny 2 poł. XIX w. w rej. woj. Sztumska 320. śuławka 2 Dom ok. 1930 r. Sztumska 321. śuławka 3 Dom ok. 1930 r. Sztumska 322. śuławka 4 Dom ok. 1930 r. Sztumska

48

323. śuławka 6 Dom ok. 1930 r. Sztumska 324. śuławka 7 Dom 1 ćw. XX w. Sztumska 325. śuławka 7 Budynek gospodarczy 1 ćw. XX w. Sztumska 326. śuławka 9 Dom ok. 1930 r. Sztumska 327. śuławka 10 Dom ok. 1930 r. Sztumska 328. śuławka 20 Poczta 1 ćw. XX w. Sztumska 329. śuławka 21 Dom 1906 r. Sztumska 330. śuławka 24 Szkoła 1 ćw. XX w. Sztumska 331. śuławka 25 Szkoła 1 ćw. XX w. Sztumska 332. śuławka 28 Organistówka k. XIX w. Sztumska 333. śuławka 35 Dom ok. 1920 r. Sztumska 334. śuławka 35 Budynek gospodarczy k. XIX w. Sztumska 335. śuławka 39 Dom poł. XIX w. Sztumska 336. śuławka 39 Budynek gospodarczy k. XIX w. Sztumska (wozownia) 337. śuławka 39 Obora poł. XIX w. Sztumska 338. śuławka 41 Dom pocz. XX w. Sztumska 339. śuławka 42 Dom 1 ćw. XX w. Sztumska 340. śuławka 44 Dom 1 ćw. XX w. Sztumska 341. śuławka 72 Dom 4 ćw. XIX w. Sztumska 342. śuławka 75 Plebania ok. 1920 r. Sztumska 343. śuławka 75 Budynek gospodarczy pocz. XX w. Sztumska 344. śuławka 75 Stodoła pocz. XX w. Sztumska 345. śuławka 76 Dom pocz. XX w. Sztumska 346. śuławka 76 Budynek gospodarczy 1904 r. Sztumska (1) 347. śuławka 76 Budynek gospodarczy pocz. XX w. Sztumska (2)

49

348. śuławka 79 Budynek gospodarczy 1902 r. Sztumska 349. śuławka 80 Dom poł. XIX w. Sztumska 350. śuławka 83 Dom 1 ćw. XX w. Sztumska 351. śuławka 83 Budynek gospodarczy ok. 1920 r. Sztumska 352. śuławka 84 Dom ok. 1930 r. Sztumska 353. śuławka 85 Dom ok. 1930 r. Sztumska 354. śuławka 86 Dom ok. 1930 r. Sztumska 355. śuławka 87 Dom ok. 1930 r. Sztumska 356. śuławka 54 Budynek gospodarczy pocz. XX w. Sztumska (1) 357. śuławka 54 Budynek gospodarczy pocz. XX w. Sztumska (2) 358. śuławka Cmentarz mennonicki 2 poł. XIX w. Sztumska

5.3.2 Obiekty archeologiczne w ewidencji konserwatorskiej

1. Ankamaty, osada, kult. pomorska, wczesna epoka Ŝelaza; osada, kultura wielbarska, okres pó źnych wpływów rzymskich; osada, XIII-XV w. (stan. AZP 6/23, obszar 21-50), 2. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 3/20, obszar 21- 50), 3. Ankamaty, osada, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza; osada, kult. pomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 5/22, obszar 21-50), 4. Ankamaty, osada/?/, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza, osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 2/19, obszar 21-50), 5. Ankamaty, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza; ślad osadnictwa, XIII-XV w. (stan. AZP 4/21, obszar 21-50), 6. Bągart, osada, okres średniowieczno-nowo Ŝytny (stan. AZP 3/13, obszar 20-50), 7. Bągart, osada, okres wczesno średniowieczny, XII-XIII w.; osada, okres średniowieczny, XIV-XV w.; osada, okres nowo Ŝytny (stan. AZP 4/12, obszar 20-50), 8. Chojty, osada /?/, kultura wielbarska, pó źny okres wpływów rzymskich (stan. AZP 1/6, obszar 20-50), 9. Chojty, osada, okres średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/7, obszar 20-50), 10. Dzierzgo ń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 2/4, obszar 21-51), 11. Dzierzgo ń, Kolonia II, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 3/5, obszar 21-51), 12. Dzierzgo ń, Kolonia II, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w., (stan. AZP 1/3, obszar 21-51), 13. Dzierzgo ń, grodzisko, okres wczesno średniowieczny i średniowieczny decyzja z dnia 5.03.1970 r., nr rej. 113/Archeol. (stan. AZP 3/4, obszar 21-50), 14. Dzierzgo ń, osada, kultura pomorska/?/, wczesna epoka Ŝelaza; cmentarzysko, kultura oksywska, młodszy okres przedrzymski; osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/28, obszar 21-50), 15. Dzierzgo ń, znalezisko lu źne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; ślad

