HƏBİBƏ SOLTANOVA

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TURİZM VƏ ONUN İNKİŞAFI

MÜNDƏRİCAT Müəllif: Soltanova Həbibə ÖN SÖZ...... 9

Rəyçilər: BDU, İqtisadi və sosial coğrafiya kafedrasının I HİSSƏ. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN müdiri, c.e.d., prof. T.G.Həsənov İNKİŞAFININ TƏBİİ, TARİXİ-MƏDƏNİ VƏ SOSİAL AMİLLƏRİ...... 12 Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin Biznes kafedrasının müdiri, t.e.n.dos.B.Ə.Bilalov 1 FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN TARİXİ...... 12 1.1 .Qədim və orta əsrlərin ticarət karvanları mərhələləri...... 12 DAİR kiçik otellər və restoranların inkişafına 1.2. XJV-XIX əsrin sonlarına qədər olan mərhələ...... 13 kömək ictimai birliyinin sədri, S.İ.Baba-zadə 1.3. XIX əsrin sonu XX əsrin ortalarına qədər olan mərhələ... 15 Azərbaycan Turizm Assosiasiyası sədrinin I AMiistəqillik dövrünə qədərki mərhələ (1950-1991)...... 18 müşaviri, M.M. Ağakərimov 1.5. Müstəqillikdən sonrakı mərhələ...... 20

II FƏSİL. TURİZMDƏ TƏBİİ TURİZM-REKREASİYA Elmi redaktor: BDU, Xarici ölkələrin iqtisadi-siyasi coğrafiyası və turizm kafedrasının müdiri, dos. H.B. Soltanova AMİLLƏRİNİN ƏHƏMİYYƏTİ...... 24 2.1. Rekreasiya potensialı və turizm-rekreasiya sistem ləriııin öyrənilməsi...... 24 Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı. 2.1.1. Relyef...... 34 Monoqrafiya Azərbaycanda qeyri-neft sektorunda prioritet sahə 2.1.3. İqlim...... 38 olan turizm və onun inkişafına nəsr olunmuşdur. Strukturuna 2.1 AHidroqrafıya...... 43 görə əsasən 5 hissədən, 20 fəsildən ibarət olan kitabda əlavələr də verilmişdir. Fəsillər Azərbaycanda turizmin inkişaf tarixi və 2.1.5. Flora və fauna...... 46 amilləri, maddi-texniki bazası, turizm bazan, iqtisadi rayonlar 2.1.6. Milli parklar...... 49 iizrə turizmin imkanları, müasir vəziyyəti və inkişaf istiqamətləri, respublikada turizmin perspektivlərinə həsr edilmişdir. III FƏSİL. TURİZMDƏ TARİXİ-MƏDƏNİ AMİLLƏRİN Monoqrafiya turizm ixtisasına yiyələnən bakalavriatlar, ROLU...... 61 magistrantlar, doktorantlar, bu sahə üzrə peşə ixtisası a!an!arlar, 3.1. Tarixi-mədəni turizm ehtiyatlarının təsnifatı...... 61 həmçinin aidiyyatı olan müəssisələrdə çalışanlar iiçün nəzərdə 3.2. Tarixi-mədəni abidələrin coğrafiyası...... 67 tutulmuşdur. 3.3. Milli irs nümunələri...... 71 3.4. Milli bayramlar və festivallar...... 75

3 2 IV FƏSİL. TURİZMDƏ SOSİAL-İQTİSADİ VIII FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TURİZM AMİLLƏRİN ROLU...... 77 BAZARININ ÜMUMİ VƏZİYYƏTİ...... 138 4 1. Turizmin inkişafına təsir edən makroiqtisadi amillər...... 77 8.1. Gəlmə turizm bazarı...... 140 4.2. Turizmin inkişafına təsir edən mikroiqtisadi amillər...... 84 8.2. Getmə turizm bazarı...... 142 4.3. Sosial vəziyyət və bunun turizmlə əlaqəsi...... 100 8.3. Turizm bazarında şirkətlərin fəaliyyəti...... 148

II HİSSƏ. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN IV H İ S S Ə. AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ MADDİ-TEXNİKİ BAZASI...... 104 RAYONLARINDA TURİZMİN VƏZİYYƏTİ...... 160

V F Ə S İ L. TURİZMİN MADDİ-TEXNİKİ IX F Ə S İ L. ABŞERON İQTİSADİ RAYONU...... 160 BAZASI VƏ ONUN TƏRKİBİ...... 104 9.1. Rayon haqqında ümumi məlumat...... 160 5.1. Turistləri yerləşdirmə müəssisələri...... 105 9.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 163 5.2. Nəqliyyat vasitələri...... 112 9.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti.... 172 5.3. Qidalanma müəssisələri...... 114 X FƏSİL. QUBA-XAÇMAZ İQTİSADİ RAYONU....178 III HİSSƏ. AZƏRBAYCANIN TURİZM 10.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 178 BAZARI VƏ ONUN İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ..... 10.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 180 VI F Ə S İ L. TURİZM BAZARI VƏ 10.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti.... 189 ONUN MAHİYYƏTİ...... 119 6.1. Turizm bazan anlayışı...... 119 XI FƏSİ L. ŞƏKI-ZAQATALA İQTİSADİ 6 2. Turizm bazannın xüsusiyyətləri...... 122 RAYONU...... 205 6.3. Turizm bazannın yaranmasının mühüm şərtləri...... 125 1 1.1. Rayon haqqında ümumi məlumat...... 205 I 1.2.Rayonun turizın-rckrcasiya ehtiyatları...... 207 VII FƏSİL. TURİZM BAZARININ MARKETİNQ 1 1.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....216 TƏDQİQATLARI...... 128 7.1 .Turizm bazannın öyrənilməsində marketinq tədqiqatlarının XII FƏSİ L. GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ əhəmiyyəti...... 128 RAYONU...... 227 7.2. Turizm bazarının vəziyyəti və tutumunun 12.1. Rayon haqqında ümumi məlumat...... 227 öyrənilməsi...... 131 12.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 229 12.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....242

4 5 XIII FƏSİL. LƏNKƏRAN İQTİSADİ RAYONU...... 247 V H İ S S Ə. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN İNKİŞAF 13.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 247 PERSPEKTİVLƏRİ...... 355 13.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 249 XIX FƏSİ L. AZƏRBAYCANDA DÖVLƏTİN 13.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....257 TURİZM SİYASƏTİ VƏ ONUN İSTİQAMƏTLƏRİ.... 358

XX F Ə S İ L. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN XIV FƏSİL. DAĞLIQ ŞİRVAN İQTİSADİ PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ...... 363 RAYONU...... 266 20.1 .Ekoloji turizm...... 363 14.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 266 20.2. Kənd turizmi...... 369 14.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 270 20.3. Dağ turizmi...... 377 14.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....284 20.4. Kurort-müalicə turizmi...... 382 ƏLAVƏLƏR...... 388 XV F Ə S İ L. ARAN İQTİSADİ RAYONU...... 293 Əlavə 1. “Turizm haqqında” Azərbaycan 15.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 293 Respublikasının Qanunu...... 388 15.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 296 Əlavə 2. Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci 15.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....306 illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı. Avqust, 2002-ci il...... 402 XVI FƏSİL. NAXÇIVAN İQTİSADİ RAYONU...... 316 Əlavə 3. "Azərbaycan kurortları” Dövlət Proqramı 16.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 316 haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 16.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 319 sərəncamı. Fevral, 2007-ci il...... 415 16.3. Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti....329 Əlavə 4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Turizm və rekreasiya zonaları haqqında nümunəvi Əsasnamə”nin təsdiq XVII FƏSİL. YUXARI QARABAĞ İQTİSADİ edilməsi barədə Fərmanı. İyun, 2008-ci il...... 418 RAYONU...... 343 17.1 Rayon haqqında ümumi məlumat...... 343 Əlavə 5. Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü 17.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 346 illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin XVIII FƏSİL. KƏLBƏCƏR-LAÇIN İQTİSADİ RAYONU...... 350 sərəncamı. Aprel, 2010-cu il...... 431 18.1 .Rayon haqqında ümumi məlumat...... 350 18.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan...... 352

6 7 Əlavə 6. Azərbaycan Respublikasında kurortların ÖN SÖZ 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı. Çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, turizm öz perspek­ Fevral, 2009-cu il...... 441 tivliyinə görə qeyri-neft sahələri arasında aparıcı mövqelərdən birini tutur. Hazırda turizm qlobal miqyasda sürətlə inkişaf DİOQRAMLAR...... 455 edən biznes sahələrindəndir. Dünya üzrə ümummilli məhsulun 10 faizi, ixracatın 8 faizi beynəlxalq turizmin payına düşür, İSTİFADƏ OLUNMUŞ VƏ TÖVSİYƏ göstərilən xidmətlərin təqribən üçdə biri beynəlxalq turizm vasitəsi ilə lıəyala keçirilir. Dünyada əmək qabiliyyətli əhalinin EDİLƏN ƏDƏBİYYAT...... 465 8.1 faizi turizm sənayesində və onunla bağlı sahələrdə məş­ Annotation...... 473 ğuldur. Dünyada gedən proseslər müstəqil Azərbaycana da tə­ sirsiz ötüşməmişdir. Azərbaycanın turizmi müstəqillik dövrün­ Müəllif haqqında...... 474 dən götürülərək gənc hesab edilsə də, respublikamızda turizm ənənələrinin tarixi qədimdir. Ölkəmizdə bütün sahələrdə danıl­ maz xidmətləri olan ulu öndərimiz Heydər Əliyevin turizmin inkişafına da çox böyük töhfələri olmuşdur. Azərbaycanda tu­ rizmin inkişafı, turizm və ekskursiyaların coğrafiyasının geniş­ lənməsi hələ 1970-1980-ci illərə aid edilir. Bu, ümummilli lider Heydər Əliyevin həmin sahəyə bilavasitə diqqətinin və qayğı­ sının nəticəsində mümkün olmuşdur. Turizm fəaliyyəti üçün Azərbaycan əlverişli coğrafi şəraiti, tarixi-memarlıq və mədə­ niyyət abidələri, qonaqpərvərliyi, milli adət-ənənələri, zəngin mətbəxi və digər amilləri ilə seçilməsinə baxmayaraq, 1950- 1960-cı illərdə SSRİ məkanında turizm infrastrukturunun ən zəif inkişaf etdiyi bölgələrdən biri idi. Turizm Azərbaycanın regionlarının iqtisadi inkişafının prioritet istiqamətlərindən biri kimi qəbııl edilib və beynəlxalq təşkilatların rəyinə görə də bunıın həyata keçirilməsi üçün respublikamızda gözəl imkanlar var. Son on ildə ölkəmizin iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni və turizm sahələrində əldə etdiyi nailiyyətlər Azərbaycan dövlətinin qurucusu və memarı Heydər Əliyevin və bu gün onun daxili və xarici siyasətini layiqincə

8 9 davam etdirən Prezident İlham Əliyevin böyük zəhməti hesa­ dən yazılmış “Azərbaycan Respublikasında turizm və onun bına qazanılmışdır. inkişafı” monoqrafiyası təqdirəlayiqdir. 2003-cii ildə “Azərbaycan Respublikasında sosial-iqti­ Monoqrafiyadan turizm təhsili alan tələbə, magistrant, sadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında”, 2004-cü doktorantlar, həmçinin bu sahəsində fəaliyyət göstərən per­ ildə “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi in­ sonal yararlana bilər. Kitabda Azərbaycanın turizm imkanları kişafı Dövlət Proqramı” haqqında prezidentin fərmanları ölkə və onlardan istifadənin müasir vəziyyəti açıqlanmış, bu sahədə iqtisadiyyatının, o cümlədən turizm sektorunun inkişafı yolun­ problemlər və onların aradan qaldırılması, turizmin inkişaf da mühüm addımlar oldu. Hazırda Azərbaycan turizmi yük­ istiqamətləri və perspektivlər haqqında məlumat verilmişdir. sələn xətt üzrə inkişaf etməkdədir. 2014-cü ildə Azərbaycana gələn turistlərin sayı 2,2 mln. nəfərə çatmışdır. Xarici turizmlə yanaşı, daxili turizmin inkişafına da diqqət yetirilir. Xüsusilə, Coğrafiya elmləri doktoru, bölgələrdə sosial turizmin aztəminatlı ailələrin, əlillərin professor V.Ə.Əfəndiyev istirahət və sağlamlıqlarının bərpasına yönəldilən turizmə önəm verilir. Turizmin bu növlərinin genişlənməsində AR Mədəniy­ yət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası, Dövlət Sosial Müdafiə Fondu və digər əlaqədar təşkilatlar dövlətimizin siyasətini uğurla həyata ke­ çirirlər. Əminliklə demək olar ki, Azərbaycan Respublikasında turizm tədricən iqtisadi siyasətin ən qabaqcıl istiqamətlərindən birinə çevrilir. Qeyd edək ki, təbiət Azərbaycanın turizm səna­ yesini beynəlxalq səviyyəyə qaldırmaq üçün bütün imkanları bəxş etmişdir, bundan sonrakı işlər isə insanların fəaliyyətindən və bu işə münasibətlərindən asılıdır. Azərbaycanda turizm inkişaf etdikcə, mütəxəssis kadr­ lara tələbat artır. Bu, ilk növbədə oteiçilik sahəsində qabarıq nəzərə çarpır. Bu problemin aradan qaldırılmasında respublika hökumətinin turizm sahəsindəki siyasəti mühüm rol oyna­ yacaqdır. Belə ki, Azərbaycanın bir neçə ali təhsil ocaqlarında “Turizm və oteiçilik” ixtisası üzrə mütəxəssis kadr hazırlığına başlanılmışdır. Ali təhsil alan bu kadrlardan hazırda respublika­ da beynəlxalq şəbəkəyə daxil olan otellərdə müxtəlif vəzifələr­ də çalışanlar vardır. O da məlumdur ki, mütəxəssis kadr ha­ zırlığında tədris olunan fənlər üçün azərbaycan dilində vəsaitin olması çox önəmlidir. Bu baxımdan Həbibə Soltanova tərəfm-

10 11 I HİSSƏ nın tarixinə, mədəniyyətinə, iqtisadiyyatına böyük təsir göstər­ AZƏRBAYCANDA TURİZMİN İNKİŞAFININ TƏBİİ, mişdir. Çin ipəyinin Azərbaycan vasitəsilə Avropaya daşınması TARİXİ-MƏDƏNİ VƏ SOSİAL- bu istiqamətdə olan ölkələr və xalqlar arasında ünsiyyətin, İQTİSADİ AMİLLƏRİ mədəni əlaqələrin yaranmasına imkan vermişdir. Azərbaycan hələ qədim dövrlərdə Böyük İpək Yolu (BİY) üzərində mühüm I FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TURİZMİN dayanacaq məntəqəsi kimi tanmırdı. İNKİŞAF TARİXİ Strabonun yazdığına görə, hiııd mallarının xeyli hissəsi Orta Asiya ərazisindən keçərək çaylarla Gürgan (Xəzər) dənizinə, Turizm fəal istirahətin geniş yayılmış və ən kütləvi sonra dəniz vasitəsilə Albaniyaya və Kir (Kür) çayı ilə növlərindən biridir. Hər il minlərlə insan istirahət həvəskarları İberiyaya (Şərqi Gürcüstan), oradan isə Pont Evksinskiyə (Qara sırasına qoşulur və bununla da turizm getdikcə daha geniş dənizə) aparılırdı. BİY üzərində olan Təbriz, Marağa, Ərdəbil, vüsət alır. Turizm sadəcə maraq da deyil. Bu, son 15-20 ildə Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Qəbələ, Mingəçevir, Nuxa (Şəki) respublikamızda insanların vərdiş etdikləri həyati tələbatına və digər qədim şəhərlər Azərbaycanın şimalında mühüm çevrilmişdir. Lakin Azərbaycanda turizmin tarixi göstərilən bu beynəlxalq ticarət mərkəzi kimi formalaşmışdı. Ticarət karvan­ illərlə məhdudlaşmır. Əgər qədim səyahətləri xatırlasaq, aydın larının sığınacaq yeri olan karvansara və rabatlar orta əsrlərin olur ki, Azərbaycan ərazisinə müxtəlif məqsədlər üçün səfər əsas ictimai tikililəri sayılırdı. edən səyyahlar olmuşlar. Onlar turist sayılmasalar da, zaman IX-XV əsrlərdə Azərbaycanda karvansaralar, "qonaq keçdikcə bu ərazidə qonaqpərvərlik sənayesi formalaşmağa evləri”, rabatlarm geniş şəbəkəsi yaradılmışdı. Həmin dövrdə başlamışdır. Bunu nəzərə alaraq, Azərbaycanda turizmin in­ Təbrizdə 200-300-dən çox, Şamaxıda 60-dan çox, Dərbənddə kişaf mərhələlərinə nəzər salaq. 100-dən çox karvansara fəaliyyət göstərirdi. Karvansaralar öz funksional təyinatına görə şəhər, yol kənarları və limanlarda 1.1.Qədim və orta əsrlərin ticarət karvanları mərhələsi tikilən gecələmə yerləri, müxtəlif əmlakların saxlandığı yerlər olmuşdur. Şəhər karvansaraları otaqlarının sayı çox olmaqla Azərbaycana ilk səyahətlər ticarət, dini, siyasi və dərk­ böyük idi. Tacirlər və müxtəlif səyahətçilərə xidmətlər gös­ etmə məqsədləri ilə əlaqəli olmuşdur. Qədim Azərbaycan tərilməklə yanaşı, onlar həmçinin çeşidli ticarət, pul əməliy­ ərazisindən keçən ticarət karvanlarının hərəkətini ilk səyahətlər yatlarının aparılması üçün də əlverişli yer sayılırdı. hesab etmək olar. Azərbaycan hələ qədim dövrlərdə Böyük İpək Yolunun (BİY) üzərində mühüm dayanacaq kimi tanınan 1.2.XIV-XIX əsrin sonlarına qədər olan nıərlıələ bir ölkə olmuşdur. Antik müəlliflərin məlumatlarına görə, BİY- nun ən fəal hərəkətli hissələrindən biri Qafqaz Albaniyasının Rusiyadan İrana və Hindistana gedən dəniz və quru ərazisindən (müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində yollarının ayrıcında yerləşən Bakmın XIV əsrin ortalarında yerləşən qədim dövlət) keçirdi. Karvan ticarət yolu Çini Ön Qərblə Şərq arasında ticarət əlqələrində böyük rolu var idi. Ağ Asiya və Aralıq dənizi sahili ölkələri ilə əlaqələndirirdi. XIX dənizdən Volqa çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə və sonra İran və əsrdə “İpək yolu” adlandırılmış karvan ticarət yolu Azərbayca­ Hindistana aparan Volqa-Xəzər dəniz yolu, Bakıda yeni

12 13 karvansaraların tikilməsinə səbəb oldu. Bunların ölçüləri əv­ vəlki dövrlərdə inşa edilənlərə nisbətən daha böyük idi. Müx­ zəfəran yetişdirilməsi onun ticarət mərkəzi kimi formalaşması­ təlif zamanlarda Azərbaycana səyahət edən tarixçilər və səy­ na təsir edir. Bu məhsulların quru (karvan) və dəniz yollan ilə yahlar o dövrlərdə mühüm yerləşdirmə obyektləri sayılan kar­ daşınması regionda feodal münasibətlərinin inkişafında mühüm vansaraları öz səyahətnamələrində qeyd etmişlər. Bunlardan rol oynamışdı. XVIl-XIX əsrlərdə Bakıda 100-dən çox karvan­ Multanı (XII-XIV), Buxara (XIV-XVI), Fars, Ləzgi və s. hazır­ sara tikilmişdi. da da qalmaqdadır. XIX əsrin ortalarında Bakıda inzibati və ictimai müəs­ Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda olmuş səyyahların, ta­ sisələrin sayı çoxalırdı. Həmin dövrdə müxtəlif banklar, kredit cirlərin, diplomatların (Marko Polo, Afanasi Nikitin, Aleksandr müəssisələri, telefon-rabitə stansiyası, gecələmə yerləri istifa­ Düma, İosafat Barbaro, Ambrocco Kontarini, Antoni Cenkin- dəyə verildi, Bakı-Tiflis dəmir yolu xətti çəkildi və s. Həm­ son, Vincensi Alesandri, Sadko, Övliyə Çələbi, Fedor Kotov) çinin bir sıra ölkələrin Bakıda konsulluqları açılırdı. Bakıda səyahətnamələrində olan qeydlər xalqımızın hələ o zaman neft “hay-küyü”nün dünyaya yayılması da xarici ölkələrdən ümumdünya tarixi tərəqqi prosesində layiqli yer tutduğunu Azərbaycana gələnlərin sayının artmasına təsir edirdi. Bu isə göstərir. xidmət sektorunun yaradılmasına imkan yaradırdı. Beləliklə, qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda səyahət­ lərin genişlənməsində BİY-nun əhəmiyyəti və rolu əvəzsiz olmuşdur. Həmin dövrdə Azərbaycanda yaşayan xalqların 1.3.XIX əsrin sonu XX əsrin ortalarına qədər olan dünyanın digər regionlarının (Avropa, Şimali Afrika, Şərqi, mərhələ Mərkəzi və Cənubi Asiya) xalqları ilə ticarət əlaqələri geniş­ lənmiş, mədəniyyətləri qovuşmuş, turizmin bünövrəsi kimi XIX əsrin sonlarında XX əsrin əvvəllərində Bakının qonaqpərvərlik inkişaf etməyə başlamışdır. Digər tərəfdən, karvansaralarında qonaqlar üçün komfort şərait yaratmaq məq­ marşrut boyu iri şəhərlər formalaşmış, şəhərlərdə səyahətçilərə sədi ilə karvansara binalarında yenidənqurma işləri aparılaraq xidmət edən müxtəlif təyinatlı tikililər inşa edilmiş, sənətkar­ onlardan mehmanxana kimi istifadə olunurdu. XIX əsrin sonu lığın müxtəlif növləri inkişaf etdirilmişdir. və XX əsrin əvvəllərində əcnəbi qonaqları qəbul edə bilən Məhz buna görə də dörd əsrdən sonra bəşər sivilizasiya­ mehmanxanalara “Metropol”, “İmperial”, “Astoriya”, “Bris­ sının nadir nümunəsi sayılan İpək Yolunun yenidən bərpası tol”, “Qrand Otel”, “Lion”, “İtaliya”, “Marsel”, “Madrid”, məsələsi ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən 2001-ci ildə “Təbriz” və s. misal göstərmək olar. Şəhərin “Bolşaya Mos­ gündəmə gəldi və onun yeni məcrada bərpasına başlanıldı. kva”, “Ermitaj”, “Marsel” və “Madrid” mehmanxanaları xid­ XVI əsrin sonlarından BİY-nun fəailyyəti tamamilə iflasa mətin yüksək olması ilə seçilirdi. Şəhərin əhalisi gur olan Quba uğrayır. Orta əsrlərdə İpək Yolu üzərində olan şəhərlərdə, meydanında (hazırkı Füzuli meydanı) yerləşən karvansara və xüsusilə Təbrizdə ticarət azaldığına görə karvansaraların fəaliy­ mehmanxanalarda Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən gələn yəti zəifləyir. Bununla yanaşı, həmin dövrdə Bakı Azərbaycan­ tacirlər, ziyalılar, mədəniyyət xadimləri, əkinçilərə rast gəlmək da, Yaxın və Orta Şərqdə tanınan ticarət mərkəzlərindən birinə olardı. XX əsrin əvvəllərində Bakıda 30-dan çox əyləncə müəs­ çevrilir. Xüsusilə Abşeronda neft çıxarılması, duz hasilatı. sisəsi və restoran fəaliyyət göstərirdi (“Şəms”, “Mübarək”, “Dardanel”, “Mikado”, “İstanbul”, “İslamiyyə”, “Çikaqo”,

14 15 “Tehran” və s.). Asudə vaxtlarım “Edisson”, “Ermans”, idi. 1922-ci ildə Bakıda ilk ekskursiya dəməkləri yaradıldı. “Emıitaj” klublarında keçirən gənclər və şəhərin qonaqları da Ekskursiyalar əsasən Bakının zavod, fabrik və neft mə­ çox olurdu. dənlərində çalışan fəhlələrin digər istehsalat sahələri ilə tanış Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olduqdan sonra Azər­ olmaq mahiyyəti daşıyırdı. Yay aylarında Xəzər sahilinə - baycanda turizm-ekskursiya işinin inkişafı Rusiya ilə bağlı Mərdəkan, Şüvəlan, Buzovna, Türkan, Zığ, Artyom adası olmuşdur. Azərbaycanda mütəşəkkil turizmin tarixini də 1908- (indiki Pirallahı) və Şıx zolağına istirahət məqsədli eksursiyalar ci ilə aid etmək olar. Belə ki, 1908-ci ildə Krım - Qafqaz dağ təşkil olunurdu. 1927-ci ildə bu məzmunda 450 esksursiya klubunun filiallarından biri Bakıda açılmışdı. Bakı bölməsi gəzintisi keçirilmişdi. Həmin illərdə Azərbaycanda turizm- həm uzaq, həm yaxm ekskursiya səfərlərinin təşkili ilə məşğul ekskursiya fəaliyyəti ilə Həmkarlar İttifaqları daha fəal məşğul olurdu. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvələrində turizmin inkişafı­ olurdu. Azərbaycanda 1929-cu ildən PTEC-in (“Proletar Tu­ na elmi və həvəskar cəmiyyətlər (coğrafiya cəmiyyəti, təbiəti rizm və Ekskursiyalar Cəmiyyəti”) bölməsi kimi fəaliyyət gös­ sevənlər cəmiyyəti, xalq universitetləri cəmiyyəti və b.) diqqət tərən Azərbaycan PTEC 1935-ci ildən Azərbaycan SSR Mər­ yetirməyə başladılar. Azərbaycanda sovet hökuməti qurulduğu kəzi İcraiyyə Komitəsi nəzdində fəaliyyətə başladı. Bununla ilk onillikdə turizm və ekskursiya hərəkatından daha çox siyasi əlaqədar Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Şurasının 11 may təbliğat vasitəsi kimi istifadə edilməyə başlanılır. Turizm 1935-ci il tarixli 476 saylı qoran ilo turizm-ekskursiya işini da­ fəaliyyətinin siyasi təbliğat vasitəsilə əlaqələndirilməsi, turizm ha da yaxşılaşdırmaq məqsədilə bir sııa tədbirlər görüldü. həvəskarlarının yeni hərəkatda birləşdirilməsi məqsədilə 1928- 1930-1935-cı illərdə Hacıkənddə turist bazası, Göy-göldə ci ildə “Sovtur” təşkilatı, 1929-cu ildə isə “Proletar Turizm istirahət mərkəzi, Kirovabadda (Gəncə) ekskursiya bürosu Cəmiyyəti” yaradılır. Eyni zamanda 1929-cu ildə xarici turizm­ yaradılmışdı. Həmçinin Proletar Turizm və Ekskursiyalar Cə­ lə məşğul olan “İnturist” təşkilatı yaradıldı. 1930-cu ildə “Sov­ miyyəti (PTEC) müxtəlif maraqlı səyahətlər təşkil etmək üçün tur” və “Proletar Turizm Cəmiyyəti” birləşdirilərək Ümumit- keçmiş İttifaq daxilində 10-dan çox yeni marşrutlar hazırlamış­ tifaq Könüllü Proletar turizm və ekskursiyalar cəmiyyəti adlan­ dı. 1936-cı ildə PTEC ləğv edildikdən sonra, Azərbaycan Həm­ dırıldı. karlar İttifaqı Şurasının nəzdində turizm-ekskursiya bürosu fəa­ 1929-cu ildən başlayaraq “Proletar Turizm Cəmiyyəti” liyyətə başladı. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, turizm- keçmiş SSRİ-də turizm hərəkatının əsas mərkəzinə çevrilməyə ekskursiya sektoru mərkəzləşmiş formada, planlı maliyyə əsa­ başlamışdı. Onun müxtəlif şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda sında fəaliyyət göstərirdi. Turizm “menecerləri” əsasən qısa şöbələri yaranmağa başlamışdı. “Proletar Turizm Cəmiyyə- müddətli turlar təşkil edirdilər. I938-1940-cı illərdə Bakı zəh­ ti”nin əsas vəzifələri - zəhmətkeşlər arasında özfəaliyyət mətkeşləri üçün Buzovnada turist düşərgəsində, Kirovabad turizminin inkişafı, turizmə geniş, mütəşəkkil ictimai hərəkat (Gəncə), Hacıkənd, Çirakidzor (hazırda Göygöl) müəssisələri­ forması vermək, diyarşünaslıq elementlərinin turizmə tətbiq nin işçiləri üçün Hacıkənd və Göy-göl turist bazalarında bir olunması və s. idi. Cəmiyyətin əsas məqsədi isə turizmi kütləvi günlük kütləvi turizm tədbirləri təşkil edilirdi. hərəkata çevirmək, zəhmətkeşlərin müxtəlif təbəqələrini İkinci dünya müharibəsi illərində bütün SSRİ-də olduğu (əsasən az təminatlı) əhatə etmək, turizmdən onların siyasi və kimi, Azərbaycanda da turizm-ekskursiya fəaliyyəti dondurul­ mədəni səviyyəsininin artmasında vasitə kimi istifadə etmək du. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi 16 PREZİDENT KİTABXANASI göstərilirdi. 1.4.Müstəqillik dövrünə qədərki mərhələ (1950-1991) Keçmiş İttifaqda olduğu kimi, Azərbaycanda kütləvi turizm əsasən sosial səciyyə daşıyırdı. Müxtəlif müəssisə və Bu dövrdə turizmin maddi-texniki bazası genişlənir, yeni təşkilatlar məzuniyyət dövrlərində işçilərinə Həmkarlar istirahət mərkəzləri, turist bazaları, uşaq istirahət düşərgələri İttifaqının xətti ilə güzəştli yollayışlar verirdilər. Azərbaycanda istifadəyə verilir. 1950-ci il sentyabr aymda Bakıda turist daxili turizm geniş inkişaf etsə də, xarici turizm Moskvada bazası yaradıldı. O, vaxtlar bu baza Nizami adma istirahət yerləşən “İnturist’’ təşkilatı tərəfindən istiqamətləndirilirdi. parkında yerləşdirildi. 1957-ci ildə Mingəçevirdə və Hacıkənd- Azərbaycandan xarici turizm marşrutlarının keçməsi bu də, 1958-ci ildə Zaqatalada, 1960-cı ildə Şuşada və Göygöldə sahənin inkişafına təkan verirdi. Həmin dövr üçün çox tanınan turist bazaları yaradıldı. Xatırladırıq ki, Azərbaycan Turizm və Daşkənd-Səmərqənd-Buxara-Krasnovodsk-Bakı-Tiflis-Tət- ekskursiyalar İdarəsi 1962-ci ildən Turizm üzrə Azərbaycan Əviv marşrutu hazırda bərpa olunan İpək Yolu turizm mar­ Respublikası Şurası adlandırıldı. Respublikada turizm-ekskur­ şrutunun keçdiyi yolları əhatə edirdi. 1980-ci illərdə Azər­ siya fəaliyyəti genişləndikcə və onun müxtəlif formaları yaran­ baycanda turizmin şöhrəti bütövlükdə keçmiş İttifaqa yayılır. dıqca, onun maddi-texniki bazasında da yeniliklər baş vermiş­ Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafında 1983-cü il di. İstirahətin səmərəli və maraqlı təşkilində yeni nəqliyyat yadda qalan olmuşdur. Həmin vaxtlar Qara dəniz sahillərində xidmətləri fonnaları (turist qatarları, çay gəmiləri, Xəzərdə ittifaq və beynəlxalq əhəmiyyətli turizm obyektlərinin çoxal­ kabotaj gəmiçilik və s.) yarandı. Yay istirahətinin təşkili üçün ması və sahil zonanın ekoloji cəhətdən yüklənməsi, hakim 1962-ci ildə Nabranda Bakı turist bazasının filialı kimi 150 dairələri turist axınının Azərbaycanın Xəzər sahillərinə yönəl­ yerlik “Sputnik” turist çadır düşərgəsi, 1963-cü ildə Bakıda dilməsi tədbirlərini həyata keçirməyə sövq edir. Bu məqsədlə Turist Klubu, Nabranda “Xəzər" turist bazası, 1965-ci ildə SSRİ Nazirlər Sovetinin sədrinin 1 müavini işləmiş ulu Bakıda, iki ildən sonra Kirovabadda (Gəncədə), Sumqayıtda, öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 1969-cu ildə Naftalanda və Bakının Mərdəkan qəsəbəsində “Xəzərin Azərbaycan sahillərində ümumittifaq əhəmiyyətli ekskursiya büroları yaradıldı. Bununla yanaşı, ölkədə turist və kurort zonasının yaradılması” barədə qərar qəbul edilir. Bun­ istirahət bazalarının sayı sürətlə artırdı. Belə ki. 1970-ci ildə dan sonra, Azərbaycan Respublikası Nazirlər sovetinin 1984- Zaqatalada və 1972-ci ildə Şuşada turist bazalarının yeni cü il 2 oktyabr tarixli 381 saylı qərarına əsasən, Azərbaycan binaları, 1975-ci ildə Qəbələdə “Qafqaz”, Nabranda “Dostluq” Respublikasında 2000-ci ilə qədər turizmin inkişaf sxemi qəbul (Xaçmaz rayonu) turist bazaları, Bakıda “Qarabağ” turist olunur. Bu qərara uyğun qəbul olunmuş proqrama əsasən mehmanxanası istifadəyə verildi. Xəzərin Azərbaycan sahillərində 21300 yerlik müxtəlif turizm XX əsrin 60-cı illərindən sonra ölkədə kurort-sanatoriya obyektləri tikilib istifadəyə verilməli idi. Bunun da əsas xidmətləri do genişlənməyə başladı. Xüsusilə, 1970-ci illərdə hissəsini istirahət və turist bazalarının genişləndirilməsi təşkil Abşeronda (Mərdəkan, Buzovna, Şüvəlan, Pirşağı) müxtəlif edirdi. sanatoriya müəssisələri istifadəyə verilir. 1960-1990-cı illərdə Müstəqillik illərinədək Azərbaycanda turizmin inkişafı­ sanatoriya və pansionatlarda yerlərin sayı 6000-ə çatdırılmışdı. nın ən yüksək səviyyəsinin 1987-ci ildə olması qeyd edilir. Bu müəssisələrdə digər respublikalardan gələnlər də nəzərə Həmin ildə respublikaya xarici ölkələrdən 50, sabiq sovet alınmaqla, ildə orta hesabla 250-300 pıin nəfərə xidmət 19 18 respublikalarından 250 minə yaxın turist gəlmişdi. Tranzit Ölkədə xarici turizmin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi marşrutlarda isə 20 min nəfər iştirak etmişdi. Həmin il Azər­ və bu sahədə olan fəaliyyəti əlaqələndirmək məqsədi ilə 1991- baycan vətəndaşlarının 10 min nəfəri xarici ölkələrdə, 300 min ci ildə Nazirlər Kabineti nəzdində Xarici Turizm Şurası nəfərə yaxmı isə SSRİ ərazisində turist səfərlərində olmuşlar. yaradıldı. Yalnız 1990-cı illərin sonunda turizmin inkişaf 1988-ci ildə başlanan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi tendensiyası ölkənin qanunverici aktlarında öz əksini tapdı. Bu turizm təsərrüfatında idarəolunma sisteminin pozulmasına sə­ şuranın səlahiyyətlərinə dövlətin turizm siyasətini həyata bəb oldu. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ümumittifaq və keçirmək, əlaqələndirmək, turizmlə məşğul olan şirkətlərə beynəlxalq turist marşrutları ləğv olundu. Dağlıq Qarabağda lisenziya verilməsi aid edilirdi. 1995-ci ildən sonra turizm baş verən məlum hadisələr, keçid dövrünün çətinlikləri, sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrin tədricən özəlləşdiril- iqtisadi-mədəni əlaqələrin qırılması turizm hərəkatına mənfi tə­ ınəsinə başlanmışdı. Əvvəlcə ölkədə fəaliyyət göstərən 6000 sir etdi və bu sahə tənəzzülə uğradı. yerlik sanatoriya-profilaktika müəssisələri özəlləşdirildi və “Kuroıtlar” Səhmdar Cəmiyyətinə çevrilmişdir. Həmkarlar İt­ 1.5.Müstəqillikdən sonrakı mərhələ tifaqı nəzdində fəaliyyət göstərən Turizm Səyahətlər və Ekskursiya Şurasına tabe olan turist bazaları təsərrüfat hesablı Müstəqilliyin ilk illərində Ermənistanın Azərbaycana müəssisələrə çevrildi. Turizm sahəsində özəl sektorun payı təcavüzü, iqtisadi-siyasi qeyri-sabitlik, Yuxarı Qarabağ və ətraf artdı. Regionlarda mövcud olan mehmanxanalar, otellər özəl­ rayonlardan məcburi köçkünlərin kütləvi axını və onların ləşdirildi. istirahət və turist bazalarında, sanatoriyalarda, uşaq istirahət Respublikamızda 1990-cı illərin ortalarından ictimai- düşərgələrində yerləşdirilməsi bu sahəni tamamilə iflic vəziy­ siyasi vəziyyətin sabitləşməsi, digər sahələrdə olduğu kimi yətinə saldı. turizm sahəsində də müəyyən nailiyyətlərin əldə olunmasına Müharibə və qeyri-sabitlik, iqtisadi böhran, bəzi turizm şərait yaratdı. Belə ki, respublikamızın turizm sahəsində və bu obyektlərinin (2 turist bazası, 2 sanatoriya) işğal altında olan sektorun idarəetmə strukturunda yaranmış problemləri nəzərə ərazilərdə qalması və ümumiyyətlə, turizmin idarə edilməsində alaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 aprel 2001- mərkəzləşdirilmiş sistemin dağılması turizm sənayesində ci il tarixli, 464 saylı fərmanı ilə Gənclər və İdnıan Nazirliyi tənəzzülə səbəb oldu. 1988-1992-ci illərdə, xüsusilə Bakı şəhər Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyinə çevrildi. Yeni nazirlik əhalisinin xarici ölkələrə “şopinq” və “kommersiya” məqsədli turizm sahəsində yaranmış vəziyyətdən çıxış yollan axtarmağa. turların sayı artmışdır. Ölkədə yaradılan yeni turizm şirkətləri Azərbaycanın iimumdünya turizm bazarına inteqrasiyası və əsasən passiv turizmlə məşğul olmaqla, ölkə vətəndaşlarının beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı sahəsində fəal iş görməyə xarici ölkələrə səfərlərini təşkil edirdilər. Statistik məlumatlara başladı. Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi yaradılandan görə, 1991-ci ildə Azərbaycandan xarici ölkələrə əsasən kom­ sonra qarşıda duran əsas məqsədlərdən biri Ümumdtinya mersiya məqsədilə 230 mindən çox turist getmişdir. Ölkədə Turizm Təşkilatına (ÜTT) üzv olmaq idi. 200 L-ci ilin 25 fəaliyyət göstərən 100-ə yaxm turizm şirkətinin və turizmlə sentyabrında Cənubi Koreya Respublikasının paytaxtı Seul məşğul olan müxtəlif büroların, agentliklərin demək olar ki, şəhərində ÜTT-nın XIV Baş Assambleyasında bu məqsədə nail namısı passiv turizmə daha çox meyl göstərirdi. olundu. Azərbaycan Respublikası bu beynəlxalq turizm

20 21 və yoxsulluğun azaldılmasında turizmin rolunun gücləndiril­ təşkilatının üzvü oldu. məsi” mövzusunda Bakıda keçirilmiş milli seminar bir sıra 1995-2001-ci illərdə turizm sənayesi dövlətin iqtisadi ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda turizmlə bağlı problem­ siyasətinin əsas sahələrindən sayılmasa da, ölkədə bu sahədə lərə həsr edilmişdir. yeni-yeni şirkətlər və turoperatorlar, istirahət mərkəzləri Əgər müstəqilliyin ilk illərindəki Dövlət Proqramlarında yaradılırdı. Xüsusilə, Bakı şəhərində iqtisadiyyatın canlanması diqqət iqtisadi obyektlərin yaradılmasına yönəldilmişdisə, yeni mehmanxanaların, istirahət obyektlərinin tikintisini sonrakı inkişaf proqramları sosial yöniimlü tədbirlər planı kimi sürətləndirdi. Bu dövrdə “Naxçıvan” mehmanxanası bərpa həyata keçirilirdi, bununla yanaşı hər il üçün yeni prioritet olunur, “Avropa” otel, Park İnn, Hyatt Regency, Park Hyatt, inkişaf istiqaməti müəyyən edilir və həmin istiqamət üzrə Radisson SAS və xarici qonaqlara xidmət göstərə bilən digər 2011 -ci il “Turizm ili” kimi qeyd olunmuş və buna müvafiq obyektlər istifadəyə verilir. tədbirlər həyata keçirilmişdir. Nəticədə turizm sahəsində 2001-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Turizm Sənayesinin pozitiv dəyişikliklər baş vermişdir. Məhz həmin ildə Bakıda bir İnkişafı İttifaqı (ATSİİ) respublikada turizm xidmətlərindən neçə brend otel inşa edilmiş, turizmə həsr olunmuş regional, istifadə edənlərin hüquqlarının qorunması, normativ-hüquqi beynəlxalq konfranslar keçirilmişdir və s. aktların nizamlanmasına yardım göstərilməsi, beynəlxalq AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi turizmi inkişaf turizm bazarında Azərbaycanın imicinin yüksəlməsi və digər etdirmək məqsədilə paytaxtda və əyalət şəhərlərində (Bakı, məsələlərə xidmət edir. Gəncə. Şəki, Lənkəran, Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Zaqatala, Müasir dövrdə Azərbaycanda turizmin inkişafına dövlət Naxçıvan) turizm informasiya mərkəzlərinin yaradılması tərəfindən xüsusi diqqət yetirilir. Belə ki, bu sahəyə dair qəbul sahəsində də mühüm işlər görmüşdür və bu fəaliyyət davam olunmuş proqramlar buna əyani sübutdur. Respublika Pre­ etdirilir. zidentinin 27 avqust 2002-ci il tarixli “2002-2005-ci illər üçün turizmin inkişafının Dövlət Proqramı”, Azərbaycan kurortları” Dövlət Proqramı (fevral, 2007-ci il), “2010-2014-cü illər üçün turizmin inkişafının Dövlət Proqramı” (aprel, 20!0-cu il), “Azərbaycan Respublikasının regionlarının 2009-2013-cü illərdə inkişafının Dövlət Proqramı”, Azərbaycan Respublika­ sında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramını (fevral, 2009-cu il) təsdiq edən fərmanları bu sahənin inkişafını sürətləndirmişdir. Azərbaycanda turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün turagent və turoperatorların fəaliyyəti vacib şərtlərdəndir. 2015-ci ilin məlumatına görə, Azərbaycanda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən lisenziya almış 277 turizm şirkəti vardır. BMT-nin Asiya və Sakit Okean regionu üzrə İqtisadi və Sosial Komissiyasının (UNESCAP) “Sosial-iqtisadi inkişafda

23 22 II FƏSİL. TURİZMDƏ TƏBİİ REKREASİYA Təbii rekreasiya ehtiyatları dedikdə, təbii ərazi kom­ AMİLLƏRİNİN ƏHƏMİYYƏTİ pleksləri, onların komponentləri və xüsusiyyətləri (landşaftın cəlbediciliyi, növbələşməsi və tarazlılığı, ekzotikliyi, nadirliyi, 2.1.Rekreasiya ehtiyatları, potensialı və turizm- obyektlərin ölçüsü və forması, onlarm görünüş imkanı) başa rekreasiya sistemlərinin öyrənilməsi düşülür. Tarixi-mədəni abidələrə aid edilir: Turizmə aid müasir elmi mənbələrdə “rekreasiya” və - maddi - insanların dərketmə tələbatım təmin edən, “rekreasiya” anlayışları çox işlədilir. Lakin bu anlayışların cəmiyyətin qiymətli, maddi və istehsal vasitələri (tarix və kateqoriyasının və nəzəri sərhəddinin müəyyən edilməsində mədəniyyət abidələri, təsərrüfat sahələri müəssisələri və s.); dəqiq sədd qoyulmamışdır. Bunlardan təcrübədə istifadə sahə­ - mənəvi - cəmiyyətin, dövlətin ictimai həyatında, elm, sində dəqiq məlumat yoxdur. Lakin o da məlumdur ki, hər iki mədəniyyət, incəsənətdə nailiyyətləri. anlayış bir-birilə sıx əlaqədardır. Xatırladırıq ki, rus Rekreasiya sərvətləri üçün sosial-mədəni məkan və coğrafiyaşünas alimi N.S.Mironenko yazır: “rekreasiya ehtiyat­ zaman, nisbilik, insanı əhatə edən mühitin təzadlığı, müxtəlif ları - təbiətin obyekt və hadisələri, insan fəaliyyətinin nəticəsi təbii və mədəni mühitin uyğunluğu səciyyəvidir. İki mühüm olub, istirahət, turizm və müalicə məqsədilə istifadə olunur”. O meyara cavab verən hər hansı bir ərazi rekreasiya ehtiyatı da məlumdur ki, rekreasiya ehtiyatları bir neçə xüsusiyyətə sayıla bilər: insanı əhatə edən adi mühitdən fərqli yer və təbii malikdir. Bu xüsusiyyətlər aşağıdakılardır: cəhətdən iki və çox müxtəlif uyğunluğu olan yer. Müxtəlif • rekreasiya ehtiyatları tarixidir. Belə ki, rekreasiya mühitin qovuşduğu yer daha cəlbedici sayılır. Məsələn, su- tələbatının artmasından, texniki-iqtisadi və sosial quru, meşə-çöl, təpə-düzənlik və s. Ən mükəmməl nümunə imkanlardan asılı olaraq dəyişə bilər. Məsələn, bataqlıq, daha çox cəlbedici olan təzadlı mühitin həmahəng təşkil sənaye obyektləri, köhnə texnika və avadanlıq və s. etməsidir (dağlar -düzənliklər, müxtəlif mədəni miihit). rerkeasiya sərvətinə (turistlər üçün baxış obyektinə) Ərazinin sosial-mədəni cəhətdən mənimsənilməsinə çevrilə bilər; tələbat onıın bu və ya digər xüsusiyyətlərinin məcmusunun • rekreasiya ehtiyatlan ərazi tutumludur, yəni geniş rekreasiya ehtiyatlarına çevrilməsinin əsas səbəbi və amilidir. ərazini əhatə edir. Sosial-iqtisadi hadisə kimi istirahət Rekreasiya ehtiyatları xeyli dərəcədə əhalinin rekreasiya kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatında istifadə olunan tələbatından irəli gələrək “törəyir". Rekreant axını mənimsə­ ərazilərə bərabər sahə tələb edir; nilmiş regiona istiqamətlənir. Kütləvi səviyyədə belə fikir • bu və ya digər ixtisaslaşmaya malik xüsusi rekreasiya formalaşır ki, yalnız bıı yerlərdə ən mühüm rekreasiya ehtiyat­ məntəqələri, rayonları və zonalarının formalaşmasına ları cəmlənmişdir. Ərazinin mənimsənilməsi prosesi yüksək təsir edən təşkilatı rola malikdir. həddə çatanda, onun rekreasiya ehtiyatlarının əhəmiyyəti Əsasən iki növ - təbii və tarixi-mədəni rekreasiya ehtiyat- azalır. Ərazinin rekreasiya əhəmiyyəti heç vaxt tam inkar lannı ayırırlar. edilmir, lakin rekreasiya ehtiyatlarının ilkin yüksək qiymətinə və vəziyyətinə qayıtmaq da miimkün deyildir.

