Qubalı Fətəlı Xanın Həyatı
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
\ Elmi redaktor: ŞAHİN FƏRZƏLİYEV (ŞAHİN FAZİL) - tarix elmləri doktoru, professor Rəyçilər: ELMİRA SÜLEYMANOVA - tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent RƏSUL HÜSEYNLİ - tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent ELÇİN QARAYEV - tarix üzrə fəlsəfə doktoru TAHİR CƏFİYEV - tarix üzrə fəlsəfə doktoru RAMİL NİFTƏLİYEV - tarix üzrə fəlsəfə doktoru Salman İbişov. Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. Bakı, 2012,336 sah. İSBN 978-9952-453-43-0 Kitabın işıq üzü görməsində mənə mənəvi və maddi dəstək olmuş tələbə yoldaşım Saadəhməd Quliyevə dərin təşəkkürümü bildirirəm. 0503020907 655(07)-2012 © İbişov S.Ə. ANNOTASİYA Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Salman İbişovun oxuculara təqdim olunan ‘'Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq müca- diləsi" adlı monoqrafiyası tariximizin ən mürəkkəb və ibrət dərsi alınacaq mərhələlərindən biri sayılan (xanlıqlar dövrü) XVIII əsrin II yarısı - XIX əsrin əvvəllərinə həsr edilmişdir. Kitabda tarixi demoqrafiya problemləri, Quba xanlığının siyasi tarixi və Şeyxəli xanın azadlıq mübarizəsi ilkin mənbələr əsasında kompleks tədqiqata cəlb olunmuşdur. Təqdim olunan monoqrafiyada ilk öncə Quba xanlığının əhali tarixi mövcud qaynaqlar əsasında tədqiq olunmuşdur. Əsərdə Quba xanlığı əhalisinin, o cümlədən Fətəli xanın (1758-1789) yaratdığı Şimal-Şərqi Azərbaycan siyasi birliyinin əhalisinin say dinamikası, yerləşməsi, tərkibi, tarixi miqrasiyası və sosial-iqtisadi həyatı məsələlərinin öyrənilməsi mühüm yer tutur. Monoqrafiyada Fətəli xanın siyasi-diplomatik fəaliyyəti yeni baxımdan təqdim olunmuşdur. Monoqrafiyada ilkin mənbələr əsasında milli mücadilə tariximizin az öyrənilmiş səhifələrindən birini təşkil edən və son Quba xanı Şeyxəli xanın bilavasitə rəhbərliyi altında 1806-1811-ci illərdə baş vermiş azadlıq mücadiləsi Rusiya-Azərbaycan müharibəsinin tərkib hissəsi kimi tədqiq olunmuş, Azərbaycan tarix elmində ilk dəfə olaraq Şeyxəli xanın 1812-1815-ci illərdəki mübarizə tarixinə dair materiallar elmi dövriyyəyə cəlb edilmiş və onun görkəmli türk sərkərdəsi, Qacarlar sülaləsinin vəliəhdi Abbas Mirzə ilə əlaqələrinin öyrənilməsinə cəhd edilmişdir. Quba xanlığının siyasi tarixi əsərdə milli dövlətçilik tariximizin tərkib hissəsi kimi yeni kontekstdə tədqiq olunmuşdur. Monoqrafiya ilə birlikdə təqdim edilən tarixi mənbə materialları, o cümlədən xanlıqlar dövrünə dair azsaylı yerli qaynaqlardan sayılan l.Hacınskinin ‘‘Qubalı Fətəli xanın həyatı" adlı tarixi əsəri kitabın elmi dəyərini daha da artırır. Monoqrafiya tarixçi alimlər, müəllimlər, magistr və tələbələr, ümumilikdə, vətən tarixinə maraq göstərən geniş oxucu auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. MUNDƏRİCAT GİRİŞ ............................................................................................. 6 I FƏSİL. QUBA XANLIĞININ YARANMASI. FƏTƏLİ XANIN SİYASİ FƏALİYYƏTİ ................ 34 n FƏSİL. ŞİMAL-ŞƏRQİ AZƏRBAYCAN SİYASİ BİRLİYİ ƏHALİSİNİN SAY DİNAMİKASI VƏ YERLƏŞMƏSİ .......................................................... 48 III FƏSİL. QUBA XANLIĞI RUSİYA İŞĞALLARI DÖVRÜNDƏ. ŞEYXƏLİ XANIN MÜCADİLƏ TARİXİ ........................................... 118 3.1. Quba üsyanı (1806-1811- ci illər) ...................................... 