50

osadnictwa, okres nowo Ŝytny (stan. AZP 1/2, obszar 21-50), 16. Dzierzgo ń, znalezisko lu źne, epoka kamienia; osada otwarta, okres średniowieczny; osada otwarta, okres nowo Ŝytny (stan. AZP 2/3, obszar 21-50), 17. Jasna, osada /?/, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich; osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 1/3, obszar 19-50), 18. Jasna, osada /?/, kultura wschodniopomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 4/6, obszar 19-50), 19. Jasna, osada, kultura oksywska, pó źny okres late ński (stan. AZP 3/5, obszar 19-50), 20. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/4, obszar 19- 50), 21. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 5/7, obszar 19- 50), 22. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 6/8, obszar 19- 50), 23. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 7/9, obszar 19- 50), 24. Jasna, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 8/10, obszar 19- 50), 25. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesno średniowieczny, XI-XII w. (stan. AZP 12/14, obszar 19-50), 26. Jasna, ślad osadnictwa, okres wczesno średniowieczny, XI-XII w.; ślad osadnictwa, okres pó źno średniowieczny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 11/13, obszar 19-50), 27. Kuksy, osada, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 1/12, obszar 21-50), 28. Litewki, osada, kultura pomorska, okres halsztacki – wczesny okres late ński; osada /?/, okres średniowieczny, XIV – XV w.(stan. AZP 1/1, obszar 20-50), 29. Mini ęta, ślad osadnictwa, okres staro Ŝytny; ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze (stan. AZP 1/19, obszar 22-50), 30. Mini ęta, ślad osadnictwa, okres staro Ŝytny; ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze (stan. AZP 2/20, obszar 22-50), 31. Mini ęta, ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze (stan. AZP 3/22, obszar 22-50), 32. Morany, osada /?/, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza; osada /?/, kultura wielbarska, okres pó źny wpływów rzymskich; osada /?/, XIII-XV w. (stan. AZP 4/13, obszar 21-50), 33. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 2/10, obszar 21-50), 34. Morany, osada /?/, kultura wielbarska, okres późny wpływów rzymskich (stan. AZP 6/17, obszar 21-50), 35. Morany, osada, kultura polska /?/, XI – XII w., wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 8/27, obszar 21-50), 36. Morany, osada, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 3/11, obszar 21- 50), 37. Morany, ślad osadnictwa, kultura pomorska, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 5/14, obszar 21-50), 38. Nowiec, obozowisko, średniowiecze, (stan. AZP 2/9, obszar 20-50), 39. Nowiec, osada, okres nowo Ŝytny, XVII-XVIII w., (stan. AZP 1/8, obszar 20-50), 40. Nowiec, ślad osadnictwa, kultura pomorska /?/, łu Ŝycka /?/, wczesna epoka Ŝelaza, (stan. AZP 3/11, obszar 20-50), 41. Nowiny, osada /?/, okres średniowieczny i nowo Ŝytny (stan. AZP 2/16, obszar 20-50), 42. Nowiny, osada, okres średniowieczny (stan. AZP 1/10, obszar 20-50), 43. Pachoły, ślady osadnicze, kultura pruska, XII-XIII w.; ślady osadnictwa, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 1/6, obszar 21-51), 44. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 4/5, obszar 20-50), 45. Poliksy, osada jednodworcza, okres średniowieczny, XIV-XV w. (stan. AZP 1/2, obszar 20-50),

51

46. Poliksy, osada, kultura łu Ŝycka, okres halsztacki (stan. AZP 3/4, obszar 20-50), 47. Poliksy, osada, kultura pomorska, okres halsztacki i wczesny late ński; osada, okres średniowieczny, XIII-XIV w. (stan. AZP 2/3, obszar 20-50), 48. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 1/1, obszar 21- 51), 49. Prakwice, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan AZP 2/2, obszar 21- 51), 50. Tyw ęzy, osada, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 2/4, obszar 22-50), 51. Tyw ęzy, ślad osadnictwa /?/, neolit /?/ (stan. AZP 1/3, obszar 22-50), 52. Tyw ęzy, ślad osadniczy /?/, neolit /?/ (stan. AZP 3/5, obszar 22-50), 53. śuławka Sztumska, grodzisko /?/, wczesne średniowiecze (stan. AZP 9/14, obszar 19- 49), 54. śuławka Sztumska, osada /?/, kultura pruska, XI – XII w.; ślad osadniczy, okres średniowieczny, XIV - XV w. (stan. AZP 5/8, obszar 19-49), 55. śuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza; ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze, XII – XIII w.; ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 11/16, obszar 19-49), 56. śuławka Sztumska, osada, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza; ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze / okres nowo Ŝytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 14/19, obszar 19-49), 57. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza; ślad osadnictwa, okres nowo Ŝytny, XVII – XVIII w. (stan. AZP 10/15, obszar 19-49), 58. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza, ślad osadnictwa, średniowiecze, XV w. (stan. AZP 12/17, obszar 19-49), 59. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 16/21, obszar 19-49), 60. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, wczesna epoka Ŝelaza (stan. AZP 1722, obszar 19-49). 61. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres staro Ŝytny; ślad osadnictwa, okres nowo Ŝytny, XVI – XVII w. (stan. AZP 13/18, obszar 19-49), 62. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, okres staro Ŝytny; ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze / okres nowo Ŝytny, XV – poł. XVII w. (stan. AZP 15/20, obszar 19-49), 63. śuławka Sztumska, ślad osadnictwa, wczesne średniowiecze; ślad osadnictwa, pó źne średniowiecze / okres nowo Ŝytny, XV w. – 1 poł. XVII w. (stan. AZP 8/13, obszar 19-49), 64. śuławka Sztumska, ślad osadniczy, kultura pruska, XII – XIII w.; ślad osadniczy, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 6/9, obszar 19-49), 65. śuławka Sztumska, ślady osadnicze, okres średniowieczny, XIV – XV w. (stan. AZP 7/10, obszar 19-49), 66. śuławka Sztumska, osada, kultura wielbarska, okres wpływów rzymskich (stan. AZP 2/2, obszar 19-50)