24 25 Ümumiyyətlə, resurs (fr. köməkçi vəsaitlər) - hər hansı prosesdə, hər hansı sahənin inkişafı üçün qərar qəbulu Turizm ensiklopediyasında turizm ehtiyatları haqda məqsədilə istifadə olunan zəruri məlumatlar, mövcud imkanlar, deyilir: “Turizm ehtiyatlan turizm təşkilatlannın daxili imkan­ şərait və obyektlərdir. Menecmentdə ehtiyat dedikdə, müsbət ları, ehtiyatları, aktivləri, həmçinin təbii və sosial şəraitilə, nailiyyət qazanılmasında müəssisənin malik olduğu maliyyə, turistlərin müxtəlif tələbatım kompleks və ayn-ayrılıqda təmin intellektual və maddi vəsaitlərin məcmusu başa düşülür etməyə yarayan təbii, sağlamlıq, mədəni və digər ehtiyatların (personal, işin texnoloji və təşkilati-idarəçilik səviyyəsi, məcmusu ilə müəyyən edilən turməhsul istehsalının genişlən­ informasiya, maliyyə, maddi-texniki baza və avadanlıq). məsinə imkan yaradır”. Turizm ehtiyatları təbii, sosial-mədəni, sağlamlıq resurs­ Birjakov M.B. “Turizmə giriş” əsərində yazır: “Turizm larının məcmusudur. Turizm ehtiyatlan insanın istirahəti za­ ehtiyatları turizm məqsədilə insanların tələbatını ödəyən təbii- manı müxtəlif rekreasiya tələbatlarının öyrənilməsinə xidmət iqlim, sosial-mədəni, tarixi və memarlıq, arxeoloji, elmi və etməlidir. sənaye, mənzərə, dini və digər obyekt və hadisələrin məc­ “Turizm fəaliyyətinin əsasları haqqında” Qanunda musudur”. göstərilir: Turizm ehtiyatlan təbii, tarixi, sosial-mədəni Turizm ehtiyatlan rekreasiya coğrafiyasında çoxdan obyektlərdir. Buraya turistlərə göstərmək üçün obyektlər, işlədilən anlayışdır. Bunlara təbii və antropogen geosistemlər həmçinin turistlərin mənəvi tələbatım ödəyən, fiziki qüvvənin daxildir. Bu sistemlər rekreasiya fəaliyyəti üçün istehlak bərpası və inkişafına təsir edən obyektlər aid edilir. qiymətinə və komfort xüsusiyyətlərə malikdir, müəyyən insan Turizm ehtiyatları-turizm sahəsində istifadə üçün yararlı kontingentinin texnologiya və mövcud maddi imkanları ilə tarixi-mədəni, sosial-iqtisadi və təbii obyektlərin məcmusudur. müəyyən vaxtda istirahətin və sağlamlığın təşkilində istifadə Turizm ehtiyatları bilavasitə və vasitəli olmaqla iki qnıpa oluna bilər. Bunların tərkib hissəsini rekreasiya ehtiyatları ayrılır. Birinciyə turistlərin özləri tərəfindən istifadə edilən təşkil edir. tarixi-mədəni və təbii ehtiyatlar (cəlbedici landşaft, müalicəvi Turizm ehtiyatları sayca məhdud, keyfiyyətcə fərqlidir və xüsusiyyətlərə malik rekreasiya yeri, tarixi-mədəni diq­ şübhəsiz ki, iqtisadi rifah kimi əks olunur. İqtisadi planda qətəlayiq yerlər və s.) aid edilir. İkinciyə (sosial-iqtisadi turizm ehtiyatları turizm məhsulu istehsalı amili kimi çıxış ehtiyatlar) maddi-texniki baza, maliyyə vəsaiti, əmək ehtiyat­ edir, belə ki, onların differensasiyası təsərrüfat cəhətdən ları və s. aid edilir. istifadədə müxtəliflik yaradır. Turizm ehtiyatları iqtisadi- Turizm ehtiyatlarını digər təsnifata görə üç qrupa coğrafi xarakter daşıdığına görə onun təsnifatında olan təbii ayırırlar: kurortologiya, ümumi sağlamlıq və rekreasiya elementlər iqtisadi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilir. Bu obyektləri, mədəni-mənəvi obyektlər. Turizm ehtiyatlarının ehtiyatların yerləşməsində ərazi amili əsas olduğuna görə tərkibinə təbiətin bu və ya digər elementinin daxil edilməsi mövcud ehtiyat potensialı, turist cəlbetmə imkanı və bölgələr meyarları onlardan istifadənin texniki mümkünlüyü və iqtisadi üzrə yayılmasının da öyrənilməsi vacibdir. Turizm ehtiyatların­ məqsədəuyğunluğuna, həmçinin onların öyrənilmə səviyyəsinə dan istifadə müddəti aşağıdakı amillərdən asılıdır: əsaslanır. Funksional cəhətdən turizm ehtiyatları sağlamlıq, - turizm-rekreasiya ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi və onların dərketmə və idman növlərinə ayrılır. turistləri cəlb etmə imkanlarından;

26 27 - bəzi turizm ehtiyatlarının toxunulmazlığı vo ərazi üzrə dir. Bu baxımdan, turizm-rekreasiya sistemlərinin formalaş­ yayılma səviyyəsindən; masında əhalinin demoqrafik göstəriciləri (milli-etnik xüsusiy­ - turizm ehtiyatlarının kompakt yerləşməsindən, həmçinin yətləri, yaş tərkibi), rekreasiya ehtiyatlarına olan isteblak tələbi müəyyən ərazi vahidi çərçivəsində miqdarından; nəzərə almır. - turizm ehtiyatlarına olan tələbat və mövcud infrastrukturun Regionun turizm-rekreasiya ehtiyatlan dedikdə, turizm inkişaf səviyyəsindən. məqsədilə prosesdə insanların tələbatım ödəyə bilən, turizmin Turizm ehtiyatlarının uzunmüddətli istifadəsi onun yer­ inkişafı üçiin maddi və təşkilati-iqtisadi baza yaradan iqlim, ləşdiyi ərazinin coğrafi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Belə ki, sosial-mədəni, tarixi, arxeoloji, memarlıq, elmi-sənaye, əylən­ turizm ehtiyatlan müəyyən bir ərazidə kompakt şəkildə cəm­ cə, dini və digər obyektlər başa düşülür. lənirsə, bunlar rekreasiya təsərrüfatının inkişafı ilə yanaşı onun Turizm-rekreasiya ehtiyatlan turizmin idarə olunmasında uzunmüddətli istifadəsinin də təmin olunmasına xidmət edir. birinci dərəcəli rol oynayır və regionda turizm biznesinin Ərazinin rekreasiya cəhətdən dinamikliyi, həmçinin ətraf formalaşmasını müəyyən edir. Xüsusilə, bu ehtiyatlar turizm mühitin antropogen təsirə az məruz qalması turizm ehtiyat­ biznesinin səmərəli inkişafının əsasım təşkil edir. larından istifadənin səmərəliliyini artırır. Bununla yanaşı, Turizm-rekıeasiya ehtiyatlan regionda turizmin inkişaf turizm ehtiyatlarından istifadənin uzunmüddətliyi onun xüsusiyyətlərini müəyyən edir, turizm məhsulunun istehsalın­ orijinallığından, yerləşdiyi ərazinin coğrafi mühitindən vo ona da, regionun maliyyə siyasətinin üstün istiqamətlərinin planlaş- yönəldilən kapitalla birbaşa əlaqəli olur. dırılmasmda əsas mənbə sayılır. Son dövrlərdə dünyanın turizm inkişaf etmiş ölkələrində Qeyd edək ki, turizm təsərrüfatının formalaşması ilk turizm ehtiyatlarının öyrənilməsi sahəsində mühüm elmi- növbədə ərazinin rekreasiya ehtiyatlarından kompleks istifadə tədqiqat işləri aparılır. Bu, ilk növbədə rekreasiya ehtiyat­ edilməsi dərəcəsindən asılıdır. Turizm-rekreasiya ehtiyatların­ larından kompleks istifadə olunması, regional və beynəlxalq dan istifadənin mühüm metodoloji əsasları onların sosial, turizm əlaqələrinin həyata keçirilməsinə əsaslanır. iqtisadi və coğrali aspektləri Umumdünya Turizm Konfransı­ Turizm ehtiyatlarından kompleks istifadə olunmasının nın (Manila, 1980), “Turizm deklarasiyasf'mn (Yaponiya, 1994) coğrafi cəhətdən tədqiqi daha çox aktuallıq kəsb etməyə sənədlərində göstərilmişdir. Bu sənədlərdə milli turizm başlamışdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar kompleks iqtisadi- biznesinin yaradılması, investisiya qoyuluşu, kadr siyasəti və s. coğrafi problemləri üzə çıxarmaqla yanaşı, turizm strukturları məsələlər beynəlxalq turizm bazarının tələbinə uyğunlaşdırıl­ arasında çoxsahəli funksiyaları ifadə edən mürəkkəb prosesləri mışdır. Ona görə də ümumi nəzəriyyəni və turizm biznesinin əhatə edir. Buna görə də turizm ehtiyatlarının iqtisadi, sosial və təşkili təcrübəsini özündə birləşdirən kompleks metodoloji coğrafi tədqiqinə aid elmi istiqamətlər yaranmışdır ki, həmin istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi regional turizm-rekıeasiya istiqamət və mənbələrdə onların təsnifatına dair geniş ehtiyatlarının əsas problemlərindən hesab edilə bilər. araşdırmalar aparılır. Turizm ehtiyatlarının nəzəri və təcriibi əsaslarının öy­ Turizm-rekreasiya ehtiyatlan təbii şəraitlə birbaşa bağlı rənilməsi onlarm təsnif olunmasını tələb edir və aşağıdakı olsa da, onların regional səviyyədə mənimsənilməsində və xüsusiyyətlərini önə çıxarır. Turizm ehtiyatlarının təsnifat istifadə edilməsində iqtisadi səmərə mühiim əhəmiyyətə malik­ prinsipində aşağıdakılar əks olunur:

28 29

I 1 .Ehtiyatın yayıldığı ərazinin coğrafi şəraiti; 2. Ehtiyatm turizm sənayesində istifadə olunması; Iann məcmusudur, rekreasiya potensialının mühüm tərkib his­ 3. Ehtiyatdan istifadənin iqtisadi səmərəsinin müəyyən olun­ səsi isə rekreasiya ehtiyatlarıdır. ması. Turizm-rekreasiya ehtiyat sistemi coğrafi problemlərin Rekreasiya potensialı. Qeyd etdik ki, rekreasiya formalaşması, idarə olunması və elmi əhəmiyyətinə görə bəşəri ehtiyatlan tutuma malikdir, yəni, müəyyən miqdar rekreant məzmuna malik olmaqla iqtisadi, sosial, ekoloji və digər elmi qəbul etmək və təbii tarazlığı, ekoloji vəziyyəti pozmayan istiqamətləri əhatə edir. Bu problem üzrə dünyanın aparıcı elmi müəyyən antropogen yükə dözmək qabiliyyətinə malikdir. mərkəzlərində tədqiqatlar aparılır. Səmərəli tədqiqatlar ölkələr­ Təbii ehtiyatların tutumu ilə “rekreasiya potensialı” anlayışı də Milli turizm təsərrüfatlarının yaradılması, idarə olunması və sıx bağlıdır. inkişafı prosesində istifadə olunur. Rekreasiya potensialı - turistlərin mövcud rekreasiya Rekreasiya sistemi. Bu, mürəkkəb sosial idarəetmə ehtiyatlan ilə müəyyən edilən faktiki və son dərəcə mümkün sistemidir, əsasım turizm subyektləri təşkil edir və ona görə də sayı arasında əlaqədir. elmi ədəbiyyatlarda son zamanlar turizm-rekreasiya sistemləri Qeyd etmək lazımdır ki, turizmdə ehtiyat anlayışı haqda adlandırılır. Turizm- rekreasiya sistemləri yarımsistemlərin ətraflı məlumat vardır. Lakin “turizm potensialı” haqda fikirlər əlaqəsindən ibarətdir ki, bunlardan da biri və həm də ən çox müxtəlifdir. Ensiklopedik mənbələrdə “potensial” (latınca mühümü təbii komplekslərdir. “qüvvə”) haqda yazılmışdır: Təbii kompleks- təbii obyekt və hadisələrin qarşılıqlı - potensial - hər hansı məsələnin həlli, müəyyən məqsədə nail əlaqəsi olub, həm resurs, həm də insanların rekreasiya olmaq üçün istifadə oluna bilən imkanlar, mənbələrdir; tələbatının ödənilməsi şəraiti kimi çıxış edir. Rekreasiya - potensial - müəyyən sahədə (məsələn, iqtisadi) ayrı-ayn sistemləri təbiətlə əlaqədar olduğundan ətraf mühitin normal şəxslər, ictimaiyyət, dövlətin imkanlarıdır. vəziyyəti, ehtiyatlarının qorunub təbii halda saxlanılması Son vaxtlaradək turizm sahəsində turizm potensialı turizmin inkişafı üçün mühüm şərtdir. Turizm sektoru təbiətin nadir halda, rekreasiya potensialı isə daha çox işlədilirdi. qorunması, təbiətə antropogen təsirin tənzimlənməsi, ətraf “Təbii-ehtiyat potensialı" - turizm sənayesində istifadə mühitin mühafizəsində yeni texnologiyaların tətbiqində çox olunan və ya istifadə oluna bilən (onların inkişaf tendensiyası maraqlıdır. nəzərə alınmaqla) ehtiyatların məcmusudur. Ərazinin rekreasi­ Turizm- rekreasiya sistemlərində ətraf mühitin müha­ ya-ehtiyat potensialı müxtəlif rekreasiya fəaliyyətinin təşkili fizəsi ərazi rekreasiya sistemləri və ərazi rekreasiya komplek­ üçün konkret rayonda formalaşmış tarixi-mədəni və sosial- sinin səmərəli fəaliyyətini təşkil edir. iqtisadi amillər nəzərə alınmaqla təbii imkanların məcmusudur. Ərazi rekreasiya sistemləri qarşılıqlı əlaqədə olan Rekreasiya potensialını müəyyən miqdar rekreant qəbul elementlərdən ibarət sosial-iqtisadi sistemdir. Buraya istirahət, etmək qabiliyyəti kimi müəyyən etmək olar ki, bu halda təbii təbii və tarixi-mədəni komplekslər, mühəndis tikililər və s. aid və ekoloji tarazlıqda pozğunluq baş vermir. Bəzi müəlliflər edilir. göstərir ki, ərazinin rekreasiya potensialı rekreasiya fəaliy­ Ərazi rekreasiya kompleksi istehsal və iqtisadi əlaqələr­ yətinin təşkili üçün təbii, tarixi-mədəni, sosial-iqtisadi imkan- lə, həmçinin ərazinin coğrafi mövqeyi, təbii və iqtisadi ehtiyat-

30 31 larmdan birgə istifadədə sıx birləşmiş rekreasiya və onunla larin şumlanması, meşələrin qırılması landşaftın cəlbedici­ əlaqəli infrastruktur müəssisələrin məcmusudur. liyinin pozulmasına səbəb olur. Dağlıq ekosistemlər düzənlik Turizm- rekreasiya fəaliyyəti ərazi rekreasiya sistemləri ekosistemlərlə müqayisədə çox “kövrək” olur. Bu əraziləri və ərazi rekreasiya komplekslərinin ixtisaslaşmasına, bəzən 8-12 il dincə qoymaq lazım gəlir. Belə ərazilərdə turizm- strukturuna və s. təsir göstərir. Deməli, turizm- rekreasiya rekreasiya fəaliyyəti mənfi təzahürlərə səbəb ola bilir. Onu da fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi bir tərəfdən təbii mühitə qeyd edək ki, dağlıq ərazilərdə təbii mühitin meşələrlə əlaqədar müəyyən dərəcədə neqativ təsir göstərirsə, digər tərəfdən, pozulması, xüsusilə bu prosesin miqyası, onun rekreasiya landşaftın cəlbediciliyinin və digər rekreasiya sərvətlərinin fəaliyyətinə təsiri və onun nəticələri kifayət qədər öyrənil­ qorunması ətraf mühitin təbii halda saxlanılması üçiin müvafiq məmişdir. işləri görməyi tələb edir. Turizni-rckreasiya sistemləri bir tərəfdən istirahətin Ərazi rekreasiya sistemlərinin daxil olduğu rekreasiya təşkilində mühüm əhəmiyyət kəsb edirsə, digər tərəfdən ətraf ərazilərinin mühafizəsi və yenidən bərpası dedikdə, təbii mühitin çox yüklənməsinə səbəb olur. Bu isə ətraf mühitin kompleksə olan yükün, yəni təsirin normasını müəyyən etmək mühafizəsi problemi məsələlərinin həllinə zərurət yaradır. Bu nəzərdə tutulur. Yaşıl zonaların ayrılması, kurort meşələri məsələlərin həllinə üç istiqamətdə yanaşmaq təklif olunur, zonasının müəyyənləşdirilməsi, meşəsalma tədbirləri, mineral təbiətin turizm məqsədləri üçün mühafizə olunması, təbiətin suların və bulaqların mühafizəsi və s. belə normalardandır. mühafizəsində turizmin rolunun qiymətləndirilməsi, turizmin Təbii rekreasiya komplekslərində təbii şəraitin özünü bərpa mənfi təsirindən ətraf mühitin mühafizəsi. Belə kompleks qabiliyyəti də kompleksə olan təsir normalarından asılıdır. yanaşma turizm-rekreasiya fəaliyyətində ətraf mühitə mənfi Araşdırmalar göstərir ki, əhalinin sayının artması, maddi rifah təsirin minimuma enməsinə səbəb ola bilər. halının yüksəlməsi istirahətə olan tələbatı da artırır. Bu isə öz Ümumiyyətlə, rekreasiya ehtiyatları və potensialının növbəsində turizm- rekreasiya məqsədilə istifadə olunan mahiyyətini, xüsusiyyətlərini bilmədən onun öyrənilməsi, ərazilərin genişlənməsinə zərurət yaradır. Bunun nəticəsində həmçinin qiymətləndirilməsi çətinləşir. Ona görə də rekreasiya ciddi çətinliklər meydana çıxır. Ona görə do ərazinin turizm- ehtiyatlarının tərkibinə aid olan komponentlər ayrı-ayrılıqcla rekreasiya məqsədilə istifadəsində intensiv istiqamətin öyrənilməlidir. seçilməsi daha çox məqsədəuyğundur, çünki, bu yolla turizm- Azərbaycan alim və coğrafiyaşünasları M.A.Müseyi­ rekreasiya sistemləri və turizm-rekreasiya komplekslərində bov, Ə.C. Əyyubov, A.M. Salmanov, H.B.Soltanova, V.S.Dər- struktur dəyişikliklər etmək olar. gahov və başqaları turizm fəaliyyətində təbii ehtiyatların öyrə­ Ərazi rekreasiya komplekslərinin formalaşması üçün nilməsinə daha çox diqqət yetirmişlər. Rekreasiya sərvətlərinin həm düzənlik, həm də dağlıq meşələrə böyük qayğı ilə tibbi məqsədlər üçün qiymətləndirilməsi və istifadəsinə M.S. yanaşmaq lazımdır. Məlumdur ki, dağlıq relyef üstünlük təşkil Qasımovun əsərlərində rast gəlinir. edən ölkələrdə rekreasiya obyektlərinin çoxu dağətəyi və orta dağlıq ərazilərdə yerləşir. Belə rayonların taleyi hündür yamaclarda və ondan da yüksəkdə baş verən hadisələrdən çox asılıdır. Çünki bu rayonlarda mal-qaranın olarılması, torpaq-

32 33

I Məlumdur ki, landşaftşünaslıq baxımından mənzərə 2.1.1. Relyef şaquli və üfüqi struktura malikdir. Üfüqi struktur elementləri təbii sərhədlərlə (mərz) bir-birindən fərqlənən təbii Relyefin təbii rekreasiya kimi əhəmiyyəti danılmazdır. komplekslərin ranqıdır. Təbii sərhəd müəyyən məsafədə vəhdət Ərazinin səth quruluşunun komponentləri (dağlar, çökəkliklər kimi qəbul edilir. Ətraf mühitdən fərqlənən ayrı-ayrı sahələrin və s.) turizmdə bu və ya digər dərəcədə cəlbediciliyi ilə uyğun xüsusiyyətləri ərazinin məkanca müxtəlifliyini və ya qiymətləndirilir. Bu baxımdan, Azərbaycanın təbiəti zənginliyi “xarici görünüşün müxtəlifliyini” təmin edir. Bu göstəricilər və füsunkarlığı ilə seçilir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisinin “mənzərənin ümumi təsirliliyi” kimi səciyyələnir və ərazinin 2/3 hissəsini dağlar tutur. Hesablanmışdır ki, respublika landşaftının strukturunda xüsusi formada qarışıqlıq (mozaik), ərazisinin 31 %-i 200-1000 metr, 19,5 %-i 1000-2000 metr, 6,5 kiçik konturluq, tipoloji müxtəliflik və s. yaranır. %-i 2000-3000 metr yüksəkliklər arasında, 1%-i isə 3000 Mənzərənin strukturunun şaquli elementləri dedikdə, metrdən yüksəklikdə yerləşir (möhtəşəm və əzəmətli Böyük geosistemin komponentlərinin yerli təzahürü başa düşülür. Qafqaz silsiləsi, Kiçik Qafqaz dağlan, Talış dağları və b.). Bunlar təbii komplekslər çərçivəsində qəbul edilir və “daxili Respublika ərazisinin 11%-ni meşələr əhatə edir. Bu mənzərə müxtəlifliyi” yaradır. Bu baxımdan mənzərənin for­ meşələr əsasən dağlarda yayılmışdır. Böyük və Kiçik Qafqaz malaşmasında relyef və bitki örtüyü daha çox əhəmiyyətlidir. dağlarının yamacları 500-600 metrdən 1800-2000 metrədək Həm də bu relyef mənzərənin bütün görünüşünü müəyyən edən meşələrlə, xüsusilə enliyarpaqlı meşələrlə örtülüdür. Bundan mühüm komponentdir. Su obyektlərinin lokal (yerli) yayılması başqa meşə massivləri Talış dağlarının yamaclarında 500-1000 nadir sayılır və mənzərənin estetik xüsusiyyətlərini birmənalı metrdən 1600-1800 metrədək yüksəkliklərdədir. Turizm olaraq yüksəldir. məqsədləri üçün landşaftın cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi Beləliklə, mənzərənin estetik əhəmiyyətinin qiymətləndi­ həm nəzəri, həm də təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Təbii rilməsində nəzərə alman göstəricilər ümumi formada ərazinin ərazilərin vizual keyfiyyəti və təbiətin elementlərinin insanm landşaft strukturunun bütövlükdə səciyyəsini təkrar edir. psixo-eınosiona! vəziyyətinə təsirinin müəyyən edilməsi və Ənənəvi olaraq, mənzərə komponentləri və onların uyğun qiymətləndirilməsi, istirahətin komforthığu coğrafi elmlər xüsusiyyətləri qiymətləndirilir. Mənzərənin qiymətləndirilməsi sahəsində aparılan tədqiqatların yeni aspektlərini təşkil edir. parametrləri müxtəlif müəlliflər tərəfindən aparılsa da, bunlar İstehlakçı (subyekt) nöqteyi-nəzərindən vizual dərketmənin ümumi halda aşağıdakılardır: (qavramanın) əsas elementi hər hansı nöqtədən açılan 1. Relyefin qiymətləndirilməsində ən çox üfüqi və şaquli görünüşdür (mənzərə). parçalanma dərəcəsini müəyyən edən xüsusiyyətlərə böyük Əksər tədqiqatçılar əsas problemi mənzərənin cəlbedici­ əhəmiyyət verilir. Bu nisbi hündürlük, dərinlik, erozion liyini təmin edən real xüsusiyyətlərini müəyyən etməyin parçalanmanın sıxlığıdır. Müstəqil mənzərə əmələgətirmə mürəkkəbliyində görürlər. Mənzərə təbii ərazi kompleksi əhəmiyyətindən başqa, bu amillər xarici mənzərə müxtəlifliyi (TƏK) kimi eyni elementlərdən formalaşdığı üçün bu dərəcəsini-mənzərənin horizontal strukturu xüsusiyyətlərini problemin həlli landşaftın komponentlərinin mənzərə əmələ­ formalaşdınr. Relyefin şaquli parçalanmasını təbii kompleks­ gətirmə xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdinImosindən asılıdır. lərin yüksəklik müxtəlifliyi müəyyən edir: mənzərə görünüşü-

35 34 niin olub- olmaması, geniş perspektivliyi və s. Relyefin təsdiq edir ki, təbii komplekslərin estetik səciyyəsini miqdar horizontal parçalanması əyilmə xətləri və nöqtələri və s. ilə göstəricilərinə görə müəyyən etmək mümkün deyildir. bağlıdır. Həm şaquli, həm də üfüqi parçalanma ərazidə Dağlıq rayonlarda göllərə ənənəvi olaraq cəlbedici təbii təzadlılığı səciyyələndirir və mənzərənin dinamik obrazını obyekt kimi baxılır. Xətti obyektlərin qiymətləndirilməsində yaradır. Parçalanmanın artması bütövlükdə yer səthinin cəlb­ yatağın profili, axımın sürəti, meyillilik, şəlalələr, aşırım və s. ediciliyini yüksəldir. nəzərə alınır, Su obyeklərinin mənzərənin digər komponentləri Ərazinin xarici görünüşünün formalaşmasında geomor­ ilə həmahəng xüsusiyyətlərini xarakterizə edən göstəricilərin foloji elementlərin müxtəlifliyi də mühüm rol oynayır. Bu əhəmiyyəti danılmazdır. Ərazi və akvatoriyaların uyğunluğ'’ elementlər relyefin ekzotik və nadir formalarını yaradır. Bunlar ətraf zonalar adlanan müxtəlif vasitələrin sərhəddini forma­ arasında nival və parlaq formalar, alp tipli yüksəkliklər, laşdırır. dərələrdə müxtəlif formalar daha çox cəlbedici olur. Bunlardan 4.Atmosfer hadisələri bir qayda olaraq, qiymətləndirilmədə başqa, mağaralar da sərbəst rekreasiya ehtiyatı olub, təbii nəzərə alınmır. Çünki, bu komponentləri proqnozlaşdırmaq obyeklər kimi cəlbedicidir. çətindir və qısa müddətlidir. Buna baxmayaraq, atmosfer 2.Bitki örtüyünün estetik keyfiyyət göstəricilərini qiymət­ hadisələri çox vaxt qavrama (dərketmə) mühitini formalaşdırır. ləndirən bütün göstəricilərə onların cins tərkibinin müəyyən Landşaftın qeyri-esletikliyinin (adiliyinin) qiymətləndiril­ edilməsi, mərtəbənin ayrılması və s. aid edilir. Müəyyən məsində metodiki əsasları işlənilmişdir. Müasir dövrdə land­ edilmişdir ki, daha çox cəlbedici yetkin qarışıq meşələr (üç şaftın estetik xüsusiyyətinə mütləq qiymət vermək əsas məsələ illik) nadir sayılır. deyil. Qiymət, bir qayda olaraq, tətbiqi istiqamətlidir (istirahət 3.Su obyektləri cəlbedici effekti ifadə edir və şübhəsiz ki. üçün) və təbii ərazilərin cəlbediciliyinə görə müqayisəsinə mənzərədə mühüm mövqe tutur. Sahəvi (göl, dəniz) və xətti əsaslanır. (çay) su obyektləri ayrılır. Sahəvi su obyektləri ərazinin mən­ Qiymətləndirmədə sosioloji sorğudan da istifadə edilir, bu zərə görünüşünün formalaşmasında özünün qeyri-adiliyi və daha obyektiv və etibarlı üsuldur. Bu sorğu müxtəlif nadirliyinə görə daha çox əhəmiyyətlidir. Göllərin qiymət­ kateqoriyadan olan rckreantlar arasında aparılır. Landşaftın ləndirilməsində onların “miqyasına”, yəni sahəsinin böyük­ cəlbediciliyi göstəricilərinin müəyyən edilməsi üsulunun lüyü, həm də suyıınun şəffaflığı ərazinin cəlbedicilik səviyyə­ obyektivliyi mübahisəlidir, çünki, sorğunun tərtibi ilə sinə görə müqayisəsinə əsaslanır. Təbiətin gözəlliyi təbiidir, mütəxəssislər məşğul olur. Bu üsulun realizə olunmasında hər kəsin zövqündən asılı olmayaraq, şübhəsiz, müxtəlif problem isə otum əmək tutumlu olması və böyük maliyyə subyektlərdə eyni hissləri yaratmağa qadirdir. Ona görə də xərclərinin tələb olunmasıdır. cstetikliyə bu və ya digər ərazinin emosional cəlbedicilik dərə­ Ekspert qiymətləndirmə üsullarının işlənilməsi və cəsi kimi baxılır. təkmilləşdirilməsi hazırda daha çox aktual istiqamətdir. Müasir dövrdə ərazinin cəlbediciliyinin qiymətləndiril­ Qiymətləndirmədə daha obyektiv meyarlar axtarılır. Bu məsi üç istiqamətdə aparılır. Klassik üsul kimi landşaftın məqsədlə mənzərənin az və ya çox cəlbedici olduğunu fərdi estetik xüsusiyyətlərinin keyfiyyət göstəricisinin qiymətlən­ zövq əsasında deyil, obyektivliyə görə təsnifatlaşdırmaq olar. dirilməsi metodikası sayılır. Bu qiymətləndirmə sistemi onu

36 37 insan orqanizminə təsiri kompleks qiymətləndirilərkən Təbii komplekslərin estetikliyinin qiymətləndirilməsinə effektiv temperaturdan istifadə edilir. sistemli yanaşma xüsusilə önəmlidir. Bu məqsədlə aşağıda Temperatur və rütubətin təsirini səciyyələndirən göstərilən prinsiplər mühüm sayılır: kompleks göstərici effektiv(şəıti) temperatur; temperatur, • bütün təbii komplekslər estetikdir və qiymətləndirilə bilər; rütubət və küləyin sürəti effektiv-ekvivalent temperatur (EET); • bütün landşaftlara aid universal göstəricilərə baxılır; temperatur, rütubət, küləyin sürəti və günəş radiasiyası • landşaftın estetikliyinin səciyyəsində təkcə onun“xarici” radiasiya-ekvivalent temperatur adlanır. deyil, həmçinin daxili struktur xüsusiyyətlərinə də baxılır; Komfort iqlim və komfort zonası effektiv temperaturla • ayrı-ayrı komponentlərin əhəmiyyəti müəyyən mənada bağlıdır. Coğrafi enlikdən asılı olaraq komfort zonası onların əlaqəsi ilə müəyyən edilir, ona görə təcrübədə hər bir qanunauyğun halda dəyişir. Bir qayda olaraq bir çox insanlar göstərici fərdi qiymətləndirilir, sonra bütün fərdi göstəricilərin üçiin bu 17-23°C arasında, fəal rekreantlar üçün isə 12-16°C ümumiləşdirilməsi əsasında ümumi qiymətləndirmə aparılır; EET arasında təşkil edir. • qiymətləndirmədə alman balların cəmi qiymətləndirmənin İqlim ehtiyatlarının tibbi-bioloji cəhətdən qiymətlən­ son məqsədini deyil, keyfiyyət ölçüsünü bildirir. dirilməsində kompleks meteoroloji şəraitin insan orqanizminə Estetikliyin qiymətləndirilməsi üsulunun işlənilməsi və təsirinin öyrənilməsi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. tədbiq edilməsində çətinliklərlə qarşılaşmaq da olur. Landşaftın Havam müxtəlifliyinə görə siniflərə ayırırlar. Bunlar estetik qiymətləndirilməsi həmin ərazidə təbiətdən istifadənin şaxtasız, keçid temperaturlu hava və şaxtalı havalardır. müxtəlif formaları üçün, xüsusilə turizm fəaliyyətinin geniş­ Havanın kəskin dəyişməsinə görə çox davamlı (25%-dək) ləndirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kənd turizm davamlı (25-34%), dəyişkən (35-50%), çox dəyişkən (50%- fəaliyyətinin səmərəli təşkilində təbii ərazi komplekslərinin don çox) hava rejimi ayrılır. Meteoroloji elementlərin estetikliyinin, cəlbediciliyinin əhəmiyyəti insanlar tərəfindən dəyişməsilə orqanizmdə gedən istilik mübadiləsi dəyişir. İnsan onun necə qavranılmasından çox asılıdır. fəaliyyətində onıın ətraf mühitdən qəbul etdiyi və ona qaytardığı hərarətin nisbətindən asılı olaraq müəyyən 2.1.3. İqlim dəyişikliklər baş verir. Komfort vəziyyət o vaxt yaranır ki, daha xoş isti hiss Mütəxəssislər rekreasiya məqsədilə iqlimin tibbi-bioloji olunur. Belə halda insan na çox isti, nə soyuq hiss etmir. cəhətdən qiymətləndirilməsində ilk növbədə iqlimin insan Yüksək temperatur şəraitində qan damarlarının genişlənməsi orqanizminə təsirini, yəni komfortluğunu nəzərə almağı zəruri insanın ümumi əhvalını korlayır, aşağı temperaturda əksinə, hesab edirlər. qan damarları daralır, bunun özü də əhval-ruhiyyəyə mənfi Məlumdur ki, iqlim hər hansı yer üçün havanın çoxillik təsir göstərir. Yer kürəsində sabit və isti, soyuq qurşaqlar olsa rejimidir. Onun insan orqanizminə təsiri meteoroloji şəraitin da, kurort-rekreasiya istirahətinin təşkili orta qurşaqda daha kompleks qarşılıqlı əlaqəsi kimi başa düşülən konkret hava əlverişlidir. vasitəsilə baş verir. Troposferin aşağı təbəqəsində müəyyən Mütəxəssislər 9 hava tipini 5 kateqoriyaya ayırırlar: ərazi və müəyyən vaxt ərzində dəyişikliklərə insanlar, xüsusilə komfort, isti diskomfort, isti subkomfort, sərin subkomfort, meteohəssas olanlar daha tez reaksiya verir. Hava şəraitinin 39 38 soyuq diskomfort. İnsan orqanizminin komfort vəziyyəti Bəzi tədqiqatlarda Azərbaycanın kurortlarını (İlisu, Şuşa, dərinin temperatutu 31-33° olduqda yaranır və normal havaya Hacıkənd və s.) dünyanın məşhur kurortları - Nalçik, uvğun gəlir. Daha çox isti və soyuq havada dərinin Kislovodsk, Karlovi-Vari ilə müqayisə edir və onlara bərabər temperaturu yüksəlir və ya azalır, istilik tənzimi norması artır. tuturlar. İsti və soyuq hava tiplərində insan orqanizminə havanın Dağlıq və dağətəyi rayonlarda (Şamaxı, Şəki, Zaqatala, əlverişsiz təsiri artır. Komfort havalarda yay istirahəti və Goranboy) komfort iqlim ehtiyatlarından kurort istirahət turizmin bütün imkanları mümkündür. Subkomfort havalarda məqsədləri üçün daha çox istifadə etmək zəruri hesab oluna rekreasiya və kurort-turizm fəaliyyəti məhdudiyyətlərlə həyata bilər. Düzənlik ərazilərdə komfort şərait aprel, may və qismən keçirilə bilər. Diskomfort havalar rekreasiya fəaliyyətinin yay iyunda gündüzlər, iyul-sentyabr aylarında səhər, axşam və formalarının keçirilməsi imkanlarım qeyri mümkün edir. gecələr olur. Azərbaycanın Xəzər sahilləri gözəl qumlu Komfort və subkomfort havalar ümumi halda qəbul edilir. çimərliklərə malikdir. Sahil şimaldan cənuba 825 km Belə havalar yay istirahəti və mövsümi turizm üçün əlverişl­ məsafədə uzanır. Bu sahilləri yay aylarında günəş şüaları idir. sutkada 14 saat işıqlandırır və qızdırır. Bu isə kurort turizmi Respublikamızın müxtəlif rayonlarında aparılan təd­ üçün çox yararlıdır. Çimərlik mövsümü bu sahillərdə 100-120 qiqatlar göstərir ki, mülayim isti və rütubətin həddi, yəni kom­ gün davam edir. Yay mövsümlərində dəniz sahillərində sııyıın fort zonasının sərhəddi haqqında vahid tikir yoxdur. Məsələn, temperaturu 23-25°C olur. şimal rayonlarının sakinləri mülayim rütubətli və kiiləksiz Dağlıq ərazilərdə alçaq dağlıq (400-1000 m), orta dağlıq havada 14-15°C temperaturda özlərini komfort şəraitdə hiss (1000-2000 m), yüksək dağlıq (2000 m-dən yuxarı) zonalarda edirlər. Eyni meteoroloji şəraitdə orta en dairələrində komfort şərait olur. Yüksək dağlıq zonada komfort şərait iyul- yaşayanlar sərin, cənublular isə bir qədər soyuq hiss edirlər. avqust aylarında gündüzlər olur. Lakin yüksəklik Deməli, komfort zonası coğrafi enliklərdən, yaşayış qurşaqlarından asılı olaraq dağlıq, orta dağlıq və yüksək dağlıq məntəqəsinin hündürlüyündən, insanın həyat tərzindən, zonalarda kurort istirahət turizminin təşkili ürəkaçan yaşından, orqanizmin isti və soyuğa davamlılığından və s. səviyyədə deyildir. Böyük Qafqaz, Talış zonalarında dağ iqlim asılıdır. Komfort zonası müəyyən edilərkən EET-un orqaniz­ kurortlarından istifadə olunsa da, Kiçik Qafqazın Şuşa- mə təsiri nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan ərazisində komfort Gədəbəy zonasında komfort iqlim amilinə əsaslanan kurort­ zonası nəinki fəsillər, hətta gün ərzində saatlardan asılı olaraq ların müasir vəziyyəti onların erməni işğalı altında olduğundan dəyişir. molum deyildir. Azərbaycanın iqlim xüsusiyyətləri bütün il boyu - yay və Respublikamızın iqlim ehtiyatları, onların komfortluluq qış mövsümündə turizm ehtiyatlarından istifadə etməyə imkan səviyyəsi müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir, lakin həm verir. Turizmin inkişafı üçün radiasiya və istilik balansı, düzənlik, həm də dağlıq zonalarda iqlimin kurort-istirahət havanın temperaturu, qar örtüyü və s. böyük əhəmiyyətə turizmində imkanlarının daha da dərindən öyrənilməsinə malikdir. Azərbaycanın xeyli hissəsində mülayim iqlim ehtiyac vardır. hakimdir. Bu iqlim ehtiyatlan turizmin inkişafında, xüsusilə İqlim komfortluğuna təsir edən amillərdən biri də sağlamlıq və müalicə istiqamətində istifadəyə imkan yaradır. ərazinin rütubətlərimə dərəcəsidir. İnsanların həyat fəaliyyəti

40 41 üçün normal rütubətlərimə 50-60% təşkil edir. Bu rütubətlərimə göstəricilərinin təkrar olunması isə turizm və istirahət baxımın­ 2.1.4. Hidroqrafıya dan daha çox mənimsənilən ərazilərdə özünü göstərir. Belə ki, Azərbaycan daxili sularla zəngindir. Lakin yerüstü Xəzər sahillərində qeyd olunan rütubətlənmə mövsüm (çaylar, göllər, kanallar, su anbarları və s.) və yeraltı sularla dövründə coğrafi mövqeyindən asılı olaraq 50-70%, Qara təminat səviyyəsinə görə regional fərqlər mövcuddur. dənizin Bolqarıstan və Ukrayna sahillərində 65%, Aralıq dənizi Respublikamızda 250-dək göl vardır. Bu göllər düzənliklərdə sahillərində 60%-ə qədərdir. və yüksək dağlıq qurşaqlarda yerləşir. Əsasən Abşeron Yuxanda qeyd olunanlarla yanaşı iqlimin yarımadası, Kür boyu zolağı, Kiçik Qafqazın yüksək, qismən də ortadağlıq qurşaqları və Böyük Qafqaz dağlarındadır. komfortluğunda yay və qış turizm mövsümləri də ayrılır. Yay mövsümü üçün əsas göstəricilər kütləvi istirahətin təşkili ilə Azərbaycanda rekreasiya əhəmiyyətli göl azdır və bu göllər kiçikdir. Lakin Kiçik Qafqaz dağlarında ayrı-ayrı göllər yanaşı, çimərliklərdən istifadə müddəti, iqlimlə müalicə gözəlliyinə görə nəinki Avropranın, həm də dünyanın füsünkar imkanları nəzərə alınır. Bu baxımdan yay istirahət mövsümü göllərindən sayılır. Bunlar Göy-göl, Maralgöl, Zəligöl və üçün müəyyənləşdirilən iqlim komfortluğunun əsas göstəricilə­ rinə aşağıdakılar aiddir: digərləridir. Hacıkənddo istirahət edənlər üçün Göy-göl sahilinə ekskursiya (gəzinti) təşkil edilməsi şübhəsiz ki, çox - orta aylıq temperatur 18-23° C, orta sutkalıq temperatur 20°C, maraq doğurur. sutkalıq amplituda 12-15° C-dən çox olmaması; Respublikada Mingəçevir su anbarından da idman -rütubətlənmə göstəriciləri 40-60%, o cümlədən, dumanlı və məqsədilə və turizmdə istifadə olunur. Xatırladırıq ki, 2015-ci rütubətli havaların təkrarlanmasının mövsüm dövründə 20- 30%-dən cox olmaması; il iyun ayında Bakıda keçirilən I Avropa idman oyunlarında avarçəkmə üzrə yarışlar Mingəçevir su anbarında təşkil - küləyin sürətinin 3-5 m/san.-ə çatması, 5 m/san-dən çox olaıı edilmişdi. Burada avarçəkmə, balıqçılıq turistlər üçün bir növ soyuq küləklərin təkrarlanmasının 20%-dən cox olmaması; əyləncə kimi geniş miqyasda təşkil oluna bilər. - çimərliklərdə dəniz suyunun temperaturunun 20-24°C təşkil Respublikada çaylar çoxdur və onların əksəriyyəti dağ etməsi və 17°C-dən az olan temperaturun olmaması. çaylarıdır. Çox da uzun olmayan bu çayların bir neçəsi dağlıq Qış turizm mövsümü idman tədbirləri və xizəklə gəzinti relyeflə əlaqədar gözəl şəlalələr əmələ gətirir ki, bu da ərazidə ilə bağlıdır. Burada qış turizmi üçün müəyyən edilən iqlim xüsusi mənzərə yaradır (məs., İlisu, Katex, Afurca və b.). göstəriciləri aşağıdakı kimi dəyişir: Dağ çaylarının bəzilərində turizmin ekstremal növünü - qış mövsümündə qarm qalınlığının 30 sm-dən az olmaması; təşkil etmək olar. Lakin respublikada ekstremal turizmə maraq - orta aylıq temperaturun -5-15°C-dək dəyişməsi və bu demək olar ki, çox zəifdir. Bunun da səbəbi var. Ekstremal temperaturun mövsüm dövrünün 50%-dən çoxunu əhatə turizm üçün təkcə təbii obyektin olması kifayət deyildir. Bunun etməsi; üçün müvafiq təchizatın, avadanlıqların, xüsusi hazırlıqlı - güclü soyuq küləklərin təkrarlanmasının azlığı, soyuq külək­ peşəkar təlimatçıların olması da vacibdir. Nəzərə alsaq ki, lərin sürətinin 10-15 m/san-dən az olması. kəndlərdə istirahəti seçənlər adətən ailə ilə səfərə çıxırlar, Deməli, komfort zonasını müəyyən edərkən EET-un deməli, onlar arasında müxtəlif yaş qrupundan olanlar vardır. orqanizmə təsiri nəzərə alınmalıdır. Gənclər isə adətən macəra axtardığından onları təbiətin

42 43 yaratdığı möcüzəli turizm obyektlərində əylənməyə sövq etmək əsəb xəstəliklərinin müalicəsi daxildir. Hidrogensulfıdli sular­ olar. dan müxtəlif dərmanların hazırlanmasında da istifadə olunur. Respublikada ən iri çay olan Kür və onun qolu Araz su Bu mineral-termal sular Fransa, B. Britaniya, Şimali Qafqaz, rekreasiya turizminin inkişafı üçün perspektivlidir. Ukrayna, Azərbaycanda isə Abşeron, Lənkəran bölgəsində Turizmin inkişafında təbii-coğrafi amil kimi mineral yayılmışdır. mənbələr mühüm rol oynayır. Respublikada sutkalıq debiti 1,2- 3. Yodlu-bromlu termal sular. Bu suların yayılması 1,5 mln. litr olan 1500-dən çox 200 qmpda mineral termal və əsasən neftli-qazlı ərazilər üçün səciyyəvidir. Bu növ termal mineral su mənbələri vardır. Bunlardan çoxu təkcə yerli deyil, suların ümumi debiti 8 mln. 1/sutkaya qədər qiymətləndirilir. həm də beynəlxalq əhəmiyyətə malikdir. Mineral sular əsasən Yayıldığı əsas ərazilərə ABŞ-ın Meksika sahili, Şimali Afrika Naxçıvan MR, Gədəbəy, Kəlbəcər, Şuşa, Quba-Xaçmaz, Şəki- ölkələri, İtaliya, həmçinin Azərbaycanı da aid etmək olar. Bu Zaqatala, Lənkəran, Astara, Masallı bölgələrində yayılmışdır. termal sulardan istifadə müalicəvi xarakterinə görə digərləri ilə Termal sular isə Lənkəran, Astara, Masallı rayonlarında və müqayisədə azlıq təşkil edir. Bunun da səbəbi bu termal Abşeronda yayılmışdır. sularda digər qarışıqların çox olmasıdır. Təbii turizm-rekreasiya ehtiyatlan kimi mineral su 4. Xloridli və ayrıca tərkibində karbon qazının üstünlük mənbələrinin əhəmiyyəti böyükdür. Mineral və termal sular təşkil etdiyi sular. Bu sular minerallaşma dərəcəsinin yüksək müalicəvi xüsusiyyəti, kimyəvi tərkibinə və süfrə suyu kimi olmasına görə digər sulardan üstündür. Bu suların bəzilərinin istifadə olunmasına görə qruplaşdırılır. Mineral sular qruplara tərkibində hidrogen, kalsium, karbon qazının üstün olması müalicə əhəmiyyəti ilə yanaşı süfrə suyu kimi istifadə olun­ bölünərkən onların müalicəvi xüsusiyyətləri ilə yanaşı süfrə masına şərait yaradır. Qeyd olunan mineral suların tərkibində suyu kimi istifadə olunması da nəzərə alınır. Naxçıvanda maqncziuın və kalsium tərkibli kimyəvi birləşmələrin cox Sirab, Badamlı, Vayxır, Qaxda eyni adlı su, Gədəbəydə olması onların müalicəvi xüsusiyyətlərini artırır. Yayıldığı əsas Slavyanka mineral suları süfrə suyu kimi qablaşdırılır. Bu ərazilərə Rusiyanın Şimali Qafqaz bölgəsi, Türkiyə, Ukray­ baxımdan mineral sulardan hidrokarboııatlı və xlor tərkibi olan nanın Karpal hissəsi, Çexiya, Slovakiya, Fransa, İtaliya və s. karbonlu suların süfrə suyu kimi istifadə olunması geniş qeyd etmək olar. Azərbaycanda bu mineral sular Kiçik Qafqaz yayılmışdır. Mineral və termal sular kimyəvi tərkibinə, və Naxçıvanda daha çox yayılmışdır. müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə qruplara böluııur: Mineral və termal sular turizm ehtiyatı baxımından 1. Karbonatlı və hidrokarbonatlı, tərkibində ayrıca karbon qiymətləndirilərkən nəzərə alman əsas amillərə onun debiti, qazları olan mineral sular. Bu sularda minerallaşma dərəcəsi müalicəvi xüsusiyyətləri və digər təbii komplekslərlə birgə yüksəkdir. Temperaturu 10-30°C-yə çatır. Alp dağlan. istifadə imkanları daxildir. Mineral suların iimumi sutkalıq Karpatın qərb ətəkləri, Bolqarıstan, Rumıniya ərazisində, debiti min litrdən çox olarsa, istifadə üçün yararlı sayılır. Türkiyənin Zonquldağ bölgəsində daha çox yayılmışdır. Mineral və termal suların ətrafında digər turizm ehtiyatları 2. Sulfidli və hidrogensulfıdli termal sular. Bu tipli termal mövcuddursa, onların kurort-tuıizm baxımından mənimsənil­ sular Rusiyanın Şimali Qafqaz bölgəsində. Krımda, Balkan məsi daha çox səmərəli sayılır. yarımadasında daha çoxdur. Bu sularda temperatur 16-25°C- Azərbaycanda əhəmiyyətli müalicə palçığı, alternativi dən, yüksək olur (bəzi sularda 80°C'-yə çatır). Termal suların olmayan naftalan nefti kimi rekreasiya sərvətləri də vardır. əsas müalicəvi xüsusiyyətlərinə dəri, dayaq-hərəkət orqanları,

44 45 2.1.5.Flora və fauna ardıc). Azərbaycan meşələrinin kurort və istirahət turizmi üçün Azərbaycanın flora və fauna aləmi keçid xarakterdədir. əhəmiyyəti xüsusi qeyd olunmalıdır. Meşələr turist axınını Bu, özündə Şimali Avropa, Aralıq dənizi sahili, Orta Şərq və formalaşdıran təbii amillərdən biridir. Turistləri və istirahət Mərkəzi Asiyanın fauna və flora elementlərini əks etdirir. edənləri meşəyə cəlb edən səbəblər müxtəlifdir. Bu səbəblər­ Azərbaycanın flora aləmində Qafqaz və digər ölkələrdə dən ən mühümü təmiz havada, təbiətlə təmasda olmaqdır. yayılmış 4000 növdən artıq bitki yayılmışdır ki, bunlann Azərbaycanda dəniz sahili ilə meşə massivlərinin həmahəng əksəriyyəti endemik növlərdir və yalnız respublikamızda rast təşkil etməsi turist axınının artmasına təsir edir. Məsələn, gəlinir. Dünyada yalnız bir yerdə, Elyaroğlu dağlarında Eldar Xəzər sahillərinin şimalında Yalama-Nabran, cənubunda As­ çölündə vəhşi relikt eldar şamı, Lənkəranda Talış dağlannda taranın meşə massivləri ərazinin turizm-rekreasiya cəhətdən dəmir ağacı, Kür çayının aşağı axarında Xəzər şanagülləsi, mənimsənilməsinə imkan yaradır. süsən və s. bitir. Azərbaycanda bir sıra kurortlar və istirahət mərkəzləri Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na 140 bitki növü daxil dağlıq meşə qurşağında (Şuşa, Şəki, Zaqatala, Hacıkənd) edilmişdir ki, bunlardan da 49-u ağac və kollardır. Bitki yaradılmışdır və bu zona kənd turizminin inkişafı məqsədilə do aləminin əsasım təşkil edən meşələrin ümumi sahəsi 989,4 prioritet ərazilər sayılır. Bunlardan başqa Azərbaycanda gözəl­ min hektardır və respublika ərazisinin 11,0%-ni təşkil edir. liyi və kurort-müalicə imkanlarına görə əhəmiyyətli olan Meşələr ölkə ərazisi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. meşəli sahələr çoxdur, bu ərazilərdə də istirahət evləri, turist Respublika meşələrinin 49%-i Böyük Qafqazın, 34%-i bazaları yaratmaq üçün perspektiv imkanlar var. Belə yerlərə Kiçik Qafqazın, 15%-i Talış dağlarının, 2%-i isə Kür-Araz Quba, Qusar, Altıağac, Zaqatala, Lerik, Füzuli, Zəngilan, ovalığı ilə birlikdə Naxçıvan MR-nın payına düşür. Kəlbəcər və başqalarım aid etmək olar. Bu rayonlarda turizmin Azərbaycanda adambaşına 0,12 ha meşə sahəsi düşür. müxtəlif, o cümlədən kurort-istirahət, ekoturizm növlərini Azərbaycan torpaqları zəngin və rəngarəng floraya malik (həmçinin kənd turizmi) inkişaf etdirmək olar. Lakin turizm olsa da, meşəlik baxımından “kasıb” region sayılır. obyekti kimi meşələrdən istifadə edərkən meşə massivlərində Respublikanın mərkəzində sipər rolunu oynayan Kürqırağı ekosistemin qorunması təmin olunmalıdır. tuğay meşələrinin 75-80%-i məhv olmuşdur. Hal-hazırda Turizmdə faunanın əhəmiyyətindən bəhs edərkən, dağ dağ və dağətəyi meşələr sistemsiz qırılaraq sıradan çıxır. turlarının təşkilini xüsusi qeyd etmək lazımdır. İstirahətini Təbii bərpa edilməsi imkanları isə çox məhduddur. kəndlərdə keçirənlər həvəskar ovçuluqla məşğul ola bilərlər. Respublikanın meşə sərvəti rekreasiya ehtiyatı kimi Azərbaycanın meşələrində maral, çöl donuzu, tülkü, nadir yüksək qiymətləndirilir. Meşələrdə olan endemik və relikt halda ayı, canavar, porsuq, dələ, dağ keçisi, qaban olur. bitkilər, “qocaman” palıd və çinar ağacları cəlbedicidir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən ov Düzənlik sahələrində kiçik areallarda, Lənkəranda Qanıx- heyvanlarının siyahısı təsdiq edilmişdir. Ov turizminin inkişafı Əyriçay vadisində, Kiir-Araz ovalığında, Kür və Araz çayları imkanları Böyük Qafqaz dağlarında yüksəkdir. Lakin yerli vadisinin bəzi yerlərində Tuqay meşələri yayılmışdır. Res­ əhali müxtəlif quşları ovlamaq həvəskarlarıdır. Bu da təsadüfi publikanın meşələrinin cəmi 3%-i qarışıq meşələrdir (şam, deyildir. Azərbaycan müxtəlif ov quşları ilə zəngindir. Respublika ərazisində bir neçə yerdə (Qızılağac, Ağ göl,