118 3.2. ŞeyxəH xanın 1811-1815 -ci illərdə tarixi fəaliyyəti (QAKA-nın materialları əsasmda) ............................................................................. 135 IV FƏSİL. ƏHALİNİN TƏRKİBİ, MİQRASİYASI VƏ SOSİAL İQTİSADİ HƏYATI ............................... 158 4.1. Əhalinin tərkibi .................................................................. 158 4.2. Əhalinin miqrasiyası və sosial-iqtisadi həyatı ........................................................... 187 NƏTİCƏ ..................................................................................... 204 ƏLAVƏLƏR............................................................................... 214 Əlavə 1 ....................................................................................... 214 Əlavə 2 ........................................................................................ 235 Əlavə 3 ........................................................................................ 244 Əlavə 4 ........................................................................................ 266 İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏLƏRİN VƏ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI ................................................................................... 321 Monoqrafiya atam Ərzuman Fərman oğlu və anam Göyçək Şərxan qızının əziz və unudulmaz xatirəsinə ithaf olunur. GİRİŞ XX əsrin 80-ci illərinin sonu və 90-cı illərinin əvvəllərində əsrlərə bərabər tarixi bir dövr yaşadıq. Bu tarixi dövr milli azadlıq mübarizəmizin nəticəsi olaraq dövlət müstəqilliyimizin bərpa olunması ilə bağlı idi. 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin qazanılması ilə yanaşı ölkədə bir çox ictimai elmlər, habelə milli tarixşünaslığımız da ideoloji buxovlardan azad oldu. Sovet ideologiyası çökdükdən sonra, ən çox saxtalaşdırılmış, siyasiləşdirilmiş elm sahələrindən biri olan Vətən tarix elmi də yeni, azad inkişaf yoluna qədəm qoydu. Təssüf ki, illər boyu bu elm sahəsi Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinin saxtalaşdırılmasma, tarixi şəxsiyyətlərimiz haqqmda yanlış təsəvvürlərin yaradılmasına, onların gözdən salınmasına, xalqımızm milli mücadilə tarixinin unut- durulmasma və bütövlükdə xalqın milli mənlik şüurunun məhvinə yönəldilmişdi. Bu tendensiyalı elmi yanaşma tərzi mənfi təsirini etnogenez probleminə, 1918-1920-cı illərin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünə və tariximizin digər vacib məqamlan ilə yanaşı xanlıqlar dövrünə də göstərmişdi. Sovet tarix elminin "öncül” nümayəndələri XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğalını "könüllü birləşmə", Azərbaycanın 1920-cı ildə Sovet Rusiyası tərəfindən işğal faktını isə "xalqın arzusu ilə baş vermiş tarixi hadisə", "böyük qardaşm yardımı" kimi təqdim edir və beləliklə, hər iki hadisəni "çoxəsrlik tarixi yaxınlaşmanın məntiqi nəticəsi kimi" araşdırır və təbliğ edirdilər. Azərbaycanın milli qürur mənbəyi olan bir çox tarixi şəxsiyyətlər xalqm qan yaddaşmdan silinib tarixin arxivlərinə atılırdı və bu, məqsədli şəkildə edilirdi. Çünki, xalqların tarixində baş vermiş bir çox faydalı hadisələr tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətinin məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Tədqiq olunan tarixi dövrdə qəhrəmanlıq salnaməsi yaratmış Şeyxəli