52

5.5. Zabytki o najwy Ŝszym znaczeniu dla gminy

5.5.1. Zabytki archeologiczne

Na obiekty dziedzictwa kulturowego gminy składaj ą si ę zabytkowe układy przestrzenne wsi, ślady osadnictwa z czasów prehistorycznych, krajobrazy przyrodniczo – kulturowe oraz obiekty zabytkowe, które s ą tworem wielu wieków barwnej historii. Niestety wiele z nich nie zachowało si ę do czasów dzisiejszych, a cz ęść uległa zniszczeniu - przede wszystkim podczas działa ń wojennych – zarówno podczas najazdu szwedzkiego, jak te Ŝ w trakcie wojen napoleo ńskich, czy ju Ŝ bardziej współcze śnie, podczas I i II wojny światowej. W rejonie Komorowa i śuławki Sztumskiej znajduj ą si ę osada i cmentarzysko kultury wschodniopruskiej, tutaj znajdował si ę ongi ś gród Zakonu Krzy Ŝackiego. Wokół wsi Jasna le Ŝą liczne stanowiska dawnych osad kultury wielbarskiej, wschodniopruskiej i z okresu średniowiecza. Na południowym skraju śuławki Sztumskiej na wzniesieniu znajduje si ę nasyp w formie kolistej przypominaj ący dawny okop. Na północ od jeziora Kuksy znajduje si ę wzgórze, na którym wg relacji mieszka ńców w XIV wieku znajdował si ę warowny gród. Odkopano tu fundamenty z ciosanego kamienia. W 1995 r. prof. P. Urba ńczyk odkopał drewniano – ziemn ą groble (długo ści 1230 m i szeroko ści 4 m) mi ędzy B ągartem a Świ ętym Gajem (tzw. pomosty b ągardzkie), która w czasach Cesarstwa Rzymskiego i wczesnego średniowiecza stanowiła cz ęść traktu łącz ącego Pomorze z Prusami. Druga tego typu droga, o długo ści 640 m, znajduje si ę w dolinie rzeki Dzierzgo ń 3 km na południe na linii Nowiec – Mokajny. Szczególnie liczne stanowiska archeologiczne wyst ępuj ą w rejonie wsi Anakamaty, Morany, Kuksy i Poliksy na zachód od miasta Dzierzgonia, oraz w Nowinach le Ŝą cych na północ od miasta. S ą to głównie osady kultury wielbarskiej i pomorskiej z XI – XV wieku. Pojedyncze stanowiska archeologiczne znajduj ą si ę równie Ŝ w Chojtach i Tyw ęzach. Na terenie gminy wyst ępuje bogate osadnictwo pradziejowe i wczesno – średniowieczne. S ą to głównie osady z ró Ŝnych okresów od neolitu a Ŝ po wczesne średniowiecze. Jako wa Ŝniejsze wskaza ć mo Ŝna osady z wczesnej epoki Ŝelaza i okresu wpływów rzymskich poło Ŝone wokół jeziora Kuksy, w okolicy Anakamtów, Dzierzgonia, śuławki Sztumskiej, B ągartu, Jasnej i Poliksów.

5.5.2. Obiekty nieruchome i zespoły zabudowy wpisane do rejestru zabytków

• Kościół parafialny p.w. Trójcy Przenaj świ ętszej i Św. Katarzyny w Dzierzgoniu wybudowany w latach 1310-1320. Wskutek wojen i po Ŝarów kilkakrotnie restaurowany. Odnowiony po po Ŝarze w 1647 r. był konsekrowany w 1682 r. przez biskupa chełmi ńskiego Jana Kazimierza Opali ńskiego ku czci Trójcy Przenaj świ ętszej i św. Katarzyny. Przedtem ko ściół nosił wezwanie tylko św. Katarzyny. Po po Ŝarze odbudowano wie Ŝe w górnej cz ęś ci i wschodni szczyt ko ścioła oraz postawiono kaplic ę Św. Krzy Ŝa. Wyposa Ŝenie ko ścioła pochodzi z okresu po roku 1730. Na uwag ę zasługuje barokowy portal z łukowymi blendami, ambona z pierwszej połowy XVIII wieku, w której znajduje si ę rze źba z II poł. XIV w, płyta nagrobkowa z 1347 r. – jeden z najstarszych zbytków gotyku; • Zespół poklasztorny oo. Reformatów w Dzierzgoniu, składaj ący si ę ko ścioła św. Ducha oraz zabudowa ń klasztornych. W 1678 r. wojewoda malborki osadził na miejscu dawnego szpitala św. Ducha oo. Reformatów, którzy pobudowali tu budynek klasztorny oraz swoj ą świ ątyni ę. Ko ściół p.w. Św. Ducha wzniesiony został po 1678 r. w miejscu gotyckiego ko ścioła, którego ślady widoczne s ą do dzi ś w cz ęś ci wschodniej (w prezbiterium i zakrystii). Przebudowany w 1717 r. Wyposa Ŝenie ko ścioła pochodzi w wi ększej cz ęś ci z XVIII w., zachowały si ę rze źby z pocz. XV w. W ko ściele uwag ę przykuwa odeskowany strop beczkowy pokryty w cało ści polichromi ą. Na łuku t ęczowym herby Radwan i Lubicz. Od 1957 r. świ ątynia jest w u Ŝytkowaniu wspólnoty Ko ścioła greckokatolickiego;