46 47 Candar gölü və b.) köçəri quş arealları vardır. Bunlardan başqa bənzər sumaq, genişyarpaqlı şiııus, Malayziya jasmini və s. Xəzər dənizində Kür çayı və onun qollarında kefal, qızıl balıq, Deııdrarinin bitkiləri Lənkərandan gətirilmiş, torpaq üzərində nərə, siyənək, naqqa balığı, ilaııbalığı və digər növ balıqlar və süni suvarma şəraitində bitir. ovlanılır. Zooloji və Təbiət Tarixi Kolleksiyaları və muzeyləri. Azərbaycanda 12 qoruq, 24 yasaqlıq, 9 Milli park vardır Dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrində olduğu kimi ki, bunlarda qiymətli təbii landşaft və tükənməkdə olan fauna Azərbaycanda da müxtəlif zooloji kolleksiyalar mövcuddur. növləri, nadir flora nümunələri cəmlənmişdir. Bir sıra yeni Bunlar həm dövlət, həm də şəxsi mülkiyyətdə olan qoruq və Milli parkların yaradılması haqda da təkliflər kolleksiyalardır. Bunlardan Bakı şəhər heyvanat parkının, hazırlanır. Ümumiyyətlə, qoruq və Milli parklara səfər etməyə AMEA Zoologiya İnstitutunun zooloji muzeyini, Zərdabi qadağa qoyulmur. Lakin bunlarda turizm-rekreasiya adına paleontoloji muzeyini və başqalarını qeyd etmək olar. fəaliyyətinə məhdudiyyətlər qoyulur. Bunlardan başqa Beləliklə, yuxarıda göstərilənləri ümumiləşdirərək deyə Azərbaycanda təbiətin çox müxtəlif təbii obyektləri möv­ bilərik ki, Azərbaycanda təbii-coğrafi imkanlar istirahət-kurort, cuddur. ekoloji (o cümlədən kənd turizmi), macəra turizmində Görkəmli akademik B.Ə.Budaqov bu obyektləri bir neçə turistlərin tələbatını ödəmək iqtidarındadır. Kitabın ikinci qrupa ayırır: fəslində kompakt şəkildə səciyyələndirdiyimiz təbii mühit və • geoloji - qədim süxurların çıxıntıları; onun komponentləri Azərbaycanda turizm cəhətdən cəlbedicili­ • paleontoloji - qədim flora və fauna qalıqları ilə süxur yi formalaşdıran əvəzsiz amillərdir və respublikanın mövcud çıxıntıları; təbii rekreasiya potensialıdır. • geomorfoloji - qayalar, qalıq dağlar və s.; • hidroloji və hidrogeoloji - dağ çayları və gölləri, şəlaləli 2.I.6.MİI1İ parklar dərin dərələr və s.; • landşaft - dağ dərələri, aşırımlar, mağaralar. Mövcud təbiət komplekslərini qorumaq, təbiət proseslərinin təbii hərəkətlərini öyrənmək üçün xüsusi Təbiət abidələri. Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan ən xarakterik, yaxşı saxlanılmış səciyyəvi landşaftlar, mühafizə olunan təbiət əraziləri yaradılmış və fəaliyyət xüsusi gözəlliyi ilə seçilən təbiət düzləri, cndcmik bitkilər, göstərməkdədir. Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və mağaralar, nadir göllər, dağ rclikt, məhv olub aradan çıxan obyektləri Azərbaycan Respublikasının milli sərvətidir və xüsusi ekoloji, elmi, mədəni və estetik dəyərə malikdir. bitki növləri, yüzillik ağaclar, bağ-park, incəsənət nümunələri, süxurların nadir çıxıntıları, paleontoloji qalıqların çökdüyü Xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin statusu “Ətraf yerlər, xüsusilə qiymətli ağac-kol cinsləri, ayrı-ayrı meşə mühitin mühafizəsi haqqında” və “Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri haqqında” Azərbaycan Res­ sahələri və digər sahələr daxildir. publikasının Qanununda müəyyən edilmişdir. Nəbatət bağlan. Mərdəkan Dendrarisi-1926-cı ildə yara­ Azərbaycan Respublikasında Milli parkların yaradıl­ dılmışdır. Burada çoxsaylı subtropik, gövdəli, kollu, çiçəkli, masına 2003-cü ildən başlanılmışdır. Ekologiya və Təbii efir yağlı və başqa yerli və xarici floradan təşkil olunmuş Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən həmin ildə Akademik Həsən bitki kolleksiyası vardır. Məsələn, birmeyvəli retama, lansetə- Əliyev adma Ordubad, Şirvan, Ağ göl, 2004-cü ildə Hirkan,

48 49 Cədvəl 2.1 Altıağac, 2005-ci ildə Abşeron, 2006-cı ildə Şahdağ, 2008- Azərbaycanın Milli parkları haqqında məlumat ci ildə isə Göygöl Milli parkları yaradıldı, 2009-cu ii 25 Ümumi noyabr tarixində Azərbaycan Respublikası prezidentinin Milli parkların Y aran­ Yerləşdiyi əra/i sahəsi, adı dığı il Sərəncamı ilə Ordubad Milli park ərazisi Şahbuz Dövlət min ha Təbiət Qoruğu, Şahbuz, Culfa. Ordubad rayonlarının 1 torpaqları hesabına genişləndirilərək sahəsi 42797,4 hektara Akademik Həsən Əliyev adma çatdırılmışdır. Eyni sərəncamla Milli parkm adı Ordubad Milli Ordubad rayonu 2 0 0 3 4 2 .8 dəyişdirilərək akademik Həsən Əliyev adma Zəngəzur Milli p a rk ı ( 2 0 0 9 -c u parkı adlandırılmışdır. 2008-ci ildə Hirkan Milli parkının ildən Zəngəzur ərazisi genişləndirilərək 40358 hektara çatdırılmışdır. M illi parkı) Qaradağ. Səlvan və Neftçala 2012-ci ildə Almaniya Federal Hökumətinin dəstəyi ilə 2 Şirvan Milli Parkı 2 0 0 3 5 4 .4 “Qafqaz təşəbbüsü” proqramı çərçivəsində Xaçmaz rayo­ inzibati rayonları ərazisində 3 Ağcabədi və Beyləqan ra­ nunda Rusiya ilə sərhədyanı zonada Samur-Yalama (sahəsi Ağ göl Milli parkı yonlarının ərazisində, Kür 2 0 0 3 17.9 11,8 ha) Milli parkı yaradıldı. çayının sağ sahilində 2 0 0 4 4 0 .4 Bununla yanaşı, yeni Milli parkların, dövlət təbiət 4 Lənkəran və Aslara Hirkan Milli parkı qoruqlarının yaradılması istiqamətində müvafiq işlər davam rayonlarının ərazisində etdirilərək, Qızılağac dövlət təbiət qoruğunun ərazisi geniş­ Altıağac Milli Xızı və Sivəzən rayoııları-nm 5 2 0 0 4 11.0 ləndirilərək, dənizkənarı Milli parkının yaradılması nəzərdə p a rk ı ərazilərində tutulmuşdur. 6 Bakı səhərinin Xəzər ravonu inzibati ərazisi, Abşeron Abşeron Milli Azərbaycanın təbii sərvətlərinin mühafizəsinə və in­ yarımadasının cəııub-şərq 2 0 0 5 0.8 p a rk ı kişafına dair tələblərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar xü­ qurtaracağın­ susi mühafizə olunan təbiət əraziləri şəbəkəsinin və həmin da - Şah dili sahəsində 7 Quba. Qusar, İsmayıllı. ərazidəki bioloji müxtəlifliyin qorunması sahəsində ardıcıl, Qəbələ, Oğuz və Şamaxı ray Şahdağ Milli parkı 2 0 0 6 130.5 məqsədyönlü və intensiv iş aparılır. Hazırda Ekologiya və onlarının kəsişdiyi dağ Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən xüsusi mühafizə olunan silsiləsində təbiət ərazilərinin ümumi sahəsinin artırılmasına dair elmi 8 Daşkəsən, Goranboy və Göygöl rayonları, cəhətdən əsaslandırılmış torpaqayırma sənədləri işlənib ha­ Göygöl Milli parkı Kiçik Qafqaz dağlarının 2 0 0 8 12.8 zırlanmışdır. şimal-şərq yamaclarında, Turizmin sürətlə inkişaf etməsi Azərbaycanda xüsusi (iöygöl rayonu ərazisində Xaçmaz rayonunda, Rusiya mühafizə olunan ərazilərin Milli parklar formasının təşkil 9 Samur-Yalama ilə sərhədyanı zonada 2 0 1 2 11.8 edilməsinə və genişləndirilməsinə də əlverişli zəmin yaratdı. Milli paıkı Ümumi sahəsi 322,4 rnin hektar olan 9 Milli park respublika Mənbə: AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi ərazisinin 3,6 %-ni təşkil edir. Milli parklar ayrı-ayrı regionlar və landşaftlar üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır (cəd.,2.1). Landşaft tiplərindən Azərbaycanda Milli parklar vasitəsi­ lə ən çox mühafizə olunanları dağ-meşə və dağ-çəmən lan-

51 50 dşaftlarıdır. Respublikamızda Milli parkların 70%-i dağ-meşə Milli park ərazisində - göldə, Xəzər sahillərində, 3500 və dağ-çəmən landşaftlarında təşkil olunmuşdur. Mili parkların hektardan artıq su- bataqlıq sahəsində 65 növdən artıq quş ərazisinin 23%-ni arid landşaftlar, 7%-ni isə su-bataqlıq növünə rast gəlinir. Burada turac, ördək və qaz növləri, landşaftları təşkil edir. Azərbaycanın dağ-meşə və dağ-çəmən qaşqaldaq məskunlaşmışdır. Adı “qırmızı kitab”a düşən landşaft qurşaqlarında 5 Milli park təşkil olunmuşdur. çəhrayı qutan, qara leylək, bəzgək, dovdaq, soltan toyuğu, Bunlardan Şahdağ Milli parkında dağ-meşə, dağ-çəmən, ərsindimdik, qızılqaz, qırmızıgöz qaz, fısıldayan və kiçik qu qismən də nival landşaftlar qorunur. Altıağac və Hirkan Milli kimi oturaq və köçəri quşlar qotunur. parklarında meşə landşaftları, Ordubad Milli parkında isə dağ- Milli parkda qorunan əsas məməii heyvan ceyran çəmən, qismən də nival landşaftlar mühafizə olunur. Göygöl sayılır. Onun çəkisi 35 kq-a qədər, bədəninin uzunluğu 95- Milli parkında dağ-meşə və dağ-çəmən landşaftları qorunur. 115, hündürlüyü 60-75 sm-ə çatır. Olduqca çevik heyvan Şirvan Milli parkı. Şirvan Milli parkının ərazisində olub, saatda 50-60 km sürətlə qaça bilir. relyefin, bitki örtüyü və torpaq örtüyünün müxtəlifliyi burada Şirvan qoruğunda ceyranların sayı artmışdır. 1990-cı ildə bir sıra təbii landşaft sahəsinin mövcudluğuna imkan yaradır. Bəndovan yasaqlığı ilə birlikdə Şirvan qoruğunda ceyranların Ərazidə düzən və xırda təpəli yovşanlı yarımsəhra və düzən və sayı 10900-ə çatmışdır. İndiyə qədər Şirvan qoruğunda xırda təpəli şoranotlu yarımsəhra landşaft tipləri üstünlük təşkil heyvanat aləminin qorunmasında bir sıra maneələr və edir. Bu landşaft tipləri ceyranlar üçün çox sərfəli sahələr hesab nöqsanlar mövcud olmuşdur. Qoruqda Kəlbəcər, Qusar və edilir. Salyan rayonlarının onlarla mal-qara fermaları yerləşdirilirdi. Şirvan Milli parkı yarımsəhra zonasında yerləşdiyi üçün Qoyun sürüləri ceyranların təbii yemini yeyir, ferma itləri burada bulaq və çay yoxdur. Lakin mövcud su mənbələri - onların təbii rejimini pozur, ferma işçiləri brokonyerlik parkı şərqdən əhatə edən Xəzər dənizi, şimaldan baş Şirvan edirdilər. kollektoru və digər kollektorlar. Çala gölü ceyranların və digər 2004-cü ildə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin heyvanat aləminin suya olan tələbatını tamamilə ödəyir. gərgin fəaliyyəti nəticəsində fennalar qoruq ərazisindən Kollektorların və Çala gölünün suyu qışda donmur, bu isə çıxarılmışdır. Lakin Milli parkın yasaqlıq ərazisində Xəzər ceyranlar və quşlar üçün çox əlverişlidir. dənizinin sahilində 3 balıq vətəgəsi yerləşir. Geniş ərazidə Şirvan Milli parkının ərazisində əsasən yovşanlı neft sənaye obyektləri mövcuddur. Qoruğun xüsusiyyətlərinə yarımsəhra, şoranotlu yarımsəhra, yovşanlı-şoranotlu yarım­ uyğun elmi - tədqiqat işləri lazımi səviyyədə aparılmamışdır. səhra, qismən səhra, çəmən-çala, dənizsahili-qtımlu, su- Hazırda Şirvan Milli parkının fəaliyyətini canlandırmaq bataqlıq bitki qruplaşmaları yayılmışdır. məqsədilə AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi bir sua Şiı-van Milli parkı yarımsəhra zonasında yerləşsə də, əsaslı tədbirlərin yerinə yetirilməsini planlaşdırır. heyvanat aləmi ilə zəngindir. Məməlilərdən ceyran, qunduz, Ağgöl Milli parkı. Ağgöl respublikanın iri göllərindən biri qaban, dovşan, Xəzər suitisi, canavar, çaqqal, tülkü, porsuq, sayılır. Gölə axıdılan suyun miqdarından asılı olaraq sahəsi tez- qamışlıq pişiyi və s., sürünənlərdən tısbağa növləri, zolaqlı tez dəyişir, maksimum dərinliyi 1,5-2 metr, orta dərinliyi 0,6 kərtənkələ, su koramalı; suda-quruda yaşayanlardan qurbağa metrdir. Yayın sonuna qədər göldə suyun səviyyəsi xeyli aşağı növlərinə rast gəlinir. Çalagöldə və kanallarda 12 növ balıq düşür. Gölə cənubdan bir kollektor qovuşur, şərqdən isə o, yaşayır. digər kollektor vasitəsilə Sarısu gölü ilə birləşir.

52 53 meşəliklər yayılmışdır. Onlara ipək akasiyası, Xəzər lələyi. Ağgöl Milii parkının bitki örtüyündə əsasən cənub qamışı Hirkan ənciri, Qafqaz xurması, azatağac, yalanqoz və s. qarışır, üstünlük təşkil edən su-bataqlıq bitki növləridir, onlardan yüksəkliyə qalxdıqca bu meşələr tədricən fıstıq ağacları ilə sünbüllü su lələyi, su qaymaqçiçəyi, qamış və s. göstərmək əvəz olunur. Ərazisində ıııeşə ilə örtülii sahənin 58 faizi fıstıq, olar. Adalarda əsasən yulğun kollan bitir. Şorangələrə və dənli 25 faizi şabalıdyarpaq palıd, 14 faizini isə vələs ağacları təşkil bitkilərə də təsadüf olunur. edir. Dəmirağac, şabalıdyarpaq palıd, Hirkan ənciri, Hirkan Milli parkın quru hissəsində şorlaşmış torpaqlarda armudu. Xəzər lələyi, ipəkakasiyası, Qafqaz xurması, çəmən-halofıt bitkisi geniş yayılmışdır. Burada birillik şoran iirəkyarpaq qızılağac, Hirkan biqəvəri Azərbaycanın “Qırmızı otlarından duzlaq soğanı, çərən, qışotu, sirkan, həmçinin qamış kitabf’na salınmışdır. bitir. Təpəcikli şoranlı sahələrdə yarımsəhra halofit bitkiləri Rütubətli şəraitdə palıd, fıstıq və vələs meşələri altında yayılmışdır. Burada efemerlərlə yanaşı Xəzər şahsevdisi, qonur dağ-meşə torpaqlarının podzollaşmış yarımtipi inkişaf sarıbaş, qaraşoran üstünlük təşkil edir. Quru şoran və şorəkətli etmişdir. Dəniz səviyyəsindən 100-600 metr yüksəklikdə torpaqlarda yarımsəhra kserofit- halofit bitkiləri yayılmışdır, dəmirağac və palıd meşələri altında sarı dağ-meşə torpaqları yovşan, xostək, qismən də qırtıc və şorangə üstünlük təşkil yayılmışdır. Ərazidə bu torpaqların tipik və podzollaşmış edir. Ağgöl Milli parkı respublikamızın düzən rayonlarında yarımtipləri mövcuddur. köçəri və yerli quşların, heyvanların çox məskunlaşdığı su Hirkan qoruğunda vaxtilə çoxlu pələng, bəbir, Qafqaz hövzələrindən biridir. Bu göldə və onun ətrafında 140-dan artıq maralı, cüyür, tülkiiy, yüzlərlə quş növlərinə rast gəlinirdi. quş növü məskunlaşmışdır. Burada 87 quş növü yumurta Hazırda isə onların sayı xeyli azalmış, bəzilərinin nəsli qoyub bala verir. Ağgöl və onu əhatə cdəıı sularda 20-yə yaxm kəsilmişdir. Respublikanın “Qırmızı kitabf’na adı düşən Talış balıq növü vardır. Quşlardan turac, sultan toyuğu, qızılqaz, çay qırqovulu, Hirkan arıquşu qorunur. Adları Qırmızı kitaba qaranquşu, dəniz qartalı, mərmər cürə, vəhşi qaz, bəzdək, qara yazılan toğlugötüıən, qıvrımlələy, qutan. qara leylək, mərmər leylək, çəhrayı qulan, ərsindimdik və s.-nin adları “Qırmızı cürə, dəniz qartalı, məzar qartalı, berkııt, laçın, turac kimi kitab”a düşmüşdür. quşlara da təsadüf edilir. 2004-cii ildə Hirkan qoruğu Ağgölün ətrafında məməli heyvanlardan qaban, qunduz, ərazisində 21 min hektar sahədə Hirkan Milli parkı yaradıldı. dovşan, canavar, tülkü, porsuq, qamışlıq pişiyi və s. olur. Milli Ordubad Milli parkı. Ordubad yasaqlığı 1969-cu ildə park yaradılarkən heyvanat aləmini daha da zənginləşdirmək Ordubad və Culfa rayonları ərazisində yaradılmışdır. O, aşağı, üçün bir sıra tədbirlərin gücləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. orta və yuxarı dağlıq qurşaqların landşaft sahələrini əhatə edir. Milli parkın ərazisində ovçuluğa yol verməmək, müşahidə Qoruğun yaradılmasında məqsəd ərazidəki nadir və qiymətli qurğuları tikmək, yırtıcı heyvanların sayını normada saxlamaq, heyvanları (qayakeçisi) və quşları (turac, qırqovul və kəklik) sərt qış aylarında quşları dənli yemlə təmin etmək və s. qoruyub artırmaq olmuşdur. Sahəsi 42,8 min hektardır. Hirkan Milli parkı. Hirkan qoruğu üçüncü dövrün relikt hirkan florasım və bıırada məskunlaşan faunanı qorumaq Yasaqlıq Zəngəzur dağlarının cənub-qərb yamacında yerləşir. məqsədilə 1936-cı ildə yaradılmışdır. Qoruq Lənkəran və 1000-3900 metr hündürlükləri əhatə edir. Bitki örtüyü sub- Astara rayonları ərazisində şərqdə Xəzər dənizi yaxınlığında, nival, qaya, alp, subalp və dağ kserofit bitkilərindən ibarətdir. 22 metr aralı məsafədən başlayıb, qərbdə 980 metrə qədər Burada ibtidai, çimli və torflu dağ-çəmən, bozqırlaşmış dağ- yüksəklikləri əhatə edir. Qoruğun düzən və dağətəyi hissəsində qəhvəyi toqraqlar yayılmışdır. 2004-cü ildə Ordubad yasaqlığı şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac və vələsin üstünlük təşkil etdiyi

55 54 ərazisinin bir hissəsində 12 min hektar sahədə Ordubad Milli vardır. Ərazidə yüksək dağlıq zonada turistlər üçün maraq parkı yaradıldı. doğuran Xınalıq və Car kəndləri yerləşir. Altıağac Milli Parkı. Altıağac qoruğu Ataçay hövzəsində Geniş flora və fauna növlərinin qorunması üçün Şahdağ (Xızı rayonu) 1990-cı ildə yaradılıb. Qoruq Böyük Qafqazın Milli parkının ərazisinə Böyük Qafqazın Cənub yamacının şimal-şərq yamacının şərq qurtaracağında meşə örtüyünün şərq Qəbələ, İsmayıllı və Şamaxı rayonlarının dağlıq meşə, alp və sərhəddində pozulmuş təbii meşə landşaft kompleksinin subalp kompleksləri də daxil edilmişdir. Bu ərazidə mühafizəsini gücləndirmək yolu ilə ilkin bitki örtüyünü və özünəməxsus valehedici biokomponentlərlə yanaşı, müalicəvi heyvanat aləmini bərpa etmək, torpağın eroziya prosesinin termal mənbələr vardır. qarşısını almaq məqsədilə yaradılmışdır. Ərazinin 3585 hektarı Milli parkın turistlər üçün ən maraqlı yerləri Baş meşə ilə örtülü olub iberiya palıdı, qafqaz vələsi və şərq fıstığı Qafqaz silsiləsinin daim qarlı zirvələri Bazar düzü (4466 üstünlük təşkil edir. Bu meşələrə adi göyrüş, ağcaqayın növləri, m), Tufandağı (4206 m), Şahdağ (4243 m), Qızılqaya (3739 ağrıovunduran quşarmudu, yabanı meyvələr (alma, armud və m), Babadağ (3632 m) hesab olunur. Milli parkın ərazisi s.) qarışır. Qoruq ərazisində əsasən dağ-meşə, çürüntülü Böyük Qafqazın hər iki yamacını - şimal-şərq yamacdakı karbonatlı dağ-meşə, qəhvəyi dağ-meşə və s. torpaq tipləri Quba, Qusar, Şabran, Xaçmaz rayonlarını, cənub yamacın yayılmışdır. Qəbələ, Şəki, İsmayıllı, Şamaxı, Ağsu rayonları ilə birləşdirir. Altıağac qoruğu ərazisində digər qonşu regionlara Şahdağ Milli parkının ərazisi seçilərkən onun bütün şaquli lan­ nisbətən heyvanat aləmi çoxdur. Bunun əsas səbəbi qanunsuz dşaft qurşaqlarını, nadir biokompleksləri, həmçinin arxeoloji və ovçuluq olmuşdur. Qoruğun ərazisində hazırda cüyür, qonur tarixi-memarlıq abidələri əhatə etməsini, onun ərazisinin ayı, qaban, vaşaq, yenot, dovşan, dələ, canavar və s., quşlardan rekreasiya üçün əlverişliliyi, istifadəsi və magistral nəqliyyat isə qırqovul, alabaxta, qaratoyuq, bildirçin, çöl qartalı və s.-yə yollarına, iri və sənaye şəhərlərinə yaxın olması nəzərə alın­ rast gəlmək olar. 2004-cii ildə Altıağac qoruğu bazasında mışdır. qoıuğun ətraf ərazisindəki meşə ilə örtülü sahələri də daxil Beləliklə, Şahdağ Milli parkının yaradılmasında məqsəd etməklə 11 min hektar sahədə Altıağac Milli parkı yaradıldı. canlı və cansız təbiət abidələrini, dağ meşələrini, alp və subalp Şahdağ Milli parkı. Şahdağ Milli parkının Böyük çəmənlərini, mineral və termal sulan, dağ göllərini, şəlalələri, Qafqazın şimal-şərq yamacı və cənub yamacının orta və şərq paleontoloji qazıntıları, tarixi-memarlıq abidələri mühafizə hissəsində təşkil olunmuşdur. Bura əsasən Quba, Qusar, etməklə yanaşı, onlardan rekreasiya məqsədilə istifadə edərək Şabran, Qəbələ, İsmayıllı və Şamaxı rayonlarının bir hissəsi turizmi inkişaf etdirməkdir. daxildir. Quba və Qusar rayonlarının aşağı və orta dağ Şahdağ Milli parkının ərazisində bitki örtüyü meşə və qurşaqlarında yaşayış məntəqələri sıx yerləşdiyindən Milli çəmən landşaftları ilə təmsil olunur. Milli parkın Böyük parka daxil edilmir. Qafqazın cənub yamacı hissəsində bitki örtüyü dağ Şabran rayonunun yaşayış məntəqələri olmayan dağlıq sistemlərinə məxsus şaquli qurşaqlıq qanunauyğun olaraq hissəsi və qismən Xızı rayonunun ərazisi Milli parka daxil yayılmışdır. edilir. Bu zona arxeoloji və tarixi abidələrlə zəngindir. Burada Milli parkın ərazisində yüksəklik qurşaqlarında ilkin bitki mineral və termal sular (Qalaaltı, Xaltan, Cimi, Xaşı və b.) örtüyü dəyişmiş, pozulmuş, onları törəmə tipli bitki

56 57 qruplaşmaları əvəz etmişdir. Bitkilərin yüksəldik qurşaqları daxilində yayılması qanunauyğunluğu hər yerdə pozulmuşdur. bu imkanlardan turizm-rekreasiya məqsədilə kütləvi halda çoxdandır ki, istifadə olunmurdu. Bunun da səbəbi Göygöl Hazırda Şahdağ Milli parkı ərazisində dağ-meşə landşaftı Milli parkının antropogen təsirə ifrat dərəcədə məruz qalması və bulaqlar qoynunda istirahətə gələnlərin sayı ildən-ilə artır. idi. Yarandığı vaxtdan AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Quba rayonunun Afurca, Çinalar kəndlərinin ətrafında. Nazirliyi tərəfindən Milli parkda təbiətin mühafizəsi təşkil Qəçrəşdə, Şabran rayonunun Çıraqqala (Qaiaaltı) ətrafında, edilmişdir. 2015-ci il avqust ayından etibarən Göygöl Milli Şamaxı rayonunun Çuxuryurd və Pirqulu, İsmayıllı rayonunun parkı vətəndaşların istifadəsinə verildi. Lakin Milli parkın daha Baskal, Talıstan, Lahıc və s. yerlərinə yüzlərlə ailə yay ciddi mühafizəsi məqsədilə parka girişdə məhdudiyyətlər mövsümündə istirahətə gəlir. qoyulmuşdur. Turistlər ərazidə yalnız müəyyən marşrutlar üzrə Göygöl Milli parkı. 2008-ci ilin 2 aprel tarixində hərəkət edə bilər, həmçinin müəyyən yerlərdən istirahət üçün Göygöl dövlət qoruğunun və Azərbaycan Respublikasının istifadə edə bilərlər. Milli parkın təbiətinə biganə olan, parkı Göygöl, Daşkəsən və Goranboy rayonları inzibati ərazilərinin çirkləndirənləri, gizli ov edənləri isə cərimələr gözləyir. 12755 hektarlıq sahəsində yaradılmışdır. Milli parkın Göygöl Samur-Yalama Milli parkı. Yalama-Xudat dəniz sahilləri qoruq hissəsi Kəpəz dağının (3065 m) şimal yamacında meşə bir çox rekreasiya növlərinin inkişaf etdirilməsi üçün ən və subalp qurşaqlarında dəniz səviyyəsindən 1100 metrlə 3065 perspektiv zona hesab olunur. Bunun əsas səbəbi sosial-iqtisadi metr yüksəklikdə yerləşir. Onun “Eldar şamı” filialı isə Qabırrı amil, yəni Bakı-Sumqayıt şəhərlərinə yaxın yerləşməsi, avto­ çayının sag sahilindədir. Göygöl Milli parkı ərazisində əsasən mobil və dəmir yolu ilə məsafənin qısa (2-3 saatlıq) olmasıdır. fıstıq, vələs və şərq palıdı meşələri yayılmışdır. Dəniz Həmçinin burada kənd təsərrüfatı məhsullarının, meyvə bağ­ səviyyəsindən 1500-2200 metr yüksəklikdə zəlzələ nəticəsində larının bolluğu istirahət edənlərin qida məhsuluna olan tələbatı­ uçmuş Kəpəz dağının daş qalıqları üzərində şam meşəsi 149 nı ödənilməsində də əhəmiyyət kəsb edir. Lakin ən mühüm hektar sahə tutur, ona fıstıq, palıd, tozağac, qıışarnnıdu, vələs amil bu parkın füsunkar təbiətidir. qarışır. Hazırda şam meşəsi “qocaldıqca” sıradan çıxır və Samur-Yalama Milli parkında meşə landşaftı üstünlük yerini qoruğun əsl “sakini” listıqa verir, özü isə zəlzələnin təşkil edir. Sahəsi 15 min ha olan “Yalama meşəsi” məşhurdur. “çılpaq” daş qalıqlarında məskunlaşaraq. Maral gölünə doğru - Meşəlik dəniz boyu dar zolaq şəklində uzanaraq dəniz Kəpəz dağının zirvəsinə tərəf arealını təzələyir. Subalp səthindən 400 metr yüksəkliyə qədər qalxır. Yalama meşəsində qurşağında və alp qurşağında çəmənliklər inkişaf etmişdir. əsas ağac növləri uzunsaplaq palıd və fberiya palıdıdır. Milli Parkın ərazisində kirpi, Qafqaz göstəbəyi, tülkü, porsuq, Burada palıd meşələri ümumi meşə ilə örtiilü ərazinin 2/3 his­ ayı, meşə pişiyi, samur, vaşaq, cüyür, Qafqaz maralı, quşlardan səsini təşkil edir (10 min ha-daıı çox). Sahəsinin böyüklüyünə bildirçin, meşə göyərçini, meşə cüllüdii, göl qağayısı, qara görə ikinci yeri vələs meşələri tutur (2,7 min ha). Bu meşələr kərkəz, qu quşu, sarı köynək, meşə torağayı, çil qara toyuq və əsasən törəmə tipli olub palıd meşələrinin yerində əmələ s. yaşayır. Göygöl və Ağsu çayında yalnız qızılxallı balıq gəlmişdir. yaşayır. Milli parkın “Eldar şamı” filialında özünəməxsus arid Yalama meşələrində qoruq və kurort zonalarının ayrıl­ meşə landşaftı yayılmışdır. Göygöl Milli Parkının yaradılması ması təklif olunur. Qoruq zonasında həmin ərazi üçün qiymətli onun rekreasiya sərvətindən turizm məqsədləri üçün istifadəyə ağac sayılan palıd və qovaqdan ibarət meşə-düzən landşaftının geniş imkanlar açmasına səbəb oldu. Təəssüflə qeyd edək ki, təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanılması, müxtəlif tədbirlər

58 59 həyata keçirilməklə bu meşələrin davamlılığı, estetik görünüşü Ш FƏSİL daha da yaxşılaşdırılmalıdır. Kurort meşə zonasında aparılacaq TARİXİ-MƏDƏNİ AMİLLƏRİN tədbirlər turistlərin rahat istirahət etməsinə imkan yaratmağa TURİZMDƏ ROLU doğru yönəldilməlidir. Bu məqsədlə meşələrin normal fun­ ksiyası saxlanılmaqla rekreasiya həcmi genişləndirilməlidir. 3.1. Tarixi-mədəni rekreasiya ehtiyatlarının təsnifatı Kurort meşələrinin rekreasiyaya davamlılığını artırmaq məq­ sədilə meşə sahələrində abadlıq işləri görülür. Piyada marşrut yolları, mənzərəli yerlərə gedən yaxm və uzaq məsafəli gəzinti Rekreasiya ehtiyatları kompleksində tarixi-mədəni cığırları salmır. ehtiyatlar xüsusi yer tutur. Bu ehtiyatlar ictimai inkişafın Qoruq zonasından fərqli olaraq burada istirahət edənlər keçmiş dövrlərinin irsini əks etdirən amillərdir. Bunlar müxtəlif istiqamətdə gəzintiyə çıxmaq, müəyyən məhdudiyyət rekreasiya fəaliyyətinin mədəni dərketmə növlərinin təşkili daxilində göbələk, meyvə, giləmeyvə, dərman bitkiləri yığmaq üçün mənbə rolunu oynayır, rekreasiya fəaliyyətini bütövlükdə imkanına malik ola bilər. optimallaşdırır, mühüm tərbiyəvi funksiyaya malikdir. Tarixi- Milli parkın kurort hissəsində meşəbərpa işləri aparılarsa, mədəni obyektlərin məkan təşkili eyni zamanda rekreasiya dekorativ, göz oxşayan ağac və kollar - ipək akasiyası, cökə, axınının lokallaşdırmasını. ekskursiya marşrutlarının istiqamət­ şabalıd, qafqaz və yapon xurması, ağcaqayın növləri, çinar, lərini müəyyən edir. dəmirağac, yemişan, moruq, alça, əzgil, alma, armud və s.-dən Tarixi-mədəni obyektlər maddi və mədəni olmaqla iki istifadənin də əhəmiyyəti ola bilər. yerə bölünür. Maddi ehtiyatlar tarixin müxtəlif mərhələlərinin Parkın kurort zonası meşələrinə maral, cüyür, quşlardan inkişafında cəmiyyətin istehsal vasitələri və digər maddi qırqovul, turac və s. buraxmaqla, meşələrin heyvanat aləminin dəyərlərin məcmusunu əhatə edir. Mənəvi ehtiyatlar isə daha da zənginləşdirilməsi mühüm məsələdir. cəmiyyətin təhsil, elm, mədəniyyət sahəsində, dövlət və ictimai həyatın təşkilində, əmək və məişətdə nailliyyətlərinin məcmu­ sudur. Məlumdur ki, keçmiş irsin heç də hamısı tarixi-mədəni ehtiyat sayılmır. Buraya elmi üsullarla tədqiq olunmuş və ictimai əhəmiyyətinə görə qiymətləndirilən, texniki və maddi imkanların mövcudluğu şəraitində müəyyən vaxt ərzində bir çox insanların rekreasiya təlabatınm təmin edilməsində istifadə oluna bilən tarixi-mədəni obyektlər aid edilir. Tarixi-mədəni obyektlər arasında tarix və mədəniyyət abidələri mühüm rol oynayır. Bunlar daha çox cəlbedici olmasına görə fərqlənir. Tarix və mədəniyyət abidələri mədəni- dərketmə rekreasiya tələbatının təmin edilməsində başlıca amildir. Tarix və mədəniyyət abidələri təsnifatına görə bölünür:

60 61 - şəhərsalma və memarlıq abidələri-memarlıq ansamblı və kompleksləri; Bununla yanaşı tarixi-mədəni obyektlər xüsusiyyətlərinə tarixi mərkəzlər, məhəllələr, meydanlar, küçələr, qədim şəhər görə mənəvi və mədəni əhəmiyyət kəsb edir. Mənəvi əhəmiy­ və digər yaşayış məntəqələrinin qalıqları, vətəndaş, sənaye, yət dedikdə, tarixi-mədəni obyektlərin turistlərin və ya eks­ ibadət, hərbi memarlıq tikililəri; xalq memarlığı, həmçinin kursiyada iştirak edənlərin mənəvi tələbatının ödənilməsinə onlarla bağlı əzəmətli təsviri, dekorativ-tətbiqi, bağça-park xidmət etməsi nəzərdə tutulur. Mədəni əhəmiyyəti isə bu sənatkarlıq əsərləri, şəhərətrafı landşaft, abidələrin xalqın tarixi və mədəniyyətiııdəki rolu ilə müəyyən - incəsənət abidələri - möhtəşəm, təsviri, dekorativ-tətbiqi və edilir. digər incəsənət əsərləri, Arxeoloji abidələrə - qədim yaşayış məntəqələrinin - sənədli abidələr - dövlət hakimiyyəti və idarəetmə qalıqları, kurqanlar, qədim insanların yaşadığı mağaralar, orqanlarının aktları, digər yazılı və qrafik sənədlər; kino-foto müxtəlif antik əşyaların cəmləndiyi ərazilər daxildir. Arxeoloji sənədlər və səsyazmalar, həmçinin qədim və digər əlyazma abidələr daha cox elmi əhəmiyyət kəsb etməklə turizm arxivlər; folklor və musiqi yazıları, nadir çap materialları. məqsədilə az istifadə olunur. Arxeoloji abidələrin yayıldığı Şəhərsalma və memarlıq abidələrinin antropogen turizm ərazilər etnoqrafik, elmi əhəmiyyət kəsb edən ərazi kimi ehtiyatı kimi təsnifatında dekorativlik, kompleks, ansambl qorunur. təşkil etməsi, tarixi-mədəni əhəmiyyət kəsb etməsi və s. nəzərə Tarix və mədəniyyət abidələrinin tərkib hissələrindən biri almır. Müasir şəhərsalma nümunələrinə misal olaraq Nyuyork, də dini abidələrdir. Dini abidələrdən əsasən əhalinin müəyyən Los-Anceles, San-Paula, Reo-de-Janeyro, Osaka, Şanxay, dini tədbirlər və ya tarixi hadisələrlə bağlı olan əlamətdar Sidney və s. qeyd etmək olar. Bu şəhərlər öz möhtəşəmliyi ilə günlərdə istifadə olunur. Dini abidələrin yerləşdiyi ərazi, onun yanaşı, müasir göydələnləri, küçə və meydanları ilə turistləri tarixi, əhalinin mənəvi tələbatında oynadığı rol və istifadə üçün cəlb edir. Möhtəşəm obyektlərə Azadlıq heykəli (ABŞ), Eyfel yararlılığı əsas götürülür. İl ərzində 200 mln.-a qədər insan dini qülləsi (Fransa), Kolumbiya cayı üzərində SES kaskadı (ABŞ), abidələrdən istifadə edir. Dini abidələrdən istifadə aşağıdakı Sidneydə (Avstraliya) opera teatrının binası, Sankt- xüsusiyyətlərinə görə seçilir: Peterburqdakı Ermitajm binası, Los-Anceles, Sankt-Peterburq. - müxtəlif dini kitablarda qeyd olunan ibadətlərin yerinə Yaponiyadakı körpülər və s. turizm əhəmiyyəti kəsb edir. yetirilməsi üçün mövcud olan dini abidələr (Məkkə, Mədinə, Tarixi abidələrə - öz qədimliyi ilə seçilən tikililər, mühüm Kərbəla, Məşhəd, Yerusəlim). tarixi hadisələri özündə əks etdirən məntəqələr, müxtəlif - əsas dini ziyarət yerləri və din tarixində əhəmiyyətli yeri olan memarlığa malik binalar aid edilir. Tarixi abidələrə xalqın abidələr (ziyarətgahlar, məscidlər, kilsələr). tarixində xüsusi yeri olan şəxsiyyətlərin həyatı və fəaliyyəti ilə - tarixi memarlığı ilə seçilən gündəlik ibadət yerləri (mədrəsə, bağlı maddi nümunələr də daxil edilir. məscid və s). Tarixi-mədəni abidələrdən istifadə xüsusiyyətləri iki Qeyd etdik ki, tarixi-mədəni potensial dərketmə qunıpa ayrılır ki, bunlara da mövcud ehtiyatlardan yalnız turizminin əsasını təşkil edir. Lakin turizmin elə növləri vardır səyahət məqsədilə istifadə olunması, digəri isə elmi-təcrübi ki, bunların birinin obyektləri digər turizm fəaliyyətində baxış əhəmiyyət kəsb etməsidir. obyekti kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, kənd turizminə də aiddir. Kənd yerlərində istirahət edən turistlər həmin ərazidə

62 63 vo yaxud istirahət yerinin yaxınlığındakı irs abidələrinə tamaşa bədii və tarixi dəyərləri, tələbat yerinə görə bədii və əlçatan etməyi xoşlayırlar. Bu, Avropa ölkələrində kənd turizminin olması ilə müəyyən edilir. inkişaf etdiyi dövlətlərdə geniş yayılmışdır. Mədəni irs Rekreasiya məqsədilə (o cümlədən kənd turizmində) təbii sivilizasiyanın tarixi inkişaf irsi olub, müəyyən ərazidə komplekslərin qiymətləndirilməsi iki əsas üsulla aparılır. toplanır. Hər bir dövr özünün izini qoyur və bu, arxeoloji 1. Mədəni kompleksin dünya və milli mədəniyyətdə qazıntılarda mədəni təbəqədə aşkar edilir. yerinin müəyyənləşdirilməsi. Bu, ekspert yolu ilə müəyyən Təcrübi olaraq istənilən yer dərketmə turizmi üçün maraq edilir. Dünya, federal, regional və yerli əhəmiyyətli obyektlər oyada bilər. Lakin insanların çox yaşadığı yerlərdə daha çox müəyyən edilir. maddi mədəniyyət izləri qorunur. Ümumiyyətlə, mədəni irs 2. Baxış üçün zərurət və kifayət qədər vaxtın olması. Bu abidələri ayrılır: üsul müxtəlif əraziləri turizm məqsədilə tarixi-mədəni poten­ • arxeologiya abidələri; sialı perspektivliyinə görə müqayisə etməyə imkan verir. • dini və vətəndaş abidələri; Mədəni kompleks, həmçinin təbii kompleks üçün mühüm səciyyəvi xüsusiyyət etibarlılıq (möhkəmlik) və tutumdur. • landşaft memarlıq abidələri; Mədəni kompleksin etibarlılığı iki amil ilə - rekreasiya yükünə • kiçik və böyük tarixi şəhərlər; davamlılığı və əhali tərəfindən formalaşmış dəyər meyarlarına • səciyyəvi kənd yerləri; uyğunluğun stabilliyino görə müəyyən edilir. • muzeylər, teatr, sərgi zalları və digər sosial-mədəni Birinci amil hər hansı bir mədəni kompleksin turist infrastruktur tikililər; axınına “dözə biləcəyini” müəyyən edir. Bu, əsasən muzeylər • etnoqrafiya, xalq sənətkarlığı, dekorativ-tətbiqi incə­ üçün çox əhəmiyyətlidir. Çünki, muzeylərdə eksponatların sənət; saxlanılması üçün müəyyən mikroiqlim şəraitinin (temperatur, • texniki kompleks və qurğular. rütubət rejimi və s.) olması zəruri şərtdir. Bu baxımdan Tarixi-mədəni potensiala adət və ənənələr, məişət və rekreasiya yüklənməsi və ekskursiyaçılarin axımının nizam­ təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri ilə birlikdə bütün sosial- lanması məqsədilə mədəni komplekslərin davamlılığını mədəni mühit daxildir. Hər hansı bir ölkədə, regionda, rayonda yüksəldilməsində müasir texniki vasitələrdən istifadə məsələsi istirahət edən turist mədəni kompleksi bütünlüklə qəbul edir. də gündəmdə duran məsələlərdəndir. Mədəni kompleksin tərkib hissəsinə təbiət də daxildir. İkinci amil turistlərin mədəni obyektə marağının uzun Şəhərlərdə bu, parklar və bağçalar; həyət və küçələrdə müddətliyi ilə bağlıdır. Dünya əhəmiyyətli mədəni irs yaşıllıqlar; kənd yerlərində isə həyətyanı sahələr; qədim abidələrinə marağın stabilliyi qalmaqdadır (məs., Misir malikanə və dini yerlərdə mənzərəli parklar və bağlardır. piramidaları, Afina antik memarlığı, Paris, Roma, Sankt- Tarixi landşaftın pozulması mədəni obyektin cəbediei- Peterburq, Bakı və başqa şəhərlərin memarlıq və tarixi-mədəni liyinə mənfi təsir göstərir. Tarixi-mədəni ehtiyatların turizm- abidələri). rekreasiya sisteminə daxil edilmisinin bir çox növləri vardır. Mədəni kompleksin tutumu turistlərin burada olan Ən çox yayılmış forma muzey və tarixi ekskursiya marşrut­ informasiyanı hansı müddətə qəbul edə biləcəyi vaxtının larının təşkilidir. Mədəni komplekslərin cəlbediciliyi onların davamlılığı ilə m ü ə y y ə n edilir. Bu isə iki amildən - baxış

64 65 • Naxçıvan mədəniyyəti, eramızdan əvvəl II və 1 minillik; obyektinin cəlbediciliyi və insanın psixo- fizioloji imkan­ • Yaloylutəpə mədəniyyəti, eramızdan əvvəl III əsr larından asılıdır. Sonuncu fərdi səciyyə daşıdığına görə eramızın II əsri; fərqlənir və müəyyən hüduda malikdir. • Bardağ basdırma, eramızdan əvvəl III əsr - eramızın II Tarix və mədəniyyət abidələri və onları əhatə edən əsri. landşaft milli dəyərlərdir. Azərbaycan bəşər sivilizasiyasının Dünya əhəmiyyətli memarlıq abidələri Atəşgah (XV1I1 qədim ocaqlarından olduğu üçün çox dəyərli tarixi-mədəni irsə əsr), İçəri Şəhər kompleksi (VI-XIX əsr), Qız Qalası (VI-XII malikdir. Bu irsin nümunələri arxeoloji obyektlərdə, memarlıq əsr), Şirvanşahlar sarayı kompleksi (XIII-XV əsr), Möminə abidələrində, ədəbi şah əsərlərdə və s. əks olunıır. Mədəni irs Xatun mavzoleyi, Beşbarmaq qalası və Çıraqqala və abidələrinin təsnifatı haqda qeyd edərkən, bunların müxtəlif başqalarıdır. növlərə ayrıldığını göstərdik. Dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrə Azıx, Taqlar və Respublikamızda tarix və mədəniyyət abidələri və digər mağaraları (paleolit dövrü), Qobustanı (mezolit dövrü) obyektlər dövlət tərəfindən qorunur və əhəmiyyətinə görə üç misal göstərmək olar. Qobustandakı qayaüstü rəsmlərə oxşar qmpa bölünür: rəsmlər Gəmiqayada da (Naxçıvan) aşkar edilmişdir. 1. Dünya əhəmiyyətli abidələr. Azərbaycanda 65 arxeoloji və Respublikamızda yerli əhəmiyyətli memarlıq və tarixi memarlıq abidəsi vardır. abidələr qala və istehkam, məbəd və qala, karvansara, körpü, 2. Ölkə əhəmiyyətli abidələr. Respublikada 418 memarlıq və saray və imarətlər, məscid və mədrəsələr, kilsə və monastr, 1616 arxeoloji abidə vardır. mavzoley, köhnə hamamlar, atəşpərəstlərin məbədi və s.-dir. 3. Yerli əhəmiyyətli abidələr. Bunlar mədəniyyət parkı-bağçalar Beynəlxalq siyahıya Azərbaycandan 65 tarixi-mədəni və landşaft abidələrinin də daxil olduğu 3616 memarlıq abidə salınmışdır. UNESCO-nun Ümumdünya irsinə abidəsi və həmçinin 354 arxeoloji abidədir. Azərbaycandan iki obyekt daxil edilmişdir: Qız Qalası və Mühafizə olunan milli ərazilərin sayı 15-dir. Şirvanşahlar sarayı. Qobustan abidə kompleksi, Atəşgah Azərbaycanın rayonları, o cümlədən kəndləri üçün tarixi- Dövlət qoruğu elan edilmişdir. mədəni abidələrin təsnifatı təkcə mənəvi dəyərlərin qorunması deyil, həm də turist cəlb edilməsində, turizm fəaliyyətinin (o 3.2. Tarixi-mədəni abidələrin coğrafiyası cümlədən kənd turizminin) genişləndirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Respublikamızın biitüıı bölgələrində Azərbaycanda tarix və mədəniyyət abidələrinin coğrafi aptropogen rekreasiya obyektləri mövcuddur və bunlarda yerləşmə xüsusiyyətləri sübut edir ki, bu abidələrin əksəriyyəti Azərbaycan xalqının əsrlər boyu yaratdığı dəyərlər qorunur. karvan yollarının kənarlarında qədim yaşayış məskənlərində Ümumiyyətlə, Azərbaycanda 6000-dən çox memarlıq və cəmlənmişdir. Azərbaycanda islam mədəniyyətinin yayılması arxeoloji abidə qeydə alınmışdır və bunlar dövlətin mühafizəsi ilə tarixi-mədəni abidələrin coğrafiyası genişlənir. altındadır. Müxtəlif tarixi dövrlərə aid edilən bu abidələr Azərbaycanın ərazisində məscidlər, türbələr, həmçinin aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: karvansara tikililərinin sayı çoxalır. Təsadüfi deyildir ki, bu • Xocalı-Kəlbəcər mədəniyyəti, eramızdan əvvəl 111 minillik;

67 66 tikililərin bəziləri turistlər üçün maraqlı tarixi yerlər, yerli əhali abidə yerləşir. Bunlardan Şirvanşahlar sarayı (XV əsr), üçün isə inanc yerlərinə çevrilmişdir. Sınıqqala minarəsi (XI əsr), Qız Qalası (XII əsr), Cümə Qədim dövrlərə aid memarlıq abidələri ən çox Abşeron məscidi (XI əsr), Divanxana (XV əsr), Şah məscidi (XV əsr) və (Qobustan qayaüstü rəsmləri - e.ə. VIII minillik, Atəşgah - s. qeyd etmək olar. Bu kompleksdə tarixi-memarlıq XVI11 əsr), Şəki-Zaqatala, Kəlbəcəı-Laçın, Gəncə-Qazax abidələrinin kompakt yerləşməsi onun turizm əhəmiyyətini (Alban kilsələri - I-IX əsrlər, müxtəlif dövrlərə aid arxeoloji artırır. Şirvanşahlar sarayı kompleksinə Divanxana, ibadət zalı, abidələr) iqtisadi rayonlarındadır. iki gümbəzli məscid, Səid Yəhya Bakuvinin məqbərəsi, Azərbaycanda İslam dövrünə aid tarixi-memarlıq hamamlar və s. daxildir. abidələri zəngin olması ilə seçilir. XII-XIX əsrləri əhatə edən Müasir dövrlərə qədər qorunub saxlanılmış mülıüın memarlıq incilərinin əksəriyyəti İslam dövrünə aid olan tarixi-memarlıq nümunələrindən Şəki Xan sarayı və ətrafında abidələrdir. İslam dövrünə aid olan məscidlər, türbələr ölkənin olan qədim tikililər, karvansaralardır. 2500-2600 il yaşı olan və hər yerində yayılmışdır. Məscidlər demək olar ki, öz qədim ticarət yollan üzərində yerləşdiyinə görə Şəkidə iri orijinallığını saxlamış və son illər bunların əksəriyyəti bərpa karvansaralar tikilmişdir. Şəki Xan sarayı XVIII əsr olunarkən əvvəlki vəziyyəti elmi cəhətdən öyrənilmiş, bəıpa Azərbaycan memarlığının incilərindən sayılır. Saraydakı işlərində nəzərə alınmışdır. İslam dövrünə aid olan abidələrdən naxışlar və boyalar, müxtəlif dini yazılar, ağac üzərində biri də qədim türbələrdir. Əsasən orta əsrlərə aid olan türbələrin döyülmüş naxışlar müasir dövrə qədər gəlib çatmışdır. Şəki ən məşhurlarına Mərəzə qəsəbəsi yaxınlığında Diribaba türbəsi Xan sarayının yaxınlığında yerləşən XVIH əsrdə tikilmiş Aşağı (XV əsr), Şamaxıda “Yeddi Gümbəz” türbələr kompleksi, və Yuxarı karvansaralar bir neçə dəfə bərpa olunsa da, öz Ağsu şəhərində Şeyx Dursun türbəsi (XV əsr), İsmayıllı qədim görkəmini saxlamışdır. Yuxarı karvansarada olan rayonunda olan türbələr kompleksi (XV-XV1 əsr), Gəncədə gümbəz Yaxın Şərqdə ən iri gümbəzlərdən sayılır. Hazırda bu İmamzadə türbələr kompleksi (XVII-XIX əsr), Naxçıvanda karvansaralardan turist-mehmanxana kompleksi kimi istifadə Möminə Xatun türbəsi və s. qeyd etmək olar. Bu türbələrdən olunur. Şəki Xan sarayının yaxınlığında olan abidələrin, bəziləri inanc yeri kimi ziyarət olunur. həmçinin Şəki şəhərindən 4 km şimalda yerləşən “Gələrsən- Azərbaycanda şəhərsalma mədəniyyəti eramızdan əvvəl Görərsən” qalasının bərpası onu turist obyekti kimi daha çox III minilliyə təsadüf etsə də, bu günümüzə qədər gəlib çatan baxımlı edə bilər. saraylar, qəsrlər, qalalar əsasən XV-XIX əsrlərə aiddir. Gəncə şəhəri də qədim tarixə malikdir və Azərbaycanda Bununla yanaşı, ölkədə qədim yaşayış məskənləri, şəhər şərq memarlığının incilərindən sayılır. Gəncə şəhərinin 1500 xarabalıqları da mövcuddur ki, bu da qədim dövrlərdən ildən çox yaşı vardır. Mühüm tarixi-memarlıq tikililəri Gəncə ölkəmizin coğrafi mövqeyinin əlverişli olması, qədim karvan qalasının ətrafında olan abidələrdir. Bunlar Gəncə qalası (XV yollarının buradan keçməsi ilə izah olunur. əsr), Cümə məscidi (XIX əsr), İmamzadələr kompleksi (XVI Azərbaycanda şəhərsalma mədəniyyətinin bariz əsr), Darısultan sarayı (XII əsr), XII əsrə aid olan karvansara, nümunəsinin ən məşhuru “İçəri Şəhər” abidələr kompleksidir. qədim hamamlar, Nizami Gəncəvinin məqbərəsi və s.-dir. Bu kompleksin tarixi müxtəlif mənbələrdə fərqli göstərilsə də, Gəncədə tarixi şəxsiyyətlərə aid olan tikililər, həmçinin qədim rəsmi sənədlərə əsasən Xll əsrə aid edilir. Kompleksdə 44 mədəniyyət mərkəzləri də mövcuddur. Şəhərdə Şah Abbas