xan. Cavad xan da belə tarixi şəxsiyyətlərdən olmuşlar. Beləliklə, təqribən 170 il ərzində tarixçilər bir çox hallarda saxta tarixi əsərlər yazmağa məcbur olmuşlar. Hal-hazu-da arxivlər tarixçilərin üzünə açıqdır və Azərbaycan tarixinin təhrif olunmuş, araşdırmadan kənarda qalmış problemləri yenidən tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Son 20 il ərzində vətən tarixinin ən müxtəlif mərhələlərinə və problemlərinə dair yüzlərlə elmi məqalə və əsər nəşr edilmişdir. Quba xanlığınm və sonuncu Quba hökmdarı Şeyxəli xanın mübarizə tarixinə həsr olunmuş əsərlər (26; 51; 58; 41; 46; 32; 33; 34; 56) və o cümlədən oxuculara təqdim olunan monoqrafiya da bu qəbildəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, "Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi" adlanan bu monoqrafiyanı 2004-cü ildə nəşr edilmiş “Quba xanlığmm əhalisi (tarixi- demoqrafik tədqiqat)” adlı elmi tədqiqat əsərinin genişləndirilmiş və təkmilləşdirilmiş yeni daha bitkin forması kimi də qəbul etmək olar.Bu əsərdə Quba xanlığı əhalisinin tarixi demoqrafik tədqiqi ilə ilə bağlı məsələlər demək olar ki, əvvəlki kimi saxlanıldığı halda (namizədlik dissertasiyasında və eyni adlı monoqrafiyada(34) bu poblemlə bağlı elmi tarixi ədəbiyyat və mənbələr istisnasız olaraq işə cəlb edilmişdir - S. İ.) siyai tarix məsələləri o cümlədən Fətəli xanın siyasi diplomatik fəalij^əti və son Quba hakimi Şeyxəli xanın azadlıq mübarizəsi ilə əlaqədar xeyli əlavələr edilmişdir. Beləliklə, Quba xanlığının əhali tarixi probleminə həsr edilmiş və siyasi tarix problemlərini də özündə ehtiva edən yeni monoqrafiyanı (Azərbaycan tarixində şəxsiyyətlərin rolu və milli mücadilə tariximizin indiyədək diqqətdən kənarda qalmış səhifələrinin öyrənilməsinə həsr olunmuş digər araşdırmalarımızla birlikdə) təqdim etməyi qərara aldıq. Bu qərarın bir sıra səbəbləri var: Birincisi, monoqrafiyanın 2004-cü il nəşrində müəllif bir qədər tələsmiş və bu səbəbdən kitabda korrektə olunmamış müəyyən qüsurlar qalmışdır. Eyni zamanda vacib bir elmi problemə həsr edilmiş həmin elmi tədqiqat işinin müdafiəsi zamanı töv- siyyə səciyəli bir sıra irad və təkliflər qeyd olunmuşdur ki, bu nəşrdə biz onları ardan qaldırmışıq. İkincisi, 2004-cü ildə işıq üzü görmüş monoqrafiyada başlıca araşdırma obyekti Quba xanlığı əhalisinin tarixi-demoqrafik tədqiqi olduğundan həmin əsərdə bu məsələyə daha çox diqqət yetirilmişdir. Quba xanlığınm ümumi tarixi və Fətəli xanm siyasi fəaliyyəti vətən tarix elmində kifayət dərəcədə araşdınidığına və müəllifin tədqiqat predmetinə aid olmadığına görə həmin məsələlərə "Quba xanlığınm əhalisi (tarixi-demoqrafik tədqiqat)" adlı monoqrafiyada az yer aynimışdır. Lakin yuxarıda göstərilmiş məqam 2007-ci ildə baş tutmuş dissertasiya müdafiəsi zamam edilmiş tövsiyə səciyyəli qeydlərdən birinə çevrilmiş və müəllif tərəfindən nəzərə alınaraq təqdim olıman bu əsərdə yeni yanaşma əsasında həll edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Quba xanlığı əhalisinin tarixinə dair elmi axtarışlarımız zamanı Azərbaycan tarixinin xanlıqlar dövrü üzrə siyahıya alınma sənədinə təsadüf etmədik. Lakin, buna baxmayaraq, rusdilli rəsmi qaynaqlarda sonuncu Quba hökmdarı Şeyxəli xanm tarixi fəaliyyəti haqqmda xeyli məlumat əldə etdik və vətən tarixşünaslığında, ilk dəfə olaraq QAKA-nm əsasında Qubalı Şeyxəli xanın başçılığı altmda Quba xanlığı