53

• Kaplica cmentarna p.w. Św. Anny w Dzierzgoniu wzniesiona w XIV w., zniszczona w XV i XVI w., odbudowana w 1737 r. Gotycka z elementami barokowymi z okresu odbudowy. Murowana z cegły, na planie prostok ąta, od wschodu cylindryczna wie Ŝa ze sto Ŝkowym hełmem, dach nad korpusem dwuspadowy kryty holenderk ą., w elewacjach wzdłu Ŝnych ostrołukowe okna i blendy, wej ście główne w elewacji zachodniej. Wn ętrze jednoprzestrzenne. Kaplica usytuowana w centrum cmentarza z ko ńca XVIII w.; • Budynki mieszkalne w Dzierzgoniu przy ulicy Słowackiego, Odrodzenia i Traugutta wzniesione zostały pod koniec XIX i na pocz ątku XX w.; • Cmentarz lutera ński w Dzierzgoniu z pocz. XIX w. z zachowanymi cz ęś ciowo nagrobkami i starodrzewiem. • Ko ściół pw. Św. Jana Chrzciciela i św. Michała w B ągarcie wybudowany około 1320 r., w stylu gotyckim. Pocz ątkowo najprawdopodobniej pod wezwaniem św. Jana Nepomucena. W latach 1655-1660 zniszczony i zdewastowany przez Szwedów. Sukcesywnie odbudowywany. 20 grudnia 1794 r. zniszczony przez po Ŝar. Odbudowany w roku 1797. Prace remontowe szczytu wschodniego przeprowadzono w 1905 r., wie Ŝy w 1930 r. Ko ściół murowany z cegły, orientowany, na planie prostok ąta, kryty dachem dwuspadowym (dachówka esówka). Od zachodu kwadratowa wie Ŝa, górna kondygnacja w konstrukcji drewnianej - szkieletowej, oszalowanej deskami, wie Ŝa kryta dachem sto Ŝkowym. Naro Ŝa ko ścioła oszkarpowane. Ściany zewn ętrzne korpusu zdobione ostrołukowymi blendami, szczyt wschodni zwie ńczony sterczynami. Wej ście główne ostrołukowe, w uskokowym obramieniu. Stropy drewniane. Z barokowym ołtarzem głównym z XVIII wieku, granitow ą chrzcielnic ą z XIV w.; • Ko ściół pw. Trójcy Przenaj świ ętszej w Jasnej powstał ok. 1350 r. W 1410 r. w czasie wojny polsko-krzy Ŝackiej ko ściół był spl ądrowany i zniszczony. Spalony podczas wojen szwedzkch. Odbudowany w 1673 r. z dotacji Anny von Guldenstern. Remontowany w latach 1800-1801 i 1908. Ceglany, orientowany, oszkarpowany, zało Ŝony na planie prostok ąta, jednonawowy, z wyodr ębnionym, prosto zamkni ętym prezbiterium, zakrysti ą od północy, krucht ą od południa i wie Ŝą od zachodu. Ściany rozczłonkowane ostrołukowymi, tynkowanymi blendami, podobnie jak szczyt wschodni, schodkowy, z pinaklami. Dach dwuspadowy kryty holenderk ą. Wie Ŝa w górnej kondygnacji otynkowana, kryta dachem dwuspadowym, z dwoma barokowymi szczytami. Wn ętrze nawy kryte stropem, nad prezbiterium sklepienie gwia ździste. na uwag ę zasługuje barokowy ołtarz główny z 1709 roku oraz boczny z 1668 r.; • Pałac starostów dzierzgo ńskich i wojewodów malborskich w Nowinach wzniesiony pod koniec XVIII w., przebudowany w poł. XIX w. Murowany z cegły, tynkowany, z gankiem wej ściowym od północy i współczesn ą dobudówk ą od wschodu (w miejscu dawnej oran Ŝerii), dwukondygnacyjny, z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem mansardowym; • Zespół dworsko-parkowy w Jeziornie – dwór wzniesiony w 2 poł. XIX w., budynek murowany, z Ŝółtej cegły licówki, z dekoracyjnymi pasami z czerwonej cegły, w elewacji tylnej czterokondygnacyjna wie Ŝa zdobiona pseudomaswerkami, nad oknami trzeciej kondygnacji wie Ŝy od strony północnej tarcza herbowa, elewacje zdobione mi ędzykondygnacyjnymi, rolkowymi gzymsami, otwory okienne zwie ńczone łukiem odcinkowym, nad oknami ceglane naczółki, dach kryty eternitem, budynek zdewastowany: brak stolarki okiennej i drzwiowej (cz ęść oryginalnej stolarki okiennej zachowana w wie Ŝyczce), wewn ątrz brak podłóg, schodów oraz instalacji elektrycznej (okablowania). Park krajobrazowy, skomponowany na północnym i wschodnim stoku wyniesienia, na którym wznosi si ę dwór, drzewa w wieku około 120-140 lat, pojedyncze egzemplarze około 200 lat, dominuj ą gatunki rodzime: jesiony, buki, lipy, jawory, d ęby i brzozy, z gatunków egzotycznych: jodła kalifornijska, buk czerwony, platan, kargana syberyjska i lipa krymska. • Park w Prakwicach z czwartej ćw. XIX wieku jako przykład zachowanego cało ści parku krajobrazowego.

54

5.5.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków

• Pozostało ści wiatraków holenderskich w Budziszu i Ankamamtach, pochodz ących z drugiej połowy XIX wieku. Jako zanikaj ące obecnie, a charakterystyczne niegdy ś elementy krajobrazu ziemi dzierzgo ńskiej. • Ruiny średniowiecznego zamku krzy Ŝackiego na Wzgórzu Zamkowym w Dzierzgoniu. W pocz ątkach XIII wieku Krzy Ŝacy wykorzystali pruskie fortyfikacje znajduj ące si ę na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowy do wzniesienia własnej stra Ŝnicy i bazy wypadowej w trakcie walk z Pomezanami i Pogezanami. Przed 1248 rokiem mistrz krajowy Henryk von Wid wzniósł ma wzgórzu zamek. Północno-zachodni ą cz ęść , o łatwiejszym dost ępie, zaj ęło podzamcze. Do nowej siedziby przeniesiono o środek władzy z s ąsiedniej stra Ŝnicy w Starym Dzierzgoniu. Zamek konwentu wzniesiono na planie regularnym, typowym dla budowli w pa ństwie krzy Ŝackim. W zabudowaniach mie ściły si ę: kaplica,