68 69 Beyləqanda Zəncirli piri və s. qeyd oluna bilər. Abşeronda olan məscidi, Cavad xanın türbəsi, Nizami Gəncəvinin məqbərəsi pirlər seyidlər və onlarm övladları ilə bağlı olan müqəddəs bəıpa olunmuşdur. yerlərdən sayılır. Bu pirlərə qonşu ölkələrdən də ziyarətə Qədim şəhərsalma mədəniyyətini əks etdirən yaşayış gəlirlər. Naxçıvan şəhərindən 12 km aralı İlandağ ilə Məhəcir məntəqələrinə, Naxçıvan, Ordubad, Şuşa, Bərdə şəhərlərini aid dağları arasındakı təbii mağarada Əshabül-Kəf ziyarətgahı etmək olar ki, bunlar da öz qədimliyini müasir dövrümüzə yerləşir. Bu ziyarətgahın ərazisində abadlıq-bərpa işləri qədər qismən saxlamışlar. Naxçıvan şəhərində 30-a yaxın aparılmış, məbədə 13 km uzunluğunda rahat yol salınmış, tarixi-memarlıq və etnoqrafik abidələr vardır. Naxçıvan məscid tikilmiş, kitabə qoyulmuşdur. şəhərinin tarixi eramızdan əvvəllərə aid edilir. Naxçıvanda olan tarixi-memarlıq abidələrinə Möminə Xatun türbəsi fXH əsr). İmamzadələr məqbərəsi (ХП-ХШ əsrlər), Zəviyyə məscidi 3.3. Milli irs nümunələri (XIX əsr), Cümə məscidi (XTX əsr), İsmayıl xan hamamı (XVIII əsr), Çin hamamı {XIII əsr) və s. aid etmək olar. Milli irs nümunələrindən ən mühümü muzeylərin Bununla yanaşı, Muxtar Respublikada olan qədim mədəniyyət fəaliyyətidir. Bakıda çoxlu muzey vardır ki, bunlardan turizm abidələrinin, tarixi-memarlıq abidələrinin bərpasına böyük baxımından ən əhəmiyyətli olanları tarix, incəsənət və ehtiyac vardır. Xüsusilə, Əlinco qalasının, orta əsrlərə aid olan xalçaçılıq muzeyləridir. Bu muzeylər geniş kolleksiyaya malik məqbərələrin, Ordııbaddakı tarixi-memarlıq abidələrinin bər­ olmaqla, əcnəbi turistlər üçün olduqca cəlbedicidir. pası Muxtar Respublikada turizmin inkişafına müsbət təsir edə Regionlarda tarix-diyarşünaslıq muzeyləri, etnoqrafik, kustar əl bilər. işləri muzeyləri fəaliyyət göstərir. Bu muzeylərə regionlara Tarixi-mədəniyyət abidələrinin turizm baxımından ərazi gələn turistlər üçün turlar təşkil etmək məqsədəuyğun olardı. üzrə yerləşməsinə (Abşeron, Quba-Xaçmaz. Şəki-Zaqatala, Belə muzeylərdən ən mühümləri Şəki, Gəncə, Qəbələ, Quba, Lənkəran, Naxçıvan, Şirvan, Qarabağ bölgələrində) nəzər Lahıc və digər bölgələrdə fəaliyyət göstərir. saldıqda, onu qeyd edə bilərik ki, bu bölgələrdə (xüsusilə Milli irsin digər nümunələrindən biri də toxuculuq Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Lənkəran) kənd turizm mədəniyyəti ilə bağlıdır. Azərbaycanda qədimdən xalça imkanları da mövcuddur. Həmin bölgələrdə istirahət edən yerli toxunması, ipək parça istehsalı ənənəvi məşğuliyyət sahəsi (xüsusilə şəhərlilər), əcnəbi turistlər azərbaycan xalqının olmuşdur. Qədim İpək Yolunun Azərbaycandan keçməsi müxtəlif tarixi dövrlərə aid mədəni irs nümunələrinin şahidi ola ipəkçiliyin inkişafına təkan vermişdir. Qədim ipəkçilik bilərlər. Bu isə öz növbəsində kənd turizmi ilə mədəni- mərkəzlərinə Basqal, İsmayıllı, Şəki, Ordubad aiddir. Bu dərketmə turizminin həmahəng təşkilinə və inkişafına səbəb məntəqələrdə milli üslubda ipək parça və baş örtüklərinin ola bilər. (kələğayı) hazırlanmasında hələ də ənənəvi üsullardan istifadə Ölkədə dini ziyarətgah kimi istifadə olunan pirlər və olunur ki, bu məhsulların istehsal prosesi turistləri daha çox digər müqəddəs yerlər vardır. Bunlardan Abşeronda Mir cəlb edir. Bu ipəkçilik mərkəzlərinə qədim adət-ənənələrlə Mövsüm Ağanın ziyarətgahı, Şıxdakı Bibiheybət piri. tanışlıq və istehsalat məqsədli ekskursiyalar təşkil olunur. Naxçıvanda Əslmbül-Kof, Gəncədə İmamzadələr kompleksi, Milli irsin əıı mühüm nümunələrindən olan xalçaçılıq Mərəzədə Diri Baba türbəsi, Siyəzəndə Beşbarmaq piri,

71 70 qədim adət-ənənələrə əsaslanır. Xüsusilə əl ilə toxunan xalçalar milli, etnik irsini, ənənələrini əks etdirir. Kiçik etnik qrupların indiki dövrə qədər öz şöhrətini saxlamışdır. Respublikamızın ölkədə geniş yayılması etnik turizmin inkişafına əlverişli şərait əksər bölgələrində əl ilə xalça toxunması ənənəvi olaraq davam yaradır. Ölkədə əsas etnoqrafik abidələr geniş türkçülük etdirilir. Əl ilə xalça toxuma mərkəzləri Abşeron, Quba, mədəniyyətini əks etdirməklə yanaşı, Xınalıq, Lahıc, Nic, Şamaxı, Şəki, Qazax, Tovuz, Naxçıvan, Ordubad, Şuşa və s. Basqal, dağ yəhudilərinin məskunlaşdığı Qırmızı qəsəbə və s. bölgələrdədir. Bu mərkəzlərin əksəriyyətində xalça ilə yanaşı yaşayış mərkəzləri xüsusiliyi ilə seçilir. Lahıcda və Basqalda palaz, heybə və müxtəlif suvenir istehsalı da mövcuddur. XV əsrdən mövcud olan hamamlar, su sistemləri, kəhrizlər, Xalçaçılıq məktəbinin müxtəlif növlərinin mövcudluğu bu kanalizasiya xətləri, çay daşlan döşənmiş yollar, özünəməxsus məntəqələrə maraqlı və çoxsahəli ekskursiyaların təşkilinə mədəniyyət və mətbəxləri milli irsin ən mühüm nümunə­ imkan yaradır. lərindən sayıla bilər. Xınalıq və Nic kəndlərində məskunlaşan Kustar üsullarla hazırlanan müxtəlif əl əməyi nümunələ­ əhalinin təkrarsız özünəməxsus mədəniyyətləri, məişətlərinin rinin geniş siyahısını təıtib etmək mümkündür. Əl əməyinin müxtəlifliyi həmin yerlərə turist axını üçün şərait yaradır. müxtəlif növlərinə misal olaraq, keramika, daş-qaş, və ağac Mədəni və milli irs nümunələri - xalqın adət-ənənələrini üzərində işin müxtəlif növlərinə, musiqi alətləri, parça üzərində özündə əks etdirən ehtiyatlara deyilir. Mədəni irs nümunələrinə toxuma, metal döymələr, mis və saxsı qablar, dulusçuluq və s. ənənəvi sənətkarlıq, milli bayram və festivallar, milli inkişaf etmişdir. Kustar üsulla hazırlanan müxtəlif məhsullara kulinariya, foklor nümunələri və s. aid edilir. Mədəni irs Abşeronun qəsəbələrində, Lahıcda, Şəkidə, Basqalda, Ordu­ nümunələrindən daha çox beynəlxalq turizmdə istifadə olunur. badda, Lənkəran və Astaranın kəndlərində daha çox rast Mədəni abidələrin və xalq yaradıcılığının turizmdə gəlinir. Burada hazırlanan məhsulların yerli və xarici turistlər istifadəsi onların ayrı-ayrı qurupları üzrə aparılır. Mədəni- tərəfindən müxtəlif suvenir hədiyyələri kimi alınması da mənəvi abidələrə etnoqrafiya, xalq yaradıcılığı, suvenir əhəmiyyətli sayılır. Lakin əl əməyi nümunələrinin geniş istehsalı, milli mətbəx nümunələri də daxil olduğuna görə marketinqinin təşkili, təlim mərkəzi olmadığına görə və ya onlarm turizm baxımından birgə istifadəsi mümkündür. pərakəndə olduğundan turizmdə istifadədə çətinliklər yaradır. Etnoqrafik abidələrə xalqların adət-ənənələri, milli Müqayisə üçün qeyd edək ki, qonşu Türkiyə, İran və digər bayram və dil xüsusiyyətinin müxtəlifliyi daxil edilir. ölkələrdə əl əməyi nümunələri, milli mətbəxləri turizm Etnoqrafik abidələr istifadə xüsusiyyətinə görə hər hansı bir mərkəzlərində geniş təbliğ olunur, yerli və xarici turistlərin xalqın və ya etnik qrupun yayıldığı ərazilərdə, yaşayış aldığı əsas hədiyyələrdən sayılır. Türkiyənin yalnız Antalya məntəqələrində turizm və elmi məqsədli səyahətlərin təşkili ilə bölgəsində əl əməyi nümunələrinə aid olan 100-ə qədər irili- bağlı olur. xırdalı mağazalar mövcuddur. Respublikamızda da əl əməyi Etnoqrafik abidələrin turizmdə rolu-mövcud marşrut­ nümunələrinin hazırlanmasına maraq artmışdır, çünki, ənənəvi larda istifadə olunmasına, kütləvi turizm tədbirlərinin keçiril­ məhsullar turistləri cəlb edir. İçəri şəhərdə, Şəki Xan sarayının məsində əhəmiyyətlidir. Belə ki, xalqların milli adət-ənənələri­ qarşısında, otellərdə təşkil edilən satış köşklərində milli əl nin, bayramlarının, beynəlxalq və yerli festivalların əməyi nümunələri suvenir kimi əcnəbi turistləri maraqlandırır. Etnoqrafik abidələr Azərbaycanda yaşayan xalqların

72 73 keçirilməsi kütləvi turistlərin cəlb olunmasına imkan verir. 3.4. Milli bayramlar və festivallar Azərbaycanda belə etnoqrafik abidələr Xınalıq, Basqal, Lahıc, Şəki və Ordubadda yayılmışdır. Azərbaycanda milli bayramların, festivalların keçirilməsi Xalq yaradıcılığının və suvenir istehsalının turizm milli turizm irsinin, habelə Avropa, Şimali Amerika və ehtiyatlan kimi əsas əhəmiyyəti bölgələrdə və ya hər hansı bir Avstraliyada son dövrlərdə geniş yayılmış hadisə turizminin dövlət daxilində turizm hərəkatının ümumi imkanları ilə (event tourism) əsasını təşkil edə bilər. Xüsusilə, Novruz birbaşa bağlı olur. Yəni, xalq sənətkarlığının inkişafı birbaşa bayramına aid olan tədbirlərin keçirilməsi Azərbaycanın turistlərin cəlb olunmasına tam şərait yaratmasa da, ölkəyə turizmində mühüm rolu vardır. Belə ki, Novruz bayramının 4-5 gələn turistlərin suvenir istehsalı nümunələrinin alınması və gün davam etməsi ölkə daxilində bu tədbirlərin genişlənməsinə hədiyyələr kimi təqdim olunması geniş yayılmışdır. Bu imkan yaradır. Novruz bayramı günlərində əyləncə tədbir­ baxmıdan milli irs nümunələrinin istehsalı yerli kustar lərinin keçirilməsi, qısa müddətli səyahətin təşkili mümkündür. sənətkarlığın genişlənməsinə səbəb olur. Qeyd edək ki. Novruz bayramı UNESCO-nun qeyri-maddi irs Turizmdə mədəni irs ehtiyatlarına daxil olan digər nümunələri sırasına daxil edilmişdir. komponenti milli mətbəx nümunələridir. Turizmdə milli Bununla yanaşı regionlarda müxtəlif milli bayramların, mətbəx nümunələrindən istifadə olunması beynəlxalq şəhərlərin tarixinin qeyd olunması turizm hərəkatının miqyasda daha çox yayılmışdır. canlanmasına şərait yarada bilər. Belə tədbirlərə misal olaraq, Beləliklə, milli irs nümunələrindən turizm məqsədilə Gəncədə Şəhər günü yubileyinin keçirilməsi, Göyçayda “Nar”, istifadənin aşağıdakı istiqamətlərini qeyd etmək olar: Lənkəranda “Çay”, “Yerli mətbəx” bayramları, Şəkidə “İpək”, - Milli irs nümunələrinin daha çox yayıldığı ərazilərdən “Yerli mətbəx” və ya “Gülüş” bayramına aid tədbirlər və s. dərketmə turizm məqsədilə istifadə olunması; xüsusiyyətlər turizmin inkişafına, əsasən də qonşu dövlətlərdən -Milli irs nümunələrinin yayıldığı yaşayış məntəqələrində böyük turist axınına təkan verə bilər. Belə tədbirlərin ölkənin etnoqrafik muzeylərin təşkil olunması yolu ilə beynəlxalq müxtəlif bölgələrində keçirilməsi mümkündür. turizmin inkişaf etdirilməsi; Qonşu Türkiyə, Avropa ölkələrinin əksəriyyətində -Yerli və tranzit turizm marşrutlarında milli irs nümunələrindən (Baltikyanı dövlətlər, İspaniya və s.), Latın Amerikasında milli istifadə olunması; bayramların, festivalların keçirilməsi xarici turistlərin cəlb - Milli irsi nümunələrdən kənd turizmində istifadə olunması. olunmasında əsas vasitələrdən sayılır. Müqayisə üçün qeyd Turizm sənayesi iııkişaf etdikcə kustar sənətkarlıq, edək ki, Braziliyada keçirilən karnavallarda, İspaniyada milli suvenir istehsalı genişlənir. Bıı, respublikada keçirilən korido oyunlarında milyonlarla turist iştirak edir. beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə daha çox nəzərə çarpır. Çünki. Azərbaycanın zəngin milli mətbəxinin də turizmin Azərbaycana gələn turistlər suvenir almağa da maraq göstərir. inkişafında mühüm rolu vardır. Azərbaycana aid olan milli Suvenir istehsalından əldə olunan gəlirlər isə yerli əhalinin yeməklor və içkilər regionlar üzrə müxtəlif və çox çeşidlidir. maddi-rifahı iiçün əhəmiyyətli rola malikdir. Xüsusilə Lənkəran, Şəki-Zaqatala bölgələri öz mətbəxləri ilə daha çox seçilir. Bölgələrdə fəaliyyət göstərən iaşə

74 75 xidmətlərində turistlərə milli mətbəxin nümunələri təklif IV FƏSİL olunur. Azərbaycanın beynəlxalq kulinariya tədbirlərində fəal SOSİAL-İQTİSADİ AMİLLƏRİN iştirakı və mühüm qalib yerlər tutması bu sahənin inkişafına və TURİZMDƏ ROLU turizmdə reklamına imkan yaradır. Kulinariya turizm məhsulunun inkişafında və bazarında turizm və peşəkarlar 4.1 Turizmin inkişafına təsir edən arasında əldə olunan ən yaxşı təcrübənin nailiyyətlərini yayır. makroiqtisadi amillər Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinin milli mətbəx nümunələrinin geniş təbliği, kütləvi turizmin inkişafına təkan Turizm fəaliyyətində təbii və tarixi-mədəni amillər verə bilər. mühüm rol oynasa da, iqtisadi amillərin əhəmiyyəti danılmaz­ Görməli yerlər turistləri bu və ya digər rayona səfərə cəlb dır. Turizmin sonrakı inkişafı isə ölkədəki siyasi, iqtisadi və edən obyektlərdir. Turizmin əsaslı inkişafı məqsədilə mədəni sosial vəsiyyətdən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraiti olsa da, ehtiyatları da turizm kimi idarə etmək lazımdır. Yerli incəsənət turizmin davamlı inkişafım təmin etmək üçün planlaşma və xalq sənətkarlığı turistləri cəlb edən əsas amildir və bu, həm aparılmalıdır. Planlaşmada turizmin inkişafına təsir edən iq­ də yerli əhali üçün mühüm gəlir mənbəyi ola bilər. Turizm tisadi amillərin öyrənilməsi və təhlili mexanizmi işlənib ha­ ənənəvi incəsənət və xalq sənətkarlığının dirçəlməsinə də şərait zırlanır. yarada bilər. Burada suvenir istehsalı ilə əsl incəsənət və Turizmin planlaşdırılmasında iqtisadi təhlil iki əsas sənətkarlıq məhsulları fərqləndirilməlidir. Lakin nəzərə almaq səviyyədə makro və mikro səviyyədə öyrənilir. Makro lazımdır ki, bunların hər ikisi turizmin inkişafında müəyyən səviyyədə təhlil global amillərin öyrənilməsi, mikro səviyyədə rola malikdir. Yerli rəssam və sənətkarlar üçün xiisusi hazırlıq təhlil isa ölkədə baş verən iqtisadi dəyişikliklərin öyrənilməsini proqramları təşkil etmək, habelə onların hazırladıqları əhatə edir. Turizmin inkişafında mühüm rol oynayan makro­ məhsulların satışı üçün məntəqələr təşkil etmək də lazım gələ iqtisadi amillərə aiddir: ölkə iqtisadiyyatının idarəedilməsi bilər. Ənənəvi rəqslər, musiqi və teatr da turistlər üçün böyük sistemi; maddi-texniki bazanın vəziyyəti; ölkədə inflyasiyanın maraq kəsb edə bilər. Burada müəyyən təşkilatçılıq işi, bəzən səviyyəsi. Azərbaycanda müstəqillik illərinədək iqtisadiyyatın isə xüsusi zal və teatr binalarının tikintisi tələb oluna bilər. mərkəzləşmiş inzibati-amirlik idarəetmə sistemi hakim idi. Tamaşaların özünəməxsusluğunu və təbii xarakterini İqtisadiyyatın bütün sahələri mərkəzi hakimiyyətin nəzarəti qoruyub saxlamaq lazımdır. Bunun üçün xüsusi hazırlıq və altında inkişaf etdirilirdi. Turizmin inkişaf üçün təbii, tarixi- idarəetmə proqramları təşkil olunmalıdır. Ənənəvi tarixi mədəni imkanların zəngin olmasına baxmayaraq, respublika bu kəndlər və onlarla bağlı mədəni həyat turistləri çox cəlb edir və sahədə Avropa ölkələrindən çox geridə idi. 1990-cı illərdən bu sahə yerli əhaliyə əlavə gəlir gətirə bilər. Turistlərə ənənəvi sonra mərkəzləşmiş sistemin dağılması ölkədə iqtisadiyyatın kənd memarlığını və kənd həyat tərzini nümayiş etdirmək üçün idarə edilməsi sistemində yeni imkanlar açdı. Həm dövlət, həm ayrı-ayrı yerlərdə nümunəvi kəndlər seçilmolidir.Turistləri də özəl mülkiyyətə əsaslanan qarışıq iqtisadi sistem yarandı. yerli mətbəxtlə tanış etmək üçün səy göstərmək lazımdır. Bu, bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinə keçilməsində mühüm Yalnız standart turist menyularından (bunlar yerli qida məhsullarım və onları hazırlamaq üsullarım qismən əhatə edir) rol oynadı. istifadə etmək səmərəli sayılmır.

76 77 İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsi texniki bazası haqqında kitabın digər bölməsində ətraflı təsdiq edir ki, bazar iqtisadiyyatı uğuriu və demokratik məlumat verilir, bax, V fəsil). idarəetmə modelidir. Bu idarəetmə sistemində iqtisadiyyatın Turizm sənayesi turizm obyekti və turizm subyektlərinin bütün sahələri, o cümlədən turizm sektorunun inkişafı sürət­ cəmindən formalaşmış bir sistemdir. Bu tərkiblərdən biri ol- lənir və azad rəqabət əsasında yeni istiqamətlər meydana madıqda turizm fəaliyyəti həyata keçirilə bilməz. Belə ki, gəlir. turizm subyekti anlayışı — özünün bir sıra tələbatlarını ödəmək Bazar idarəetmə sistemində azad rəqabət mühitinin üçün istehsal olunmuş xidmətlərdən istifadə etməklə turizm yaradılması respublikada hər bir hüquqi və fiziki şəxsin tədbirlərinin iştirakçısı olan şəxs-turist kimi başa düşülür. azad sahibkarlıq hüququ əldə etməsmə imkan yaratdı. Ölkədə Turizm obyekti anlayışı isə - turizm subyektlərinin səyahəti turizm fəaliyyətinin inkişafım təmin elmək iiçün şəxslərə zamanı onun maraq dairəsində olan hər bir məkan, istirahət azad sahibkarlıq hüququnun verilməsi və turizm bazarında mərkəzləri və s. əhatə edir. Bu anlayışların izahından sağlam rəqabət mühiti təmin olunması mühüm şərtdir. Onu məlum olur ki, turizm obyektləri və subyektləri vəhdət da qeyd edək ki, turizm sənayesi müxtəlif turizm məqsədli təşkil edərək turizm fəaliyyətini formalaşdırır. müəssisələrin məcmusundan ibarətdir. Bu sənayenin inkişafı Turizm fəaliyyəti turizm subyektləri vasitəsilə turizm üçün turizm müəssisələri xiisusi mülkiyyət sistemi ilə idarə obyektlərində boyata keçirilir. Turizm obyektləri fəaliyyət olunmalıdır. Xüsusi mülkiyyət sistemi ilə idarə olunan hər bir məqsədindən asılı olaraq müxtəlif olur. Bütün növ turizm müəssisə sahibi mənfəətinin daha da çoxalması məqsədilə obyektləri birlikdə maddi - texniki bazanın əsasını təşkil edir. şirkətini inkişaf etdirərək, istehsal etdiyi mal və xidmətlərə Turizm obyektlərinin tərkibinə aşağıdakı əsas xidmətlər daxil­ daha çox alıcı cəlb etmək marağında olacaqdır. O, turizm dir: bazarının tələbinə uyğıın turpaketlər hazırlayacaq və bu 1. Turistlərə yerləşmə müəssisələrində xidmət; məhsulların rəqabət qabiliyyətli olması üçün turpaketə yeni 2. Turistləri daimi yaşadığı yerdən lurməhsulu istehlak servis növləri daxil edərək onu istehlakçıya çatdıracaqdır. Bu etmək üçün müvafiq məkana çatdırılma vasitəsi olan isə turizm bazarında rəqabətin artmasına təsir edəcəkdir. nəqliyyat xidməti; Makroiqtisadi amillərdən olan maddi-texniki baza 3. İctimai-iaşə müəssisələrində qidalanma xidməti; turizmin inkişafının əsasını təşkil etməklə turistləri bütün 4. Turistlərin mənəvi tələbatını ödəmək məqsədilə (dərketmə xidmətlər kompleksi (yerləşdirmə, qidalanma, daşınmalar, turizm obyektlərinə Milli park və qoruqlara, festival və idman müalicə və əyləncə xidmətlərinin təşkili və s.) ilə təmin yarışlarına) ekskursiyaları təşkil edən turizm şirkətlərinin xid­ edir. Turizmin maddi-texniki bazasına daxildir: turizm şir­ mətləri. kətləri (turoperatorlar və turagentliklər). mehmanxanalar, turist Bunlardan əlavə, turizmin maddi-texniki bazasına digər bazaları, ticarət və ictimai-iaşə müəssisələri, avtonəqliyyat xidmət müəssisələri də daxildir. Bunlar, ekskursiya bələdçisi təşkilatlan, turizm ləvazimatı və nşyalannın icarə məntəqələri, yaxud da gid-tərcüməçi xidməti, turistlərin sığortalanması turist göndəriş vərəqlərini yayan büro, nəzarət - xilasetmə xidməti, təşkilati xidmət (sənədlərin təsdiqi, viza xidmətinin xidmətləri, turist klubları, stansiyalar və s. (turizmin maddi- göstərilməsi), informasiya xidmətinin təminatı (valyuta məzən­ nəsi, bank xidməti, gömrük və sərhəd xidmətində qiymətlər

78 79 haqqında məlumat, regionlarda olan turizm resursları və turist Zaqatala, Xaçmaz, Qax və s.-dir. Bu rayonların inzibati üçün olan obyektlər haqqında məlumat və s.) və digər mərkəzlərindən vaxtaşırı keçən avtomobillərin yerləşmə müəs­ xidmətlərdir. sisəsinə ehtiyacı olur. Azərbaycanın müalicə ehtiyatları ilə Turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsində ən mühüm zəngin olan rayonlarında sanatoriya-kurort müəssisələrinin əhəmiyyət kəsb edən turizm obyektlərindən biri inşasına böyük ehtiyac vardır. Həmçinin, Naftalan rayonunda yerləşdirmə (və ya yerləşmə) müəssisələridir. Yerləşdirmə yerin təkindən çıxarılan müalicəvi neft, Abşeronun palçıq xidməti turizmin maddi-texniki bazasında mühüm rol oynayır. vulkanları, qumlu çimərlikləri, Masallı rayonunun İstisu Turistləri yerləşdirmə müəssisələrinə mehmanxanalar, motel- müalicəvi bulaqları, Kəlbəcərin, Şuşanın mineral suları və lər, turist bazaları, kempinqlər, istirahət evləri, rekreasiya digər təbii müalicə ehtiyatları olan məkanlar respub­ məqsədilə təsis edilən kurortlar, sanatoriyalar, pansionatlar likamızda çoxdur. Xatırladırıq ki, hələ sovet hakimiyyəti və s. aid edilir. illərində Azərbaycan kurort məkanı kimi tanınırdı və ittifaqın Azərbaycanda yerləşdirmə müəssisələrinin sayı müxtəlif yerlərindən, hətta xarici ölkələrdən rekreasiya getdikcə artır. Mehmanxana xidmətlərində qiymət strate­ məqsədilə respublikamıza gəlirdilər. Bu böyük tələbatı giyası ayrı-ayn turist kontingentinin aylıq gəlirlərinə uyğun qarşılamaq üçün respublikamızın təbii müalicə ehtiyatı ilə aparılarsa, sosial təbəqələrdən olan turistlər yerləşdirmə zəngin olan ərazilərində beynəlxalq səviyyəli yerləşdirmə müəssisəsi ilə təmin oluna bilər. Yerləşmə müəssisələrində obyektlərinə ehtiyac artırdı. qiymətlərin baha olması turistləri alternativ obyektlərdən Turizmin maddi-texniki bazasında turistlərə nəqliyyat (kirayə götürülmüş evlərdən) istifadə etmək məcburiyyətində xidməti mühüm yer tutur. Turistlər üçün nəqliyyat xidməti qoyur. Bu isə mehmanxanaların inşasına hər hansı formada infrastrukturunun yaradılması hər bir ölkənin turizm (dövlət, müştərək, fərdi və s.) yatırılan sənnayələrin itməsilə sənayesi üçün vacib hesab olunur. Çünki, hər hansı bir nəticələnir. ölkənin regionlarında yaradılmış turizm mərkəzlərinə Azərbaycanda 1995-2015-ci illər ərzində bu turpaketi əldə etmək, hələ o istirahəti hiss etmək hesab problemlərin həlli məqsədilə yeni mehmanxanaların tikintisi olunmur. Bu, yalnız həmin istirahət mərkəzində tuıpaketo sürətlənmişdir. 1994-cü il sentyabrın 20-də Heydər Əliyev daxil olan xidmətlərin qarşılığını aldıqdan sonra baş verir. tərəfindən “Əsrin müqaviləsi” sazişinin imzalanması ilə Bunun üçün də turpaket istehsal edən sahibkarlar özlərinə respublikamıza işgüzar səfərlərin sayının çoxalması, 2011-ci məxsus turizm şirkətlərini daha çox turpaketin istehlak ilin “Turizm ili” kimi qeyd olunması, Beynəlxalq olunacağı mərkəzə yaxın ərazilərdə yerləşdirməyi vacib “Avroviziya” mahnı festivalının, I Avropa idman oyunlarının hesab edirlər. Həmçinin, turpaketə daxil olan xidmətlərin Bakıda təşkili ölkəyə turist axınını artırmışdır. göstəriləcəyi istirahət mərkəzinə gedən yolun infrastruk­ Mehmanxanadan fərqli olaraq digər yerləşdirmə va­ turunun yaxşı səviyyədə olması turizm fəaliyyəti üçün iqtisadi sitələri olan motellərin, pansionatlarm sayı ölkəmizdə tələbatın amil rolunu oynayır. Nəqliyyat infrastrukturu komfortlu olarsa, həcmindən aşağı səviyyədə qiymətləndirilir. Belə ki, res­ məsafədən asılı olmayaraq təşkil olunmuş səyahət daha yadda publikamızın turizm potensialı zəngin olan bir çox rayonları qalan və təəssüratlı olacaqdır. Bu maneələrin aradan qaldırıl­ sərhəd zonda yerləşmişdir. Bu rayonlar Balakən, Astara, ması məqsədilə 2009-2013-cü illərdə “Regionalarm sosial-

80 81 müəsisolərdə beynəlxalq səviyyəli xidmətin təşkili və məh­ iqtisadi inkişafı haqqmda Dövlət Proqramf'na daxil olan sulların yüksək keyfiyyət standartına malik olması əsas şərtdir. sosial yönüralü layihələrin həyata keçirilməsinə dövlət Müxtəlif turizm destinasiyalarına səyahət edən turist­ hakimiyyət orqanları tərəfindən ciddi səy göstərilmişdir. lərin məqsədindən asılı olaraq onların mənəvi tələbatını Uzaq regionlarda yerləşən iri şəhərlərdə beynəlxalq ödəmək məqsədilə ekskursiyaların təşkili mühüm əhəmiyyət hava limanlarının inşası turizmin inkişafını sürətləndirməyə kəsb edir. Bu ekskursiyaların hazırlanması üçün ilk növbədə imkan yaradır. Bu isə, hər bir ölkədə turizmin inkişafına turizm obyektlərinin olması vacibdir. Hər bir ölkə öz tarixi təsir göstərə biləcək mühüm iqtisadi amillərdən biri hesab və mədəni dəyərləri, nadir təbii və antropogen ehtiyatlan ilə olunur. Respublikamızda bununla bağlı mühüm işlər görül­ tanınan bir turizm destinasiyası rolunu oynayır. Bu turizm müşdür. Məsələn, 2004-cü ildə Naxçıvan şəhərində. 2006-cı potensialını aktiv turizm obyektlərinə çevirmək hər bir ildə Gəncə şəhərində, 2008-ci ildə Lənkəran və Zaqatala ölkədə dövlətin turizm siyasətinin əsasım təşkil edir. şəhərlərində istifadəyə verilən beynəlxalq hava limanları Makroiqtisadi amil olan inflyasiya problemi iqtisadiy­ ölkədə daxili və gəlmə turizmin inkişafına geniş imkanlar yatın bütün sahələrinə öz təsirini göstərir. Turizm fəaliy­ açmışdır. Azərbaycanın turizm potensialı zəngin olan, həm­ yətində inflyasiya problemi mal və xidmətlərin qiymətinin çinin beynəlxalq festivalların keçirildiyi Qəbələ şəhərində də birdən-birə qalxması, səyahət xərclərinin əvvəlkinə nisbətən beynəlxalq hava limanı tikilmişdir. çoxalması, xidmətlərin alıcılıq qabiliyyətini itirməsinə səbəb Turizm çoxsahəli fəaliyyət sahəsi olduğundan onun olur. Digər tərəfdən, inflyasiyanın artması ilə mal və fəal iştirakçıları səyahətlərini daha əyləncəli etmək üçün xidmətlərin dəyərinin qalxması ölkədə getmə turizminin müxtəlif vasitələrdən istifadə edirlər. Bu vasitələrdən biri miqyasının çoxalmasına səbəb olur. Azərbaycanda 1991- də dəmir yolu və su nəqliyyatı ilə olan səyahətlərdir. 1995-ci illər hərbi və iqtisadi xaos dövrü kimi xarakterizə Turistlərin bu istəklərini qarşılamaq üçün turizm sənayesinin olunur. Bunun əsas səbəbləri Ermənistandan və Azərbaycanın kompleks qurulması vacibdir. Bu iqtisadi amillər turizm işğal olunmuş ərazilərindən bir milyondan çox azərbaycan­ fəaliyyətinin inkişafında və ölkədə gəlmə turizmin miqyasının lıların qaçqın və məcburi köçkün olaraq qovulması, SSRİ-nin artmasında mühüm rol oynayır. tərkibində olan respublikalar arasında bağlanmış onillik Hər bir insanın gündəlik zəruri tələbatlarından biri iqtisadi müqavilələrin pozulması və istehsalın kəskin azalması, də onun qidalanmasıdır. Buna görə də turizm sənayesinin müəssisələrin fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması və tamamilə maddi-texniki bazasının əsasını təşkil edən tərkib hissələrdən dayandırılması, işsizliyin çoxalması, insanlara işsizlik səbəbin­ biri də ictimai-iaşə müəssisələrinin inşası və orada yüksək dən verilən sosial müavinətlərin artması və s.-diı\ Azər­ səviyyəli xidmətin təşkilidir. Bu amil turizm fəaliyyətinin bir baycanda bu məlum səbəblər ucbatından baş verən iqtisadi növü olub, onun inkişafında mühüm rol oynayır. İctimai iaşə tənəzzül nəticədə ölkədə inflyasiyanın səviyyəsinin daha müəssisələrinə restoran, kafe, mehmanxanaların tərkibində çox sürətlənməsinə və hiperinflyasiyaya çevrilməsinə səbəb fəaliyyət göstərən bar xidməti, gecə klubları və digər olmuşdu. 1995-ci ildən bu günə qədər ölkədə aparılan qidalanma və əyləncə xüsusiyyəti daşıyan müəssisələr turist­ iqtisadi islahatlar, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin, o cümlə­ lərin böyük ehtiyac duyduğu xidmət müəssisələridir. Bu dən turizm sənayesinin qurulması və inkişafı bütün iqtisadi

83 82 inflyasiyanın qarşısını alan bir vasitə oldu. Qərb mütəxəs­ səviyyədə istifadə olunmaması, turizm sənayesi və sislərinin hesablamalarına əsasən ölkədə inflyasiyanın səviy­ qonaqpərvərliyin inkişafına təsir edən infrastrukturun hələ yəsi birrəqəmli ədədlə ifadə olunarsa, bu iqtisadi inkişaf yaradılmaqda olması, istirahətin qısamüddətli təşkili, turizm üçün normal element hesab olunur. İnflyasiyanın bu norması sektoruna yatırım qoymaq istəyən yerli sahibkarların turizm sənayesində müəssisələrinin sayının çoxalması, bununla inamsızlığı və digər səbəblər ucbatından turizm bazarının məşğulluğun təmin olunması, turizm bazarında azad sahibkar­ formalaşması ilkin mərhələdədir və bu bazar inkişaf etməkdə lığın yaranması ölkədə daxili və beynəlxalq turizm fəaliyyəti­ olan zəif bazar kimi qiymətləndirilə bilər. nin sürətlənməsinə imkan yaratmışdır. Turizm bazarının digər bazarlarla müqayisədə çox mürəkkəb olması məlumdur, çünki, bu bazarın məhsulu birbaşa 4.2.Turizmin inkişafına təsir edən satılmır. Turizm bazarının məhsulunun satılmasında vasitəçilər mikroiqtisadi amillər (mehmanxana, turoperator, turagent və b.) mühüm rol oynaytr. Turizm bazarının səmərəli təşkili bu vasitəçilərin (xüsusilə Mikroiqtisadi səviyyədə turizmin planlaşdırılması turoperator və turagentliklərin) işindən çox asılıdır. Lakin bu zamanı sahədə də hələ boşluqlar mövcuddur. Bu vəziyyət turizm aşağıdakı iqtisadi amillər təhlil olunur: bazarında getmə və gəlmə turizminin nisbətində özünü qabarıq 1. Turizm bazarı və tələb, təklif amilləri; göstərir. Belə ki, turizm fəaliyyətilə məşğul olan müəssisələrin 2. Turiz,m məhsulları və xidmətlərin dəyəri; xəttilə Azərbaycana gələn turistlərin sayı artaraq 681 nəfərdən 3. Turizm təsərrüfatında vergi göstəriciləri; (2000-ci il) 23440 nəfərədək (2012-ci il) yüksəlsə də, 2014-cii 4. Turizmin marketinq strategiyası; ildə azalma müşahidə edilmişdir (10657 nəfər). Respublikadan 5. Turizm sahibkarlığının inkişafı. xarici ölkələrə göndərilən turistlərin sayı hələ də yüksək olaraq Turizm bazan və tələb, təklif amilləri. Bazar - tələb və qalır. Bu göstərici 2000-ci ildə 6861 nəfər olduğu halda, 2014- təklifin görüşdüyü məkandır. Turizm bazarı turizm cü ildə 81648 nəfər təşkil etmişdir. məhsulunu almaq üçün potensial alıcılıq qabiliyyəti olan Azərbaycandan gedən turistlərin gələnlərdən çox olması istehlakçılar toplumudur. Turizm bazarının formalaşmasında bir tərəfdən əhalinin sosial həyat səviyyəsinin yaxşılaşmasını 4 əsas element - turist tələbi, turizm məhsulunun təklifi, göstərirsə, digər tərəfdən respublikadan kapital axınına da qiymətlər və rəqabət mühüm rol oynayır. səbəb olur. Turizm bazarı ölkədə turizmin inkişafını əks etdirən Azərbaycanda turizm bazarının inkişaf etdirilməsi üçün əsas göstərici hesab olunur. Azərbaycanda turizm bazarının imkanlar genişdir. Çünki, respublikamızda maddi istehsalla müasir durumu onun təşkilati strukturunda (xüsusilə turizm xidmət sahəsini əlaqələndirən “sistem” qurulmuşdur. Lakin biznesinin yaradılmasında), inkişafının istiqamətləndiril- turizm bazarının təşkilatçıları olan yerli şirkətlərin maraqları məsində, keyfiyyət və kəmiyyətcə səciyyəsində təzadlarla bəzən respublikamızda fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərin xarakterizə olunur. Respublikada zəngin təbii ehtiyat maraqları ilə toqquşur. Xarici şirkətlərin məhsulları keyfiyyətli, imkanlarından turizm məqsədilə istifadə olunmasında zəngin maliyyə imkanları və qüvvətli infrastruktur ilə əngəlliklərin mövcudluğu, təbii ehtiyat potensialından lazımi fərqləndiyindən güclü rəqabət siyasəti aparırlar. Bu təbii haldır,

84 85 nəticələrinin yüksəlməsinə və kütləvi turizmin inkişafına çiinki, iqtisadiyyatın bütiin sahələrində, o cümlədən turizm əlverişli şərait yaradır. Kütləvi turizm inkişaf etdikcə, yəni sektorunda rəqabətsiz inkişaf tempinə nail olmaq qeyri- ölkə əhalisi turizmə daha çox cəlb olunduqca ölkədə daxili mümkündür. Ona görə də xarici şirkətlərin bu siyasəti ölkədə turizmin inkişafı genişlənir, dövriyyədə olan vəsaitin həcmi turizm bazarının əsasını qoymuş Azərbaycanın turizm artır, həmçinin, insanların dünyagörüşü, mədəni səviyyəsi şirkətlərinin fəaliyyətini tam məhdudlaşdıra bilməz. yüksəlir. Turizm şirkətlərinin fəaliyyətinə bir çox amillər təsir Turizm fəaliyyətilə məşğul olan turizm şirkətləri istehsal göstərir. Bu amillər sırasına turizm bazarında yüksək etdiyi məhsul və xidmətlərin qısa vaxt ərzində satış və rəqabətin olmaması, zəruri pul vəsaitinin çatışmazlığı, istehlakını reallaşdırmağı düşünür. Bunun üçün şirkət əsas əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olması və s. daxildir. marketinq üsulu olan qiymətqoyma strategiyasından yarar­ Aparılan sorğuya əsasən, bu problemlərin meydana lanaraq seçdiyi bazarda qarşısına qoyduğu məqsədlərə nail gəlməsinin başlıca səbəbi rəqabət zamanı turizm müəssi­ olmağa çalışır. sələrinin menecerləri tərəfindən ədalətsiz və qeyri-qanuni Qiymətqoyma amilinin turizm fəaliyyəti üçün üsullardan istifadə olunması və turizm şirkətləri arasındakı əhəmiyyəti aşağıdakılardır: işgüzar münasibətlərdə bazar mədəniyyətinin olmaması 1. Daxili turizm bazarında dinamik inkişafı təmin faktlarının aşkar olunmasıdır. etmək. Belə ki, hər bir turizm şirkəti istehsal etdiyi Azərbaycanda turizm bazarının inkişafı məqsədilə məhsullarla daxili bazarda öz payını qorumağa və artırmağa aşağıda göstərilənlərin həyata keçirilməsi mühüm şərtlərdir: çalışır. • Turizm bazarını formalaşdıran amillərin qiymətləndiril­ 2. Rəqabətə davamlı milli turizm məhsullarına malik məsi və bu amillərdən səmərəli istifadə olunması; olmaq. Bazar mühitində məhsul və xidmətlərin satışına • Turizm sektoruna yatırını qoyulmasında müxtəlif rəqabət böyük təsir göstərir. Bu səbəbdən də, hər bir istiqamətlərin seçilinəsi; turizm şirkəti geniş rəqabət mühiti olan bazarda daha çox • Turizm bazarında miihüm obyekt olan lurməhsulun mənfəət əldə etmək üçün istehsal etdiyi məhsulu yüksək keyfiyyətinin yüksəldilməsi; keyfiyyətlə hazırlayır. • Turizm bazarında xidmətin səviyyəsinin yüksəldilməsi; 3. Turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadəni təmin • Turizm bazarının təşkilatçılarının fəaliyyətinin səmərəli etmək. Hər bir turizm şirkətinin istehsal etdiyi turizm təşkili və s. məhsul və xidmətləri müvafiq turizm ehtiyatlarının istifa­ dəsinə əsaslanır. Ehtiyatların istifadəsi isə həm də, onların mühafizəsinə səbəb olur. Göstərilənlərin reallaşdırılması Azərbaycan Respublika­ 4. Ölkənin iqtisadi, mədəni, siyasi imicini dünya sında turizm bazarının inkişafına imkan yarada bilər. miqyasında yüksəltmək. Turizm məhsulunun qiymətlən­ Turizm məhsulları və xidmətlərin dəyəri. Turizm və dirilməsində müxtəlif turist qruplarına uyğun güzəştlərin sosial - mədəni servis müəssisələri qarşısında duran əsas tətbiq edilməsi nəinki yerli, həmçinin xarici turistlərdə vəzifə məhsulun qiymətinin düzgün müəyyən edilməsidir. böyük tələbat yaradır. Qiymətin düzgün müəyyən edilməsi müəssisənin maliyyə

87 86 Turizm müəssisəsi qiymət siyasətini düzgün müəyyən qiymətqoyma strukturunu yaradır. Bu qiymətqoyma strukturu etmək üçün satış seqmentini düzgün müəyyənləşdirməli və iqtisadi dəyişikliklərdən və mövsümdən asılı olaraq dəyişir. bazarda öz məhsul və xidmətlərinin rəqabətə davamlı Müəssisələr tərəfindən məhsullara qoyulmuş qiymət onların olmasına iddialı olmalıdır. xərclərində və tələbdə baş verən dəyişikliklərdən, həmçinin də Qiymətin təyin edilməsində 2 üsuldan istifadə olunur: alıcı qruplarının müxtəlifliyindən asılıdır. birincisi, xərclər əsasında qiymətqoyma, ikincisi isə bazar və Danılmaz faktdır ki, Azərbaycamn turizm bazarına ya marketinq üsuludur. təklif olunan turizm məhsullarının qiyməti baha olması ilə Xərclər əsasında qiymətqoyma sadə üsuldur və bu səciyyələnir. Bu. həm xarici vətəndaşların ölkəyə gəlməsinə zaman məhsulun maya dəyərinin üzərinə nəzərdə tutulmuş əngəl yaradır, həm də daxili turizm bazarında turizm mənfəətin qiyməti əlavə olunur. Bu üsulun tətbiqi zamanı fəaliyyətinin zəifləməsinə səbəb olur. Çünki, baha qiymətə istehlakçının məhsula olan münasibəti və bazarda məhsula təklif olunan turizm məhsulları yalnız kiçik alıcı qrupu üçün olan tələbat nəzərə alınmır. Bu isə turizm bazan üçün münasib hesab olunur. Bundan əlavə, turizm məhsullarına mühüm bir amildir. Çünki, turizm müəssisələrinin fəaliyyəti qoyulan baha qiymət göstərilən xidmətin səviyyəsi ilə uyğun mövsümi xarakter daşıyır. gəlmir. Xidmətin səviyyəsinin aşağı olması isə peşəkar Xərclər əsasında qiymətqoyma üsulunda hər bir istehsalçı kadrların və personalın iqtisadi stimulunun az olmasıdır. Bu üçün zərərsiz işləmək və əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş mənfə­ mənfi hallar ölkədə turistlərin sayının azalması ilə nəticələnir. əti əldə etmək məqsədi daha çox əhəmiyyətlidir. Bunun Azərbaycanda olan turizm xidmətlərinin qiyməti qonşu üçün də sabit və dəyişkən xərclər təhlil edilir, zərərsiz nəticə dövlətlərin turizm bazarı qiymətlərilə müqayisə edildikdə, üçün müvafiq plan hazırlanır və məhsulların satışının mak­ bunu aydın müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, qonşu simum təşkili üçün üsullar seçilir. Çünki, turizm məhsul və Türkiyənin Antalya turizm bölgəsində bir həftəlik turpaketin xidmətlərinin digər istehsal mallarından əsas fərqi, məhz bu qiyməti 500-550 manata başa gəlirsə, Azərbaycanın Nabran məhsulların anbarda saxlanıla bilməməsidir. Çox qısa vaxt turizm məkanında (Atlant istirahət mərkəzində) 7 günlük ərzində, mövcud şəraitə uyğun turpaket hazırlanır, satışı və istirahətin xərci 1000-1200 manat təşkil edir (2014-cü il). istehlakı həyata keçirilir. Türkiyədə turizm məhsullarının qiymətinin münasib olması Bazar və ya marketinq üsulunun tətbiqi daha məq­ burada turizm mövsümünün uzunmüddətli olmasına da təsir sədəuyğundur. Çünki, bu zaman bazar öyrənilir. Belə ki, edir. Azərbaycanda turizm mövsümünün 2-3 ay davam məhsul istehlakçıları, rəqib təşkilatlar, tələbatın təhlili aparı­ etməsi isə yalnız bahalıq ucbatından deyil, həm də infra- lır. stukturun zəif olması səbəbindəndir. Azərbaycanda turizm Turizm müəssisələri qiymətqoymaya dair bir sıra mar­ məhsullarının qiymətinin baha olmasının səbəbləri isə bazarda ketinq biliklərinə yiyələnirlər və həmin bilikləri öz işlərində sağlam rəqabətin təmin olunmaması, inhisarçılığm (təkəlçilik) də tətbiq etməyə çalışırlar. Şübhəsiz ki, müəssisələr əsas baş verməsi və turizm fəaliyyətilə əlaqədar vergi güzəşt­ qiymətqoyma üsullarından istifadə edirlər və bu zaman lərinin mövcud olmamasıdır. qərara alman qiymət rəqabət qabiliyyəti yaradır. Hər bir Turizm sənayesində vergi göstəriciləri. Hər bir turizm istehsalçı müəssisə rəhbəri bir çox amilləri nəzərə alan şirkəti fəaliyyətini əvvəlcədən hazırladığı biznes plan əsasında

88 89 qurur. Biznes plam şirkətin fəaliyyət mexanizmidir. Biznes olunur. Bu mexanizm olmadıqda turizm fəaliyyəti düzgün planm tərkibinə şirkətin bazarda rəqabət mövqeyi, satış istiqamətdə inkişaf edə bilməz və fəaliyyətin nəticəsi kanalları ilə razılaşma sənədi, hüquqi təminatı və maliyyə səmərəsiz olar. Buna görə də turizmin marketinq siyasətinin planı daxildir. Maliyyə planında hər bir turizm müəssisəsinin hazırlanması turizm fəaliyyətində mühüm amillərdən biri ödəməli olduğu vergi göstəriciləri öz əksini tapır. Bu sayılır. göstəricilər aşağıdakı kimidir: Məlumdur ki, marketinq iqtisadi prosesdir. Marketinqin • gəlir vergisi - 22,0 % əsas prinsipi “tələbatı tapmaq və alıcıya lazım olan malları və • əlavə dəyər vergisi ( ƏDV ) - 18,0% xidmətləri istehsal etmək, nəticədə tələbatı ödəmok”don • əmlak vergisi - 2,0 % ibarətdir. Digər sözlə, “marketinq” bazarın potensial tərəfləri • nəqliyyat vergisi - 7 -10,0% arasındakı (alıcı və satıcı) münasibətləri mallar və xidmətlər • sosial sığorta fonduna verilən vergi - 2,3 % mübadiləsi ilə tənzimləyir. Turizmi marketinqsiz təsəvvür Məcburi vergi ödənişlərinin yüksək olması turizm etmək mümkün deyil. Çünki, turizm bazarı rəqabət mühitində fəaliyyətinin məhdudlaşmasına səbəb ola bilər. Çünki, sahibkar formalaşır və inkişaf edir. Bu bazarda tələbatın müəyyən kapital qoyduğu hər növ turizm müəssisəsində müəyyən vaxt edilməsi vacib şərtdir. Tələbatın dəyişkənliyi isə marketinq fəaliyyət göstərməlidir ki, ən azı maya dəyəri əldə edə bilsin. mexanizminin hazırlanmasına istiqamət verən əsas amil hesab Lakin, sahibkarlardan öncədən lisenziya haqqının və olunur. Turizmdə marketinq mexanizminin əsas mahiyyəti yuxanda sadaladığımız vergi növlərinin tələb olunması turizm müəssisələrinin məhsul və xidmətləri öz imkan və insanları turizm fəaliyyəti ilə məşğul olmaqdan çəkindirir. istəklərinə uyğun yox, yalnız alıcının tələbatına uyğun Dünya təcrübəsinə əsaslansaq, Türkiyədə XX əsrin 1970- istehsal etməli və bu məhsulu hamıya yox, ancaq ayrı-ayrı 80-ci illərində turizm sənayesi yaradılarkən sahibkarlar turist seqmentinə istiqamətləndirməlidir. vergidən tamamilə azad olunmuşdular. Dövlət marağında Ölkənin beynəlxalq aləmdə imici müxtəlif olduğu turizm sənayesini inkişaf etdirmək üçün müxtəlif maddi səviyyələrdə müəyyən olunur. Bunlar, əhalinin rifah səviy­ stimul və güzəştlərlə yerli sahibkarları bu fəaliyyətə cəlb etdi. yəsi, sosial-iqtisadi inkişafı və işgüzar səviyyəsidir. Buradan Lakin, hazırda Türkiyədə turizm fəaliyyəti kompleks inkişaf aydın olduğu kimi turizm nəinki iqtisadi, həmçinin sosial, etdiyindən dövlət güzəştli vergi qaydaları tətbiq edilmişdir. mədəni və siyasi xarakter daşıyır. Bu amillərin ölkədə Qonşu Gürcüstanda isə turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan yüksək səviyyədə inkişafına nail olmaq üçün dünya turizm şirkətlər 15 il müddətinə ƏDV-dən azad edilmişlər. Bu səpgidə bazarında milli turizm məhsullarının hərəkətliliyiııi təmin olan güzəştlərin Azərbaycanda tətbiqinin də vaxtı çatmışdır. etmək və əhəmiyyətli marketinq tədbirləri görmək vacibdir. Respublikamızda vergi qiymətlərinin yüksək olması turizm Bu tədbirlər sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: fəaliyyətinin inkişafı qarşısında maneələrdən biridir. Vergi - ölkənin turizm xidmətləri haqqında reklam-moluıuat buk­ güzəştlərinin tətbiq olunması ilə turizm şirkətlərinin xərcləri letlərinin nəşr edilməsi və turizmlə bağlı əlamətdar günlərin azalır və onların fəaliyyətini stimullaşır. təqviminin hazırlanması; Turizmin marketinq strategiyası. Turizm fəaliyyətinin sonrakı mərhələləri müəyyənləşmiş mexanizm əsasında idarə