kapitularz, refektarz, dormitoria, infirmeria, ła źnie oraz mieszkanie komtura i skarbiec. W 1414 roku wojska polskie spaliły zamek. Z uszkodzonej siedziby w 1437 roku konwent przeniesiony został do Przezmarka. Pozbawiony opieki zamek zacz ął niszcze ć. Kiedy wybuchła wojna trzynastoletnia wojska Zwi ązku Pruskiego ponownie podło Ŝyły ogie ń na zamku. Po drugim pokoju toru ńskim Dzierzgo ń znalazł si ę w granicach Polski i w ocalałych budynkach zamkowych urz ądzono siedzib ę starostwa. Mimo złego stanu zabudowa ń istniało ono tu do ść długo. Jeszcze w 1611 roku odbywały si ę w nich s ądy grodzkie. W 1689 roku cz ęść pomieszcze ń wyremontowano i s ąd grodzki powrócił na zamek. Pozostałe zabudowania, których remonty nie obj ęły, zostały w ko ńcu XVII wieku rozebrane w celu pozyskania budulca na klasztor reformatów. W ci ągu XIX wieku został całkowicie rozebrany. Obecnie mury zamku na poziomu piwnic s ą odsłoni ęte i wyeksponowane. • Park krajobrazowy na Wzgórzu Zamkowym zało Ŝony na pocz ątku XX w. Obecnie czytelna jest pierwotna kompozycja parku; zachowały si ę dwie platformy widokowe oraz aleja d ębowa prowadz ąca od strony północnej do ruin zamku. • Zabudowa mieszkalna w Dzierzgoniu przy ul. Odrodzenia 2, ul. Odrodzenia 14, ul. 3 Maja 1, ul. 3 Maja 5, ul. Zawadzkiego 3, ul. Słowackiego 3, ul. Pionierska 5 z okresu od ko ńca XIX w. do lat 30-tych XX w. • Wiejska zabudowa mieszkalna w B ągarcie dom nr 2, w Jasnej dom nr 7, nr 12, nr 37, w Kamiennej Górze dom nr 4, w Jasnej Kolonii dom nr 8, w Stanówku dom przy d. młynie, w śuławce Sztumskiej dom nr 35 wraz z budynkiem gospodarczym i bram ą, dom nr 80 . • Wiejska zabudowa gospodarcza w Jasnej spichlerz w zagrodzie nr 9, w śuławce Sztumskiej obora w zagrodzie nr 39. • Plebania i budynek gospodarczy w śuławce Sztumskiej wzniesione ok. 1920 r. • Cmentarze ewangelickie w Ankamatach, w Tyw ęzach z pocz. XIX w. z zachowanymi cz ęś ciowo nagrobkami i starodrzewem. • Cmentarz wła ścicieli maj ątku oraz prowadz ąca do niego aleja w Stanowie z k. XIX w. • Cmentarz przyko ścielny wraz z murem i bram ą w Jasnej z k. XIX w. • Budynki gospodarcze (spichlerz i chlewnia) z folwarku w Nowinach z pocz. XX w. • Kapliczka przy ul. Elbl ąskiej w Dzierzgoniu z pocz. XX w.

55

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro Ŝeń.

SILNE STRONY SŁABE STRONY

1. atrakcyjny krajobraz stanowi ący du Ŝy 1. peryferyjne poło Ŝenie gminy z dala od du Ŝych potencjał dla rozwoju agroturystyki, ośrodków miejskich (Trójmiasto, Elbl ąg, 2. du Ŝa liczba obiektów zabytkowych, Olsztyn); 3. ró Ŝnorodny zasób zabytków budownictwa 2. brak infrastruktury turystycznej, regionalnego, drewnianego i ceglanego, 3. brak aktualnych planów zagospodarowania 4. dobre rozpoznanie zasobów dziedzictwa przestrzennego gminy, kulturowego z terenu gminy, 4. zły stan techniczny znacznej cz ęś ci obiektów 5. dofinansowanie prac konserwatorskich, zabytkowych, restauratorskich i robót budowlanych przy 5. niewystarczaj ące środki finansowe na zabytku wpisanym do rejestru na podstawie konserwacj ę i rewaloryzacj ę obiektów Uchwały Rady Miejskiej w Dzierzgoniu Nr zabytkowych, XVI/190/08 z dnia 3 lipca 2008 r., 6. niewystarczaj ąca świadomo ść społeczna o 6. dogodne poło Ŝenie przy Malborku (centrum konieczno ści nale Ŝytego dbania o zabytki, turystyczne) oraz w pobli Ŝu w Świ ętego Gaju 7. brak promocji zasobów dziedzictwa (sanktuarium), kulturowego gminy jako produktu 7. miasto i gmina znajduje si ę na Rowerowym turystycznego. Szlaku zamków Powi śla, 8. przez miejscowo ści Ankamaty, Litewki, Dzierzgo ń, B ągart przebiega mi ędzynarodowa trasa rowerowa Euro Route R-1 prowadz ąca z Calais we Francji do Saint Petersburga w Rosji.

SZANSE ZAGRO śENIA

1. wzrost zainteresowania wła ścicieli zabytków 1. pogarszaj ący si ę stan techniczny obiektów ochron ą i pracami konserwatorskimi, zabytkowych, 2. rozwój turystyki i agroturystyki, 2. samowolne działania na zabytkach bez 3. budowa tras turystycznych i szlaków z uzgodnie ń i pozwole ń konserwatorskich, uwzgl ędnieniem obiektów zabytkowych, 3. brak katalogowych projektów budynków 4. budowa baz turystycznych z wykorzystaniem mieszkalnych i gospodarczych nawi ązuj ących obiektów i obszarów o warto ściach historycznych do miejscowej tradycji, które mo Ŝna by było i kulturowych, wykorzysta ć przy realizacji kolejnych 5. pozyskiwanie funduszy na działania inwestycji, strukturalne dotycz ące ochrony zabytków, 4. zbyt niskie nakłady z bud Ŝetu gminy na 6. edukacja w dziedzinie zarz ądzania odnow ę obszarów i obiektów zabytkowych, dziedzictwem kulturowym . 5. brak działa ń w celu pozyskania środków z zewn ątrz na ochron ę zabytków

56

7. Zało Ŝenia programowe

Program Opieki nad zabytkami Gminy Dzierzgo ń ma słu Ŝyć ochronie, sukcesywnej rewaloryzacji i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do ró Ŝnych dziedzin Ŝycia społecznego.

Realizacja celów okre ślonych w Programie Opieki nad Zabytkami w gminie Dzierzgo ń wymaga ć b ędzie zmian świadomo ści , szczególnie w dziedzinie odpowiedzialno ści jednostki samorz ądu terytorialnego oraz wła ścicieli zabytkowych obiektów za ich stan oraz ró Ŝnych podmiotów, instytucji i sfer fukcjonalnych odpowiadaj ących za ład i zagospodarowanie przestrzenne oraz ochron ę środowiska naturalnego i kulturowego , a tak Ŝe wyznaczaj ących kierunki rozwoju gminy Dzierzgo ń.

Wynikiem powinno by ć przej ście od zaniechania lub co najwy Ŝej pasywnej i biernej ochrony i cz ąstkowych działa ń konserwatorskich do stosowania zintegrowanego zarządzania zasobami dziedzictwa kulturowego.