90 91 - milli turizm informasiya mərkəzlərinin, reklam-informasiya 3.Regionların sosial-iqtisadi inkişafını təmin etmək şəbəkələrinin formalaşdırılması və maraqı olduğu ölkələrdə üçün bazarın doldurulması və məşqulluğun təmin olunması xüsusi nümayəndəliklərin yaradılması; təminatı kimi istifadə olunur. - ölkənin ictimai-siyasi həyatı, tarixi-mədəni irsi, həmçinin Bu baxımdan turizm sektoru sahibkarlıq fəaliyyəti elm və mədəniyyət sahəsində əldə edilmiş nailiyyətləri üçün əlverişli sahədir. Turizm fəaliyyəti özü sahibkarlığın bir barədə bələdçilər üçün informasiya-metodiki məlumat növüdür. kitabçasının hazırlanması; Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra, - milli turizm məhsulunun beynəlxalq sərgilərdə nümayiş 1990-cı illərdən başlayaraq ölkədə iqtisadiyyatın mühüm olunması; sahələrinə, o cümlədən turizm sektoruna xüsusi qayğı və - xarici və daxili kütləvi informasiya vasitələrində ölkənin diqqətlə yanaşılır. 1999-cu ildə “Turizm haqqında” Azərbaycan turizm üçün əlverişli məkan olması barədə reklam-təbliğat Respublikasının Qanunu təsdiq olundu və turizmin təşkilati kompaniyalarının və turizmlə bağlı müsabiqələrin ke­ idarəetmə strukturunda dəyişiklik edildi. Turizm sektoruna çirilməsi; dövlətin qayğısı bu sahədə biznes fəaliyyətinə marağı - turizm şirkətlərinin marşrutları haqqında kataloq və artmışdır. Hazırda respublikamızda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bülletenlərin, mehmanxana təsərrüfatı obyektlərinin, xidmət məşğul olan turizm şirkətlərinin sayı 285-ə çatmışdır (2015-ci müəssisələrinin xüsusiləşdirilmiş atlasının hazırlanması. il). Bu amillər turizmin inkişafında mühüm rol oynayan Məlumdur ki, turizm şirkətinin fəaliyyətinin əsas iqtisadi amillərdir. Respublikamızda da bu istiqamətdə işlər məqsədi turizm xidmətləri göstərmək olan, digər fəaliyyət görülmüş və yeni turizm informasiya mərkəzləri yaradılmış, növləri isə köməkçi xarakter daşıyan təşkilatdır. Şirkətin turizm marşurutlarınm siyahısı və xəritəsi tərtib edilmiş, sahibkarlıq fəaliyyətində bir neçə mərhələ fərqlənir: məşhur xarici televiziya kanallarında “National Geographic”, • ilk növbədə öz imkanlarını bazarm tələbatına uyğunlaşdıra “CNN”, “Euronews” və s. respublikamızın turizm potensialını bilmək üçün ideyanın seçilməsi; əks etdirən reklam çarxları yayımlanmışdır. • turizm xidmətləri istehsalı və planlaşdırma; Turizm sahibkarlığının inkişafı. Sahibkarlıq fəaliyyəti • layihənin icrası, planlaşdırılmış fəaliyyətin həyata iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən turizm sektorunda keçirilməsi; genişləndirilir. Respublikamızda turizm qeyri-neft sektorunda • şirkətin idarə edilməsi. prioritet sahə hesab olunur. Məlumdur ki, prioritetliyin Öz fəaliyyətini bu mərhələlər üzrə quran turizm zəruriliyi müxtəlif mövqelərdən qiymətləndirilir: şirkətinin müvəffəqiyyəti sahibkarlıq mühitindən asılıdır. 1. İqtisadi artımı təmin etmək baxımından potensialSahibkarlıq mühitini iqtisadi, sosial, hüquqi şərtlər formalaş­ resurslar kimi formalaşdırılır; dırır. Respublikamızda sahibkarlıq mühitinin iqtisadi şərtlərinə 2. Mövcud iqtisadi şəraitdə ən səmərəli investisiyaaid olanlar turizm bazarının və infrastrukturun inkişaf qoyuluşları, onların istifadəsinin əsas istiqamətləri kimi qəbul etdirilməsi, turizm xidmətlərinin təklifi və ona olan tələbdir. olunur, layihələşdirilir; Ümumiyyətlə, sahibkarlıq fəaliyyəti dövlət tərəfindən tənzimlənir. Marketoloq F.Kotler qeyd edir ki, sahibkarlıq

92 93 fəaliyyətinin tənzimlənməsi bir neçə səbəbdən irəli gəlir. Bunlar aşağıdakılardır: Onlar xidmətlər istehsalında fəal iştirak edirlər və buna görə də • şirkətləri bir-birindən müdafiə etmək zərurəti, çünki, rəqabət istehsal sahibkarlarına aid edilirlər. sahibkarların mənafeyinə toxunduqda onları neytrallaşdırmağa Turizm şirkətləri təşkilati hağırlığı, satışı və xidmətlərin çalışırlar. Yəni, şirkətlər arasında sağlam rəqabət olmalıdır; icrasım öz fəaliyyətlərində uzlaşdıra bilərlər. Bu cür hallarda • istehlakçının mənafeyini mənasız və əsassız işgüzar təcrü­ şirkət eyni vaxtda sahibkarlıq fəaliyyətinin bir neçə növünü bədən müdafiə etmək zərurəti; yerinə yetirir. •sahibkarların gözlənilməz hərəkətlərindən cəmiyyətin ali məq­ Məsləhətçi sahibkarlıqdan turizm sahəsində geniş sədlərini müdafiə etmək zərurəti. istifadə olunur. Turizm xidmətlərinin tərkibi nə qədər müxtəlif, Respublikamızda “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” keyfiyyətli və yüksəkdirsə, turizm xidmətlərinin yaradılması və Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Turizm haqqında” reallaşdırılması prosesinə də çox sayda məsləhətçi mütəxəs­ Azərbaycan Respublikasının Qanunu getdikcə daha da sislər cəlb olunur. təkmilləşdirilir. Turizm haqqında Qarnındakı boşluqlar yenidən Turizm bazarında rəqabət olduqca yüksəkdir. Şirkət­ işlənilmiş və təsdiq üçün müvafiq quruma təqdim edilmişdir. lərin böyük əksəriyyəti alıcılara orta səviyyəli istehlakçıları Bu qanunlardakı maddələr təkcə turizm təşkilatlarının deyil, maraqlandıran standart məhsullar təqdim edirlər. Şirkətin əsas turizm sektoru və onunla əlaqəli sahələrdə sahibkarların məqsədi sifarişçini razı salmaq və gələcəkdə onun şirkətə fəaliyyəti üçün hüquqi təminat verir, sağlam rəqabət mühitinin yenidən müraciət etməsinə nail olmaqdır. Eyni zamanda formalaşmasına imkan yaradır. alıcının tanış və yaxınlarına həmin turizm şirkətini məsləhət Ümumiyyətlə, sahibkarlıq fəaliyyətinin 4 növünü görmək şirkət üçün çox vacibdir. Məhz bu zaman əsas qayda fərqləndirirlər: istehsal, kommersiya, maliyyə, məsləhətçi. müəyyən olunur: turizmdə əsas kapital yaradan işçilərdir. Turizm xidmətlərinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar turizm İşçinin işə olan münasibəti sifarişçinin şirkətə təkrarən təşkilatlarının sahibkarlıq fəaliyyəti şərti olaraq müəyyən bir müraciət edib-etməməsini müəyyən edir. növə aid edilə bilər. Məsələn, turoperatorun fəaliyyəti əksər Turizm şirkətlərinin fəaliyyətində apardıqları əməliy­ hallarda turizm məhsulunun təşkilati hazırlığını, onun qismən yata görə müxtəliflik vardır. Bir qayda olaraq, turizm şirkət­ istehsalını, turistə (istehlakçıya) doğru irəlilədilməsini və lərini turoperator (turizm təşkilatçıları) və turizm agentliklərinə topdansatışını təşkil edir. Ona görə də turoperatorun (turagent) bölürlər. Turizm sahəsində dünyanın qabaqcıl fəaliyyətini şərti olaraq istehsal sahibkarlığına aid etmək olar. ölkələrinin təcrübəsindən məlumdur ki, tuıopcratorlar turizm Turagentlər turların pərakəndə satışını yerinə yetirirlər. bazarında turizm məhsulunun (turməhsul) realizə edilməsində Onlar həm də müxtəlif xidmət növlərini (sığorta və s.) icra çox mühüm rol oynayırlar. Turoperator-tunnəhsulun topdan­ edirlər. Bu, sahibkarlıq fəaliyyətinin qarışıq növüdür. satışı ilə məşğul olur, turizm xidmətləri istehsalçıları ilə bu Kontragentlər - turizm məhsulu istehlakçılarına xidmətləri pərakəndə satanlar arasında vasitəçi rolu oynamaqla xidmətlər göstərən turizm xidmətləri icraçılarıdır (otellər, mühüm funksiya yerinə yetirir. Kütləvi turizm məhsulu restoranlar, nəqliyyat vasitələri, ekskursiya büroları və s.). (inklüziv turlar) yaratmaq məqsədilə onlar mehmanxana, restoran, nəqliyyat müəssisələrindən iri həcmdə xidmətlər alır,

94 95 bu xidmətlərdən müəyyən edilmiş marşrutlar üzrə qrup halda Azərbaycanın turizm bazarında sahibkarlıq inkişaf və fərdi səyahətlər üçün turpaketi formalaşdırır. etdirilir. Lakin bu proses hələ zəif tempi ilə səciyyələnir. Turoperatorlarm əsas vəzifəsi bazarın tələblərini Çünki, Azərbaycanda yerli sahibkarlar turizm sektoruna öyrənmək və bu tələbləri təmin etməkdir. Topdansatan turizm investisiya qoymaqda çox da maraqlı deyil. Səbəbi odur ki, şirkətləri öz bizneslərini inkişaf etdirmək üçün xeyli miqdar sahibkar bu sahədə qoyduğu vəsaiti qısa müddət ərzində əldə maliyyə vəsaiti sərf etməlidirlər, şirkətin məhsulunun realizə edə bilmir. Ona görə də Azərbaycanda beynəlxalq şəbəkələrə edilməsi üçün səmərəli və sərfəli istehlak şəbəkəsi yaradıl­ aid otellər, turizm kompleksləri əsasən xarici investorlar malıdır. tərəfindən inşa edilir. Lakin Azərbaycanda turizm fəaliyyətinin Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm müxtəlif növlərinin (rekreasiya və istirahət, dərketmə, macəra, Nazirliyində lisenziya almış turizm şirkətlərinin çoxu ekoloji və s.) inkişafı üçün potensial ehtiyatlar zəngindir. qənaətbəxş səviyyədə fəaliyyət göstərmir. Bu şirkətlər Bunların hər birinin əsasında sahibkarlığı inkişaf etdirməklə respublikaya turist cəlb etməkdə işlərin ləng getməsini turizm gəlir gətirən sahələrin yaradılmasına, həm də ehtiyatların infrastrukturunun müasir vəziyyətində, qiymət və reklam mühafizəsinə nail olmaq mümkündür. siyasətində, formalaşmaqda olan turizm bazarında və s. Respublikamızda yaranan və fəaliyyətində perspektivlər görürlər. müşahidə olunan hər bir sektorun dövlət tərəfindən Turist tələbatının müasir inkişafı və çox saylı turistlərin tənzimlənməsi mühüm şərtdir. Bu tənzimlənmə yeni yaranan istəyini ən iri turizm şirkəti belə öz fəaliyyətində əhatə edə sektorun inkişafına təkan verir, bu sahədə gəlirləri bilməz. Təcrübədə hər bir turizm şirkəti özünə bir və ya bir formalaşdırır, müəssisələrin davamlı inkişafını təmin edir, neçə daha əlverişli, sərfəli tələbat bazarı tapır, bu bazara uyğun regionlarda sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşmasına təsir edir. turizm məhsulunu formalaşdırır, qiymətlər təyin edir, Turizmin idarə sistemi dövlət və özəl olmaqla iki yerə bölünür. turməhsulu irəlilətmək və satmaq üçün müvafiq kanallardan Deməli, turizm sahəsində dövlət idarə sistemi turizmin istifadə edir. Lakin sahibkar - turizm şirkəti öz fəaliyyətini tənzimlənməsinin bir istiqamətidir. kortəbii qurursa, uğursuzluqla rastlaşır. Turizm fəaliyyəti dövlət tərəfində lazımınca Turizm sənayesində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul qiymətləndirilir və onun inkişafı stimullaşdınlır. Dövlət turizm olan hər bir fiziki və hüquqi şəxs “Sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində hüquqi bazanın yaradılması, sahibkarlıq fəaliyyətinin haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu bilməli və tənzimlənməsi, güzəştli vergi şərtlərinin tətbiqinə, turizm ona əməl etməlididr. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında infrastrukturunun inkişafına yardım etmək, bu sahəyə yerli və sahibkarlığın prinsipləri, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan xarici sərmayələr cəlb etməkdə maraqlıdır. Ona görə də turizm subyektlərin hüquq və vəzifələrini, onun dövlət tərəfindən şirkətlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı perspektiv müdafiə və təqdir olunmasının forma və üsullarını, cəhətdən təhlil edilərkən ilk növbədə bu fəaliyyətin güclü və sahibkarların dövlət orqanları ilə qarşılıqlı münasibətlərini zəif tərəfləri müəyyən edilməlidir. Araşdırmalardan aydın olur müəyyənləşdirir. Qanun 15 dekabr 1992-ci ildə qəbul ki, Azərbaycanda turizm şirkətlərində sahibkarlıq fəaliyyətinin olunmuşdur. inkişafının güclü tərəflərinə ümumi halda aşağıda göstərilənləri aid etmək olar:

96 97 • regionlardakı yerləşdirmə müəssisələrinin və istirahət • geniş tıırizm bazarının olması; mərkəzlərinin yerli şirkətlərlə əməkdaşlığa maraq • ölkənin son illər formalaşan müsbət imici; göstərməməsi; • müştəri seqmentlərinin çoxluğu; • regionlarda turizm şirkətlərinin az olması və zəif • ölkədə beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsi ilə bağlı fəaliyyət göstərmələri və s. olaraq gələn turistlərin sayının artması; Azərbaycanda turizm şirkətlərinin sahibkarlıq fəaliy­ • daxili turizm tələbatının artmasının regional inkişafa yətinin inkişafı perspektiv cəhətdən təhlil edilərkən imkanlar müsbət təsiri; və təhlükələr də müəyyən edilməlidir. Azərbaycanda turizm • getmə turizmində məqsədlərin müxtəlif olması; şirkətlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün imkanlara • inkaminq turlarda elektron viza sisteminin tətbiqi; ümumi halda aşağıda göstərilənləri aid elmək olar: • turizm şirkətlərinə dövlət tərəfindən vergi güzəştləri • Azərbaycanın regionda və beynəlxalq aləmdə tətbiq edilməsi və s. nüfuzunun artması və 34 ölkə ilə turizm sahəsində müqavilələrin Azərbaycanda turizm şirkətlərində sahibkarlıq fəaliy­ olması; yətinin inkişafının zəif tərəflərinə aid edilir: • Azərbaycanla Avropa Birliyi ölkələri arasında sadələş­ • inkaminq turların təşkili üçün marketinq fəaliyyətinin dirilmiş viza rejiminin tətbiqi imkanları; zəif olması; • ölkədə əhalinin sosial və iqtisadi vəziyyətinin • göstərilən xidmətlərlə qiymətlərin uyğun olmaması; yaxşılaşması ilə bağlı getmə və daxili turlara maraqlarının • Bakı şəhəri istisna olmaqla, regionlarda turizm artması; infrastrukturunun zəif olmasının daha çox turist cəlb etməyə • ali və peşə təhsili müəssisələrində tıırizm sahəsində imkan verməməsi; ixtisaslı kadrların hazırlanması; • mövcud olan əsas və əlavə turist marşrutları fəaliyyət • beynəlxalq lıırizm marşrutlarının dövlət tərəfindən və göstərmədiyinə görə regionlarda inkaminq turlarının təşkilinin yerli orqanlar səviyyəsində dəstəklənməsi; faktiki mümkün olmaması; • ölkədə beynəlxalq və regional əhəmiyyətli turizm • ölkənin turizm potensialının qeydiyyata alınmamasının marşrutlarının bərpası imkanlarının olması; gəlmə turizmin təşkilinə mənfi təsir etməsi; • turizm xidməti istiqamətində yeni iisul və standartların • gəlmə turizmində sərhəd-keçid və gömrük nəzarətində hazırlanması və tətbiqi. mövcud olan bürokratik maneələr; Azərbaycanda turizm şirkətlərinin sahibkarlıq fəaliy­ • turizm şirkətlərinin əsasən bir istiqamət üzrə yətinin inkişafı üçün təhlükələrə aid edilir: ixtisaslaşması; • ölkənin imicini daim aşağı salmaq istəyən bəzi xarici • ölkənin turizm istiqamətləri üzrə reklamının zəif ölkələrin təbliğatı: olması; • Ermənistanla müharibə şəraitində olması; • xarici ölkə turoperatorlarının Azərbaycana turist • dövlət orqanları arasında lazımi koordinasiyanın göndərməkdə fəal olmaması; olmaması ucbatından gələn turistlərə münasibətlərdə bürokratik • Azərbaycan üçün münasib turizm bazarı olan Ölkələrlə bu sahədə əlaqələrin zəif təşkili; 99 98 əngəllərin yaradılması hesabına ölkə haqqında mənfi imicin • sosial müdafiə və sosial təminat; formalaşması; • əhalinin miqrasiyası; • gəlmə turizm bazarında beynəlxalq səviyyədə güclü •təhsil göstəriciləri (əhalinin savadlılıq səviyyəsi, rəqabətin olması; təhsil alanların sayı və s.). • qonşu ölkələrin daha ucuz qiymətə turlar təklif etməsi; İqtisadi fəal əhalinin sayı əmək qabiliyyətli məşğul olan •Azərbaycan hava yollan məkanında rəqabətin demək və işsizlərin cəmindən ibarətdir. Azərbaycan Respublikası olar ki, olmaması və ekonoın avia xidmətlərin göstərilməməsi və üzrə iqtisadi fəal əhalinin sayı bölgələrdən asılı olaraq s. fərqlənir. 2013-cü ilin statistik məlumatlarına əsasən, bu 4,7 Apanlan təhlil əsasında respublikamızda turizm şirkət­ mln. nəfər təşkil edir. Bunlardan 236,6 min nəfəri rəsmi işsiz statusu almışdır. Göstərilənə istinadən qeyd etmək olar lərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin güclü və zəif tərəfləri, onların ki, Azərbaycanda işsizlik problemi kifayət qədər geniş fəaliyyətinə təsir edəcək imkanlar və təhlükələr göstərildi. miqyas almışdır. Bunun aradan qaldırılmasının ən səmərəli Turizm sahəsində sahibkarlığın inkişafına nail olmaq üçün zəif yolu yeni istehsal və xidmət müəssisələrinin inkişafını təmin tərəflər aradan qaldırılmalı, imkanlardan isə daha yaxşı etməkdir. yararlanmaq lazımdlır. Əhalinin yaşayış səviyyəsi dedikdə, əhalinin aylıq əmək haqqı ilə onların maddi nemətlərə və xidmətlərə faktiki 4.3. Sosial vəziyyət və bunun turizmlə əlaqəsi tələbatının ödənilməsi və mənəvi ehtiyaclarının təmin Turizmin inkişafında sosial amillərin rolu digər amillər olunması başa düşülür. Azərbaycanda yaşayış səviyyəsi kimi çox əhəmiyyətlidir. Çünki, insanın sosial durumundan göstəriciləri əhalinin bütün təbəqədən olanları üçün turizm onun istirahətinin səmərəli təşkili do asılıdır. fəaliyyətinə cəlb olunmasında yetərli deyildir. Müqayisə Ümumiyyətlə, sosial vəziyyət dedikdə, əhalinin ümumi üçün qeyd edək ki, rəsmi statistikaya görə Azərbaycanda 2014- və ayrı-ayrı təbəqələrinin həyat fəaliyyətinin kompleks cü ildə əhalinin gəlirləri 42,3 mlrd. AZN (hər bir nəfərə düşən səciyyəsi nəzərdə tutulur. Sosial vəziyyətin yaranmasını gəlir 4521 AZN) təşkil etmişdir. Azərbaycanda orta aylıq şərtləndirən amillər cəmiyyətin struktur hissələrinin inki­ əmək haqqı 426,4 AZN olduğu halda, adambaşına minimum şafına təsir edən ictimai şəraitdə meydana gələn aylıq istehlak səbəti 116 AZN-dir (əmək qabiliyyətli əhali amillərdir. Əhalinin sosial vəziyyət göstəriciləri məhz bu üçün yaşayış minimumu 125 AZN - 2014-cü il). Deməli, dörd amillərə, yəni ölkədə baş verən iqtisadi, siyasi, demoqrafik nəfərdən ibarət ailənin aylıq minimum istehlak səbəti 464 və ekoloji dəyişikliklərə mütənasib olaraq dəyişir. Sosial AZN təşkil edəcəkdir ki, bu da ailə başçısının aylıq əmək vəziyyətin təhlilindən əldə edilən nəticələr ölkənin haqqının istehlak səbətini ödəməyə yetərli olmadığını sübut idarəedilməsində, iqtisadi siyasətin formalaşmasında dəyərli edir. Buradan aydın olur ki, Azərbaycanda yaşayan əhalinin elementlər hesab olunur. Bu nəticələri əldə etmək üçün əksər hissəsinin mənəvi ehtiyacları təmin olunmur. Lakin sosial vəziyyət göstəricilərini şərtləndirən əsas amillər buna baxmayaraq, əhalinin gəlirlərinin ildən-ilə artması ilk təhlil olunur. Bu amillər aşağıdakılardır: növbədə daxili turizmin inkişafına təsir edir. • iqtisadi fəal əhali (işçi qüvvəsi); Qeyd edək ki, Azərbaycan turizminə təsir edən sosial amillər sırasında əhalinin yaşayış səviyyəsinin payı sosial • əhalinin yaşayış səviyyəsi;

100 101 səbəbi sosial-iqtisadi problemlərdir. Miqrasiya prosesi iki infrastrukturun təminat səviyyəsindən (28%) sonra ikinci istiqamətdə baş verir: daxili və beynəlxalq miqrasiya. Azər­ yerdədir və 25% təşkil edir. İşsizliklə əlaqədar əhalinin kütləvi baycanda daxili miqrasiya prosesi əhalinin regionlardan Bakı miqrasiyası 21%, qalan hissə isə ekoloji və yerli icra şəhərinə axını,beynəlxalq miqrasiya isə Azərbaycandan xarici hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinə aid edilir. ölkələrə edilən miqrasiya istiqamətində müşahidə olunur. Azər­ Əhalinin sosial müdafiəsi bütün dövrlərdə mühüm baycanda dinamik inkişaf edən daxili miqrasiya paytaxtda əhəmiyyət kəsb edən məsələ olmuşdur. Dövlətin formalaş­ demoqrafik yüklənməyə səbəb olmuş və nəticədə bir çox masında müstəsna rol oynayan əhali kütləsi müəyyən problemlər (ekoloji, işsizlik və s.) yaratmışdır. Beynəlxalq məsələlərlə bağlı olaraq sosial təminat hüququndan istifadə miqrasiyanın geniş vüsət aldığı Azərbaycan regionlarında bu edə bilər. səbəbdən turizm və aqrar sektorda kadr çatışmazlığı problemi Azərbaycanda əhalinin sosial təminatını zəruri edən yaranmışdır. məsələlər müxtəlifdir. Bunlara, müharibə nəticəsində doğma Əhalinin savadlılıq səviyyəsi ölkənin iqtisadi potensialı­ yurdlarından deportasiya olunmuş məcburi köçkünlərin nın formalaşmasında mühüm rol oynayır. Savadlı kadrlar maddi və mənəvi ehtiyaclarının təmin olunması, iş ölkədə qiymətli kapital hesab olunur. BMT mütəxəssislərinin qabiliyyətini itirmiş və təqaüd yaşına çatmış əhalinin yaşa­ insan inkişafı üzrə apardığı tədqiqatın nəticələrinə əsasən yış minimumunun təmin olunması və s. aiddir. Bu sahədə hazırlanmış hesabatda göstərilir ki, Azərbaycanda əhalinin ölkədə sosial siyasət tədbirləri həyata keçirirlir. Bu tədbirlər savadlılıq səviyyəsi 98% təşkil edir. Savadlı mütəxəssis amili əhalinin sosial təminatının yaxşılaşmasına istiqamətləndirilib. hazırda Azərbaycanın əmək bazarında izlənilən əsas siyasətdir. Sosial təminat siyasəti ünvanlılığın təmin olunmasından, Turizm sektorunda da əhalinin savadlılıq səviyyəsi və öz əlillərə, müharibə veteranlarına, əhalinin az təminatlı sahəsinə uyğun yüksək səviyyəli mütəxəssis kimi yetişməsi hissəsinə xüsusi diqqət yetirilməsindən, onların sosial, zəruri amildir. Lakin Azərbaycanda turizm sahəsi üzrə mənəvi və fiziki tələbatlarının təmin olunmasından ibarətdir. peşəkar kadrların çatışmazlığı problemi vardır. Buna səbəb Azərbaycanda bunlarla yanaşı insanların istirahət respublikamızın turizm-rekreasiya sahəsində işləyən xidmət hüquqlarının təmin olunması məqsədilə onların geniş personalının 80% - dən çoxunun peşə təhsilinin olmaması, miqyasda turizm fəaliyyətinə cəlb olunması üçiin müəyyən yaxud da öz ixtisasları iizrə işləməməsidir. Bu səbəbdən güzəştlər tətbiq olunur ki, bu cür güzəştli turizm fəaliyyəti rayon və kənd yerlərində yaradılmış rekreasiya və turizm sosial turizm adlanır. İxtisasa aid mənbələrdə göstərilir ki, müəssisələrinə ixtisaslı kadrların cəlb olunması çətinlik sosial turizm sosial tələbatlar fondundan turizm üçün ayrılan yaradır. Bu problemin aradan qaldırılması məqsədilə respu­ vəsait hesabına yaradılan turizm sahəsidir. Buna bəzən blikada göriilən işlər öz bəhrəsini verməkdədir. Belə ki, Turizm imkansızların turizmi də deyilir. Sosial turizm ilk növbədə və Menecment Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti və digər fiziki cəhətdən qüsurlu olanlar (əlillər) və tənha qocalar üçün ali təhsil müəssisələrində turizm sektoru üçiin mütəxəssis nəzərdə tutulur. Yuxarıda göstərilənlərdən də aydm olur ki, kadrlar hazırlanır. Azərbaycanda turizm sənayesinin dinamik əhalinin sosial təminatının yaxşılaşması diqqət mərkəzindədir inkişaf etdirilməsində problemlər də mövcuddur. Bu prob­ və bu məqsədlə müxtəlif istiqamətdə mütərəqqi işlər göriilür. lemləri yaradan başlıca səbəb Ermənistanın işğalçılıq siyasəti Əhalinin miqrasiya prosesi ölkədə sosial vəziyyətin nəticəsində ölkə ərazisinin 20%-nin işğal altında olmasıdır. təhlilində mühüm rol oynayır. Çünki miqrasiyanın əsas

103 102 II H i s s ə •qidalanma müəssisələri (restoranlar, barlar və s.); AZƏRBAYCANDA TURİZMİN •nəqliyyat xidməti müəssisələri; MADDİ-TEXNİKİ BAZASI •turistlərə mədəni xidmətlər göstərən obyektlər (teatrlar, konsert zalları və s.)və ekskursiya xidmətini (ekskursiya V FƏSİL. TURİZMİN MADDİ-TEXNİKİ BAZASININ büroları) təmin edən müəssisələr. TƏRKİBİ Maddi-texniki bazaya aid olan obyektləri mülkiyyət növünə görə xüsusi (turizm təsərrüfat subyektinin özünə məxsus olan) və bu subyektin digər subyekt (məsələn, şəhər Turizm təsərrüfatı ilə məşğul olan subyektlər davamlı tabeliyindəki mehmanxanalarda yerlərin icarəsi) və fiziki fəaliyyət göstərmək üçün müxtəlif əmək vasitələrinə malik şəxslərdən icarəyə götürülən (mənzillər, evlər) obyektləridir. olmalıdırlar. Turizmdə istifadə olunan əmək vasitələrinin Turizmin hər hansı bir regiondakı maddi-texniki bazası məcmusu onun maddi-texniki bazasmm əsasını təşkil edir. tərkibinə, gücünə, miqdarına və keyfiyyətinə görə turistlərin Turizmin maddi-texniki bazasına, turizm tikililəri tələbatına uyğun olmalıdır. Əks təqdirdə, əhaliyə turizm (binalar), onların texniki təchizatı (avadanlıq), nəqliyyat xidmətlərinin səviyyəsi və keyfiyyəti kəskin sürətdə pisləşir, bu vasitələri və digər əsas fondlar daxildir. Maddi- texniki baza, da öz növbəsində turist məhsulunun satışı həcminin azalmasına mütəşəkkil turizmin inkişafının əsasını təşkil edir, belə ki, səbəb olur. turistlərə tam kompleks xidmət göstərilməsi (yerləşdirmə, qidalanma, daşınma, müalicə, ekskursiya və s.) üçün bütün 5.1. Turistləri yerləşdirmə müəssisələri zəruri şərait yaradır. Turistlərin yerləşdirilməsi məqsədi ilə təsis olunmuş Turizmin maddi-texniki bazasının tərkibinə turizm şirkət­ müəssisələrə mehmanxanalar (otellər), turist bazaları, motel lor, ləri (turoperatorlar və tuıagentlər), mehmanxanalar, turist botellər, kempinqlər və s. aid edilir. Marşrut zamanı qrupların bazaları, iaşə, ticarət, avtonəqliyyat müəssisələri, turist ləva­ bir gecəlik dayanacaqları iiçün turist bazalarının və ya turizm zimatı və avadanlığının kirayə məntəqələri, turist yollayışmın şirkətlərinin nəzdində düşərgələr və ya komalar da yerləşdirmə (putyovka) satışı büroları, nəzarət-xilasetmə xidmətləri, turist obyekti ola bilər. klubları və s. daxildir. Beynəlxalq təcrübədə turistlərin yerləşdirilməsinin Xidmət növlərinə görə turizm müəssisələrinin aşağıdakı standart təsnifatı qəbul edilmişdir. ÜTT ekspertləri yerləşdirmə tipləri mövcuddur: vasitələrini iki kateqoriyaya bölürlər: kollektiv və fərdi. •turistləri bütün xidmət kompleksi ilə təmin edən Yerləşdirmənin kollektiv vasitəsi dedikdə, “istənilən müəssisələr (öz mehmanxanaları olan turizm şirkətləri); obyekt” başa düşülür, belə ki, turistlərə daimi, bəzən otaqda və •turizmin təşkili məqsədi ilə təsis edilən müəssisələr ya başqa bir yerdə gecələmək üçün yerləşmə imkanı yaradılır, (turagentliklər), səyahət və ekskursiya, yollayış satışı, turist lakin nömrələrin sayı hər bir ölkə tərəfindən müstəqil təyin qəbulu büroları; edilmiş minimumu keçməməlidir (məsələn, Rusiyada 10 •turistlərin yerləşdirilməsi, daha doğrusu yaşaması və nömrə, İtaliyada 7 nömrə). Belə ki, verilən müəssisədə bütün gecələməsi məqsədi ilə təsis edilmiş müəssisələr (mehman­ nömrələr rəhbərliyin ixtiyarında olmalı, uyğun xidmətlər və xanalar, turist bazaları və s.);

104 105 mövcud qurğular dərəcə və kateqoriyalara görə qruplaşdırıl- malıdır. və ya təşkilatlardan icarəyə götürülmüş otaqlar, qohum və Turistlərin kollektiv yerləşdirilmə vasitələrinə mehman­ tanışlar tərəfindən pulsuz təqdim edilən yaşayış yerləri aiddir. xanalar və ona oxşar yerləşmə vasitələri, ixtisaslaşdırılmış Azərbaycanda taymer apartamentlərindən başqa, yuxarıda yerlər və digər yerləşmə vasitələri aiddir. Oxşar qurumlara adlan çəkilən fərdi yerləşdirmə vasitələrindən çoxu vardır. pansionatlar və mebellə təchiz olunmuş turist yataqxanaları və Yerləşdirmənin bu və ya digər növünə aid olması hər bir yerləşdirmənin digər vasitələri daxildir. İxtisaslaşmış ölkənin qanunvericilik aktları və normativ sənədləri ilə təyin müəssisələr yerləşdirmə xidmətləri ilə yanaşı başqa xidmət də edilir. göstərirlər. Bu növ müəssisələrə sağlamlıq ocaqları, əmək və Azərbaycanda “Turizm haqqında Qanun”da turizm istirahət düşərgələri, konqress mərkəzləri və s. aiddir. fəaliyyətinin dövlət idarəedilməsi - turizm infrastrukturunun Kollektiv yerləşdirmənin digər vasitələri gündəlik yatağın yaxşılaşdırılmasına istiqamətləndirilmiş normativ aktların yığışdırılması, yaşayış yerlərinin təmizlənməsi kimi xidmətləri zəruriliyi də göstərilmişdir. Yerləşmə müəssisələrində müxtəlif özündə əks etdirən məhdud mehmanxana xidmətləri kateqoriyalı bölgülər olduğu kimi, mülkiyyət formasına görə göstərirlər. Onlar nömrələrdən deyil, yalnız “yaşayış yeri”, bölgü də çox vacibdir. Hazırda Azərbaycanda bələdiyyə “kempinq üçün meydança, yaxud kollektiv yataq yeri” tipli mülkiyyətində olan, xarici kapitalla müştərək, xarici vahidlər ola bilər. mehmanxana şəbəkəsinə məxsus, xarici vətəndaşlara məxsus Yerləşdirmənin bütün vasitələri ayrı-ayrı qruplar şəklində yerləşmə vasitələri vardır. təsnifatlaşdırıhr. Mehmanxana və oxşar müəssisələr qrupuna - Azərbaycanda 17363 nömrəsi olan 535 yerləşdirmə mehmanxanalar, məhəllə tipli yataqxanalar, motellər, çimərlik müəssisəsi (və ya obyekti) fəaliyyət göstərir. Mehmanxana mehmanxanaları, qalma yeri olan klublar, pansionatlar, xidməti sahəsində 9009 nəfər çalışır. Turistləri yerləşdirmə mebellə təmin olunmuş otaqlar, turist yataqxanaları və s. müəssisələrinin istismarında əldə edilən gəlir 181047,3 min daxildir. İxtisaslaşdırılmış müəssisələr qrupu sanatoriyalardan, manatdır, ödənilmiş əlavə dəyər vergisi (ƏDV) və digər əmək və istirahət düşərgələrindən, nəqliyyatın kollektiv vergilər 28201,5 min manat, istismar xərcləri 147068,1 min vasitələrində (qatar, dəniz və çay gəmiləri, yaxtalar) manatdır. Turistləri yerləşdirmə müəssisələrində 672345 turist yerləşdirmədən, həmçinin konqress mərkəzlərindən ibarət olur. yerləşdirilmiş, 279555 nəfər ölkə vətəndaşı olmaqla Digər kollektiv yerləşdirmə vasitələri qrupu yaşayış üçün gecələmələrin sayı 1687457-ə çatmışdır. Turist səfərləri istirahət-əyləncə (237506 nəfər), işgüzar (206234), müalicə təşkil edilmiş, istirahət üçün yararlı olan bina və bunqalo (70981), digər tıırizın məqsədilə (35922) və s. (121702) komplekslərindən, çadrlar üçün ayrılmış meydançalardan, təkərlər üstündə evlərdən, kiçik gəmilər üçün yaxtalardan. məqdsədlər daşımışdır (2014-cü il). Azərbaycanda yerləşmə müəssisələrinin tarixi və bu həmçinin gənclər üçün yataqxanalardan və s. ibarətdir. sahədə ilk biznesin formalaşması qədim dövrlərə təsadüf edir. Yerləşdirmənin bu növləri Azərbaycanda ümumiyyətlə yoxdur. Aydındır ki, Azərbaycanda ilk yerləşmə müəssisələri Fərdi yerləşdirmə vasitələrinə rezidentlər (o cümlədən karvansara adlanırdı. Karvansaralar müasir xidmət göstərən taymer apartamentləri) tərəfindən istifadə edilən, xüsusi otellərdən xeyli fərqlənirdi. Karvansaralar təkcə şəhərlərdə yaşayış yerləri - mənzillər, villalar, bağ evləri, koteclər, əhali deyil, həmçinin yol kənarlarında da inşa edilirdi. Azərbaycan

106 107 ərazisində bu günədək qalan karvansaraların tarixi VI-XIX “Azərbaycan” və “Abşeron” mehmanxanalarının hər biri əsrlərə aid edilir. Qədim karvansaralara Mərəzədə, orta əsr 1200 yerə malik olduğu halda, çox vaxt ümumi yerlərin 15 karvansaralarına Bayıl, Siyəzən, Giləzidə və s. rast gəlmək faizə qədəri dolurdu. Bu mehmanxanalarda servisin səviyyəsini olar. Bəzi mənbələrdə Bakı qalasında 8 karvansara olduğu yaxşılaşdırmaq əvəzinə, yerləşmə qiymətləri artırılırdı (xatır­ göstərilir. Bakıda Buxara, Multani, Böyük karvansara, Kiçik ladırıq ki, bu mehmanxanalar hazırda diinya standartlarına uy­ karvansara və s. yerləşirdi. ğun olmaq şərtilə yenidən inşa edilmişdir). Karvansaraların kompakt ərazidə yerləşməsi təsadüfi Həmin illərdə Xəzərin sahillərini ümumittifaq əhəmiy­ deyildi. Çünki, Bakı artıq orta əsrlərdə şərq dövlətlərinin yətli kurort zonasına çevirmək məqsədilə Gəncədə, Qusarda, ticarətində dəniz limanı kimi mühüm rol oynayırdı. Xəzər Şəkidə və Azərbaycanın digər şəhərlərində mehmanxanalar ti­ dənizi vasitəsilə və Böyük İpək yolu üzərində yerləşən kildi. şəhərlərdən (Şamaxı, Bərdə, Dərbənd) mallar daşmırdı. Müstəqillik əldə etdikdən və 1994-cü ildə “Əsrin müqa­ Karvansaraların tikintisi XIX əsrədək davam etdirilmişdi. viləsi” imzalandıqdan sonra neft müqavilələrinin reallaş­ Bunların coğrafiyası genişləndirilərək Gəncə, Naxçıvan və dırılması, regional və beynəlxalq sərgilərin təşkili, Bakıda digər ərazilərə yayılmışdı. infrastruktur dəyişikliklərinə səbəb oldu. Qısa müddətdə XIX əsrin ikinci yarısında neft sənayesinin inkişafı ilə Bakıda yeni biznes mühitinin formalaşması 5 ulduzlu “Hyatt”, əlaqədar Bakının mərkəzi genişləndirilməyə və “SAS PLAZA”, “Avropa” və dünyanın aparıcı mehmanxana abadlaşdırılmağa başlanılır. Neft biznesi yerləşmə müəssisələri şəbəkələrinin digər təmsilçiləri olan hotellərin inşasına səbəb biznesinə də əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. XX əsrin oldu. əvvəllərində Bakının mərkəzində şəhərin varlı adamları və Nabranda “Palermo” turist mərkəzi tikildi, Şıx əcnəbilərə xidmət üçün ilk mehmanxana “Yeni Avropa" kompleksində “Kressent Biç” otelində xarici turistlər üçün (hazırda “Lukoyl”-un Ticarət evinin binası) açılır. Bir neçə il lazımı şərait yaradıldı. Qubada (Afurca), Şamaxıda (Pirqulu), keçdikdən sonra yeni bir “Metropo!” (hazırda Nizami Şəkidə (Marxal), Zaqatalada, Qəbələdə, Qaxda və İsmayıllı muzeyinin binası) mehmanxanası tikilir. rayonunun Lahıc kəndində pansionat və otellər tikildi. XX əsrin 20-ci illərindən II dünya müharibəsinin sonuna Hazırda respublikada nömrələrin sayı 17363 olan 535 kimi Bakıda yeni mehmanxanaların tikintisi aparılmır. Həmin mehmanxana vardır. Bunlar müxtəlif kateqoriyalı və müxtəlif əsrin 50-60-cı illərində “İnturisf’ və “Naxçıvan” mülkiyyət formalarına məxsus mehmanxanalardır (cəd., 5.1). mehmanxanaları binaları tikilməyə başlanılır. 70-ci illərdə Azərbaycanda yerləşmə müəssisələrinin tikintisi sürətlənir. Bu mərhələdə “Bakı”, “Turist”, “Azərbaycan” və “Abşeron” mehmanxanaların binaları tikilib başa çatdırılır. Bu mehmanxanalar həm xidmət səviyyələrinə görə, həm də texniki təchizatına görə beynəlxalq standartlara cavab vermirdi. Çünki, 700-dən çox yeri olan mehmanxanalar çətin idarə edilirdi.

108 109 Cədvəl 5.1. Azərbaycanda mehmanxana və mehmanxana tipli Azərbaycanda yerləşdirmə müəssisələrində birdəfəlik müəssisələrin kateqoriyaları və nömrələrin sayı (2014-cü il) tutum 35652-dir. Bunun 33%-i Bakının, 25,6%-i Quba-

İqtisadi rayonlar N ö m rə iə i Ö lk ə ü z rə o cü m ləd ən Xaçtnaz iqtisadi rayonunun payına düşür (2014-cü il). n s a y ı, c ə m ə g ö rə L ü k s I dərəcəli, T u r is t Respublika üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli v a h id % -lə d ə rə c ə li, % d ə rə c ə li, müəssisələrdə mövcud nömrələrin 13,9 %-i lüks, 40,2%-i I % % dərəcəli, 45,9%-i isə turist dərəcəlidir. Mehmanxana və A b şero ıı 8084 4 6 ,5 4 0 ,6 61,5 3 5 ,1 B akı 38.2 56,9 32,56 mehmanxana tipli müəssisələrdə nömrələrin sayma görə S u m q a y ıt 0,8 2,7 2.47 Abşeron (46,5%), Quba-Xaçmaz (20.4%) və Gəncə-Qazax Quba-Xaçmaz 3 5 4 4 2 0 ,4 2 0 ,0 9 11,4 2 8 ,3 6 (7,7%) bölgələri birinci üçlüyü təşkil edir. Lüks və I dərəcəli X a ç m a z 6,69 7,96 20,8 kateqoriyadan olan mehmanxana və mehmanxana tipli Q u b a 10,6 1.46 3,96 Gəncə-Qazax 1341 7 ,7 4 ,6 6 ,5 4 9 ,6 9 müəssisələrdə nömrələrin sayına görə Abşeron iqtisadi rayonu G ə n c ə 1.28 1,66 4.03 birinci yerdədir. Şübhəsiz ki. bu göstəricilərə görə Bakı şəhəri N a f ta la n 0,78 1,8 2,32 üstün mövqeyə malikdir. Turist dərəcəli yerlərin sayına görə L ə n k ə ra n 1196 6,8 8 ,9 2 4 ,5 4 8,31 Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu birinci yerdədir. Fikrimizcə, M asallı 5,08 1,89 2,69 A stara 1,03 0,08 0,80 turist dərəcəli nömrələrin sayının Bakıda çox olmasına bir o L ə n k ə ra n 1,69 1.66 2,32 qədər də ehtiyac yoxdur. Əksinə, bölgələrdə 5 ulduzlu, lüks L erik 0,53 0,63 1,80 dərəcəli hotellərin tikintisinin genişləndirilməsi səmərəli deyil. Şəki-Zaqatala 1015 5,8 7 ,0 6 3 ,0 7 7 ,9 0 Çünki, bu hotellərdə turistlərə xidmət əsasən mövsümi xarakter Q ax 2,89 0.22 1,74 Q əb ələ 1.36 0.55 1,59 daşıyır. Zəngin turizm imkanlarına malik Gəncə-Qazax, Aran, Z a q a ta la 1.36 0.73 0,89 Dağlıq Şirvan, Naxçıvan iqtisadi rayonlarında turist dərəcəli Şəki 0.74 0.37 3,28 yerləşmə müəssisələrinə ehtiyac vardır. Bu kateqoriyalı A ra n 874 5,0 5 ,0 8 6 ,1 5 4,0.3 yerləşmə müəssisələrində qiymətlərin ucuz olması respub­ G öyçay 1.48 0,18 0.23 B ə ıd ə 0,2 0,17 0.42 likada daxili turizmin inkişafında mühüm rol oynamaqla yanaşı Ş irv a n ş. 1,24 0,05 0,37 regionların inkişafına da müəyyən təsiri ola bilər. Mingəçevir ş. 0.5 1,36 1.59 Azərbaycanda fəaliyyət göstərən yerləşmə vasitələrinə Y e v lax - - 1,09 istirahət evləri, kurort, pansionat, istirahət zonaları da aiddir. N a x ç ıv a n 623 3,5 4 ,8 3 ,0 4 3 ,6 8 Dağlıq Şirvan 671 3 ,8 8 ,3 9 3 ,4 7 2 ,8 3 Azərbaycanın daxili turizm bazarında kurort mülkiyyətinin İsm a y ıllı 7,44 1.54 0.20 müxtəlif formaları mövcuddur. Bunlar öz müstəqilliyini 1998- Şam axı 0,95 1,92 2.06 ci ildə “Kurort" Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması ilə itirmiş Yuxarı Qarabağ 15 0 ,0 8 - 0.21 - Həmkarlar Konfederasiyasıdır. Azərbaycandakı kurortlar hələ Ölkə üzrə cəmi 17363 100 24 1 9 69 7 0 7974 (1 3 ,9 % ) (4 0 ,2 % ) (4 5 ,9 % ) müstəqil fəaliyyət göstərə bilmir. Xüsusi sektor bu sahəni Cədvəl Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komi­ inkişaf etdirməyə çalışsa da, dövlətin dəstəyi olmadan təsinin məlumatları əsasında hazırlanmışdır. respublikada kurortlar şəbəkəsini genişləndirmək imkanları məhdudlaşır. Hazırda respublikada İlisu, Naftalan, Qalaaltı 110 111 kimi kurortlar fəaliyyət göstərir. Abşeronda “Gənclik” Respublikada ümumi istifadədə olan avtomobil yollarının beynəlxalq mərkəzi (2,5 min yerlik) yerləşir. Şüvəlan, uzunluğu 16347 krn-dir (2014). Azərbaycanın kurort Novxanı, Pirşağıda uşaq düşərgələri (ümumi yerlərin sayı 12 mərkəzlərini paytaxtla birləşdirən mühüm avtomobil yolları min) vardır. Lakin bu yerlərin bəzilərində hələ də doğma aşağıdakılardır: yurdlarından didərgin düşmüş köçgünlər qalmaqdadır. Bakı-Sumqayıt-Şabran-Xaçmaz; Şamaxı-Zaqatala bölgəsində Şəkidə Marxal istirahət В ak ı -S iy əzən-M əşri f-Qal aaltı; mərkəzi, Qəbələdə turist bazası, İlisuda “İlisu” pansionatı, Bakı-Ələt-Yevlax-Gəncə-Qazax; Pirquluda Fortuna turist bazası yerləşir. Bak ı-Şamax ı- Ağsu-İsmay 111 ı-Goyçay; Azərbaycanın Xəzər dənizi sahillərinin rekreasiya amilləri Bakı-Yevlax-Gəncə-Qazax; burada turizmin maddi-texniki bazasının inkişaf etdirilməsinə Bakı-Ycvlax-Şuşa; imkan yaradır. Bu baxımdan Yalama-Xudat sahillərində Bakı-Salyan-Astara və s. istirahət mərkəzlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Burada Şimal, cənub və qərb istiqamətində olan yollar daha çox həmkarlar təşkilatına məxsus iki böyük turist bazası - yüklənmiş olur. Lakin Azərbaycanın avtomobil yollarının heç “Dostluq” (400 yerlik) və “Xəzər” (300 yerlik) mövcudur. də hamısı dünya standartlarına uyğun deyil. Bu ilk növbədə Zonada digər təşkilatlara məxsus “Şahdağ”, “Bulaq”, xüsusi bərk örtüklü yolların az olmasında, yolların kənarında pansionatlar (Palenrto, Palma, Sahil və s.) rekreantlann infrastrukturun zəif, çox hallarda isə olmamasında özünü ixtiyarındadır. Bu zonada gənclər üçün istirahət yerləri də göstərir. (“İlğım”, “Turist”, “Araz” və b.) mövcudur. Turizm-ekskursiya xidmətlərində Xəzər dənizinin rolu da Qubada dağ-meşə zonasında xarici kapital əsasında vardır. Bakı-Tüıkmənbaşı limanları arasında sərnişin daşımalar yaradılmış “Afurca”, “Lonq-Forest” istirahət mərkəzləri ildə 25-30 min nəfər arasındadır. Digər tərəfdən Bakı - Neft fəaliyyət göstərir. Daşlan arasında yay aylarında dəniz gəzintiləri də təklif edilir. Lənkəran-Astara zonasında “İsti-su” sanatoriyası Hazırda Bakı - Astara limanları arasında da beynəlxalq fəaliyyət göstərir. Bu zonada kurort-sanatoriya şəbəkəsini gəzintilərin təşkil edilməsi iiçün layihə hazırlanmışdır. genişləndirmək üçün rekreasiya amilləri (müalicə Respublikada milli hava şirkətlərindən başqa digər əhəmiyyətli bulaqlar, nadir dağ-mcşə landşaftı, dəniz iqlimi) ilə ölkələrin hava şirkətlərinin nümayəndəlikləri mövcuddur. zəngindir. Bunlar Rusiya, Ukrayna, İran, Tiirkiyə, AFR, Pakistan. İsveç, ABŞ, Özbəkistan, Fransa, Böyük Britaniya, Birləşmiş Ərəb 5.2. Nəqliyyat vasitələri Əmirlikləri və digər dövlətlərə məxsus şirkətlərdir. Turlar Nəqliyyat vasitələri turizmin maddi-tcxııiki bazasının genişləndikcə hava nəqliyyatının əhəmiyyəti artır. Azər­ əsas fondlarına daxildir. Azərbaycanın turizm bazarında ən baycanın turizm məhsulu beynəlxalq bazara əsasən hava mühüm amillərdən biri bazarın nəqliyyat xidmətləri ilə təmin nəqliyyatı ilə istiqamətlənir. Bakı - hava limanı beynəlxalq olunmasıdır. Turizm bazarında avtomobil, dəniz, dəmiryol, çay statusa malikdir. Miiasir avadanlıqla təchiz olunmuş Bakı - və hava nəqliyyatının xidmətlərindən istifadə olunur. Bu hava limanı Azərbaycam dünyanın bir sıra ölkələri ilə sahədə ən geniş yayılan avtomobil nəqliyyatıdır.

112 113 da əldə edirlər. beynəlxalq əlaqələrinin, o cümlədən turizm əlaqələrinin Park İnn otelinin tərkibində yerləşən Victor's Bar-da genişləndirilməsində böyük rol oynayır. turistlər qəhvə və kokteyl içmək, eləcə də yüngül qəlyanaltılar yeməklə bərabər, şəhərkənarı Parkın mənzərəsini seyr edə 5.3. Qidalanma müəssisələri bilirlər. Park Hyatt Baku-nun Grill restoranının nıenyusuna ABŞ Azərbaycanda turizmin inkişafında vacib amillərdən və Avropadan idxal olunmuş yüksək keyfiyyətli ət məhsulları, sayılan qida sektoru formalaşmış, Milli Kulinariya Mərkəzi Azəri kababları, müxtəlif növ spirtsiz və spirtli içkilər, çay, yaradılmışdır (1991). “Amburan”, “Karvansara", “Bəh-bəh qəhvə aiddir. Hyatt Regency Baku otelinin tərkibindəki klub”, “Me Donald's”, “Pissa-nat”, “Dolçe Vita”, “Oyster Fish Gourmet Shop restoranında turistlərə yeni hazırlanmış qəhvə, House”, “Dəniz” restoranları və başqaları həm yerli əhali, həm müxtəlif sandviçlər, salatlar, gündəlik yeməklər təqdim olunur. də xarici turistlərin ixtiyarındadır. Restoranlarda fəaliyyət Bu oteldə turistlər həmçinin Mezzo, Brittaniua Pub, Cafe Oasis, göstərən milli, Avropa, türk, hind, Çin mətbəxli restoranların Beluga Barın yüksək səviyyəli xidmətlərindən istifadə edə əksəriyyəti Bakıda yerləşir. bilərlər. Respublikamızda turistlərə qidalanma xidməti əsasən Grand Europe Otelinin qonaqları “Golden Kaviar” turistləri yerləşdirmə müəssisələri daxilindəki restoranlarda restoranının müxtəlif çeşidli taamlarından, milli və beynəlxalq göstərilir. Turislərin qidalanmasının təşkilində qabaqcıl yerləri xörəklərindən dadmaq imkanı əldə edirlər. Turistlərə həmçinin dünya otellər şəbəkələrinin ölkəmizdə fəaliyyət göstərən xüsusi Super -səhər yeməyi büfeti və a-la-kart menyusu, mehmanxanaları daxilindəki restoranlar tutur. Beynəlxalq axşam vaxtları isə soyuq və isti bufet, Marina Bar və Kaspian səviyyəli otel və restoranların ölkəmizdə mövcudluğu burada Barı təklif edilir. Artıq bir neçə ildir ki, Bakı şəhərində göstərilən xidmətlərin etibarlılığına turistlərdə inam yaradır ki, fəaliyyət göstərən “Park Bulvar” hazırda öz əyləncə məkanları, bu da gəlmə və xarici turizmin inkişafına təkan verən ticarət köşkləri, eləcə də dünya brendi olan restoranları ilə amillərdən biri kimi çıxış edir. turistlərin diqqətini cəlb edən yerlərdən biridir. Burada turistlər “Holiday Inn Baku Airport” otelinin “Silk Way” (İpək dünyada tanınmış kafe, restoran və fast food-larda qidalanmaq Yolu) adında restoranı əfsanəvi İpək Yolu boyu ölkələrdən imkanı əldə edirlər. Buradakı qidalanma müəssisələri əsasən olan mətbəxlərin ləziz yeməklər seçimini təklif edir. Otelin dünya səviyyəli restoran və kafelərdən ibarətdir. əsas restoranı olan “Flavours” sərbəst mühitdə səhər, nahar və KFC restoranı Amerikanın məşhur Fast food şam yeməyini təmin edir. Səhərlər restoranda amerikansayağı şəbəkələrindən biridir. 1952-ci ildə Harland Sanders tərəfindən səhər yeməyi, gün ərzində isə Aralıq dənizi mətbəxindən olan Kentucky Fried Chicken adı altında əsası qoyulmuşdur. 1991- təzə, ləziz yeməklər təklif edilir. Otelin vestibülündə yerləşən ci ildən KFC adı ilə məşhurdur. Hazırda dünyanın 120-yə “Cafe Vienna” kafesi, ev şəraitində bişirilmiş şirniyyat və qədər ölkəsində fəaliyyət göstərir. Baş ofisi Kentukkidə (ABŞ) tortlar, eləcə də Vyananın məşhur olduğu qəhvə növlərini təklif yerləşir. Açıldığı ilk vaxtlardan etibarən 11 bitki və ədviy­ edir. yatdan istifadə etməklə müxtəlif toyuq yeməkləri təqdim Park İnn Baku otelinin Glory restoranı turistlərə geniş olunur. çeşidli səhər yeməyi, lanç və günorta yeməklərindən ibarət 2011-ci ilin 16 may tarixində KFC-nin Azərbaycanda ilk beynəlxalq mətbəxi Bakı şəhərində təqdim edir. Burada həmçinin turistlər şəhərin gözəl mənzərəsini seyr etmək imkanı 115 114 françayzisi fəaliyyətə başlamışdır. Restoran yerli şirkət olan rol oynayır. Müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq, Mc AFK tərəfindən Bakı şəhərində açılmışdır. Həmin restoran Donald’s bir çox restoranlarında Wi-Fi xidməti təklif edir. müasir texnologiya ilə təchiz olunmuşdur. Uzun müddətdir ki, Azərbaycanda da fəaliyyət göstərən “İl Patio” restoranı da ölkəmizə gələn turistlərin qidalan­ Me Donald’s həm yerli əhali, həm də turistlər üçün sevimli fast masının təşkilində mühüm yer tutur. 1990-cı illərin sonlarında food məkanıdır. Ölkəmizdə bu restoran şəbəkəsinin bir neçə “Patio Pitsa" adı ilə fəaliyyətə başlamış bu restoran daha sonra françayzisi fəaliyyət göstərməkdədir. Burada bir sıra xüsusi “İl Patio” adlandırılmışdır. Restoranda əsasən ət, dəniz məhsul­ menyuların tətbiq olunması, aparılan qiymət siyasəti və s. ları və müxtəlif tərəvəzlərdən ləziz təamlar hazırlanır. “İl tədbirlər turistləri bu məkana gəlməyə həvəsləndirir. Patio” zəngin italyan menyusunu turistlərə təqdim edən Respublikamızda turistləın sevərək getdiyi restoranlardan restoranlar şəbəkəsinin üzvlərindən biridir. Son illərdə Azər­ biri də Anadolu restoranlar şəbəkəsi hesab oluna bilər. Artıq 20 baycanda fəaliyyətə başlamış bu restoranda həm İtaliyadan ildir ki, ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bu restoranlarda turistlər gələn turistlər onlara tanış olan yeməkləri dada bilər, həm də şərq və Avropa yeməklərini dada bilərlər. Anadolu restoranı italyan mətbəxini sevən yerli və digər xarici ölkə turistləri müştərilərinə online və mobil sifariş xidməti təklif etməklə bu restoranın xidmətlərindən istifadə edə bilir. sahədə yenilik etmişdir. Bu yenilik sayəsində həmin restoranda Həm yerli əhalinin, həm də ölkəmizə gələn turistlərin qonaqların rahatlığının təmin edilməsi mümkün olmuşdur. Bu sevərək getdiyi məkanlardan biri də dünya brendi olan Mc kimi tədbirlərin təşkili hər bir restoranın fəaliyyətinə uğur Donald's-dır. Qeyd edək ki, bu məkan ən çox uşaqlar və gənc­ gətirə bilər. Yaxşı düşünülmüş yeniliklər turistlər tərəfindən lərin sevdikləri yerlərdəndir. McDonald's dünyanın ən böyük maraqla qarşılanır. Ölkəmizdə sayı gündən-giinə artan beynəl­ “fast food” şəbəkələrindən biridir. 1940-cı ildə Riçard və Moris xalq qidalanma müəssisələri ilə yanaşı yerli mətbəximizin McDonald qardaşları Kaliforniyada ilk McDonald's restoranını təbliği və xarici turistlərə tanıdılması məqsədilə ölkəmizin ayrı- açırlar. 1955-ci ildə isə Rey Krok həmin restoranın françazisini ayrı regionlarının mətbəxlərini təmsil edən restoranların açıl­ əldə edir. Bir müddət sonra isə McDonald’s artıq Rey Krokun masına böyük ehtiyac vardır. Məsələn, Qarabağ, Şəki, Quba, təşəbbüsü ilə bütün dünyada fəaliyyətini genişləndirir. Lənkəran, Gəncə, Naxçıvan və s. mətbəxləri təmsil edən McDonald's öz fəaliyyətini həm françaizilər, həm də filiallar restoranların açılması və turistlərə yüksək səviyyəli xidmət formasında bütün dünyada genişləndirir. 1961-ci ildə göstərməsi çox vacib məsələdir. Son zamanlar bu sahədə McDonald’s özünün məşhur dLİS loqosunu qəbul edir. Hazırda mühüm işlər görülür. dünyanın 120-dən çox ölkəsində, həmçinin Azərbaycanda 2012-ci ildə ölkəmizdə keçirilən “Eurovision -2012” McDonald's fəaliyyət göstərir. Restoranlar şəbəkəsində ham­ beynəlxalq səviyyəli mahnı müsabiqəsi, 2015-ci ildə Bakıda burger, çizburgcr, toyuq, fransız qızartmaları, səhər yeməyi təşkil olunan 1 Avropa idman oyunları da Azərbaycan menyusu, spirtsiz içkilər, desertlər, saladlar və s. daxildir. mətbəxinin dünyada tanınmasında mühüm rol oynadı. Bunu McDonald’s -m reklam siyasətində televiziya, radio kimi həmin tədbirlərdə iştirak emək üçün ölkəmizə səfər edən ənənəvi reklam vasitələrilə yanaşı, bilbordlar, müxtəlif təd­ turistlərdən alman müsahibələr də təsdiq edir. Bütün bunlar birlərdə (olimpiya oyunları və s.) sponsorluq, sosial şəbəkələr restoran biznesinin ölkə iqtisadiyyatında önəmli yer tutacağına də mühüm yer tutur. Uşaqlar üçün müxtəlif həvəsləndirici şübhə yaratmır. Bu növ tədbirlərin keçirilməsi ölkəyə xarici vasitələrin tətbiqi də fəaliyyətin genişlənməsində əvəzedilməz turist axınına səbəb olur ki, bu zaman da ölkə turizminin

116 117 III HİSSƏ beynəlxalq səviyyədə müsbət imicinin yaradılması üçün bütün tədbirlər görülməlidir. Hər bir turistin zəruri ehtiyacı olan qida­ AZƏRBAYCANIN TURİZM BAZARI VƏ ONUN lanmanın təşkilinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Lakin digər İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ fəaliyyət sahələrində olduğu kimi, restoran biznesinin səmərəli VI F Ə S İ L. TURİZM BAZARI VƏ ONUN MAHİYYƏTİ təşkili və inkişafı cəhətdən tənzimlənməyə ehtiyacının olması 6.1. Turizm bazarı anlayışı unudulmamalıdır. Azərbaycan Respublikasında bu funksiyanı dövlət səviyyəsində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Milli Turizm iqtisadiyyatın mühüm sahələrindən biridir. Onun Kulinariya Mərkəzi, Sanitariya və Standartlaşdırma Xidməti və yaranması və inkişafı müəyyən iqtisadi göstəricilər sistemi ilə bu kimi qurumlar icra etdiyi halda, bu sahədə təşkilatlanmaya səciyyələnir. Bu göstəricilər isə turizm bazarının səciyyəsi və böyük ehtiyac vardır. Milli Kulinariya Mərkəzi bu sahədəki təhlili üçün zəruri sayılır. boşluğu qismən doldursa da, restoran biznesinin təşkili üzərin­ Bazar - qədim zamanlardan mövcud olan obyektiv də nəzarəti həyata keçirən QHT və digər bu kimi təşkilatların hadisədir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə bazar da genişlənmiş, mövcudluğu və həmin təşkilatların qarşılıqlı rəqabət prinsipi əvvəlcə maddi sahələri, daha sonra görünən və görünməyən əsasında fəaliyyət göstərməsi bu biznes sahəsinin keyfiyyət məhsul və xidmət sahələrini əhatə etmişdir. baxımından inkişafında böyük rol oynaya bilər. Bu bir tərəfdən Hər hansı bir məhsul kimi, turizm məhsulunun müəyyən standartların tətbiqinə stimul yaratmaqla, son nəticə­ (turməhsul) da satış bazarı mövcuddur. Turizm bazarı tələb və də turistlərin daha etibarlı qidalanmasına, digər tərəfdən, o, təklifin görüşdüyü yerdir. Lakin turizm bazarının öz səciyyəvi keyfiyyətin artırılması ilə milli mətbəximizin dünya səviy­ xüsusiyyətləri vardır. Bu baxımdan turizm bazarına verilən yəsində daha layiqli tanınmasına xidmət edə bilər. təriflər də müxtəlifdir. Onu da qeyd edək ki, respublikada restoran biznesinin Turizm bazarı - bu gün və ya sabah turizm məhsulunu tənzimlənməsində dəyişikliklər hiss olunur. Bu sahədə 1991-ci almaq üçün imkanı olan (potensial alıcılıq qabiliyyəti olan) ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə istehlakçılar toplumudur; yaradılmış Milli Kulinariya Mərkəzinin fəaliyyəti xüsusilə se­ Turizm bazarı - dünyanın təsərrüfat əlaqələri sistemində çilir. Belə ki, MKM tərəfindən Azərbaycanda fəaliyyət göstə­ turizm-ekskursiya xidmətlərinin pula və ya əksinə, pulun rən restoranlarda reydlər keçirilir, yoxlamalar aparılır, onların turizm ekskursiya xidmətlərinə çevrilmə prosesinin baş ver­ fəaliyyətinin standartlara uyğunluğu müəyyən edilir. KİV-də məsidir; də həmin qurumun nümayəndələri tərəfindən bu sahənin Turizm bazarı - dörd əsas elementin (turist tələbi, turizm inkişafına yönəldilmiş təbliğat işi həyata keçirilir. Bütün bu məhsulunun təklifi, qiymətlər və rəqabət) qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyəti nəzərə alaraq respublikamızda yaxın gələcəkdə əlaqələr sistemidir. restoran biznesi sahəsində ciddi irəliləyişlərin olacağına ümid Zaman keçdikcə, turizm bazarına verilən təriflər daha da bəsləmək olar. Bu isə ölkəmizə səfər edən turistlərə daha təkmilləşmişdir. Məsələn, turizm bazan - iqtisadi cəhətdən keyfiyyətli qidalanma xidməti göstərilməsinə səbəb olacaqdır. azad alıcılar və turizm məhsulu satanlar arasında alqı-satqı mü­ nasibətləri sistemidir; turizm bazan - alıcılar və satıcıların ma­ raqlarının razılığı alətidir; turizm bazarı - turizm məhsulunun

119 118 irəlilədilməsi və realizə edilməsi sferasıdır. Beləliklə, geniş Turizm bazarının fəaliyyətinin təşkilində turizm müəs­ mənada turizm bazan alğı - satqı əməliyyatı aparılan yerdir. sisələrinin işinin əlaqələndirilməsi zəruri şərtdir. Turizm müəs­ Turizm biznesinin təşkili bazar iqtisadiyyatı anlayışı ilə sisələrinin işinin əlaqələndirilməsində xidmət standartlarının sıx əlaqədardır. Biznesin hər hansı bir növü kimi, turizm formalaşmasında, həmçinin turizm bazarmm inkişafında döv­ biznesi də bazarın iki əsas amilindən asılıdır. Bu amillər azad lət, bələdiyyə və ictimai təşkilatların xüsusi rolu vardır. Bütün qiymət sistemi və mülkiyyət hüququdur. bu müəssisə və təşkilatlar qarşılıqlı əlaqədədir və bu əlaqələr Turizm biznesi əsasən, fərdi kiçik və orta biznesdən turizm bazarının mürəkkəb strukturunu təşkil edir. ibarətdir. Ona görə də turizm bazarının fəaliyyəti üçün bazar Beləliklə, yuxarıda deyilənlərin təhlili göstərir ki, turizm iqtisadiyyatının ümumi və əsas prinsiplərinə riayət etmək vacib bazarının əmtəə bazarından fərqi ondadır ki, turizm bazarı şərtdir. Bu prinsiplər aşağıdakılardır: xüsusi yer və coğrafi zona ilə məhdudlaşmır. -istehlakçılar cəmiyyətinin əsas hissəsində birincilik; İstehsalçı və istehlakçıların hər birinin iqtisadi maraqları -rəqabət prinsipinin hakim olması; vardır. Bu maraqlar ııyğun gəlməyə də bilər, uyğun gəldikdə -turizmin maddi bazası üzərində şəxsi əmlak hüququ; isə turizm məhsulunun alqı-satqısı baş verir. -istehlakçı və müştərilər üçün azad seçim hüququ; Turizm bazarının mahiyyəti onun funksiyasında da əks -gəlirlərin insanların əməyinin nəticəsindən və əmək bazarın­ olunur. Bu funksiyalar aşağıdakılardır: dakı vəziyyətdən asılılığı; -turizm məhsulunun istehlak dəyərinin reallaşdırılması; -dövlət tərəfindən fərdi sahibkarlığın, istehlakçıların hüquq­ -turizm məhsulunun istehlakçıya çatdırılması prosesinin təşkili; larının hüquqi- normativ qanunvericiliklə dəstəklənməsi və -əməyin maddi stimulunun iqtisadi təminatı. sosial fəaliyyətin həyata keçirilməsi. Turizm bazarı tərəfindən birinci funksiya yerinə yetirilər­ Turizm bazarı digər bazarlarla müqayisədə çox mürək­ kən qiymətlərin “hərəkəti” baş verir, bu isə turizm məhsulunun kəbdir. Çünki, bu bazarın məhsulu birbaşa satılmır. Turizm pula çevrilməsində əks olunur. Bu proses son nəticədə turizm bazarının məhsulunun satılmasında vasitəçilər (mehmanxana - məhsulunda əks olunan dəyərin reallaşması ilə tamamlanır. turoperator - turagent - istehlakçı) aparıcı və mühüm rol Bunun nəticəsində isə ictimai istehsalda dinamiklik müşahidə oynayır. edilir ki, bu da turizm sənayesinin inkişafı üçün kapitalın top­ Turizm xidmətləri yaradılan bir sıra müəssisələr (yerləş­ lanmasına səbəb olur. mə vasitələri, restoran və kafelər, muzeylər, ekskursiya büro­ Turizm bazarı üç miihüm şərtin nəzarəti ilə səmərəli ları, nəqliyyat təşkilatlan və şirkətləri, müxtəlif növ rekreasiya- fəaliyyət göstərir: müalicə vasitələri və b.) turizm bazarında fəaliyyət göstərir. -istehsalçının azad rəqabəti; Digər tərəfdən, bu bazarda turizm sektorunda səciyyəvi olan -məhsul buraxılışı və göstərilən xidmətlərə görə keyfiyyət və vasitələr - turoperator və turagentliklər, kompyuter və reklam təhlükəsizlik sahəsində hamı üçün eyni qaydaların olması; şirkətləri və s. fəaliyyət göstərir. Bıı müəssisələrin hər birinin -istehlakçıların azad seçiminin mümkünlüyü. turistlər (istehlakçılar) üçün bazarda mühüm yer tutan məhsu­ Bu şərtlərdən birinin olmaması turizm bazarının lun formalaşmasında rolu vardır. fəaliyyətinin qeyri-səmərəliiiyinə birbaşa təsir edir.

120 121 6.2. Turizm bazarının xüsusiyyətləri və onun həyata keçirilmə kanallarının etibarlılığı, turistə Turizm bazan - xidmətlər bazandır. Onun səciyyəvi məhsulu satan turizm firmasının məsuliyyəti vacibdir. xüsusiyyətləri vardır. Turizm biznesinin təşkili zamanı bu 3. Turist tələbinin mövsümdən asılı olaraq qiymətin xüsusiyyətlərin nəzərə alınması zəruridir. Bu xüsusiyyətlərə enib-qalxması turizm bazarı üçün səciyyəvidir. Lakin bu enib- aşağıdakılar aiddir: qalxmalar turizmin müxtəlif növləri üçün eyni səviyyədə 1. Turizm xidmətləri ilk növbədə - olmur. Qeyri-mövsümi istirahətin formaları, qeyri-mövsümi •ölçüsü və miqyası cəhətdən “duyulmalıdır”. Bu, turizm dövrlərdə turistlərin istirahətinin mükəmməl təmin olunması, məhsulunun etibarlı olmasını sübut edir. Turistlər tərəfindən turizmin müxtəlif növləri üçün maddi bazadan və mövsümlərdə əvvəlcədən ödənilən və ona vəd olunan keyfiyyətli xidmət regional fərqlərdən bacarıqla istifadə olunması- turizm göstərilməsinə zəmanət verilməsi məsələləri ön plana çəkilir. firmasının itkilərinin azalmasına kömək edir. Turistlərə göstəriləcək xidmət haqqında dolğun və əhatəli 4. Turizmdə keyfiyyət kifayət dərəcədə icraçılardan, məlumatların verilməsi, qiymət və keyfiyyətin əlaqəsi yəni xidmət personalından (gid, ekskursiya bələdçisi, portye, prinsipinə riayət etmək lazımdır. Turizm şirkətinə olan inam xadimə və s.) turistlə bilavasitə əlaqədə olan peşə onun nüfuzundan, müştərilərin etimadından və bazarın sahiblərindən asılıdır. Keyfiyyət personalın dəyişməsi ilə artıb- sabitliyindən asılıdır; azala bilər. Ona görə də menecment məsələləri keyfiyyətli •konkret zaman çərçivəsindən kənarda turizm bazarı əməyin təşkili, çevik turizm məhsulunun yaradılması turizm əhəmiyyətini itirə bilir (müəyyən konkret dövrdə göstərilməyən müəssisələri üçün önəmlidir. xidmətin gəliri itirilmiş olur) - burada operativ informasiya və 5. Turizm bazarında istehlakçı və istehsalçı arasında müştərilərin sifarişi ilə görülən iş, həmçinin tələbin dəyişməsi ərazi uzaqlığı və əlaqəsizlik olur. İstehsalçının başqa ilə tez reaksiya verən və satışı stimullaşdıran çevik, pilləli regionlarda öz məhsulunun reklamı və informasiya məsələləri, qiymətin yaranması çox vacibdir. xarici tərəf müqabili ilə əlaqələri, turizm biznesi üçün az •Ayrı-ayrı xidmətlərin keyfiyyəti səyahət zamanı dəyişə əhəmiyyətli deyil (turizm firmasın m, istirahət regionunun bilər. Ona görə də xidmətin keyfiyyətinə görə qiymətlərin müsbət imicinin formalaşması; istehlakçıların ehtiyaclarının dəyişməsi və ya xidmət variantlarının əvəz olunmasından təmin olunması ilə əlaqəli aparılan işin rahatlığı üçün, uzaqda olan tərəf müqavilləri ilə operativ əlaqələrin yaradılması). istifadə olunur. 2. Turizm məhsulunun satışı zamanı (bu tur, ekskursiya Turizm bazarı əhəmiyyətli dərəcədə müxtəlif amillərdən asılıdır. Bunlar təbii-ekoloji, sosial-iqtisadi, siyasi, demoqrafik və ya öncədən bronlaşdırılmış mehmanxana xidməti ola bilər), amillərdir. bir qayda olaraq turizm məhsulunun ödənilməsi faktı və onun istehlakı arasında zaman kəsiyi var. Turist səyahət üçün Təbii-ekoloji amilhr - hər bir turizm proqramının əsasını təşkil edir. Buraya daxildir: yollayışı öncədən olaraq turoperator və turagent vasitəsilə -əlverişli iqlim və komfort təbii şəraitin olması; marşrutda xidmət göstərən təşkilatların xidmətini əvvəlcədən -təbiətdə diqqətəlayiq yerlərin olması; ödəməli olur (yəni o birbaşa pulu xidmətlər istehsalçısına yox, - inkişaf etmiş hidroqrafik şəbəkənin və təbii su hovuzlarının yollayışı satana verir). Ona görə də burada turizm məhsulunun olması;

122 123 -təbiət obyektlərinin təmiz və yararlı vəziyyətdə olması; 6.3. Turizm bazarının yaranmasının miihüm şərtləri -ekoloji mühitin əlverişli olması. Turizm bazarı tutumu, balanslaşdırma səviyyəsi, tələb, Sosial-iqtisadi amillər turizmin inkişafı üçün mühüm təklif və turizm məhsulunun realizə şərtlərilə səciyyələnir. maddi şərtlərdən biridr. Bu amillərə aid edilir: Turizm bazarının tutumu dedikdə, bazarın bu və ya digər -əhalinin əsas kütləsinin yaşayış səviyyəsi, yəni turizmin miqdarda turizm məhsulunu “udmaq” qabiliyyəti başa düşülür. iqtisadi əlverişliliyi; Bazarın tutumu əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə olan tələbinin -vətəndaşların ölkə daxilində və bütün dünya üzrə xarici həcmi və turizm təkliflərinin ölçüsündən asılıdır. Tutum səyahətlərinə imkan verən sosial azadlıq və hüquqlarının bazarın mühüm atributu olan qiymətlərin səviyyəsi ilə sıx olması; əlaqəlidir. Turizm məhsulunun qiymətinin səviyyəsindən asılı -beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında dövlətlər arasında iqtisadi olaraq eyni tutumlu bazarda turizm məhsuluna olan tələbat əlaqələrin fəallaşması, beynəlxalq ticarətin genişlənməsi və müxtəlif ola bilər: qiymət yüksəldikdə o azalır, aşağı olduqda nəqliyyat vasitələrinin təkmilləşdirilməsi. isə tələbat yüksəlir. Siyasi amillər turizm bazarının təhlükəsiz fəaliyyəti üçün Bazarın mühüm kateqoriyası tələb və təklifdir. Turizm mühüm şərtdir. Buraya aşağıdakılar daxildir: bazarında turist tərəfindən turizm məhsuluna təfoh ilə turizm -turistlərin yaşadığı ölkənin daxili siyasi slabilliyi; şirkəti tərəfindən irəli sürülən turizm məhsuluna təklif 'rastlaşır. -turistləri qəbul edən ölkənin daxili siyasi stabilliyi; Alıcılıq (turist) tələbatı dedikdə, bazarda təklif edilən -ölkələr arasında dostluq, mehriban qonşuluq, dinc münasi­ pulla təmin olunmaqla səyahətə tələb başa düşülür. Tələbin bətlər; müxtəlif növləri vardır: potensial, formalaşmaqda olan, -iqtisadi, ticarət, elmi-texniki və mədəni əlaqələr, turist müba­ formalaşmış, mövsümi. Turist tələbatı əksər hallarda mövsümi diləsi üzrə dövlətlərarası və hökümətlərarası əməkdaşlıq səciyyə daşıyır. İstehlak tələbi müxtəlif amillərdən asılıdır: müqavilələri. Demoqrafik amillərə aiddir: 1. Demoqrafik amil - əhalinin sayı, cins və yaş strukturu, -əhalinin artımının dünya turizm potensialına təsiri; ailənin ölçüsü və tərkibi, alıcının mədəni səviyyəsi, urbanizasiya və s. -insanların orta ömür müddətinin artması vətəqaiid yaş həd­ dinin azalması turizmdə üçüncti yaş qrupuna aid olan insanların 2. Sosial-iqtisadi amil - məşğulluq, əmək haqqının çoxalmasına səbəb olur; səviyyəsi, təqaüdlə təminat, əhalinin gəlirinin səviyyəsi və s. -etnik turist axını (tarixi yerlərə səyahət, mühacirlər, oxşar dilli 3. Ölkənin mövqeyi və coğıafl xüsusiyyətləri. xalqlar, qarşılıqlı səfərlərlə maraqlananlar və s.). 4. Alıcıların milli tərkibi. Beləliklə, turizm bazarında bu amillərin toplusu onun 5. Ölkədə siyasi stabiilik. inkişafına təsir göstərən konkret turizm bazarının növünü və 6. Gələnlərin təhlükəsizliyi. strukturunu formalaşdırır. 7. Digər təsadüfi hadisələr (münaqişələr, təbii fəlakətlər və s.) Turizm məhsuluna əhalinin pul vəsaiti ilə təmin edilən tələbatı alıcılıq qabiliyyəti olan tələb adlanır. Qeyd etmək

124 125 lazımdır ki, əhalinin turizm xidmətlərinə olan tələbatı dəyişkəndir. Belə ki, hər bir insanın şəxsi tələbatında turizm istehlakçısının fəaliyyəti tələb və təklif qanunun “işləməsi” ilə müxtəlif mövqe tutur. Hətta hər haıısı bir insanın həyatının müəyyən edilir. Bu qanun qiymət və tələb arasında birbaşa müxtəlif anlarında turizmə tələbat onun digər tələbləri arasında asılılıq yaradır. Yəni, eyni şəraitdə turizm məhsulunun bazar yerini dəyişir. qiymətinin yüksəldilməsi tələbatın həcmini azaldır, bazar Turizm bazarının ikinci mühüm komponenti təklifdir. qiymətinin azaldılması isə, turizm məhsuluna olan tələbatın Təklif subyektin məhsul və xidmətlərə rəqabət münasibətini həcmini artırır. Eyni zamanda turizm məhsulu və xidmətlərinin əks etdirir. Bu məhsul və xidmətlər həmin yerdə və müəyyən təklifinin həcmi qiymətlərin yüksəldilməsi ilə artır, azaldılması səviyyəli qiymətlərlə tələbatın ödənilməsinə xidmət edir. Digər ilə aşağı düşür. Turizmdə tələb və təklifin səciyyəvi sözlə, bu məhsul və xidmətlər müəyyən vaxtda və müəyyən xüsusiyyətləri vardır. Bu xüsusiyyətlər turizm şirkətlərində qiymətlərlə digər bazara çatdırıla bilər. marketinqin təşkilinə təsir edir. Turizm bazarında təklifə müəyyən dövr ərzində alıcıya təklif olunan satış üçün nəzərdə tutulmuş istiqamət (gəlmə regionları) və turların həcmi (xidmət) aiddir. Turizmdə təklif bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir. İlk növbədə bir sıra başqa məhsul və xidmətlərdən fərqli olaraq turizm sənayesində məhsul və xidmət üç mənbəyə malikdir: -təbii ehtiyatlar (hava, günəş, landşaft, su, təbii gözəlliklər və s .); -yaradılmış ehtiyatlar (memarlıq abidələri, tarixi və mədəni dəyərlər, əmtəə fondunun bir hissəsi və s.); -turizm xidmətləri (turizmdə insanların tələbatını təmin etməyə yönəldilmiş əmək fəaliyyəti). Təbii sərvətlər və yaradılmış ehtiyatların bir hissəsi turizm fəaliyyətindən kənarda mövcuddur. Buna baxmayaraq müxtəlif hallarda məhz bu sərvətlər gəzinti üçün əsas amil sayılır. Turizm məhsulunun təklifi müəyyən amillərlə təyin edilir. Bunlar arasında ən mühümü: turizm məhsulunun istehsalçılarının olması; turizm sənayesinin inkişaf səviyyəsi; turizm ehtiyatlarının həcmidir. Turizm bazarında tələbin təklifə dəyişdirilməsi turistin turizm məhsuluna dəyişməsi deməkdir. Belə mübadilədə iki tərəfli - alıcı və satıcının tələbatı ödənilir. Turizm məhsulu

126 127 VII F Ə S İ L larından xəbərdarlıq və istifadə səviyyəsi haqda ətraflı məlumat TURİZM BAZARININ MARKETİNQ TƏDQİQATLARI əldə etmək təşkil etmişdir. Araşdırmalar nəticəsində bir sıra maraqlı faktlar (respondentlərin istirahət üçün Quba-Xaçmaz 7.1. Turizm bazarının Öyrənilməsində marketinq turizm bölgəsinə daha çox üstünlük vermələri, turoperatorlar tədqiqatlarının əhəmiyyəti haqda kifayət qədər məlumatlı olmadıqları, turizm ölkəsi kimi Türkiyəyə üstünlük vermələri, regionlara səfər edən əcnəbilərin Azərbaycan Respublikasında turizm sektoru inkişaf turizm xidmətlərindən razı qalmadıqları, turizm infrastrukturu­ etdikcə bu sahədə marketinq araşdırmalarının aparılmasına nun zəif olması, turistlərə xidmət tariflərinin yüksək olması və zərurət yaranır. Azərbaycanın turizmi üçün marketinq s.) aşkar edilmişdir. Lakin bu araşdırmalar respublikamızda araşdırmaları ona görə lazımdır ki, respublikamızda turizm turizm imkanları, servis xidmətindən razılıq, daha çox tələb bazarı formalaşır. olunan xidmət növləri, bütövlükdə isə turizmin inkişafı Azərbaycanda turizm sektorunda marketinq araşdırmaları qarşısındakı problemlərin həlli üçün tam təsəvvür yaratmır. aparılmasına xarici şirkətlər daha çox maraq göstərir. Bu, təbii Ona görə də turizmdə marketinq araşdırmaları aparılarkən ilk haldır, çünki, turizm sektoruna sərmayə qoyanlar da əsasən növbədə turizm bazarı öyrənilməklə, marketinqin məqsəd və xarici investorlardır. Onlar qoyduqları sərmayənin gəlir strategiyasının planlaşdırılması vacib şərt hesab olunur. gətirməsində çox maraqlıdırlar. Digər tərəfdən, marketinq Məlumdur ki, turizm bazarı müəyyən yerdə və vaxtda tədqiqatlarının aparılması çox maliyyə vəsaiti tələb edir. Bu alğı-satqı prosesini toınin etmək üçün tələb və təklifin görüş­ baxımdan Birləşmiş Millətlər İnkişaf Proqramının (United düyü məkandır. Turizm bazarının əsas elementlərinə aiddir: Nations Development Proqramme) “Turizm İnkişaf Layihə­ turizm bazarının subyektləri - turməhsulun təşkilatçıları və simin (Tourism Devolepment Project) sifarişi ilə Biznes satıcıları (luroperator və turagentlər), onların kontragentləıi - İnsiqht international Research GROUP (qısa şəkildə “Busness turizm xidmətləri istehsalçıları (mehmanxanalar, qidalanma Insiqht”) 2010 və 2011-ci illərdə respublikamızda apardığı müəssisələri, nəqliyyat təşkilatları, ekskursiya büroları) və marketinq tədqiqatları nisbətən az sayda (2010-cu ildə 873, turizm xidmətləri alıcıları (istehlakçılar); turizm bazarının ob­ 2011-ci ildə 301 nəfər) və yalnız iri şəhərlərdə (Bakı, yektləri (turizm məhsulu, ödəmə vasitələri və s.); münasibətlər Sumqayıt, Gəncə) respondentin cavablarına əsaslansa da, (mübadilə, tərəfdaşlıq, rəqabət və s.); mühit (iqtisadi, siyasi- dəstəklənməlidir. Busness insiqht şirkəti bu layihə üzrə tətbiq hüquqi, sosial-mədəni və s.). Bazarın subyektləri arasında etdiyi araşdırma metodlarım ICC/RSOMAR-ın Marketinq və mühüm münasibət turizm məhsulunun əlverişli qiymətə Sosial Araşdırma Təcrübəsi üzrə Məcəlləsində öz əksini tapan tədavülü təşkil edir. Burada ekvivalentlik satıcı və alıcı ən yüksək peşəkar və etik standartlara, ISO 20252 beynəlxalq arasında qarşılıqlı razılıq nəticəsində yaranır. Belə razılıq standartının tələblərinə və eləcə do müvafiq sahədə əldə etdiyi tədavül iştirakçılarının tam razılığı əsasında baş verməlidir. geniş təcrübəyə əsasən həyata keçirmişdir. Belə halda, konkret istehsalçının (satıcı) və konkret isteh­ Busness İnsiqht şirkətinin apardığı araşdırmaların lakçının (alıcı) maraqlan təmin olunur, digər tərəfdən istehsalın məqsədini - yerli və xarici turizm bazarları, həmçinin yerli və genişlənməsi üçün şərait yaranır. Bu prosesin nəticəsi bazar əcnəbi turistlərin milli və xarici turizm bazarlarında imkan­ mexanizminin fəaliyyəti ilə müəyyən edilir. Bunun özəyini isə

1 2 8 129 ÜTT-nın məsləhətinə görə ölkə üçün aşağıdakı bazarlar tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsi təşkil edir ki, bu da əhalinin ayrılır: turizm məhsuluna tələbatı formasında meydana çıxır. - ölkə daxilində turizm bazarı, daxili və gəlmə turizmini əhatə Təbiidir ki, ayrı-ayrı turizm şirkətlərini təklif olunan edir; məhsula olan tələb maraqlandırır. Marketinq mövqeyinin - Milli turizm bazarı, daxili və getmə turizmi əhatə edir; başlanğıcını müəyyən bazarın və turizm xidmətlərinə istehlak - beynəlxalq turizm bazarı, gəlmə və getmə turizmi əhatə edir. tələbinin olması təşkil edir. Turizm xidmətlərinə tələb varsa, Marketinq fəaliyyətinin xüsusiyyətləri və məzmununa şirkət marketinq strategiyası və onun realizə planlarını işləyə görə isə aşağıdakı bazarlar ayrılır: bilər. Əgər tələb yoxdursa, onu başqa yerdə axtarmaq lazımdır. 1.Məqsədli - müəssisənin marketinq fəaliyyəti onun Bu baxımdan Azərbaycanda marketinq mövqeyinin formalaş­ qarşısında duran məqsədə yönəldilən bazar; masını təsdiqləyə bilərik. Əgər ölkədə marketinq mövqeyi 2.Səmərəsiz - müəyyən xidməti realizə üçün perspektivi mövcuddursa, bu halda marketinq prosesinin həyata keçirlməsi olmayan bazar; zəruri hesab edilir. 3. Əsas- müəssisənin xidmətlərinin əsas hissəsinin realizə Turizm bazarında tələb və təklifi təmin etmək zəruri olunduğu bazar; şərtdir. Bu baxımdan marketinq araşdırmaları aşağıdakı 4. Əlavə- bəzi xidmətlərin satışını həyata keçirən bazar; məqsədlərlə aparılmalıdır: 5. Böyüyən- satış həcminin artım imkanı real olan bazar; - turizm imkanlarından (təbii, tarixi-mədəni, sosial-iqtisadi) 6. Dəyişkən - kommersiya əməliyyatı qeyri-stabilliyi ilə xəbərdar olmaq; seçilən bazar. - turizm imkanlarından istifadəni aydınlaşdırmaq; Beləliklə, bu və ya digər cəhətlərə görə aparılan təsnifat - turizm xidmətlərinin səviyyəsindən razı qalmaq; hər hansı turizm bazarının dərindən öyrənilməsinə imkan verir, - tələb olunan turizm xidmətlərini aşkar etmək. turizm məhsuluna olan tələbatın tam təmin olunması və onun Marketinqdə təcrübi olaraq mücərrəd bazar anlayışı satışının səmərəliliyi üçün imkan yaradır. Bununla əlaqədar yoxdur, o, həmişə konkretdir. Hər bir bazar üçün tələb və olaraq bazarın öyrənilməsinə ilk növbədə onun konyunkturası­ təklifin qarşılıqlı əlaqəsini müəyyən edən amil və şəraitin nın (vəziyyətinin) qiymətləndirilməsindən başlanılmalıdır. uyğunluğu səciyyəvidir. Ona görə də marketinq tədqiqatlarına başlamazdan əvvəl müəssisənin hansı bazarda işləməsi (və ya 7.2.Turizm bazarının vəziyyəti və tutumunun öyrənilməsi işləməyə başlaması) müəyyən edilməlidir. Yalnız bazar dəqiq başa düşüldüyü halda, real və potensial alıcıları, rəqibləri, Konyunktura (vəziyyət)- bazarda müəyyən vaxtda turizm vasitəçiləri müəyyən etmək olar. Bu isə marketinq fəaliyyətinin xidmətlərinə tələb və təklifin nisbətini müəyyən edən amillərin səmərəli təşkili üçün çox mühümdür. Bazarın seçilməsi onun və şəraitin qarşılıqlı nəticəsi kimi iqtisadi vəziyyətdir. strukturuna görə müxtəlif aspektlərə əsaslanır. Ona görə Vəziyyətin öyrənilməsi zərurəti müasir marketinqin marketinqdə turizm bazarının təsnifatı müxtəlif əlamətlərdən mahiyyəti, onun bazarın tələbatının öyrənilməsi istiqamətində istifadə etməklə həyata keçirilir. Təcrübi cəhətdən əhəmiyyətli əks olunması ilə müəyyən edilir. Bu cəhətdən vəziyyətin olan ən mühümlərini qeyd edək. qiymətləndirilməsi təkcə bazarın deyil, bütövlükdə marketinq

131 130 tədqiqatlarının təhlilidir. Ona görə ki, vəziyyət müəssisənin müqayisədə az rol oynaması ilə səciyyələnir. Sağlamlıq və bütün marketinq fəaliyyətinin məzmununa, onun bazarda işgüzar turizmdə tələbatda mövsümi fərq böyük əhəmiyyət mövqeyinə mühüm təsir göstərir. Vəziyyətin araşdırılması pro­ kəsb etmir. sesində müəssisə bazarda öyrənilən haqda obyektiv imkanlar •Müxtəlif turizm regionları üçün mövsümi müxtəlifliklə bağlı əldə etmək imkanına malik olur. Bu isə inkişafı proqnozlaşdır­ olan tələbatın müxtəlif formaları. Ona görə turizm tələbatının mağa, rəqabətdə üstünlük qazanmağa, kommersiya riskini xüsusiyyəti haqda ayrı-ayrı yaşayış məntəqəsi, rayon, ölkə, azaltmağa, özünə uyğun bazar seqmenti seçiminə, optimal qiy­ dünya miqyasında baxılmalıdır. Statistik məlumatlara görə mət səviyyəsi təyin etməyə imkan verir. Bazarın vəziyyəti Avropada turist səfərlərinin yarısı yay mösümüntin 2 ayına müxtəlif amillərin təsiri altında fonnalaşan və dəyişən təsadüf edir. İqlimin komponentlərində illik dəyişikliklərin az kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri sistemi ilə səciyyələnir. olduğu ölkələrdə turizmdə mövsümilik nəzərə çarpmır. Vəziyyətə təsir edən kəmiyyət, xüsusilə keyfiyyət gös­ •İqliın, sosial və psixoloji xarakterli amillərin təsiri böyükdür. təricilərini qiymətləndirmək üçün təsnifatlaşdırılır. İqlim amilləri onunla izah olunur ki, dünyanın əksər İstehsalın iqtisadi dövriliyi ilə əlaqədar vəziyyət yaradan regionlarında səyahət, istirahət, müalicə, idmanla məşğul bütün amillər iki əsas qrupa bölünür: dövri (böhran, depressiya, olmaq ilin aylarından asılı olaraq fərqlidir. dirçəlmə, artım və s.) və qeyri-dövri (ETT, iqtisadiyyatın Sosial amillər ona əsaslanır ki, məktəblilərin əksəriyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi və s.). Dövri və qeyri-dövri tətili əsasən yay aylarına təsadüf edir. Ona görə də valideynlər amillərin bazarın vəziyyətinə təsirinin nisbəti dəyişkən xarakter məzuniyyətlərini yay aylarında götürməyə və ailəvi istirahət daşıyır. Müxtəlif dövrlərdə bu və ya digər amillər aparıcı rol etməyə maraqlı olur. Digər tərəfdən, Avropa ölkələrində turizm oynaya bilər. səfərlərinə tələbatın artınası iyul-avqust aylarında bəzi Davamiyyət təsirinə görə vəziyyət yaradan amillər müəssisələrin təmirə dayandırılması ilə bağlıdır. ayrılır: uzunmüddətli (8-10 ildən çox), ortamüddətli (2-8 il) və Qabaqcadan xəbərverma dərəcəsinə görə vəziyyət əmələ qısamüddətli (bir neçə həftədən 2 ilədək). Uzunmüddətli gətirən amillər proqnozlaşdırılan və proqnozlaşdırılmayan inkişaf tendensiyası bazarın vəziyyətinin proqnozlaşdırılması amillərə bölünür. Qabaqcadan xəbər verilən amilləri qabaq­ üçün real təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Vəziyyətin ortamüddətli cadan görmək və qiymətləndirmək mümkündürsə, təsadüfi dəyişməsi dövri amillərdən asılıdır. Bazar vəziyyətinin amilləri əvvəlcədən qiymətləndirmək mümkün olmur. qısamüddətli dəyişməsi siyasi və sosial münaqişələr, təbii Vəziyyətin öyrənilməsinin əsas məqsədi həm də fəlakətlər, hökumətin müxtəlif tədbirləri və s. amillərlə izah proqnozun dəqiqliyi və düzgünlüyüdür. Bu məqsədin həllinə olunur. bazarın öyrənilməsinə kompleks yanaşmaqla, onun fəaliyyət Turizm bazarında vəziyyət yaradan qısamüddətli amillər şəraiti və amillərin tam hesaba alınması ilə nail olmaq sırasında mövsümilik mühüm rol oynayır. Mövsiimiliyin mümkündür. Turizm bazarının vəziyyəti aşağıdakı əsas gös­ təsirilə tələb və təklifin il ərzində daim dəyişməsi müşahidə təricilərlə səciyyələnir: edilir. Turizmdə mövsiimiliyin xüsusiyyətlərinə aiddir: - bazarın miqyası (onun tutumu, turməhsulun satış həcmi, •Turizmin müxtəlif növlərinin olması. Məsələn, dərketmə bazarda fəaliyyət göstərən müxtəlif tip müəssisələrin sayı); turizmi üçün mövsümi dəyişiklik rekreasiya turizmi ilə

132 133 105 AZN idisə, bu göstərici 2015-ci ildə 125 AZN təşkil - bazarın balanslaşma dərəcəsi (tələb və turizm xidmətləri etmişdir. Azərbaycanın regionlarında turizm infrastrukturunun təklifinin nisbəti); genişləndirilməsi Bakı, Sumqayıt, Gəncə və s. şəhərlərin “hay- - qiymətlərin səviyyəsi; küyündən" bezənləri məzuniyyətlərini bölgələrdə keçirməyə -bazarm tipi (rəqabətli, inhisarçı və s.); sövq edir. Quba-Xaçmaz, Şəki-Zakatala, Lənkəran-Astara - bazarm dinamikliyi (əsas parametrlərinin dəyişməsi); rayonlarında istirahət edənlərin sayı 2000-ci illə müqayisədə - rəqabət mübarizəsinin gücü və miqyası (rəqiblərin sayı, 2015-ci ildə təqribən 3 dəfə artmışdır. Lakin onu da qeyd edək onların fəallığı); ki, xarici ölkələrə (xüsusilə Türkiyəyə) istirahət məqsədilə - hökumətin bazarı tənzimləmə dərəcəsi; gedənlərin sayı da ötən illərlə müqayisədə artmaqda davam - bazara çıxışda maneələr; edir. - turizm xidmətlərini realizə etmək üçün kommersiya şəraiti; Vəziyyətin proqnozu bazarm perspektiv inkişafını - tələbatda mövsümi dəyişikliklər və s. qiymətləndirməyə imkan verir və turizm müəssisələrinin Bazarın vəziyyətinin qiymətləndirilməsi bazar indikator­ fəaliyyətinin taktika və strategiyasının işlənilməsinin əsası ları (göstəriciləri) əsasında aparılır. Bazar indikatorlarına daxil­ sayılır. Proqnozun keyfiyyəti proqnozun nə qədər dərindən və dir: turizm xidmətləri təklifi; satış həcmi; qiymətlər; gəlir kompleks aparılması, konyunkturanı (vəziyyəti) formalaşdıran (rentabellik). Çox vaxt indikatorlar statistik göstəricilər deyil, amillərin qiymətləndənIməsi və inkişafı ilə izah olunur. Turizm onların artım tempi (dinamiklik indeksi) sayılır. bazarının gələcəkdə vəziyyətinin mümkünlüyünün elmi Bazarm vəziyyətinin tədqiqində zəruri sayılır: əsaslandırılmış təklifləri kimi proqnoz xüsusiyyətlərinə aiddir: -bazarda baş verən iqtisadi hadisələrin qarşılıqlı əlaqə və - ehtimal (mümkünlük) xarakteri (proqnozlaşdırma bazarda asılılığının nəzərə alınması; gələcək vəziyyətə xas olan qeyri-müəyyənliyi tam aradan - ardıcıl müşahidə aparılması; qaldırmaq iqtidarında deyil); -bazarm öyrənilməsində müəyyən ardıcıllığa riayət edilməsi: -alternativlik (bu və ya digər vəziyyət əmələgətirən amillərin hazırlıq mərhələsi, vəziyyətin inkişafına cari nəzarət, vəziyyət üstünlüyündən asılı olaraq mümkün inkişaf variantlarının haqda məlumatların təhlili, vəziyyətin proqnozunun hazır­ hazırlanmasının zəruriliyi). lanması. Turizm bazarının vəziyyətinin proqnozlaşdırıİmasının əsas Vəziyyətin səciyyəvi xüsusiyyəti, həm də onun dinamik­ prinsiplərinə aiddir: liyidir. Ona görə bazarm öyrənilməsində təkcə bu və ya digər • sistcmlilik, yəni, vəziyyət əmələ gətirən amillərin qarşılıqlı anda bazarın vəziyyətinin müəyyən edilməsi deyil, həm də əlaqəsinin maksimal dərəcədə nüimkiin qeydiyyatı; onun gələcək inkişafını xarakterizə etmək - proqnozlaşdırmaq­ • optimallaşdırma, yəni, məntiq əsasında amillərin qarşılıqlı dır. əlaqəsini təhlil etmək; Bazarm öyrənilməsində marketinq tədqiqatlarının ardıcıl • proqnozlaşdırma iiçiin seçim bazası, yəni bazarda ekstrimal aparılmasına ehtiyac böyükdür. Çünki, Azərbaycanda əhalinin vəziyyəti səciyyələndirən məlumatların nəzərə alınması; yaşayış tərzində, turizm xidmətlərinə olan tələbatında • diskont etmək, köhnələrlə müqayisədə yem informasi- dəyişikliklər aydın nəzərə çarpır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, nın üstünlüyünü müəyyən etmək. respublikamızda əhalinin minimum əmək haqqı 2013-cü ildə

135 134 Konyukütr proqnozlar qısa (1 ilədək), orta (1-5 il), marketinq gücünü kifayət qədər həqiqi əks etdirir. Bazann uzunmüddətli (5 ildən çox) olur. Müəssisənin operativ tələbatı miqdarca payı müəssisənin məhsulunun satış həcminin həmin üçün işlədilən proqnozlar adətən qısamüddətli olur. Bəzi bazarda ümumi satışa görə nisbəti faizlə müəyyən edilir. hallarda orta və uzunmüddətli proqnozların təkmil ləşdiril- Satışın həcminə görə hesablanan bazarm payı (həm natural, məsinə zərurət yaranır. Bu, müəssisənin gələcək inkişafının həm də dəyərcə) müəssisənin mənimsədikləri bazar potensialı strategiyasının formalaşması ilə bağlı olur. Belə vəziyyətdə cəhətdən rəqabətə dözümlülük səviyyəsini qiymətləndirməyə alman qiymət hər şeydən əvvəl orta xarakter daşıyır və bazar imkan verir. Marketinq konsepsiyasından istifadə edən turizm proseslərinin ümumi meylini proqnozlaşdırır. müəssisəsinin bazarın tutumu və payı haqqında məlumatı Bazarın öyrənilməsində mühüm vəzifələrdən biri onun olmalıdır. Əks halda, bazar vəziyyətində dəyişikliklərə reaksiya tutumunun müəyyən edilməsidir. Bu göstərici konkret bazarda vermək, öz münasibətini bildirmək mümkün olmaz. prinsipial işləmək imkanını nümayiş etdirir. Beləliklə, Azərbaycanın turizm bazannda marketinq təd­ Bazarın tutumu- bazarda müəyyən dövr (bir qayda qiqatlarının aparılması məqsədilə aşağıdakıları həyata keçir­ olaraq 1 ildə) ərzində realizə edilən turizm xidmətlərinin mək məqsədəuyğundur: mümkün potensial həcmidir. O, əhalinin alıcılıq qabiliyyəti • turizm bazarının növünü marketinq fəaliyyətinin xüsusiy­ tələbinin həcmindən, qiymətlərin səviyyəsindən, turizm yətinə görə müəyyən etmək: təklifinin xarakterindən asılıdır. Bazarın tutumunun hesab­ • turizm bazarında konyunkturanı (vəziyyəti) və onu əmələ lanması istehlakçı tələbinə əsaslanır. Burada əhalinin sayının gətirən amilləri qiymətləndirmək: qeydiyyatı, ailənin büdcəsində turizmə ayrılan xərcin payı • turizm bazarında vəziyyəti araşdırmaq məqsədilə sorğuda iri nəzərə almır. Bu göstəricilər turizm məhsulu almaq iqtidarında şəhərlərlə yanaşı, bölgələrdən də respondentlərin iştirakını olanların sayım müəyyənləşdirməyə imkan verir. təmin etmək; Bazarın tutumu natural (turistlərin sayı) və dəyərcə • turizm bazarının tutumu və payım müəyyənləşdirmək; (turizmdən daxil olmalar) formada hesablanır. Bazarm • milli turizm bazannda getmə turizminin üstünlük təşkil tutumunu və buradakı dəyişiklikləri bilməklə turizm müəssisəsi etməsinin səbəblərini əsaslandırmaq; özü üçün bu və ya digər bazarın perspektivliyini qiymət­ • turizm bazannda gəlmə turizmini məhdudlaşdıran maneələri ləndirmək imkanı əldə edir. Müəssisənin imkanları ilə araşdırmaq və s. müqayisədə tutumu aşağı olan bazarda işləməyin əhəmiyyəti Turizm bazarında marketinq tədqiqatları düzgün təşkil yoxdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tutumu yüksək olan edilərsə, bu halda Azərbaycanın turizm bazarının tipi də bazar heç də həmişə mənimsənilmək üçün əlverişli imkanlara (səmərəsiz, böyüyən, dəyişkən və s.) aydın olar. malik olmur. Belə bazarda rəqabət güclü ola bilər, istehlakçı­ ların rəqiblərin xidmətlərinə tələbatı yüksək səviyyədə ola bilər: bazarda daim işləmək üçün nəzərə alınacaq digər amillər də vardır. Bazarın tutumundan başqa marketinq tədqiqatlarında geniş işlədilən digər göstərici - bazarm payıdır. Bu, müəssisənin

136 137 VIII FƏSİL. AZƏRBAYCANDA TURİZM Cədvəl 8.1 BAZARININ ÜMUMİ VƏZİYYƏTİ Azərbaycanın turizm bazarının inkişaf dinamikası

İllə r Gələn turistlərin sayı, Turizmdən daxil Azərbaycanda turizm bazarının müasir durumu onun m in. nəfər olmalar, mln. doll. təşkilatı strukturunda (xüsusilə turizm biznesinin yaradılmasın­ 2000 766 63 da), inkişafının istiqamətləııdirilməsində, keyfiyyət və kəmiy­ 2005 861 78 yətcə səciyyəsində təzadlarla xarakterizə olunur. Respublikada 2010 1.495 657 zəngin təbii ehtiyat imkanlarından turizm məqsədilə istifadə 2011 1.562 1.287 olunmasında əngəlliklərin mövcudluğu, təbii ehtiyat poten­ 2012 1.986 2.433 sialından lazımi səviyyədə istifadə olunmaması, turizm sə­ 2013 2.130 2.365 nayesi və qonaqpərvərliyin inkişafına təsir edən infrastrukturun 2014 2.160 2.432 hələ də yaradılmaqda davam etdirilməsi, istirahətin qısamüd­ dətli təşkili, turizm sektoruna yatırım qoymaq istəyən yerli Mənbə: UNWTO Tourism Highlights, 2015 sahibkarların inamsızlığı və digər səbəblər ucbatından turizm Azərbaycanın əksər rayonlarında zəngin təbii-ehtiyat im­ bazarı tam formalaşmamışdır. Bu bazar inkişaf etməkdə olan kanlarından səmərəli istifadə olunmasında çətinliklər möv- bazar kimi qiymətləndirilə bilər. cüddur. Respublikada möveiid təbii ehtiyat potensialından Turizm bazarının digər bazarlarla müqayisədə çox kifayət qədər istifadə edilmir. Bu isə ölkəyə valyuta gətirə bilən mürəkkəb olması məlumdur, çünki, bu bazarın məhsulu birbaşa mühüm mənbəyə çevrilə bilər. Turizm sənayesi və qonaq­ satılmır. Turizm bazarının məhsulunun satılmasında vasitəçilər pərvərliyin inkişafına təsir edən infrastruktur, qısamüddətli (mehmanxana, turopcıator, turagent və b.) mühüm rol oynayır. istirahət, biznesmenlərin xarici ölkə alimləri ilə müştərək işləri Turizm bazarının səmərəli təşkili bu vasitəçilərin (xüsusilə inkişaf elməmişdir. Bu, həm iqtisadi, həm də elmi-texniki turoperator və turagentliklərin) işindən çox asılıdır. Lakin bu baxımdan çox gəlir gətirə bilər. sahədə də hələ boşluqlar mövcuddur. Bu vəziyyət turizm Azərbaycanda iqtisadi institutların transformasiyası hələ bazarında getmə və gəlmə turizminin nisbətində özünü qabarıq davam edir. Turizm milli iqtisadiyyatın dinamik inkişafı olma­ göstərir. Belə ki, turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan dan yüksələ bilməz. Digər tərəfdən də iqtisadiyyatın inkişafı müəssisələrin xəttilə Azərbaycana gələn turistlərin sayı artaraq xidmət sahələrinin, xüsusilə turizm biznesinin inkişafından kə­ 766 nəfərdən (2000-ci il) 23440 nəfərədək (2012-ci) yüksəlsə narda qeyri-miimkündür. də, respublikadan xarici ölkələrə göndərilən turistlərin sayı hələ Doğrudur, respublika neft istehsalı, neft məhsullarından də yüksək olaraq qalır. çox yüksək gəlir götürmək imkanlarına malikdir. Lakin neftlə zəngin olan ölkələrin (Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ, Küveyt və b.) təcrübəsindən məlumdur ki, neftdən əldə edilən gəlir hesabına xidmət sahələrinin, xüsusilə, turizmin inkişafı bu sahədən yüksək gəlir əldə etməklə ölkə iqtisadiyyatında mühüm yer tutur.