Ramy programowe Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń wyznaczaj ą tezy problemowe, wskazuj ące na :

umo Ŝliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania środków finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektów o szczególnych warto ściach historycznych,
wspieranie i kreowanie ró Ŝnorodnych form i metod umo Ŝliwiaj ących ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami – stymulowanie zasad partnerstwa oraz odpowiedzialno ści wła ścicieli obiektów o podstawowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Dzierzgo ń,
podnoszenie walorów zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w gminie a zwłaszcza jako czynnika wpływaj ącego na rozwój gospodarczy gminy,
umo Ŝliwienie kreowania i realizowania lokalnych projektów zwi ązanych z kompleksowymi pracami konserwatorskimi i restauratorskimi oraz chroni ącymi krajobraz kulturowy dla osi ągni ęcia zauwa Ŝalnych i wymiernych efektów jako ściowej zmiany,
kreowanie modelu odpowiedzialno ści za zasoby dziedzictwa kulturowego w gminie wśród mieszka ńców i we władzach samorz ądowych,
wspieranie aktywno ści lokalnej w działaniach maj ących na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz zachowanie własnej odr ębno ści i to Ŝsamo ści / kultura mniejszo ści narodowych/,
poszukiwanie i wspieranie projektów zwi ązanych z kreowaniem i wdra Ŝaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji / np. szlaki turystyczno-historyczne, oŜywianie zabytków/,
wł ączenie kultury i dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia zgodnie z zasadami planowania i wdra Ŝania programów prorozwojowych, stosownie do oczekiwa ń mieszka ńców gminy poprzez uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju społeczno-ekonomicznym gminy Dzierzgo ń.

57

Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń na lata 2010 – 2013 jest:

Zachowanie i odnowa dziedzictwa kulturowego słu Ŝą ca budowaniu to Ŝsamo ści mieszka ńców oraz i rozwojowi gospodarczemu gminy

Metodą do realizacji tak okre ślonego celu b ędzie:

Jako ściowe i ilo ściowe powi ększenie form ochrony zabytków i opieki nad zabytkami stosowanych przez władze gminy przy wykonywaniu zada ń własnych realizowanych na rzecz lokalnego środowiska: infrastruktury podstawowej, społecznej oraz lokalnej społeczno ści (zasobów ludzkich).

Cel b ędzie realizowany w ramach trzech Priorytetów:

I. OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY

II. ZARZ ĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY

III. DZIEDZICTWO śYWE – PROMOCJA EDUKACJA I DOKUMENTACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

58

Priorytet I: OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO GMINY kierunki działa ń zadania 1. Świadome kształtowanie struktur • opracowywanie miejscowych planów przestrzennych w oparciu o zagospodarowania przestrzennego w szczególno ści przesłanki historyczne dla obszarów o du Ŝym nasyceniu obiektami 2. Ochrona charakterystycznych zabytkowymi (w tym weryfikacja obowi ązuj ących w elementów krajobrazu zakresie aktualizacji zagadnie ń zwi ązanych z ochron ą kulturowego gminy zabytków) oraz dla obszarów wskazanych do ochrony w 3. Kształtowanie spójnej studium uwarunkowa ń i zagospodarowania przestrzeni gminnej sieci przestrzennego gminy, powi ąza ń kulturowo- • konsekwentne wdra Ŝanie zapisów dokumentów przyrodniczych programowych w odniesieniu do zabytków i krajobrazu 4. Ekspozycja najcenniejszych kulturowego gminy, elementów dziedzictwa i • egzekwowanie zapisów dotycz ących działalno ści krajobrazu kulturowego gminy inwestycyjnej na obszarach obj ętych ochron ą 5. Rozszerzenie zasobu i ochrony okre ślonych w dokumentach programowych środowiska kulturowego gminy odnosz ących si ę do zabytków (głównie w zakresie wysoko ści zabudowy, jej charakteru i funkcji), • walka z samowolami budowlanymi, • ochrona panoram oraz przedpoli widokowych najcenniejszych elementów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego • poprawa ładu przestrzennego wsi oraz zapobieganie rozpraszaniu osadnictwa poprzez: - ochron ę historycznie ukształtowanego układu dróg, nawsi oraz relacji przestrzennych pomi ędzy zespołami zabytkowej zabudowy, - wypełnianie zabudow ą wolnych działek budowlanych w obszarach centrów wsi oraz historycznych siedlisk w zgodzie z historyczn ą kompozycj ą danego układu i gabarytami oraz form ą architektoniczn ą tworz ącej go zabudowy, - wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudow ę na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk. • wyst ąpienie do wojewódzkiego konserwatora zabytków z wnioskiem o wpisanie do rejestru zabytków wskazanych w Programie opieki cennych obszarów i obiektów zabytkowych

59

Priorytet II: ZARZ ĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM GMINY kierunki działa ń zadania 1. Podniesienie standardu • opracowanie projektów rewaloryzacji przestrzeni przestrzeni publicznych publicznych, 2. Podejmowanie działa ń • podejmowanie stara ń o uzyskanie środków zwi ększaj ących zewn ętrznych na rewaloryzacj ę zabytków b ędących atrakcyjno ść zabytków dla własno ści ą gminy, potrzeb społecznych, • prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy turystycznych i obiektach zabytkowych stanowi ących własno ść edukacyjnych gminy (w ramach opracowanego planu remontów), 3. Podejmowanie działa ń • rewaloryzacja zespołów zabytkowej zieleni (w tym umo Ŝliwiaj ących tworzenie gminnych parków, cmentarzy, obszarów nieczynnych miejsc pracy zwi ązanych z cmentarzy), opiek ą nad zabytkami • dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach nie b ędących własno ści ą gminy w postaci stosownej uchwały dotycz ącej dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych, • wspieranie działa ń zwi ązanych z zabezpieczeniem obiektów zabytkowych przed po Ŝarem, zniszczeniem i kradzie Ŝą (monta Ŝ instalacji przeciwpo Ŝarowej i alarmowej, zabezpiecze ń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.), • opracowanie planu systematycznych kontroli stanu utrzymania i sposobu u Ŝytkowania obiektów zabytkowych znajduj ących si ę w zasobach komunalnych. • iluminacja najcenniejszych zabytków gminy, • okre ślenie zasad i konsekwentne ich wdra Ŝanie w zakresie umieszczania szyldów i reklam na obiektach zabytkowych, • współpraca z urz ędami pracy w zakresie prowadzenia bie Ŝą cych prac piel ęgnacyjnych, porz ądkowych i zabezpieczaj ących na terenach obj ętych ochron ą, • szkolenie osób bezrobotnych w rzemiosłach zwi ązanych z tradycyjn ą sztuk ą budowlan ą, • wsparcie utrzymywania na rynku pracy zanikaj ących rzemiosł i zawodów, • wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego oferuj ących wypoczynek i rozrywk ę (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach, • wspieranie rozwoju regionalnych izb pami ęci skansenów itp.

60

Priorytet III: DZIEDZICTWO śYWE – PROMOCJA EDUKACJA I DOKUMENTACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY kierunki działa ń zadania 1. Popularyzacja • udost ępnienie informacji o zabytkach gminy na stronie dziedzictwa internetowej gminy, kulturowego gminy • utworzenie gminnego systemu informacji i promocji (bazy 2. Edukacja i danych) środowiska kulturowego, popularyzacja wiedzy o • opracowanie mapy zabytków gminy , jako atrakcyjnej regionalnym graficznie formy promocji, ułatwiaj ącej dotarcie do dziedzictwie wszystkich elementów dziedzictwa kulturowego. kulturowym • organizacja i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i 3. Specjalistyczne innych działa ń edukacyjnych, rozpoznanie badawcze • inicjowanie i organizacja obchodów Europejskich Dni poszczególnych Dziedzictwa na obszarze gminy, obiektów, zespołów • wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów oraz obszarów promocyjnych, przewodników) po świ ęconych zabytkowych zwi ązane problematyce dziedzictwa kulturowego gminy, z przygotowywanym • popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i lub realizowanym budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych procesem praktyk projektowych przy zabytkach, a tak Ŝe inwestycyjnym zagospodarowaniu obszarów oraz terenów cennych 4. Promocja dziedzictwa kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, kulturowego • wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez wspieranie i organizowanie zaj ęć . • wykonywanie i wspieranie opracowywania prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typów zabudowy regionalnej i detalu architektonicznego), • wykonywanie inwentaryzacji architektoniczno- konserwatorskiej zagro Ŝonych obiektów zabytkowych. • opracowanie szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych, samochodowych) wykorzystuj ących walory środowiska kulturowego,

61

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

8.1. Instrumenty prawne Problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego zostanie uwzgl ędniona przez władze gminy przy uchwalaniu prawa miejscowego. W pierwszej kolejno ści dotyczy ć to będzie aktualizacji Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Dzierzgo ń. Prace nad tym dokumentem s ą ju Ŝ zaawansowane i odpowiednia uchwała zostanie podj ęta przez Rad ę Gminy w roku 2009. W dalszej kolejno ści opracowane zostan ą miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla poszczególnych miejscowo ści w gminie – planowane do przyj ęcia od 2010 roku. Gmina nie jest wła ścicielem wszystkich obiektów zabytkowych, wskazanych do wpisania do rejestru zabytków. Własno ści ą gminy s ą ruiny średniowiecznego zamku krzy Ŝackiego, park krajobrazowy na Wzgórzu Zamkowym, cmentarze ewangelickie w Ankamatach, w Dzierzgoniu przy ul. Wojska Polskiego oraz w Tyw ęzach, kapliczka przy ul. Elbl ąskiej w Dzierzgoniu, dla których wykonywane b ędą stopniowo, w miar ę posiadanych środków finansowych, projekty i programy dotycz ące ich rewaloryzacji lub konserwacji. Gmina b ędzie współdziałała z wła ścicielami obiektów zabytkowych, wymienionych w niniejszym programie jako zabytki o najwy Ŝszym znaczeniu dla gminy, w działaniach zwi ązanych z obj ęciem ich ochron ą prawn ą, m.in. zwi ązanych ze składaniem wniosków o wpis do rejestru zabytków i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych zwi ązanych z ochron ą i opiek ą nad tymi obiektami.

8.2. Instrumenty koordynacji Realizacja Programu wymaga współpracy z instytucjami ochrony zabytków ró Ŝnych szczebli, w tym kontynuacji współpracy z Muzeum Zamkowym w Malborku oraz jego oddziałem w Kwidzynie, organizacjami pozarz ądowymi /mi ędzy innymi: Powi śla ńsk ą Organizacj ą Turystyczn ą w Sztumie, Stowarzyszeniem Lokalna Grupa Działania „Kraina Dolnego Powi śla” z Dzierzgonia, Stowarzyszeniem Gospodarstw Go ścinnych „Pomezania” z Dzierzgonia/ oraz diecezj ą elbl ąsk ą i parafiami.

8.3. Instrumenty finansowe Podstawowym narz ędziem finansowym b ędą dotacje celowe udzielane na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (na podstawie obowi ązuj ącej Uchwały Rady Miejskiej w Dzierzgoniu Nr XVI/190/08 z dnia 3 lipca 2008 r., ). Planowane jest równie Ŝ wykorzystanie funduszy unijnych oraz dost ępnych dofinansowa ń samorz ądu województwa pomorskiego. Samorz ąd zamierza ubiega ć si ę o dofinansowanie na realizacj ę projektów mi ękkich zwi ązanych z rozwojem zasobów ludzkich lub rozwojem obszarów wiejskich: na szkolenia, promocj ę, współprac ę mi ędzynarodow ą, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktów i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z dziedzin ą kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkład własny stanowi niewielki procent w stosunku do przyznawanych grantów (od 1,5 do 15 %), pozyskane środki b ędą w znacz ący sposób wpływały na zwi ększenie mo Ŝliwo ści operacyjnych gminy.