138 139 Azərbaycanın turizm bazarı inkişaf etməkdə olan Cədvəl 8.1.1 bazardır və bu bazarda lıələ yüksək rəqabətdən söhbət gedə Azərbaycana turizm təşkilatlarının xəttilə ölkələr üzrə qəbul bilməz. Bazarın zəif olmasının bir sıra səbəbləri vardır. Bunlar edilmiş turistlərin sayı, nəfərlə aşağıdakılardır: (gəlmə turizın bazarı) • Turizm haqqında AR Qanununda bəzi boşluqlarlann olması; • turizm sənayesinin yüksək və normal inkişafı üçün kapital Ö lkələr İllər çatışmaması; 2005 2008 2010 2014 • turizm xidmətləri və turizm məhsulu (turməhsul) istehsalının Azərbaycan Respublikası 19191 5715 5495 2 10 aşağı səviyyəsi; (daxili turizm) • turizm sənayesinə yatırımın zəif olması; G ü rcü stan - 152 47 154 • məhdud gəlir, kapital yığımının az olması; Q azax ıstan - 59 21 26 • turizm xidmətlərinə zəif tələbat və s. R u siy a - 721 7926 4 1 9 2 Azərbaycanda turizm bazarının inkişafı məqsədilə aşağıda U k ray n a - 84 31 37 göstərilənlərin həyata keçirilməsi vacibdir: T ü rk iy ə 1953 2143 4 1 0 4 1 7 4 •turizm bazarını formalaşdıran amillərin qiymətləndirilməsi və B.Britaniya 190 122 92 40 bu amillərdən səmərəli istifadə olunması; A lm an iy a 544 190 42 91 • turizm sektoruna yatırım qoyulmasında müxtəlif istiqa­ İsp an iy a . 10 72 31 491 mətlərin seçilməsi; İtaliya 53 194 32 125 F ransa 169 105 • turizm bazarında mühüm obyekt olan turməhsulun key­ 187 24 F inlandiya 4 17 22 J6 fiyyətinin yüksəldilməsi; BOƏ 154 90 4 12

• turizm bazarında xidmətin səviyyəsinin yüksəldilməsi; M isir 27 195 - 2 • turizm bazarının təşkilatçılarının fəaliyyətinin səmərəli təşkili İran 1567 6 1 5 9 1942 14 və s. ABŞ' 3 74 2 99 117 37 Göstərilən bu və ya digər təkliflərin reallaşdırılması Çexiya Respublikası - - 30 4 Azərbaycan Respublikasında turizm bazarının inkişafına imkan Ç in - - 30 9 yarada bilər. Digər ölkələr 8.1. Gəlmə turizm bazan 32 3 2 28X9 1345 918 Cəm i: 28524 19288 17641 10657 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Ötən illərlə müqayisədə 2014-cü ildə Azərbaycana gələnlərin sayı artmışdır. Ölkəyə gələn xarici vətəndaşların sayı Xarici ölkələrdən səfər edən turistlərin sayına görə ilk 2,2 mln.-a çatmışdır. 2005-ci ildə isə bu göstərici 861 min üçlüyə Rusiya, Türkiyə, İspaniya daxildir (cəd„ 8.1.1). Xarici nəfər təşkil edirdi. ölkələrdən əsasən istirahət və əyləncə turizmi, qohumların, dostların ziyarəti məqsədilə gələnlərin sayı üstünlük təşkil edir (cəd., 8.1.2.)

140 141 Cədvəl 8.1.2 Azərbaycana məqsədinə görə xarici ölkələrdən gələnlərin sayı, - orijinal turizm xidmətlərinin işlənilib hazırlanması, min nəfərlə etibarlı müştəri tərkibinin qorunub saxlanılması, yaxud turist­ lərin qəbulu ərazisi üzərində nəzarət edilməsi. Bütiin bunlar 2005-ci kiçik turizm agentlikləri üçün xarakterikdir; İllər 2008-ci 2010-cu il il 2014-ci il - qarşılıqlı əlverişli şərtlərlə müstəqil agentliklərin iri il topdansatış satellit (tərəfdar) şəbəkəsinə daxil edilməsi hesa­ Cəmi: 1282.1 1898.9 1962.9 2297.8 bına birliklərin yaradılması; o cümlədən səfərlərin - turagentlik qrupları tərəfindən xüsusi konsorsiumların məqsədləri üzrə: yaradılması; - turagentliklərin fəaliyyətinin artıq formalaşmış fir­ turizm məqsədilə 692.7 1042.5 1279.8 2 1 5 9 .7 o nlardan: malara (nəqliyyat şirkətləri, mehmanxana şəbəkələri) tabe edilməsi. istirahət, əyləncə turizmi 404.5 608.8 661.7 7 0 9 .9 Cədvəl 8.2.1 işgüzar turizm 261.8 394.1 547.6 6 7 0 .5 Azərbaycandan xarici ölkələrə məqsədinə görə gedənlərin sayı, min nəfərlə müalicə turizmi 7.6 11.5 14.1 4 6 .3 dini turizm 4.2 6.3 10.2 2008-ci 2010-cu 2014-ci 13.7 2005-ci il İllər il il il qohumların, dostların - 677.1 ziy arəti Cəm i: 1829,8 2162,4 3175,6 4244.3 o cümlədən səfərlərin digər turizm məqsədilə 14.6 2 1 .8 46.2 4 2 .2 məqsədləri üzrə: digər məqsədlə 589.4 856.4 683.1 138.1 turizm məqsədilə Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 8 8 6 ,9 1048,1 1819,6 3 3 1 9 .4 Araşdırmalardan aydın olur ki, Azərbaycana xarici o n lard an : ölkələrdən səfər edənlərin sayı həmişə olduğu kimi res­ istirahət, əyləncə turizmi 331,7 392 729,3 1014.7 publikamıza gələnlərin sayından yüksəkdir. Rəqabət mühitində işgüzar turizm 511,7 604.7 986,3 1277.8 Azərbaycanın daxili turizm bazarında qiymətlərin ötən illərə miialicə turizmi 23,1 27,3 43 ,7 169.8 nisbətən aşağı olacağına şübhə yoxdur. dini turizm 15 17,8 41,3 117.8 qohumların, dostların ziyarəti - - - 565.0 digər turizm məqsədilə 5,4 6,3 19,0 174.3 8.2. Getmə turizm bazarı digər məqsədlə 942,9 1114,3 1356,0 924.9 Turizm bazarı genişləndikcə bu bazarda rəqabət Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi mübarizəsi güclənir. Turizm bazarında rəqabət mübarizəsi Cədvəlin məlumatlarının təhlili sübut edir ki, respublika­ aşağıdakı istiqamətlər üzrə aparılır: mızda getmə turizm bazarında sürətli artım mövcuddur. 2005- - yüksək servis səviyyəsi saxlanılmaqla turizm ci ildə turizm məqsədilə xarici ölkələrə səfər edənlərin sayı xidmətlərinin maya dəyəri aşağı salmır; - xarici turistlərin xeyrinə güzəşt kursunun müəy­ 886,9 min nəfər təşkil etmişdirsə, 2014-cü ildə bu göstərici 3,3 yənləşdirilməsi. Bu, iqtisadiyyatı beynəlxalq turizmdən yüksək mln.-u ötmüşdür. Bu, bir tərəfdən əhalinin gəlirlərinin yüksək dərəcədə asılı olan ölkələr üçün səciyyəvidir;

142 143 olması, sosial həyat şəraitinin yüksəlməsi kimi qəbul edilsə də, Cədvəl 8.2.2-in davamı digər məlum səbəblər də vardır. Digər ölkələr 3327 2791 2810 10494

Cədvəl 8.2.2 Cəmi: 21868 40319 52282 81648 Azərbaycandan turizm təşkilatlarının xəttilə göndərilmiş turistlərin ölkələr fizrə sayı, nəfərlə Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Ö lkələr İllər Azərbaycanın daxili tuıizm bazarında qiymətlər ötən illərə 2005 2008 2010 2014 nisbətən aşağı olmuşdur. Buna baxmayaraq, respublikamızın Azərbaycan Respublikası 5802 8439 7561 13200 getmə turizm bazarında Türkiyə, Rusiya, Birləşmiş Ərəb (daxili turizm) Əmirlikləri, İran İslam Respublikasına turist səfərləri edən G ürcüstan " 147 687 1187 Azərbaycan vətəndaşlarının sayı yüksək olaraq qalmışdır. Q azaxıstan ~ 179 30 4 62

R usiya - 5675 14522 11181 Cədvəl 8.2.3 Azərbaycanın gəlmə və getmə turizm bazarında real U krayna - 138 457 671 vəziyyət (2014-cü il) Türkiyə 1042 5033 11118 31231 Xarici ölkələrə səfər edən B.Britaniya 152 377 370 804 Azərbaycana gələn xarici vətəndaşların sayı, nəfərlə Azərbaycan vətəndaşlarının A lm aniya 127 418 855 1267 sayı, nəfərlə cəmi tu rizm İspaniya 38 107 302 612 Ö lkələr cəmi turizm m əqsədilə m əqsədilə İtaliya 234 408 483 802 2297804 2159722 4244290 3319405 Fransa 197 396 434 617 ABS 14 543 14 296 28 352 26 4 7 4 3 5 90 Finlandiya 72 46 532 10 A v straliy a 2 161 2 126 4 159 A v striy a 2 884 2 806 25 126 22 438 6376 BƏƏ 8516 8037 7712 A lm an iy a 13 838 13 354 89 130 74 691 BƏƏ 821 807 92 0 59 9 0 065 M isir 406 161 570 71 B elarus 9 2 56 8 841 78 562 64 106 İran 1046 7808 2266 2513 B elçika 1 9 08 1 837 17 4 0 2 14 356 Bolqarıstan 2 3 24 2 268 36 925 31 197 ABŞ 64 159 126 150 B öyük 33 563 32 590 91 677 82 142 B ritan iy a B raziliya 729 729 4 6 7 375

144 145 Cədvəl 8.2.3-ün davamı R um ıniya 2 052 1 992 19 227 15 362 Cədvəl 8.2.3-ün davamı R usiya 843 851 792 376 856 498 6 52 908 V en esu ella 248 248 132 122 Federasiyası V yetnam 184 179 3 183 2 8 1 1 S erbiya 1 573 1 573 806 635 Q azax ıstan 29 468 28 171 34 .379 2 6 231 S in q ap u r 501 4 76 1 358 1 069 Q ətər 292 28! 4 24 335 S lo v ak iy a 783 737 5 560 4 854 Qırğızıstan 2 556 2 461 7 597 5 797 S u riy a 313 282 1 301 907 D an im ark a 1 027 1 0 19 16 553 13 4 5 7 T ailan d 324 311 3 828 2 630 E stoniya 878 821 13 582 10 331 T acikistan 1 285 1 182 11 969 9 192 İn d o n eziy a 686 636 4 2 87 3 0 14 Türkmənistan 5 398 4 810 13 412 10 099 İordaniya 510 479 8 149 5 990 T ü rk iy ə 3 14 476 304 413 602 265 472 112 İraq 738 718 4 329 3 043 U krayna 58 201 54 185 76 907 61 107 İran 131179 126719 827 212 6 47 077 F ilippin 1 488 1 443 2 547 1 928 İrlan d iy a 1 326 1 2 84 1 655 1 313 F inlandiya 913 895 21 561 19 125 İsveç 1 874 1 803 20 839 18 718 F ransa 6 858 6 666 51 313 45 566 İsveçrə 1 774 1 687 29 668 26 374 X orvatiya 1 326 1 326 806 635 İslan d iy a 828 780 806 618 Ç ex iy a 1 709 1 677 21 603 20 653 İspaniya 3 000 2 868 2 0 4 57 16 734 Respublikası İsrail 7 534 7 391 53 308 41 740 Ç in 5 930 5 770 25 551 18 559 İtaliya 9 605 9 134 34 379 29 6 34 H indistan 4 853 4 853 12 988 9 987 Y aponiya 2 607 2 367 2 207 1 9 4 0 Cənubi Afrika 1 048 1 048 382 285 Y eni 4 50 442 603 4 5 0 K oreya 3 368 3 368 1511 1 038 Z elandiya Respublikası Y u n an ıstan 1 712 1 695 3 183 2 715 G ü rcü stan 6 99 532 640 072 773 310 556 836 K anada 2 501 2 476 3 777 2 750 Ö zbəkistan 19 336 18 582 25 975 19 689 K olum biya 432 432 42 31 Ə lcəzair 121 1 16 420 300 K üveyt 419 419 1 532 1 117 S əu d iy y ə 507 507 6 451 5 129 L atviya 1 750 1 687 14 982 11 361 Ə rəb istan ı Livan 438 403 382 2 76 Ə fq an ıstan 674 653 806 575 Litva 1 743 1 717 10 292 8 131 Digər ölkələr - 8483 .30 510 24 119 M ak ed o n iy a 283 273 845 616 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi M alaziya 2 161 1 958 3 990 2 924 M arəkcş 264 255 2 334 1 837 M acarıstan 2 536 2 397 17 529 13 480 Rcspubiikamı/a gələn ocııəbi ziyarətçilərin arasında qonşu M isir 786 772 212 167 ölkələrin vətəndaşları daha çox olmuşdur. Belə ki, Rusiya M oldova 5 843 5 627 12 690 9 987 Federasiyasından gələnlərin yekunda xüsusi çəkisi 36,7 %, N iderland 4 425 4 283 10 144 8 247 Gürcüstandan gələnlər 29,6 %. Türkiyədən gələnlər 14,1 % və N orveç 2 056 2 040 5 730 4 515 İrandan gələnlər 5,9 % təşkil etmişdir. Pakistan 1 817 1 699 8 955 6 152 Polşa 4 209 4 045 26 442 20 228 Portuqaliya 735 716 4 754 4 409 147 146 2014-cü ildə 4244,3 min nəfər Azərbaycan Respublikası Turizm şirkəti (fırına) - turizm xidmətlərinin alğı-satqısı vətəndaşı xarici ölkələrə səfər etmişdir. Ölkə vətəndaşlarının sahəsində kommersiya əsasında vasitəçilik əməliyyatları ilə 3319,4 min nəfəri turizm məqsədi ilə səyahətə çıxmışdır. məşğul olan sahibkarlıq strukturudur. Turizm şirkətinin özü Həmvətənlərimiz digər xarici ölkələrə nisbətən daha çox qonşu turizm xidmətləri istehsal etmir, bunun üçün onun zəruri ölkələrə səfər etmişlər. Rusiya Federasiyası, Gürcüstan, istehsal vasitələri yoxdur. Turizm şirkəti istehlakçının tələbi ilə Türkiyə və İrana gedənlərin ümumi yekunda xüsusi çəkisi 70,2 istehsalçıdan müxtəlif turist xidmətləri alır, bu xidmətlərin % təşkil etmişdir (cəd.8.2.3). istehlakçısı və istehsalçısı arasında vasitəçi rolu oynayır. Tu­ rizm xidmətləri istehsalçıları mehmanxana və digər yerləşmə 8.3. Turizm bazarında şirkətlərin fəaliyyəti müəssisələri, iaşə və əyləncə müəssisələri və s.-dir. Azərbaycan Respublikasında turizm biznesi ilə məşğul Bütün səyahətlər - həm xarici, həm də daxili təşkil olmaq istəyən şirkətlərin sayı ildən - ilə artır. Müqayisə tiçiin olunmuş və təşkil olunmamış növlərə ayrılır. Təşkil olunmuş qeyd edək ki, 2004-cü ilin yanvar ayına olan məlumata görə turizm - şirkətin köməyi və vasitəçiliyi ilə fərdi və qrup respublikada 128 hüquqi və fiziki şəxs turizm fəaliyyəti iiə şəklində ölkə daxilində və ya xarici ölkələrə olan turlardır. məşğul olmaq üçün lisenziya almışdısa, 2014-cü ildə bunların Təşkil olunmamış turizm - səyahət edənlərin özləri sayı 277-ə çatmışdır. Bu şirkətlər milli qanunvericiliyə uyğun tərəfindən ölkə daxili və ya xarici ölkələrə olan səyahətlərdir. olaraq yaradılır və fəaliyyət göstərir. Lisenziyaların qiyməti Turizmə aid olan ədəbiyyatlarda təşkil olunmamış turizm 2007-ci ilin yanvar ayından artırılaraq, 500 dollardan 5000 “özfəaliyyət turizmi” kimi də adlandırılır. Ümumiyyətlə, təşkil AZN-a çatdırılmışdır. Bu, yerli sahibkarların müəyyən dərəcə­ olunmuş və “özfəaliyyət turizmi”nin xüsusi olaraq statistikası də çətinliklərlə üzləşməsinə səbəb olmuşdur. Lisenziyası olan aparılmır. Lakin ekspertlərin hesablamalarına görə dünya bu şirkətlər turizm üzrə ixtisaslaşmışlar. Xarici ölkələrə turist turizminin ümumi miqdarının 35 faizi təşkil olunmuş turların, göndənnək üzrə lisenziyası olan şirkətlər, həm də ölkədən 65 faizi isə “özfəaliyyət turizmi”nin payına düşür. valyuta çıxarma (yəni getmə turizmi) ilə do məşğuldur. Lakin, Azərbaycanda gəlmə və getmə turizm göstəricilərinə az da olsa, beynəlxalq səviyyəyə çatmaq üçün müasir şəıail və nəzər saldıqda, onu qeyd etməliyik ki, respublikaya turizm servisi təkmillloşdirmək məqsədilə daxili turizm və kapital yı­ təşkilatlarının xəttilə gələn turistlərin sayı 10657 nəfər, ğımı ilə məşğul olan şirkətlər vardır. Bunların fəaliyyəti ilə Azərbaycandan xarici ölkələrə gedən turistlərin sayı 81648 Azərbaycana gələn xarici turistlərin sayı getdikcə artır. nəfər olmuşdur (2014-cü il). Həmin ildə turizm fəaliyyətindən Azərbaycanda Kaspian Travel, İmprotcks ekspress, Azəıtıır, əldə edilən gəlir 26031,0 min manat təşkil etmişdir. Azal kimi şirkətlər fəaliyyət göstərir. Respublikadan xarici ölkələrə təşkil olunmuş şəkildə səfər Respublikamıza xarici ölkələrdən səfər edənlərin edənlərin sayının ölkəyə gələnlərin sayından az olması bir ümumi sayı 2014-cü ildə 2297.8 min nəfər olmuşdur, bunların tərəfdən müsbət hal kimi qəbul olunsa da, əvvəlki rəqəmlər onu 10657 nəfəri turizm təşkilatlarının xəttilə gələnlərdir. Azər­ sübut edir ki, respublikadan xarici ölkələrə gedən turistlərin baycanda turoperatorlar iki yerə ayrılır: inkaminq və insaydinq sayı gələn turistlərin sayından çoxdur. Burada turizm turoperatorları. İnkaminq turoperatorları öz ölkəsi ərazisində şirkətlərinin fəaliyyəti də mühüm rol oynayır. əcnəbi turistlər üçün turları hazırlayır, hərəkət istiqamətini və

148 149 xanada, nəqliyyatda və nümayiş obyektlərində zəruri xidmət­ təşkilini təmin edir. Əcnəbi turist qəbul edən turopenratorlann ləri təmin etmə imkanlarının nəzərə alınması vacibdir. fəaliyyəti birbaşa onları göndərən turoperatorlarla əlaqəlidir. 2. Xarici ölkələrdə göndərmə üzrə yerli turoperatorlar Əcnəbi turist qəbul edən turoperatorlar onlan göndərən tərəfindən Azərbaycanın turizm məhsulunu xarici turizm turoperatorlar üçün qəbul, yerləşmə, turistlərin müvəqqəti bazarında irəlilətmək və satışı məqsədilə onlarla əməkdaşlıq qalma yerlərinə çatdırılması və digər xidmətləri təşkil edir. etmək. Azərbaycanda xarici turistlərin qəbulu və xidmətin Yerli hakimiyyət orqanlan üçün əcnəbi turistləri qəbul edən konkret şərtləri haqda onlarla razılaşmaq, buraya aiddir: turoperatorların fəaliyyəti daha prioritet hesab olunur. Çünki, • xarici turistlərin ünııımi sayı, qrupların miqdarı və inkaminq turoperatorların fəaliyyəti turist qəbul edən ölkənin tərkibinin sayı, iqtisadiyyatında valyuta daxilolmalarının həcminə, işçi qüvvəsi •qrupun gəlmə və getmə tarixi, beynəlxalq nəqliyyat bazarındakı vəziyyətə, infrastrukturun inkişaf səviyyəsinə və s. növü, təsir edir. Əcnəbi turist qəbulunun təşkili turoperatordan •Azərbaycanda xarici turistlərin səyahətinin marşrut və konkret peşəkarlıq səviyyəsi və aşağıdakı problemləri səmərəli proqramı (günlər üzrə), surətdə aradan qaldırmaq üçün iş təcrübəsi tələb edir: • təklif olunan xidməl paketi, onun sayı və keyfiyyət -turizm məhsulunun layihələşdirilməsi və planlaşdırılmasında tərkibi, turoperatonın daxili modifıkasiya imkanları əcnəbi turistlərin • xidmət paketinin qiyımti. tələbatlarının xüsusiyyətləri ilə uzlaşdırılmalıdır; -əcnəbi turist qəbulu turoperatorlardan turizm məhsulunun xarici turizm bazarlarında təmsil olunması üçün böyük zəhmət tələb edir; -əcnəbi turist qəbulu üzrə ixtisaslaşmış turoperatorların fəaliyyəti turist qəbul edən ölkənin dünyadakı imic səviyyəsindən əsaslı surətdə asılıdır. Öz ölkəsinə əcnəbi turistlərin qəbulu üzrə operatorun əsas funksiyası və onun yerinə yetirilməsi sxemdə göstərilmişdir (şək. 1). Ölkəyə qəbul edilən səfərlərin təşkili texnologiyasına aşağıdakılar aid edilir: I. Ümumi planlaşdırma: xarici turizm bazarlarının seçil­ məsi və Azərbaycana səfərlərə olan tələbatın qiymətlən­ dirilməsi. Bu göstəricilər xarici turizm bazarlarının vəziy­ yətinin öyrənilməsi nəticəsində müəyyən edilir. Marşrutların, proqramların, xidmətlər paketinin tərkibi və dərəcəsinin planlaşdırılması zamanı turist qəbul edən şirkətin maliyyə, maddi-texniki, insan ehtiyatlarının, xüsusilə onun mehmaıı-

151 150 • viza təminatı, hesablaşma (haqq-hesab) şərtləri, turların bronlaşdınlması və ləğvi, Azərbaycan tərəfindən xidmət şərtlərinin yerinə yetirilməsinə cavabdehlik, reklamasiya (iddia) qaydaları və digər mövcud şərtlər. 3. Xarici tərəflə turıın şərtləri haqda sövdələşmə ilə yanaşı qəbul üzrə Azərbaycan turoperatoru yerli turizm xid­ mətləri tədarükçülərindən həmin xidmətlərin razılaşdırılmış müddət və miqdarda təqdim edilməsinə qəti fakta malik olmalı­ dır. Bıı məqsədlə Azərbaycanın turizm şirkətləri lazımi xidmət­ lərin tədarükçüləri ilə müvafiq müqavilə bağlayır. Belə müqa­ vilələr bağlayarkən zəruri xidmətlərin yerinə yetirilməsinə, həmçinin xarici turistlərə dəyən ziyan, onların həyatı, sağ­ lamlığı və s. cavabdeh olmaları tədarükçülərlə qabaqcadan şərt­ ləndirilir. Qəbul üzrə turoperatorlar xarici turistlərə ekskursiya xidməti üçün xarici dildə yaxşı danışa bilən, öz ölkəsinin tarixi, mədəniyyəti və s. nümayiş obyektləri haqda tam məlumatı olan, yiiksək ünsiyyət mədəniyyətinə malik olan təcrübəli gid- tərcüməçilərin dəvət olunmasına xüsusi fikir verməlidir. 4. Xarici bazarda turların satışının reklam kampaniyasının keçirilməsinə başlanıimasında qəbul üzrə Azərbaycan turopera­ toru satış üzərində nəzarət qoymalıdır. Bu məqsədlə xarici tur- operator Azərbaycan tərəfə müntəzəm olaraq brolnlaşdırılmış hər qrup üzrə satılmış turlar haqda məlumat göndərir. Azərbay­ can tərəfi də öz növbəsində bronlaşdırılmış hər bir tur üçün xarici turistlərə viza təminatını yerinə yetirməlidir. 5. Xarici turistlərin Azərbaycana gəlməsi ərəfəsində Azərbaycan turoperatoru xarici tərəf müqabilindən avans ödəməsinin vaxtında daxil olmasını yoxlamalıdır. Eyni zamanda Azərbaycan müəssisələrinin xarici turistlərin qəbul üzrə xidmətə hazırlığı yoxlanılır, turistlərin mehmanxanaya gəlməsi vaxtı, onların sayı, iki və ya bir yerli nömrələrdə yerləşdirilməsi siyahısı, qidalanma vaxtı; menyu; qarşılama və yola salma üçün nəqliyyatın verilməsi vaxtı; muzey, teatr və s. Şəkil 1. Qəbul üzrə turoperatorun funksional strukturu biletlərin olması dəqiqləşdirilir.

152 153 6. Azərbaycan turoperatorları tərəfindən yerli razılaşdırıl­ mış xidmət şərtləri tədarükçülərinə nəzarət xüsusi əhəmiyyətə dirilməsinin vaxtı çoxdan çatmışdır. Bu cəhətdən Azərbaycan malikdir. Bu məqsədlə turizm şirkəti xarici turistlərə xidmətin Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin müvafiq göstərilməsinə, yaranmış qüsurların cəld aradan qaldırılmasına rəsmi təşkilatlar və orqanlarla əlaqəli fəaliyyət göstərməsi və turistlərə dəyən ziyanın ödənilməsinə nəzarət edən öz məsul məqsədəuyğun olardı. nümayəndəsini təyin edir. Turist göndərən turoperatorlar getmə turlarının realizə Beynəlxalq turizm qaydalarına görə Azərbaycanda xarici edilməsi və hərəkəti üzrə, yəni, öz ölkəsinin vətəndaşlarının turist qruplarının əksəriyyəti xarici turizm şirkəti ölkə regionlarına və ölkə hüdudlarından kənara səyahəti üzrə nümayəndələrinin müşaiyəti ilə səyahət edir. Müşayiət edən, ixtisaslaşırlar. Bu, turoperator fəaliyyətinin ən çətin, böyük xidmətin səviyyəsinə nəzarət edir və qarşıya çıxan zəhmət və çoxlu kapital qoyuluşu tələb edən bir növüdür. problemlərin aradan qaldırılmasına kömək edir. Yerli turizm Turist göndərən turoperatorlar digər turoperatorların təşkil şirkəti ilə xarici tərəf müqabili arasında sövdələşməyə görə etdiyi turları satan turagentlərdən fərqli olaraq turizm müşayiət edən pulsuz qəbul edilir. məhsulunun komplektloşdirilməsi ilə məşğul olurlar. Bu turizm 7. Azərbaycanda xarici turistlərin səfərinin sonunda yerli məhsulu ÜTT-mn qəbul etdiyi normalara müvafiq olaraq ən azı turizm şirkətinə tur iştirakçıları arasında anket sorğusu üç xidmətdən (yerləşmə, turistlərin daşınması və bunlarla aparılması məsləhət bilinir. Cavablar turizm şirkətinə öz işinin əlaqəli olmayan digər xidmətlər) təşkil olunmalıdır. Klassik keyfiyyəti haqda obyektiv qiyməti öyrənməyə və gələcəkdə turist göndərən turoperator çətin marşrut turlarını formalaşdırır, turizm məhsulunu yaxşılaşdırmağa imkan verir. Xarici turistlər onları müxtəlif görüş ycrləritıdəki yerli turoperatorların tərəfindən xidmətin təşkilinə görə şikayət meydana çıxarsa, ona xidmətləri ilə komplektiəşdirir, səyahətin başlanğıc yerinə və dəyən ziyanın ödənilməsi üçün bütün mümkün tədbirlər geriyə hərəkəti təşkil edir və marşrut daxili nəqliyyat xid­ görülür. mətinin göstərilməsini təmin edir. Beynəlxalq turların təşkilində ənənəvi (turoperator və Turist göndərən turoperator fəaliyyətinin çətinliyi ilk turagent) təşkilatı strukturiarla yanaşı bu sferada digər növbədə satılan istiqamətin hərtərəfli öyrənilməsinin vacib- sahələrin təşkilatları da fəal iştirak edir. Bunlara beynəlxalq liyindədir. Turoperator həm satılan otel nömrəsi, ekskursiya aviaşirkətlər, mehmanxana şəbəkələri, sığorta cəmiyyətləri və proqramı, transferlərin təşkili, ölkəyə giriş sənədləşməsinin s. aid edilir ki, bunlar öz əsas fəaliyyətləri ilə yanaşı turist ardıcıllığı və s. haqqında dolğun informasiyaya malik olmalı, xidmətləri satışı ilə məşğul olur. Qloballaşma proseslərinin həm də, yerli hakimiyyət orqanlarının siyasəti, ölkənin qanun­ inkişafı ilə əlaqədar turizm bazarında səyahətlərin təşkilində ları, adəl və ənənələri, davranış normaları, turistin və onun belə qeyri-ənənəvi təşkilatçıların rolu artır. Bu isə turoperator əmlakının təhlükəsizliyinin təminatı məsələləri, yerli mətbəxin və turagentlərin fəaliyyətində daha mürəkkəb vəziyyətin xüsusiyyətləri, istirahət və əyləncə müəssisələrinin işi və s. yaranmasına səbəb ola bilər. Turizm bazarında öz prioritet haqda ətraflı məlumatlara malik olmalıdır.Turist göndərən mövqeyini saxlamaq arzusunda olan turizm şirkətləri belə turoperator, həmçinin, marşrutu maksimal dəqiq bilməli və vəziyyətlərdən çıxış yolu tapmağa hazır olmalıdırlar.Turist daha dolğun məlumatları əldə etmək üçün turoperatorluq qəbulu üzrə turizm şirkətlərinin fəaliyyətinin səmərəli təşkili işçilərini kurort-turizm mərkəzlərinə ezamiyyətə göndərməli­ məqsədilə xarici ölkələrdə Azərbaycanın turizm nümayəndəlik­ dir. Turist göndərən turoperatomn fəaliyyətinin daha bir çətin­ lərinin yaradılmasının və reklam-informasiya işlərinin giiclən- liyi ondadır ki, turoperator əcnəbi tərəfdaşlarla (meet-kom- paniyalar, ekskursiya büroları, nəqliyyat təşkilatları və s.) 154 155 işgüzar əlaqələrə malik olmalıdır.Turist göndərən turoperator­ Turist göndərən turoperatorlarm turları vasitəçi meet- ların fəaliyyətinin çətinliyini həm də, beynəlxalq hesablaş­ kompaniyalarla təşkil etməsində meydana çıxan bəzi mənfi maların zəruriliyi və turizm bazarına əsaslı təsirin göstərilməsi hallara baxmayaraq, Azərbaycana turist göndərən əksər (iqtisadi, siyasi, ekoloji vəziyyət və s.) ilə də izah etmək olar. turoperatorları məhz turların təşkilində əcnəbi meet-kom- Turist göndərən turoperator fəaliyyətinin çətinliyini gös­ paniyalarla əməkdaşlıq edirlər. tərən yuxarıdakı amillərə baxmayaraq, getmə turizmi sahəsində Turist şirkətlərinin (operatorların) vətəndaşların xarici beynəlxalq turoperatorlar arasında kəskin rəqabət şəraiti hökm ölkələrə səfərlərinin təşkilində mühüm funksiyaları və bunların sürür ki, bu da beynəlxalq turizmin bütün dünyada artım həyata keçirilmə ardıcıllığı sxematik olaraq göstərilir (şək.2). meylini təsdiq edir. Kommersiya maraqlan naminə bütün yeni Xarici ölkələrə turların təşkili mərhələlərlə aparılır. turoperator şirkətləri beynəlxalq getmə turizmi sahəsinə qoşul- Turist göndərən və turist qəbul edən turoperatorlar öz mağa və bu sahədə öz seqmentlərini yaratmağa çalışırlar. aralarında müqavilə bağlayırlar. Müqavilədə bir sıra mühüm Turist göndərən turoperatorlar turlan iki yolla təşkil cəhətlərlə yanaşı planlaşdırılan və əlavə ekskursiyaların təşkili, edirlər: nümayiş obyektlərinin ziyarəti hərtərəfli razılaşdırılmalıdır. 1. Turların turizm xidməti tədarükçüləri ilə turda iştirak Etiraf edək ki, Azərbaycanda turoperatorlar əsasən xarici edənlərin bilavasitə əlaqəsi ilə təşkili; bazar üçün işləyirlər, daxili bazarda fəaliyyət göstərmək onlara 2. Turların vasitəçinin (vasitəçilərin)-meet-kompaniyanın sərf etmir. Ona görə ki, daxili turistlərin alıcılıq qabiliyyəti iştirakı ilə təşkili. aşağıdır. Digər tərəfdən, ölkə daxilində xidmət səviyyəsi aşağı, Beynəlxalq getmə turlarının təşkilində hazırda ən böyük qiymətlər isə yuxarıdır. Azərbaycan turoperatorlarm m xarici problemlərdən biri çox da böyük olmayan turist göndərən ölkələrə turist göndərmələri valyutanın ölkədən çıxmasına tııroperatorlarla münasibətdə böyük meet-kompaniyaların lob­ səbəb olur. Respublikamızda turizmin inkişafına sərmayə bilərinin güclənməsi perspektivi hesab olunur. Belə ki, böyük qoyuluşuna ehtiyacı olduğu bir vaxtda turizm şirkətlərinin mcct-kompaniya hər zaman xidmətlərə aşağı qiymət verir və fəaliyyətini tam uğurlu hesab etmək yanlış olar. Onu da qeyd böyük olmayan turist göndərən tııroperatorun onunla işləmək­ edək ki, Azərbaycanın turizm şirkətlərinin maraqları tez-tez dən başqa çıxış yolu olmur. Belə böyük lobbili meet-kompa- ölkəmizin ərazisində fəaliyyəti üçün heç bir məhdudiyyəti niyalar çox vaxt pik mövsümlərdə xidmətlərin qiymətini qal­ olmayan xarici şirkətlərin maraqları ilə rastlaşır. Yaranan dırır, komission mükafatlandırmanın faizini azaldır, turoperator vəziyyət turizm xidmətləri bazarından Azərbaycanın turizm tərəfindən sifariş olunmuş otel nömrəsini və daşınma şirkətlərinin fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Eyni və ya digər yaxşı vasitələrini dəyişir və s. halda Azərbaycan şirkətləri ilə müqayisədə xarici şirkətlərin tur Bu mənfi cəhətləri meet-kompaniya menecerləri ilə dost məhsulları keyfiyyəti, qüvvətli maliyyə imkanları və güclü münasibətləri qurmaqla aradan qaldırmaq olar. infrastruktur ilə fərqləndiyindən “təcavüzkar” siyasət aparırlar. Meet-kompaniyalar əcnəbi turist qəbul edən turoperator- Bu təbii haldır. Belə siyasəti “təcavüzkar” adlandırmaq da, lardır. Turoperator fəaliyyətində əcnəbi qarşılayan kompaniya­ nisbi qəbul edilməlidir. Çünki, iqtisadiyyatın bütün ların xidmətlərindən istifadə olunması otellərin bronlaşdırıl- sahələrində, o cümlədən, turizm sektorunda rəqabətsiz yüksək ması, transferlər, ekskursiya proqramı və s. təşkilindəki çətin­ inkişaf tempinə nail olmaq mümkün deyildir. Rəqabət isə liklərin aradan qaldırılmasına imkan verir. bazarın mühüm atributlarından biridir.

156 157 Ona görə do xarici şirkətlərin bu siyasəti ölkədə turizm bazarının əsasını qoymuş Azərbaycanın turizm şirkətlərinin fəaliyyətini yaxın gələcəkdə tam məhdudlaşdıra bilməz. Lakin, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən xarici turizm şirkətləri yerli turizm şirkətlərindən fərqli olaraq, gəliri ölkədə turizm infrastrukturunun inkişaf etdirilməsinə sərf etməməsi normal sayıla bilməz. Öz ölkələrində miihüm şirkətlərlə əlaqəli sistem onlara yerli vergilərdən qaçmağa da imkan verir. Xarici turizm şirkətləri öz hökumətlərinin dəstəyinə arxalanaraq, azərbaycanlı turistlərə getmə vizaları təşkil edir, bununla da Azərbaycanın turizm şirkətləri qarşısında beynəlxalq turizmin inkişaf etdirilməsində müəyyən mənada sədd yaradır.

Şəkil 2. Göndərmə üzrə turoperatorun funksional strukturu

158 159

A IV HİSSƏ Abşeron iqtisadi rayonu simal-qərbdən Quba-Xaçmaz, AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ RAYONLARINDA qərbdən Dağlıq Şirvan, cənub-qərbdən Aran iqtisadi rayonları TURİZMİN VƏZİYYƏTİ ilə həmsərhəddir. Şimal, şərq və cənubdan isə Xəzər dənizi ilə əhatə olunmuşdur ki, bu da nəqliyyat əlaqələrinin genişlən­ IX FƏSİL. ABŞERON İQTİSADİ RAYONU dirilməsinə imkan yaradır. Azərbaycanın ən mühüm dəmiryolu, avtomobil, su və hava xətləri bu rayonun ərazisindən keçir. 9.1. Rayon haqqında ümumi məlumat Rayonun əhalisinin iimumi sayı 2,76 mln. nəfər (respublika İqtisadi rayon Azərbaycan Respublikasının şərqində, əhalisinin 28,7%-i), urbanizasiya səviyyəsi isə 80%-ə qədordir. Xəzər dənizi sahilində yerləşir. Tərkibinə Bakı, Sumqayıt, Bunun əsas səbəbi kənd və qəsəbələrdən işləmək üçün əhali­ Xırdalan şəhərləri, Abşeron. Xızı inzibati rayonları daxildir. nin Bakıya kütləvi axınının olmasıdır. Abşeron iqtisadi ra­ Rayonun sahəsi (Bakı şəhəri daxil olmaqla) 5,87 min km2-dir yonunda yaşayan əhalinin həyat səviyyəsi, təhsil və mədəni (respublika ərazisinin 6,7%-i). Ərazisinin 34%-i Abşeron səviyyəsi digər bölgələrə nisbətən yüksəkdir. yarımadasının payma düşür (cəd., 9.1). İqtisadi rayonun sənaye strukturunda kimya və neft- kimya sənayesi aparıcı yer tutur. Burada qara və əlvan metal­ lurgiya sənayesi do mühüm əhəmiyyətə malikdir. İqtisadi Cədvəl 9.1. rayonun tikinti sənayesi müəssisələrində şüşə, polimer tikinti Abşeron iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi materialları və s. istehsal olunur. İqtisadi rayonda kənd təsər­ rüfatının əsasını şəhərətrafı təsərrüfat kompleksinə daxil olan inzibatı rayon Ə razi, Ölkə Əhalinin sayı, min Ölkənin və şəhərlər m in kv. ərazisinə nəfər (01.01.2015-ci il) üm um i südlük-ətlik maldarlıq, quşçuluq, qoyunçuluq, tərəvəzçilik, km görə, % -lə əhalisinə bostançılıq, üzümçülük, gülçülük və quru subtropik meyvəçilik görə, təşkil edir. Aqroiqlim şəraiti zeytun, zəfəran, püstə, badaın, % -lə əncir, ağ və qara şanı üzüm sortlarının, qarpız və digər kənd A zərb ay can 86,6 100 9593,0 100 təsərrüfatı məhsullarının yctişdirilməsinə imkan verir. Respublikası A bşeron 5,87 6,77 2756,0 28,7 Bu rayonun əlverişli coğrafi mövqeyə, inkişaf etmiş iqtisadi nəqliyyat şəbəkəsinə, kifayət qədər yüksək səviyyəli xidmət ray o n u sahələrinə, müxtəlif əyləncə imkanlarına malik olması, əsas cəm i: turist marşrutlarının Bakıdan başlaması və digər üstünlükləri Bakı şəhəri 2 ,1 4 2 ,4 7 2 2 0 4 ,2 22,97 turizmin inkişafı üçün çox cazibədar görünür. Lakin, Abşe­ Xızı rayonu 1,67 1,90 16,1 0,16 ron iqtisadi rayonunda müşahidə olunan sosial gərginliklər A b şero n 1,97 2,27 2 0 2 ,8 2,1 bu imkanlardan istifadəni müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırır. ray o n u S u m q ay ıt 0 ,0 9 0,1 3 3 2 ,9 3,47 Bu sosial gərginlikləri yaradan səbəblər çoxdur. Belə ki, şəh ər ə/d Azərbaycanın sənaye potensialının 70%- nin bu ərazidə Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi cəmləşməsi, Bakının görkəminin müasirləşdirilməsi və infras­ trukturun genişləndirilməsi istiqamətində aparılan quruculuq işləri ilə əlaqədar əmək ehtiyatlarının kütləvi sürətdə paytaxta

160 161 abidələr Bakıdakı İçərişəhər komplcsi, Bibiheybət məscidi, miqrasiyası, yüksək urbanizasiya səviyyəsinin və yüklənmənin Suraxanıdakı Atəşgah məbədi, Mərdəkan qüllələri və qalaları, müşahidə olunması və bir sıra təbii amillər səbəbindən ərazidə Nardaranda dairəvi qüllə və Dövlət Tarix-memarlıq qoruğu, ekoloji və sosial gərginliyin artması ilə nəticələnmişdir. Həm­ Ramana qalası, Qala Dövlət Tarix-etnoqrafik qoruğu və çinin, bölgənin ən böyük turizm potensialı olan Xəzər dəni­ başqalarıdır. Şəhərdən 70 km cənubda Qobustan Dövlət tarixi- zi sahillərinin çimərlik zonasından tam istifadə olunması qeyri- bədii qoruğu yerləşir. Bakının cənub-qərbində “Şıx” kurort mümkündür. Buna səbəb dəniz sahillərinə çirkli sularm axıdıl­ kompleksi salınmışdır. Turistlərin Bakıdan 4 istiqamətdə: ması və neft hasilatı nəticəsində yüksək çirklənməyə məruz respublikanın qərb, şimal-qərb, şimal və cənub bölgələrinə qalmasıdır. Bu sosial amillərin həll olunmaması bölgədə səyahətə çıxmaq imkanı vardır. XX əsrin 90-cı illərindən turizmin inkişafına mənfi təsir göstərir. Digər tərəfdən, sahil­ Bakıda işgüzar görüşlər, sərgilər və s. turizm hay-küyünə səbəb lərin xeyli hissəsinin özəlləşdirilməsi onlardan istifadəni məh­ olmuşdur. Şəhərdə beynəlxalq standartlara cavab vcrəıı müasir dudlaşdırır. mehmanxanalar inşa edilmişdir. Azərbaycan üzrə yerləşmə 2010-cu ilin “Ekologiya ili” və 2011-ei ilin “Turizm vasitələrində olan nömrələrin 41,2%-i, birdəfəlik tutumun ili” kimi elan olunması, 2012-ci ildə Avroviziya beynəlxalq 30.9%-i Bakının payına diişür. Respublikada fəaliyyət göstərən mahnı müsabiqəsinin, 2015-ci ildə 1 Avropa idman oyunlarının milli, avropa, türk və hind ıııətbəxli ictimai yeməkxanaların Bakıda keçirilməsi bölgədə turizmin inkişafı üçün geniş imkan­ əksəriyyəti Bakıda yerləşir. Bakıya gələn turistlərin sayı ildən- lar açmışdır. Turizmin maddi-texniki bazası təkmilləşdirilmiş, ilə artır. 2014-cii ildə turizm təşkilatlarının xəttilə Azərbaycana ehtiyatlardan səmərəli istifadə olunmaqla ölkəmizin mədəni- səfər edən turistlərin (10657 nəfər) 98,5%-i Bakının payuıa tarixi irsi geniş miqyasda tanıdılmışdır. düşmüşdür. Bakıya gələnlərin 14,5 mini turizm şirkətlərinin Abşeron turizm bölgəsi sosial infrastruktur baxımından xəttilə olmuşdur. Müstəqilliyin ilk illərindən xarici ölkələrdən yüksək səviyyədə təmin olunmuşdur. Magistral yolların bey­ (Türkiyə, İran, Rusiya, B.Britaniya və b.) Bakıya əcnəbi nəlxalq standartlara uyğun inşası, dünya mehmanxana şəbəkə­ turistlər əsasən işgüzar məqsədlə gəlirdisə, sonralar istirahət, sinə daxil olan beynəlxalq səviyyəli yeni yerləşmə ınüsəs- müalicə-kurort və digər məqsədlərlə də səfər edirlər. Azər­ sisələrinin fəaliyyətə başlaması bölgənin turizm destinasiyası- baycanda beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsi Bakıda miiasir na çevrilməsinə geniş imkan yaradır. idman kompleksləri və əyləncə müəssisələrinin yaradılmasına İqtisadi rayonun turizm üzrə ixtisaslaşması dərketmə, səbəb olmuşdur. Bakı Əyləncə Mərkəzi. Akvapark, Lido, müalicə-sağlamlıq, işgüzar istiqamətindədir. İqtisadi rayon Lunaparkda xarici turistlərə də xidmət göstərilir. Abşeron balneoloji sərvətlərlə zəngindir. Təbii rekreasiya ehtiyatlan turizm bölgəsinin perspektivləri genişdir. kimi balneoloji iqlim, Masazır və digər göllərin müalicəvi palçığı, Şıx və Suraxanıda isti mineral bulaqlar, Xəzər 9.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları dənizinin qumlu çimərlikləri, günəşli havası sağlamlıq turizm fəaliyyəti üçün əlverişlidir. Bölgədə Cənnət Bağı istirahət Təbii rekreasiya ehtiyatları. Abşeron iqtisadi rayonu kompleksi (Xızı), sanatoriya-kurort mərkəzləri (Bilgəh, Mər­ dəkan, Buzovna) fəaliyyət göstərir. Abşeron yarımadasını. Cənubi, Mərkəzi, Şimali Qobustanı, Baş Dərketmə turizmin mühüm mərkəzi Bakı şəhəridir. Qafqaz silsiləsinin cənub-şərq davamında yerləşən alçaq Şəhərdə gəlmə və getmə turizmi inkişaf etmişdir. Maraqlı tarixi dağlığı, həmçinin Abşeron yarımadasından şərqdə və cənubda