8.4. Instrumenty społeczne W działaniach Gminy przewidywane jest prowadzenie działa ń z zakresu współpracy i współdziałania z wła ścicielami oraz u Ŝytkownikami zabytków (władzami ko ścielnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami), a takŜe edukacja i informacja odno śnie dziedzictwa kulturowego gminy dzierzgo ńskiej.

8.5. Instrumenty kontrolne Zadania sformułowane w niniejszym programie przewiduj ą stosowanie dwóch form monitoringu jego realizacji: monitoringu zasobów (weryfikacja i aktualizacja gminnej ewidencji zabytków) oraz monitoringu stanu środowiska kulturowego.

62

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Za monitorowanie realizacji Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Dzierzgo ń odpowiada Burmistrz Dzierzgonia, który co dwa lata b ędzie przedstawiał Radzie Miejskiej w Dzierzgoniu sprawozdanie z realizacji programu.

Kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki:

• poziom (w %) wydatków bud Ŝetu gminy na ochron ę i opiek ę nad zabytkami, • liczba i długo ść (w km) utworzonych szlaków turystycznych i ście Ŝek rowerowych, • liczba zrealizowanych konkursów, wystaw i działa ń edukacyjnych na terenie gminy, • liczba przygotowanych/wydanych wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, przewodników), • liczba szkole ń/liczba osób bior ących udział w szkoleniach zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego.

63

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

10.1. Publiczne źródła finansowania

W celu wła ściwej i skutecznej ochrony zasobów kulturowych wykorzystane zostan ą środki mo Ŝliwe do zabezpieczenia z bud Ŝetu gminy na ten cel, jak równie Ŝ w miar ę mo Ŝliwo ści prowadzone b ędą programy czerpi ące z bud Ŝetów innych publicznych źródeł, tj.: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa spraw Wewn ętrznych i administracji oraz województwa pomorskiego.

1. Gmina: w bud Ŝecie gminy co roku zabezpieczane b ędą środki na zadania wynikaj ące z niniejszego dokumentu. 2. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego: w ramach programu Dziedzictwo Kulturowe Priorytet 1 Ochrona zabytków przeznaczonego na dotacje prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Wnioski b ędzie mogła składa ć gmina lub ka Ŝdy inny wła ściciel obiektu zabytkowego. 3. Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji: w ramach programu Razem Bezpieczniej, zwi ązanego z dofinansowaniem zada ń z zakresu poprawy bezpiecze ństwa i zabezpieczenia obiektów zabytkowych (monitoring automatyczny, systemy p.włamaniowe, p.po Ŝarowe) skierowanego do m.in. jednostek samorz ądu terytorialnego, organizacji pozarz ądowych, ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych. 4. Województwo Pomorskie: w ramach Wojewódzkiego Programu Wspieraj ącego Rozwój Gospodarczy i Tworzenie Miejsc Pracy w Oparciu o Wykorzystanie Tradycji i Zasobów Przyrodniczych Regionu - "GRYF" zwi ązanego z okresowym zatrudnianiem osób długotrwale bezrobotnych przy pracach zwi ązanych ochron ą zabytków, turystyk ą, ochron ą środowiska i tradycj ą regionaln ą.

10.2. Środki pomocowe

Gmina zamierza korzysta ć z dost ępnych dla gminy środków Unii Europejskiej w ramach ró Ŝnych programów pomocowych, a tak Ŝe pomaga ć innym beneficjentom w pozyskiwaniu środków na cele zwi ązane z ochron ą dóbr kultury.

1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Dofinansowania projektów strukturalnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (Działanie: 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym, Działanie: 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym) oraz Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego (Działanie: 6.3 Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym, Poddziałanie: 8.1.2 Lokalna infrastruktura wspieraj ąca rozwój gospodarczy; Działanie: 9.3 Lokalne inicjatywy obywatelskie) 2. Europejski Fundusz Społeczny Dofinansowania udzielane z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013 w ramach Priorytetu I: Tworzenie regionalnych produktów turystycznych na obszarach wiejskich Pomorza. 3. Europejski Fundusz Rolniczego Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013. W ramach działania Odnowa i rozwój wsi, mo Ŝliwe jest pozyskanie dofinansowania w zakresie budowy, przebudowy, remontu lub wyposa Ŝenia obiektów słu Ŝą cych promocji obszarów wiejskich, w tym propagowaniu i zachowaniu dziedzictwa historycznego, tradycji, sztuki oraz kultury, zakupu obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie, w tym budynków b ędących zabytkami, z przeznaczeniem na cele publiczne; odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historycznych, budynków będących zabytkami lub miejsc pami ęci; kultywowania tradycji społeczno ści lokalnej oraz tradycyjnych zawodów.

64

65

11. Realizacja i finansowanie przez gmin ę zada ń z zakresu ochrony zabytków

Cele okre ślone w Program Opieki nad Zabytkami Miasta i Gminy Dzierzgo ń 2010-2012 b ędą osi ągane poprzez:

- wspólne działania władz gminy Dzierzgo ń z Ministerstwem Kultury, Urz ędem Marszałkowskim Województwa Pomorskiego, Starostwem Powiatowym w Sztumie, wojewódzkim konserwatorem zabytków, władzami ko ścielnymi oraz innymi jednostkami samorz ądu terytorialnego na zasadach porozumie ń, umów, wspólnych podmiotów,

- inicjatywy własne władz gminy Dzierzgo ń,

- stosowanie instrumentów finansowych /dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zach ęty, itp./,

- funkcje programowe /programy lokalne i projekty, kontrakty, itp./,

- inne działania stymuluj ące.

Dla koordynacji działa ń Programu zakłada si ę powołanie przy Burmistrzu Dzierzgonia Zespołu Doradczego składaj ącego si ę z osób kompetentnych i zwi ązanych z działaniami na rzecz ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i ochrony środowiska, oraz zwi ązanych z kultur ą, turystyk ą, edukacj ą i promocj ą.

66