163 162 yerləşən bir sıra adaları (Pirallahı, Çilov, Böyük Tava, Kiçik İstilik miqdarının çoxluğu, günəşli saatların davamlılığı Tava, Qum, Böyük Zirə, Daş Zirə və s.) əhatə edir. Abşeron (ildə 2244 saat) və müsbət radiasiya balansı burada ilboyu iqtisadi rayonunun relyefinin formalaşmasında Böyük Qafqaz şaxtasız havaların üstünlük təşkil etməsinə şərait yaradır. dağlarının rolu böyükdür. İqtisadi rayona daxil olan Xızı Havanın orta illik temperaturu +13,5°C-14,4°C arasında rayonunun ərazisi tamamilə dağlıqdır. Abşeron iqtisadi rayonu­ dəyişir. Yay mövsümündə orta aylıq temperatur 20°C -dən çox nun səthi təbaşir və paleogen dövrlərinin fılizli və qumlu-gilli olur. İyulun temperaturu şimalda +24,7°C -dən şərqdə +25,6°C çöküntülərilə örtülüdür. Abşeronun relyefi əsasən təsərrüfat -yə qədərdir. Yanvarın orta temperaturu +2,9°C ilə +3,8°C üçün yararlıdır. Belə ki, bütövlükdə rayonun ərazisi üçün şaquli arasında dəyişir. İlin şaxtasız dövrü 268-293 gün davam edir. dağlıq, təpəlik və düzənliklərə parçalanma xarakterikdir. Orta aylıq temperatur yanvarda düzənlikdə 3-4°C-dəıı, Rayonun səthi əsasən geniş düzənlikdən, bir-birindən dağlıq yerlərdə -4,5°C-yə, iyulda isə müvafiq olaraq 26-daıı dərə və çökəkliklərlə ayrılan tirə, yayla və təpəliklərdən 19°C-dək olur. Yayda maksimum temperatur 38-40°C təşkil ibarətdir. Abşeron yarımadasının cənub-qərb hissəsini Bakı və edir. Şaxtalı günlər yanvar-fevral aylarında müşahidə edilir. Güzdək yaylaları əhatə edir. Burada mütləq yüksəklik 260-310 İllik yağıntılar şimal-qərbdə təqribən 500 mm-dən canub-şərqə metrdən çox deyil. Cənub-qərbdə Abşeron yaylası Yasamal getdikcə 1500 mm-dək azalır. Lakin ərazi üzrə yağıntılar qeyri- dərəsinə söykənir. Bu dərədən vaxtı ilə çay axmışdır. Burada bərabər paylandığından bu, bitki örtüyünün yayılmasında aydın Torağay, Bozdağ, Lökbatan, Axtarma və s. palçıq vulkanları müşahidə olunur. Abşeron təbii bitki örtüyü cəhətdən çox səciyyəvi forma yaradır. Qobustan alçaq dağlıq sahəsi rayonun yoxsuldur. Yalnız Xızı, Altıağac rayonlarında dağ-meşə və qərb hissəsini əhatə edir, səthi hamar deyil. Abşeronun şərq dağ-çöl landşaftı mövcuddur. Rayonda ümumi radiasiyanın hissəsi çox da yüksək olmayan (30-35 m) təpəli düzənlikdir. miqdarı il ərzində 130-135 kkal/sırf təşkil edir. Abşeronun Düzənliyin dəniz sahili hissəsi okean səviyyəsindən aşağıdır (- düzən və dağətəyi yerlərində tez-tez əsən şimal (xəzri) və 28 m). Bakı, Hovsan, Türkan, Zirə, Gürgan depresiyaları okean cənub (gilavar) küləkləri hava şəraitini dəyişdirir. Şimal səviyyəsindən daha aşağıda yerləşir (-33 m). Maksimum küləyinin sürəti 6-10 m/san və artıq olur. Bakıda və hündürlük şimal-qərbdə 2205 metrdir (Dübrar dağı). Müalicəvi yarımadadan şərqdə bu küləklərin sürəti bəzən 35-40 m/san-yə əhəmiyyətli mineral suları (Suraxanı, Şıx) vardır. İqtisadi rayon çalır. Xəzri əsməyə başladıqda havanın temperaturu 5-6°C, üç tərəfdən Xəzər dənizinin bu hissəsində donmayan ilıq suları qışda isə bəzən I0-12°C aşağı enir. Xəzri küləklərinin tez-tez ilə, şimal-qərbdən isə Qafqaz dağlarının qalın dağ silsiləsi ilə təkrarlanması kurort-istirahət mərkəzlərində dincələnlər iiçün əhatələnir. Xəzər dənizi ərazinin iqliminə mülayimləşdiıici xoşagələn hal sayılmır. Çayları Ataçay, Sumqayıt çayı, təsir göstərir. Ceyraııkeçməz, Tuqçay və s.-dir. Abşeronda bir neçə şor göl Abşeron iqtisadi rayonunun xüsusi mikroiqlim şəraiti (Böyükşor, Masazır, Mirzələdi və s.) vardır. vardır, əsasən Aralıq dənizi tipli quru subtropik iqlim hakimdir. İqtisadi rayon üçün yarımsəhra, quru çöl, dağ-meşə və Burada yay isti, quraq, qış əsasən yumşaq, qarsız, günəşli keçir. dağ-çəmən landşaftları xarakterikdir. “Binəqədi Lakin rayonda iqliminə görə fərqlənən ərazilər vardır. Düzən qəbiristanf’ndan tapılan nəsli kəsilmiş heyvan və bitki qalıqları yerlərdə iqlim mülayim-isti və quru subtropikdir. Dağlıq 35-40 miıı il əvvələ aid edilir. Bakı şəhəri yaxınlığında yerlərdə iqlim mülayimləşir və tədricən soyuq iqlimə keçir. Binəqədi kəndindən 1 km cənub-şərqdə bitum yataqlarında

164 165 apanlan qazıntı zamanı (1938-ci il) aşkar edilən Binəqədi Abşeronda illik yağıntıların miqdarı 160-250 mm-dir. İqtisadi faunası maraqlı təbii turizm obyektidir. Mütəxəssislərin fikrinə rayonun şimal hissəsi cənub hissəsinə nisbətən çox yağmtılıdır. Nisbi riitubətlilik ildə orta hesabla 70-73 faizdir. Qar nadir görə “Binəqədi qəbiristanı” heyvan qalıqlarının çoxluğu və hallarda yağır, qısa müddətli olur, qışda 2-3 gün yerdə qalır. müxtəlifliyinə görə Kaliforniyadakı (ABŞ) Rançolya-Brea Abşeron iqtisadi rayonu ərazisində və onun ətrafında təbii su asfaltlarında aşkar edilmiş dördüncü dövr faunasından mənbələri Xəzər dənizindən və bir neçə kiçik göldən ibarətdir. zəngindir. Bu qəbrstanlığın yaranması haqqında turistlərə Bu mənbələr içmək üçün yararlı olmayan şor sulardır. məlumat vermək də maraqla qarşılana bilər. Sumqayıt şəhərindən 5-10 km cənub-qərbdə içməli su ehtiyatı Rayonda Abşeron - Qobustan qoruğu, Abşeron Milli üçiinsüni surətdə yaradılmış “Ceyranbatan su anbarı” hövzəsi parkı və Gil adası yasaqlığı yaradılmışdır. Altıağac qoruğu Xızı yerləşir. Sumqayıtın ərazisindən keçən Sumqayıtçay daimi rayonu ərazisində 4,4 min hektar ərazini əhatə edir. Qoruq axara malik deyil, ilin çox vaxtı çayda su olmur. Yalnız aprel- 1958-ci ildə təşkil olunmuşdur. Təbii-iqlim və landşaft may aylarında güclü yağışlardan sonra Suıuqayıtçayda su olur. xüsusiyyətinə görə Altıağac qoruğunda nadir fauna və floraya Sumqayıt şəhərinin cənub qurtaracağından “Samur-Abşeron” malik olan landşaft kompleksi mühafizə olunur. Ərazinin 89 kanalı keçir. Bu kanalın suyu “Ceyranbatan su anbarı” faizini təşkil edən meşəliklərdə qiymətli ağac və kol bitkiləri, hövzəsinə axıdılır. Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin içməli su ilə heyvanat aləmindən isə çöl donuzları ən mühüm təminatında bu hövzə mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, şəhər eksponatlardan hesab olunur. ərazisində əsasən məişətdə və qismən sənaye müəssisələrində Abşeron üçün ən səciyyəvi külək şimal küləyi olan “Şollar” su mənbəyinin ehtiyatlarından da istifadə edilir. “xəzri”dir. Çox sürətli olması ilə seçilən “xəzri” havanın Abşeron iqtisadi rayonunda bulaq sularından da istifadə olunur. temperaturunu xeyli aşağı salır. Küləyin orta illik sürəti 6-7 Altıağac soyuq bulaqları mənzərəli Altıağac kəndinin ətrafında, m/san-dir. 15 m/san-dən çox gücə malik küləklər daha tez-tez 1100 m yüksəklikdə yerləşir. Suyun temperaturu 8-13°C -dir. əsir. Bu küləklərin sayı il ərzində Abşeronun mərkəzi Bakıdan 16 km aralıda. Masazır və Novxanı kəndlərinin hissəsində 70 gün, şimal hissəsində 139 gündür. Yayda gündüz arasında yerləşən Masazır gölündə müalicəvi palçıq qızmar havalan mülayimləşdirən briz küləkləri əsir. mövcuddur. Dumanlı günlərin sayı ən çox fevral-mart (11-16 gün) Abşeron iqtisadi rayonunun ərazisində müxtəlif həcmdə aylarına düşür. İqtisadi rayonun cənub hissəsinin dənizlə və əhəmiyyətdə bir sıra göllər vardır. Abşeron gölləri tarixən əhatələnməsi burada martın əvvəlindən sentyabrın axırma yerin səthilə axan sular hesabına qidalanmış və formalaşmışdır. qədər çimərlik mövsümünün davam etməsinə imkan yaradır. Lakin rayonun ərazisi təsərrüfat cəhətdən mənimsənildikcə, Həmin vaxtlarda dəniz suyunun temperaturu +20-22°C, göllərə axıdılan təsərrüfat və məişət sularının miqdarı da maksimum +27,3°C olur. İqtisadi rayonda havanın ən aşağı artmışdır. Beləliklə, onların su ehtiyatı əvvəllər atmosferdə temperaturu, yəni -13°C yanvar ayında müşahidə olunmuşdur, gedən təbii proseslərin təsiri altında, sonralar isə insanların ən isti temperaturu isə, yəni t40°C avqust ayında qeydə təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri altında dəyişmişdir. Abşeron alınmışdır.Yay fəsli dövründə torpağın səth temperaturu +60°C göllərinin böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olduğu çoxdan qədər çatır. Abşeron iqtisadi rayonunda yağıntının miqdarı məlumdur. Bu göllərdə uzun illər duz, yod-brom istehsal azdır. Yağıntılar əsasən payız-qış mövsümlərində olur.

167 166 olunmuş, balneoloji, rekreasiya sərvəti kimi istifadə olunmuş, binası (1911-1912; hazırda burada Azərbaycan Dövlət Filar­ palçığı isə müxtəlif xəstəliklərin (revmatizm, yel, dəri) moniyası yerləşir), Murtuza Muxtarov sarayı (1911-1912; müalicəsində işlədilmişdir. hazırda burada “Səadət sarayı” fəaliyyət göstərir), Kirxa binası Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları* İqtisadi rayonda (1896; hazırda burada Kamera və orqan musiqisi zalı yerləşir), dərketmə turizmin mühüm mərkəzi Bakı şəhəridir. Şəhərdə keçmiş şəhər Dumasının binası (1900-1906; hazırda burada gəlmə və getmə turizmi inkişaf etmişdir. Maraqlı tarixi Bakı şəhər İcra hakimiyyəti yerləşir), Sinematoqraf binası abidələrindən İçəri şəhər (Bakı qalası) Bakının ən maraqlı yer- (1910; hazırda burada Dövlət Uşaq Kukla Teatrı fəaliyyət gös­ lərindəndir. Əslində İçəri şəhər açıq səma altında muzey, orta tərir) Bakının baxımlı memarlıq abidələridir. əsrlər memarlığının nadir incisidir. “İçəri Şəhər” abidələr Abşeronda dini ziyarətgahlar da turizm əhəmiyyətinə kompleksində 44 abidə yerləşir. Bunlardan Şirvanşahlar sarayı malikdir. Bunlardan Şüvəlanda Mir Mövsüm Ağanın ziyarət­ (XV əsr), Smıqqala minarəsi (XI əsr), Qız Qalası (XII əsr), gahı, Şıxdakı Bibiheybət piri, Nardaranda Rəhimə Xanım Cümə məscidi (XI əsr), Divanxana (XV əsr), Şah məscidi (XV ziyarətgahı və s. qeyd etmək olar. Abşeronda olan pirlər əsr) və s. qeyd etmək olar. Bu kompleksdə tarixi-memarlıq seyidlər və onların övladları ilə bağlı olan müqəddəs yerlərdən abidələrinin kompakt yerləşməsi onun turizm əhəmiyyətini sayılır. Bu pirlərə qonşu ölkələrdən, xüsusilə İran İslam artırır. Respublikası, Türkiyə Respublikasından ziyarətə gəlirlər. Bəzi Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə pirlərin yaxınlığında uzaqdan gələn zəvvarlar üçün qonaq (27 aprel 1988-ci il) İçəri şəhərin 35O-dən artıq abidəsi dövlət evləri tikilmişdir. tərəfindən mühafizəyə alınmışdır. Bu abidələr arasında memar­ Abşeron yarımadasında olan qədim çoxsaylı abidələr lıq inciləri olan “Qız qalası”, Şirvanşahlar sarayı, məscidlər, turistlərin marağına səbəb olur. Onların arasında qədim xalq arasında “Sınıq qala” adı ilə tanınan Məhəmməd ibn Əbu- məscidlər, karvansaralar, hamamlar, məqbərələr, müdafiə tikili­ Bəkr məscidinin minarəsi, karvansaralar, şərq hamamları və s. ləri - keşikçi qüllələrinin, XIII-XIX əsrlərə aid feodal qəsrlərin tikililər vardır. qalıqları vardır. Abşerondakı XIII-XJV əsrlərə aid olan Şirvanşahlar sarayı öz gözəlliyi və ozəmotliliyi ilə seçilir. müdafiə tikililəri - Mərdəkan, Nardaran, Bilgəh, Ramana, 1921-ci ildən muzey kimi fəaliyyət göstərən bu saray 1964-cü Maştağa və digər qala və qəsrlərin qalıqları daha çox maraq ildən Dövlət tarixi-memarlıq qoruğu elan olunmuşdur. İçəri doğurur. Mərdəkaııda iki qədim qüllə - dairəvi və dördbucaqlı şəhərdə yerləşən Cümə məscidi (XIV əsr), Məscid-Mədrəsə qüllələr (1232), Nardaranda dairəvi qüllə və onu əhatə edən (XIV əsr), Hacı Bani məscidi (XVI əsr), Məktəb-Mədrəsə, qala divarlarından ibarət olan qəsr (1301), Ramanada təpənin “Multani” (XII-XIV əsrlər), “Buxara” karvansaralar (XV əsr). üzərində yerləşən, mükəmməl müdafiə sistemi ilə seçilən qala Ağa Mikayıl hamamı (XVIII əsr) qiymətli memarlıq abidələri­ (XIII əsr) orta əsrlərin tarixi-memarlıq abidələridir. dir. Bakıdan 70 km cənubda yerləşən Qobustan Dövlət Tarix- “İçəri şəhər” kompleksi UNESCO-nun xüsusi bülleteninə Bədii Qoruğu öz zəngin və qədim irsinə görə dünya mədəniy­ daxil edilmişdir. Keçmiş xeyriyyə cəmiyyəti və ya “İsmailiy- yəti xəzinəsində layiqli yer tutur. Azərbaycan Respublikası yə” binası (1908-1913; hazırda burada Milli Elmlər Akade­ Nazirlər Sovetinin |966-cı ildə qəbul etdiyi qərara əsasən bu miyasının Rəyasət heyəti yerləşir), keçmiş ictimai yığıncaq yay ərazidə Qobustan qoruğu yaradılmışdır. Qobustanda aşkar olunmuş 4 mindən artıq qayaüstü rəsmlərdə ev heyvanları,

168 169 vəhşi heyvanlar, quşlar, kollektiv əmək, ov rəsm səhnələri muzeyindəki eksponatlar haqqında məlumatlandırılır. Bu isə təsvir olunmuşdur. Ən qədim təsvirlərin yaşı 10 min ildən Abşeronda yaşayış məskənlərinin tarixinin daha qədim , yəni çoxdur. Qobustan Dövlət Tarix-Bədii Qoruğu 2007-ci ildə tunc dövrünə aid olduğunu sübut edir. UNESCO-nun ümumdünya maddi-mədəni irs siyahısına daxil “Atəşgah məbədi ” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu. edilmişdir. Zərdüştlük dünyada on qədim dinlərdən biridir. Bu din Azər­ Bütün dünyada tanınmış, məşhur Norveç səyyahı və alimi baycan ərazisində yaranmışdır. Abşeron yarımadası isə, xüsusən Tur Heyerdal dəfələrlə Qobustanda olmuş və qayaüstü rəsmləri neft və qaz yataqları ilə zəngin olan Suraxanı zərdüştilərin tədqiq etmişdir. Onun transokean səyahəti üçün qamışdan təxminən b. e. II-III əsrlərində özlərinə məbəd tikdirmələri hazırlanmış qayığının Qobustanda eyni cür qayaüstü rəsmləri üçün an münasib yer olmuşdur, məbəd isə “Atəşgah”, yəni “od onu heyran etmişdir. yeri”, “od səcdəgahı” adlandırılmışdır. “Qala" Dövlət Tarix-Etnoqrafiya Qoruğu və Arxeoloji- Atəşgah Bakının mərkəzindən 30 kilometr aralıda, Ab­ Etnoqrafik Muzey Kompleksi. Abşeron yarımadasının Xəzər şeron yarımadasının Suraxanı kəndinin cənub-şərq qurtaraca­ rayonunun Qala qəsəbəsində yerləşir. 1988-ci ildən etibarən ğında yerləşir. Müasir Atəşgah XVII-XVIII əsrlərdə Bakının Qala qəsəbəsinin tarixi məkan sayılan yerində 156 ha sahədə lıindıı icması tərəfindən tikilmişdir. Kompleksin indiki tikili­ yaradılmışdır. Qoruğun bugünkü sərhədlərində 300-ə yaxm lərinin tarixi XVI! əsrlə müəyyən edilir. Beşguşəli kompleksin tarixi, memarlıq, arxeoloji abidələr mövcuddur. Qoruq mərkəzində atəşpərəstlərin sitayiş yeri olan məbəd-səcdəgahın ərazisində 5 məscid, 3 hamam, ovdanlar, samanlıqlar, sərda­ yerləşdiyi açıq həyət vardır. bələr, türbələr, yeraltı yollar, qəsr, yaşayış evləri mövcuddur. Maraqlı və zəngin tarixi olan “Atəşgah” Azərbaycan Ən qədim abidə e.ə. 111 miniliyə aid olan qədim insan yaşayış Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə 2007-ci ildə Atəşgah məskənidir. Bu qoruq 2012-ci il yanvarın 1-dən “İçəri şəhər” “Atəşgah məbədi” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu elan Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu İdarəsinin tabeliyinə edilmişdir. Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələri sırasında verilmişdir. Elmi araşdırmalar sübut edir ki, bu ərazidə ən azı 5 atəşpərəst məbədinin qalıqları üzərində inşa olunmuş və min il bundan öncə qədim insanlar yaşamağa başlamışlar. hazırda UNESCO-nun Dünya İrsinin İlkin siyahısına daxil Bunu həm arxeoloji tapıntılar, həm də ibtidai insanın ilkin edilmiş “Atəşgah məbədi” Dövlət tarix-memarlıq qoruğunun tikinti nümunələri təsdiq edir. 2008-ci ildə UNESCO-nun və özünəməxsus yeri vardır. Qoruq Azərbaycan tarixinin İSESCO-nun xoşməramlı səfiri, Azərbaycan Respublikasının öyrənilməsi ilə yanaşı, Respublikamızda turizmin inkişaf birinci xanımı Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü ilə Qala qəsəbə­ etdirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. sində bir sıra sosial obyektlərin inşası ilə yanaşı, respublikada “Yanardağ" Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Təbiət Qoruğu. ilk dəfə olaraq açıq səma altında interaktiv muzey kompleksi Məhəmmədi kəndinin qərb hissəsində, Bakı şəhər mərkəzindən yaradıldı. 2008-ci ildən başlayaraq Qala qoruğuna gələn 27 km. kənd mərkəzindən isə təqribən 2 km məsafədə, turistlərin sayı hər il 25-30 1'aiz artır. 2014-cü ilin 6 ayı ərzində Məhəmmədi-Digah şose yolunun sol istiqamətində yerləşir. 36 mindən çox qonaq Qala qoruğuna ziyarət etmişdir. Daxili Ərazidəki yanmalar vulkanik-tektonik proseslərin getməsi və xarici ölkələrdən olam turistlər üçün turlar təşkil ediliı. nəticəsində, yaranan çatlar vasitəsilə səthə çıxan təbii qaz Turistlər “Qala” Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksi, Qala axınlarının alışıb yanması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Dağın Qəsri, Qoruq ərazisindəki abidələr və Qala Əntiq Əşyalar yuxarı hissəsinin hündürlüyü 116 metrə çatır və bu, Abşeronda

170 171 ən hündür yer hesab edilir. Qafqaz sıra dağlarının son zirvələ­ Cədvəl 9.2 rindən biri olan “Yanardağ” dəniz səviyyəsindən 86 m hün­ Abşeron iqtisadi rayonu üzrə qəbul edilmişvə dürlükdədir. Dağın alovunun hündürlüyü bəzən 10 metrə qədər göndərilmiş turistlərin sayı qalxır. 2007-ci ildə prezidentin sərəncamına əsasən “Yanardağ” qorunan abidələr sırasma daxil edilərək qoruq elan olunmuş­ dur. Qoruq 64,55 ha sahədə yaradılmışdır. Abidə qoruq elan İnzibatı Qəbul edilmiş Göndərilmiş rayon və edildikdən sonra xarici ölkələrdən (Norveç, İsveç, Hindistan, № turistlərin sayı, turistlərin sayı, Pakistan, Almaniya, İngiltərə, Yaponiya və s.) gələn turistlərin şəhərlər marağına səbəb olmuşdur. nəfərlə nəfərlə “Yanardağ” hələ qədim dövrlərdə tarixi şəxsiyyətləri heyrətləndirmişdi. Herodot Azərbaycanda olarkən “Yanar- 2006 2014 2006 2014 dağ”ın yaxınlığında yaşayış məskəni olduğunu qeyd etmişdir. 1 Ölkə üzrə- 14472 10657 31133 81648 Bu dağların varlığına görə hələ qədim dövrlərdən Azərbaycan cəmi: “odlar yurdu” adlandırılıb. Araşdırmalar nəticəsində abidənin ərazisində qədim qəbiristanlıq və üç tərəfdən alov izləri aşkar 2 İqtisadi 12408 10657 30227 67436 olunub. İslam dinindən əvvəl “Yanardağ” yerli və gəlmə atəş­ pərəstlərin inanc yeri olub. İndi də bu abidəyə “pir”, “ocaq” rayon üzrə - kimi dəyər verənlər çoxdur. Əsasən də xarici ölkələrdən gələn atəşpərəstlər “Yanardağ”-a dini ocaq kimi baxırlar. Bu tarixi cəmi: abidə ilə əlaqədar bir çox əfsanə və rəvayətlər mövcuddur. 3 Bakı ş. 11551 10657 25380 66903 Yanardağ Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Təbiət Qoruğu maraqlı turizm obyektidir. Fikrimizcə, bu qoruğa turların, xüsusilə interaktiv turların təşkili vacibdir. 4 Sumqayıt ş. 857 - 4847 533

9.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi vəziyyəti Respublikanın paytaxtının Abşeron iqtisadi rayonunda AR Dövlət Statistika İdarəsinin məlumatlarının təhlili göstərir yerləşməsi, rayonun coğrafi mövqeyinin əlverişli olması təbii ki, Abşeron iqtisadi rayonu üzrə qəbul edilmiş turistlərin sayı ki, ölkəmizə səfər edənlərin məqsədindən asılı olmayaraq, əv­ göndərilən turistlərin sayından hələ də çox geri qalır (cəd., 9.2). vəlcə Bakı şəhərində qonaqlamalı olurlar. Qeyd etdiyimiz kimi respublikamıza səfər edən turistlərin təqribən 98.5%-i Bakı şəhərinin payına düşür (2005-ci ildə 85%-i).

172 173 Cədvəl 9.3 turizm hay-küyünə səbəb oldu. Şəhərdə beynəlxalq standartlara Abşeron iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə görə cavab verən müasir mehmanxanalar inşa edildi. “Avropa”, yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) "Qrand Otel” , “Hyyat Recensi”, “Naxçıvan”, “Park Hyyat Bakı”, “Meredian”, “Redisson SAS Plaza”, Hotel Baku", “Four Seasons “JW Marriott Absheron” , “Kempinski Hotel *- £ u n s ^ İ5 d U Badanıdar”, “Hilton", “Fairmont Baku”, “Bulvar”, “İnturist” ,2 f t J5 c a « S və b. Bu sahədə quruculuq işləri hələ də davam edir. 3 s | •b T , •ьт ъ, ** D igər M üalicə (S) ^ m əqsədi

н i məqsədlə Azərbaycan üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli )igər turizm j j Cəm i jşgüzar səfər Ölkə 672345 550643 237506 206234 70981 35922 121702 müəssisələrdə olan nömrələrin 43.1 %-i, birdəfəlik tutumun 33 üzrə %-i Bakının payına düşür (cəd., 9.4). cəmi: Cədvəl 9.4 İqtisadi 438902 331235 120221 160837 36240 13937 107667 rayon Abşeron iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisələrinin iizvə ümumi iqtisadi göstəriciləri cəmi B akı ş. 432991 324858 113844 160837 36240 13937 107633 İnzibatı rayon Yerləşmə İstismardan əldə və şəhərlər vasitələrində olunan gəlir, Sum qa 2882 2882 2882 nömrələrin ümumi min manat yıt ş. sayı, vahid 201» 2014 2010 2014 A bşeron 2284 2284 2284

rayonu Ölkə üzrə cənıi: 14158 17363 105888,8 181047,3

X ızı 1245 1211 1211 * 34 İqtisadi rayon 6032 12945 80705,5 151252,1 üzrə cəmi: Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Bakı ş. 5471 7491 79864,7 150200,4 Bakıya gələn turistlərin sayı ildən-ilə artır. Müstəqil­ liyin ilk illərində Türkiyə. İran, Rusiya, B.Britaniya və b. Sumqayıt ş. 302 327 424,3 l~438,5 ölkələrdən Bakıya əcnəbi turistlər əsasən işgüzar məqsədlə gəlirdisə, sotıralar istirahət, müalicə-kurort və digər məqsədlə Abşeron rayonu 178 213 341,8 523,9 səfər edənlərin sayı artmışdır (cəd., 9.3). Bölgənin turistləri yerləşdirmə müəssisələri ilə təmina­ Xızı 81 53 74,7 89,3 tında sürətli inkişaf XX əsrin 90-cı illərinə təsadüf edir. Bu illərdən başlayaraq Bakıda işgüzar görüşlər, sərgilər və s. . Mənbə: Azərbaycan Respubli ıası Dövlət Statistika Komitəsi

174 175 İqtisadi rayonda, xüsusilə Bakı şəhərində ekskursiya və min olunmuşdur. Dənizkənarı Milli parkda quruculuq işləri da­ əyləncə xidmətinin təşkili üçün əlverişli imkanlar yaradıl­ vam etdirilir. mışdır. Məlumdur ki, mədəni irsin, etnoqrafik abidələrin də İqtisadi rayonun qidalanma müəssisələri ilə təminat səviy­ turizmin inkişafında xüsusi rolu vardır. Mədəni incəsənət irs yəsinə görə ərazi üzrə yerləşmələrində fəqlər vardır. Belə ki, nümunələri yerli turistlərlə yanaşı xarici qonaqları da cəlb edən respublikada fəaliyyət göstərən milli, avropa, türk, hind, çin obyektlər və ehtiyatlar sayılır. Milli irs nümunələrindən ən mətbəxli restoranların əksəriyyəti Bakıda yerləşir. “Amburan”, mühümü muzeylərin fəaliyyətidir. Bakıda çox sayda muzey “Karvansara”, “Me Donald's”, “Pissa-nat”, “Dolçe Vita”, vardır. Bu muzeylərin nadir, diqqətəlayiq eksponatları ilə “Bəh-bəh klub”, “Oyster Fish House”, “Avilla”, “Neapol”, tanışlıq turistlərdə böyük maraq doğurur. Bunlardan ən “İpək Yolu”, “İzmir”, “Tac Mahal” və digər restoranların əhəmiyyətli olanları Azərbaycan tarixi museyi, R.Mustafayev xidmətlərindən həm yerli əhali, həm də xarici turistlər adına incəsənət muzeyi, Miniatürlər və 2014-cii ildə istifadəyə yararlanırlar. verilmiş yeni xalçaçılıq muzeyidir. Bu muzeylər geniş Turistlərin Bakıdan əsasən dörd istiqamətdə: respublikanın kolleksiyaya malik olmaqla, əcnəbi turistlər üçün olduqca Qərb, Şimal-Qərb, Şimal və Cənub bölgələrinə səyahətə cəlbedicidir. çıxmaq imkanı vardır. Həmçinin, Bakıdan Abşeron iqtisadi Milli irsin ən mühüm nümunələrindən olan xalçaçılıq rayonunda tarixi-mədəni abidələrlə zəngin olan yerlərə qədim adət-ənənələrə əsaslanır. Xüsusilə əl ilə toxunan xalçalar (Suraxanı, Qala, Mərdəkan, Nardaran və s.) turlar və indiki dövrə qədər öz şöhrətini saxlamışdır. Abşeron həm də ekskursiyaların təşkili mümkündür. respublikanın əl ilə xalça toxuma mərkəzlərindən biridir. Abşeronun qəsəbələrində kustar üsulla hazırlanan müxtəlif məhsullar da yerli və xarici turistlər tərəfindən müxtəlif suvenir hədiyyələri kimi alınması əhəmiyyətli sayılır. Bölgədə milli bayramların, festivalların keçirilməsi milli turizm irsinin əsasını təşkil edə bilər. Xüsusilə, Novruz bay­ ramına aid olan tədbirlərin keçirilməsinin əhəmiyyəti böyük­ dür. Azərbaycanda beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsi Bakıda müasir idman kompleksləri və əyləncə mərkəzlərinin (Bakı Kristal Zalı, Atletlər kəndi və b.) yaradılmasına səbəb ol­ muşdur. Bakı Əyləncə Mərkəzi, Akvapark, Lido, Lutıaparkda xarici ölkələrdən gələn turistlərə də xidmət göstərilir. Şəhərin Xəzər sahili boyu yaşıl zolaq kimi uzanan dəniz­ kənarı Parkına 1998-ci ildə respublika prezidentinin fərmanı ilə Milli park statusu verilmişdir. Milli park genişləndirilmiş, abadlaşdırılmış, müasir əyləncə qurğuları və obyektləri ilə tə­

176 177 Rayonun iqtisadi-coğrafi mövqeyi əlverişlidir. Belə ki, X FƏSİL. QUBA-XAÇMAZ İQTİSADİ RAYONU şimal istiqamətində Rusiya və MDB ölkələrinə gedən nəqliyyat 10.1. Rayon haqqında ümumi məlumat və kommunikasiya xətləri bu rayonun ərazisindən keçir. Digər tərəfdən isə o, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş Abşeron iqtisadi İqtisadi rayon Azərbaycan Respublikasının şimal- rayonuna yaxındır və Xəzər sahilində yerləşir. Bu isə Quba- şərqində yerləşir. Tərkibinə Quba, Xaçmaz, Qusar, Şabran və Xaçmaz rayonunda turizm fəaliyyətinin inkişafına imkan Siyəzən inzibati rayonları daxildir. İqtisadi rayonun sahəsi 6.96 yaradır. min km2 (respublika ərazisinin 8,3%-i). Rayonun sayı 525,7 İqtisadi rayon Bakı-Xaçmaz turizm marşrutu üzərində­ min nəfərdir (respublika əhalisinin əhalisinin 5,4% - i). Quba- dir. Rayonun turizm ixtisaslaşması istirahət, dərketmə, əyləncə, Xaçmaz əhalinin milli-etnik tərkibinin müxtəlifliyi ilə seçilən müalicə-kurort istiqamətindədir. Təbiətinin səciyyəvi xüsusiy­ region olduğundan, burada adət-ənənələr tarixən qorunub sax­ yəti landşaftın rəngarəngliyi, iqliminin satlığı, minaral bulaq­ lanılmışdır. Təsadüfi deyil ki, regionda qədim tarixə malik olan ları və səfalı dəniz sahillərinin olmasındadır. Böyük Qafqazın Xınalıq kəndi ölkə prezidentinin də diqqətindən kənarda qal­ yüksək dağlarından Bazar Düzü, Şahdağ, Tufandağ (Heydər mamışdır və burada infrastrukturun yaradılmasına başlanılmış­ Əliyev zirvəsi bu dağdadır) və b. bu bölgədədir. İqtisadi ra­ yonun Bakıya yaxm olması, aqroiqlim şəraiti (meyvə-tərəvəz dır. bolluğu) turizmin perspektiv inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Cədvəl 10.1 Təngəaltı dərəsi, Afurça şəlaləsi, Qəçrəş (Quba), qumlu çimər­ Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi liklər (Yalama-Nabran) təbiət qoynunda istirahət edənləri cəlb İnzibatı rayon Ərazi, Ölkə Əhalinin sayı, Ölkənin edir. Maraqlı tarixi-memarlıq abidələri möcüzəli Beşbarmaq və şəhərlər min kv. ərazisinə min nəfər ümumi qayası, Çiraqqalanın qalıqları, türbələr (Siyəzən), orta əsr şəhər km görə, (01.01.2015-ci əhalisinə abidələri, Ciüliistani İrəm (Şabran), Atəşpərəstlər məbədi, Cü­ %-Iə il) görə, mə məscidi (Quba) və s.-dir. Bölgədə turistləri yerləşdirmə %-lə müəssisələri şəbəkəsi genişləndirilir: Xəzər, Dostluq turist ba­ A zə rb a y ca n 86,6 100 9593,0 100 zaları (Yalama-Nabran). Suvar istirahət bazaları (Qusar), Qala- Respublikası altı müalicə-kurort kompleksi (Şabran), müstəqillik illərində Quba-Xaçmaz 6,96 8,03 525,7 5,4 tikilmiş Menecer Oteli, Lonq Forest turist bazası (Quba), iqtisadi rayonu Palermo, Malibu, Palma, Şəms, Nabran, İstisu, Atlant turist­ - cəm i: lərin ixtiyarındadır. Bölgənin turist imkanları perspektivlidir. Qusar rayonu 1,50 1,73 9 3 ,8 0,97 İqtisadi rayon təbii zənginliklərə malik olduğundan X aç m az 1,06 1,22 171,2 1,77 ərazisində yaşayış məskənləri, tarix və mədəniyyət abidələri ray o n u qədim zamanlardan meydana gəlmişdir. Dünyanın nadir etnik Quba rayonu 2,61 3,01 163,9 1,7 qruplarından olan Şahdağ milli etnik qrupunun nümayəndələri, Şabran rayonu 1,09 1,25 56,3 0,58 Azərbaycan aborigenləri hesab olunan ceklilər, qrızlılar, haput- S iyəzən 0 ,7 0 0 ,8 0 4 0 ,5 0,4 lular və digər azsaylı xalqlar bunun bariz nümunəsidir. Regio­ ray o n u nun fiziki-coğrafi cəhətdən böyük dəniz zolağı ilə hündür Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi dağların arasında yerləşməsi, həmçinin səfalı havası, dağlıq

179 178 ərazilərdə olan meşə massivləri onun təbii turizm potensialı liyi aiddir. Rayonda maksimal hündürlük Bazardüzii dağında­ baxımından zəngin olduğunu göstərir. İqtisadi rayonun bu dır (4466 m). Dəniz sahilləri okean səviyyəsindən 28 m-dək potensialından hələ kifayət qədər istifadə edilmir. Regionların alçalır. Samur və Qudyal çayları arasında Şollar düzü yerləşir. sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət Proqramlarına müvafiq ola­ Rayonun dağlıq relyefi müxtəlif istiqamətdə ixtisaslaşmış raq, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda infrastruktur tikililərin turizm mərkəzlərinin tanınmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, miqyası genişləndirilir.Yeni istirahət mərkəzləri inşa edilir. Qubada Xınalıq kəndi, Qusarda Şahdağ turizm kompleksi və s. Respublika prezidenti İlham Əliyevin 2015-ci il avqust ayının Düzənlik qurşaq relyefinə görə dalğavaridir, bəzi yerlərdə dü­ 8-də Şabran rayonunda Qalaaltı müalicə-istirahət kompleksinin zənliyi yarğanlar parçalayır. Xəzər dənizi sahillərində qumların açılışmdakı çıxışında ölkədə turizm sahəsində gedən inkişafı zolaq şəklində yayılması çimərlik turizmi üçün əlverişlidir. Də­ bir daha vurğuladı və bunun respublika üçün böyük əhəmiyyət niz terrasları sahil zonasının relyefinə xüsusi görkəm verir. Bu, kəsb etdiyini söylədi. Şabran və Siyəzən şəhərləri ərazisində və Beşbarmaqdan Ələrə Turizm bölgəsində yol-nəqliyyat qovşağının təkmilləş­ qədər sahil zonasında aydın əks olunur. dirilməsi istiqamətində tədbirlər görülür, lakin kəndlərə aparan Quba-Xaçmaz rayonunun iqlimi rekreasiya məqsədi yolların hazırki vəziyyəti qənaətbəxş hesab edilmir. Bu isə üçün çox əlverişlidir. Rayonun coğrafi mövqeyi, dəniz turizmin inkişafına maneə yaradan amildir. Bildiyimiz kimi səviyyəsindən yüksəkliyi, oroqrallk quruluşundan asılı olaraq bölgələrə xas olan ən qədim adət-ənənələr, maddi və qeyri- iqlim göstəriciləri qeyri-bərabər paylanmışdır. Rayon üçün maddi mədəni irs məhz kəndlərdə məskunlaşan əhali tərəfindən insanın səhhətinə, çimərlik turizmnə faydalı olan iqlim tipləri yaşadılır. Quba-Xamaz turizm bölgəsinin ən qədim və ecazkar (yarımsəhra və quru çöl iqlimi, yayı mülayim keçən mülayim turizm kəndləri sayılan Xınalıq, Qonaqkənd (Quba), Ləzə isti iqlim, qışı quraq keçən mülayim soyuq iqlim və s.) (Qusar) və digər kəndlər etnoqrafik, ekoloji, dərketmə turizm səciyyəvidir. Ərazisi bol giinəş işığı və istisinin təsiri altında­ marşumtlarının əsas mərkəzlərindəndir. Bu dəyərləri nümayiş dır. Bu ərazidə yay aylarında günün uzunluğu 14-15, qışda isə etdirmək üçün sosial infrastrukturu təkmilləşdirmək və ölkə 10 saatdır. Günəşli günlərin illik miqdarı 190-220-dir. Bunun əhalisinin qədim mədəniyyətini ziyarətçilərə tanıtmaq region­ 75 faizi aprel-sentyabr aylarına düşür. Rayonda ümumi da turizmin inkişafına təkan verə bilər. radiasiyanın miqdarı il ərzində 120-148 kkal/sm2 təşkil edir. Mütəxəssislər Quba-Xaçmaz rayonunun Yalama-Xudat May-iyul aylarında açıq havada günorta vaxtı radiasiyanın dənizsahili zonasında gələcəkdə Azərbaycan rivyerasınm yara­ miqdarı dəqiqədə 1,25-1,30 kkal/smJ, qışda isə 0,60-0,70 dılmasını qeyd edirlər. İqtisadi rayonun infrastruktur imkanları­ kkal/sın2-ə çatır. Meşə örtüyü altında ağacların sıxlığından nın genişləndirilməsi bölgənin beynəlxalq turizm mərkəzinə asılı olaraq radiasiya gərginliyi dəyişir. İlin isti fəslində çevrilməsinə səbəb olacaqdır. havanın mütləq maksimum temperaturu 20-43°C-dək yüksəlir. İlin soyuq ayında mütləq minimum temperatur 18- 10.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan 30°C-dək aşağı düşür. Rayonda qar seyrək hallarda yağır. Təbii rekreasiya ehtiyatları. Quba-Xaçmaz iqtisadi Şaxtalı havalar qışda cəmi 2 gün müşahidə edilir. Lakin rayonunun ərazisi dağlıq və düzənlik hissələrdən ibarətdir. temperaturu 0°C-dən keçən havaların təkrarlanması yanvar və Dağlıq hissəyə Böyük Qafqaz silsiləsinin dağlıq və dağətəyi fevral aylarında 50%-ə çatır. İl ərzində burada 300-1400 mm zonaları, düzənliklərə isə Xəzər dənizi ilə Baş Qafqaz silsilələri yağıntı düşür. Bunun da ən çoxu payız fəslinə təsadüf edir. arasında yerləşən Samur-Dəvəçi ovalığı və Qusar maili düzən­

180 181 şəlalələr təbii turizm obyektləridir. Alurca şəlaləsi təbiət Belə havalar kurort və istirahət üçün az əlverişlidir. Bu, həm abidəsi kimi maraqlı turizm obyektidir. Vəlvələçay üzərində də heliomüalicəyə mane olur. yerləşən Afurca şəlaləsi 75-80 metr hündürlükdən axır və o, öz Soyuq hava kütlələrinin əraziyə daxil olması ilə şimal qeyri-adiliyi və bənzərsizliyi ilə turistlərin diqqətini cəlb edən və şimal-qərb küləkləri üstünlük təşkil edir. Küləyin orta illik təbiət hadisəsidir. Azərbaycandakı ən məşhur şəlalələrdən biri sürəti saniyədə 4-5 metrə çatır. Bəzən isə bu göstərici saniyədə hesab olunur. Bu şəlalə Azərbaycan Respublikasının təbiət 15-20 metr təşkil edir. Metohəssas rekreantlar üçün şimal abidələrinin siyahısına daxil edilmişdir və dövlət tərəfindən küləklərinin tez-tez əsməsi o qədər də əlverişli sayılmır. Lakin mühafizə olunur. Vəlvələçay üzərindəki Kinxırt şəlaləsi də bu küləklər ən çox yaz və payız aylarında əsdiyi üçün güclü möhtəşəm təbiət abidəsidir. Bu şəlalələrin yerləşdiyi kəndlər küləklər helio və aeroterapiya tədbirlərinin həyata keçiril­ Bakı, Sumqayıt şəhərləri və digər yerlərdən səfər edən turist­ məsinə bir o qədər də mane olmur. Bununla belə çimərliklərdə lərin sevimli istirahət yeridir. Nadir Pirbənövşə şəlaləsində istirahət və müalicə tikililərini layihələşdirən zaman güclü suyun təsiri ilə yonulmuş qaya Minarə formasım almış bir şimal küləkləri nəzərə alınmalıdır. fiquru xatırladır. İqlimlə müalicə tədbirləri həyata keçirilən dövr üçün Quba-Xaçmaz rayonunda rekreasiya əhəmiyyətli göllər hava şəraitinin təhlili göstərir ki, günəşli isti və quru havada də vardır. Bunlardan ən böyüyü Ağzıbirçala gölüdür (və ya aero və heliomüalicə daha geniş miqyasda aparıla bilər. Də­ Şabran limanı). Bu göl Şabran rayonunda, Xəzər dənizi nizin sahil zolağı çox yerdə dayaz olduğuna görə dəniz van­ sahilində yerləşir və laqun (qalıq) mənşəlidir. Maksimal naları geniş təklif oluna bilər. Sahil sularında suyun şəffaflığı dərinliyi 26,4 m-dir. Bataqlıq sahədir. Şirin suludur. Su 2-5 metrə, duzluluğu isə 10-12%-ə çatır. Bu isə dünya okeanı­ quşlarının ovu məqsədilə istifadə üçün yararlıdır. Göldə nın duzluluğundan 2-3 dəfə azdır. Yayda suyun orta tempera­ quşlardan başqa ov əhəmiyyətli balıqlar da vardır. Bataqlıqdan turu 22-23°C-dən artıq olmur. Qışda isə 5,5-6,3°C arasında gölün mərkəzinə qayıqla getmək məqsədilə 1-1,5 km uzun­ tərəddüd edir. Lakin bəzi günlər temperatur 28-30°C-yə çata luqda kanal çəkilmişdir. Bura dövlət tərəfindən qoruq elan bilir. Rayonda çimərlik mövsümü təxminən beş ay davam edir edilmişdir, üv etməyə ilin müəyyən vaxtlarında icazə verilir. ki, bu da dəniz suyunun yuxarı qatının temperaturunda Qoşanohıır gölii Quba rayonunda Babaçayın sağ qolu dəyişikliklərə görə təmin edilir. Çimərliklərdə normal halda Lağlağırçayın mənbəyində (2450 m) yerləşir. Maksimal çimmək üçün suyun temperaturu 16°C və ondan yuxarı dərinliyi 3,5 m-dir. Noyabrın axırından aprelin əvvəllərinədək olmalıdır. gölün səthi buzla örtülü olur. Yay mövsümündə xoş mənzərə Rayonun təbii rekreasiya ehtiyatlan sırasında hidroloji seyr etməklə istirahət üçün yararlıdır. sərvətlərin (çaylar, göllər, yeraltı sular, mineral sular və s.) Bənövşə gölü Qusar rayonunda yerləşir. Göl təmiz dağ əhəmiyyəti də əvəzsizdir. Quba-Xaçmaz rayonunun ən mühüm havası, sıx meşə landşaftı olan ərazidədir. Gölün suyu çox çayları Qudyalçay, Samur, Qusarçay, Quruçay, Ağçay, Qaıa- təmiz və şəffafdır. Gölün ətrafında bitən bənövşə, böyürtkən çay, Vəlvələçay, Dəvəçiçay, Gilgilçay, Şabrançay və s.-dir. Bu kolları, müalicə əhəmiyyətli otlar və bitkilər oııun rekreasiya çaylardan yalnız Qudyalçay, Samur, Qusarçayın uzunluğu 100 əhəmiyyətini artırır. Ray^onda buzlaq (Tııfangöl), sürüşmə km-dən artıqdır. Rayonun çayları qidalanmasına, illik axımın (Girdmançay, Vəlvələçay, Gilgilçay) mənşəli göllərə də rast həcminə, su rejiminə görə bir-birindən fərqlənir. Çaylardan gəlinir. turizm məqsədilə də istifadə olunur. Bəzi çayların üzərindəki

183 182 Quba-Xaçmaz rayonu mineral su ehtiyatlan ilə zən­ xarabaları, Sedan kəndi yaxınlığında isə Dindar qalasına aid gindir. Şabran rayonundala Qalaaltı mineral suyunu mütəxəs­ olan Qara Dundur istehkamının xarabaları vardır. Bundan əlavə sislər Karpat dağlarının ətəyindəki Turuskavets suları ilə Şıxlar kəndi yaxınlığında XV əsrdə ucaldılmış Şeyx Heydər müqayisə edir. Böyük Qafqaz silsiləsinin şimal-şərq yamacın­ məqbərəsi və Gil-Gilçay qəsəbəsində XVIII əsrdə tikilmiş Pir da mineral bulaqlardan məşhurları Quba rayonunda Cimi, Xal­ Xəlil türbəsi yerləşir. tan, Balbulaq, Xaşı, Düz Bilici mineral sularıdır. Nabran is­ Siyəzən rayonunda dünya əhəmiyyətli tarixi mədəni abidələrə tirahət zonasında mineral və soyuq bulaqlar təbii rekreasiya aid edilir: ehtiyatı olmaqla kurort təsərrüfatının inkişafı üçün çox əhə­ • Beşbarmaq müdafiə səddi (IV-VII əsrlər) - bu miyyətlidir. Qeyd edək ki, Quba-Xaçmaz rayonunda mövcud istehkam Beşbarmaq dağının ətəklərindən Xəzər dənizinə olan mineral su ehtiyatının potensial imkanlarından hələ tam qədər uzanırdı. Səddin bir hissəsi qalmışdır. istifadə edilmir. • Gilgilçay müdafiə istehkamlar kompleksi (V əsr) - Rayona yerli və xarici investorlar cəlb etməklə pan- abidə Siyəzən rayonunun Yenikənd, Kolanı, Eynibulaq, Daşlı sionatlar və kurort-istirahət mərkəzləri şəbəkəsini genişləndir­ Çalğan, Qalaaltı kəndlərindən keçərək Çııaqqala ilə birləşir. mək olar. Siyəzəndə ölkə və yerli əhəmiyyətli abidələr də çoxdur. Quba-Xaçmaz rayonun landşaftı onun əhatə etdiyi əra­ Quba rayonu. XIX əsrin ortalarından başlayaraq rayonun zidə eyni deyildir. Belə ki, bölgədə bir neçə landşaft qurşağı ticarət və işgüzar hissəsi olan şəhər mərkəzində Quba ayrılır ki, bunların da özünəxas füsunkarlığı vardır. Bunlar hakimlərinin Xan sarayı yerləşirdi. Hazırda Xan sarayının arasında enliyarpaqlı dağ-meşə landşaft qurşağında yüksək­ yerləşdiyi meydan Bazar adlandırılır. Şəhərin məşhur tarixi- liyinə görə fərqli (alçaq, orta, yüksək) zonalar vardır. Quba, mədəni abidələrinə Cümə məscidi, Quba qalasının keçmiş Qusar, Şabran rayonlarında alçaq dağ-meşə landşaft zonası hasarlan, İnqilab meydanı, tarix muzeyi, A.A.Bakıxanovun ev- rekreasiya və turizm cəhətdən daha çox mənimsənilmişdir. muzeyi, Hündür gümbəzli hamam, körpü və s. aiddir. Şəhərin Ümumiyyətlə, Quba-Xaçmaz rayonun ərazisinin təqribən 10- mərkəzində yerləşən Cümə məscidi Qubada ən böyük 11%-i meşələrlə əhatə olunmuşdur. Şahdağ və Altıağac Milli məsciddir. parklarının bir hissəsi Quba-Xaçmaz rayonunun ərazisindədir. Qubada əsl adı Qüdsi olan Səkinə xanım məscidi maraqlı Bu Milli parklarda təbiətin rəngarəngliyi və zənginliyi tarixə malikdir. Belə ki, bu məscidi Səkinə xanım rekreasiya və turizm fəaliyyətini genişləndirmək üçün təbii A.A.Bakıxanovun şərəfmə tikdirmişdir. Azərbaycanın siyasi imkanlardır. diplomatiya tarixində mühüm xidmətləri olan A.A.Bakıxanov Tarixi-mədəni turizm ehtiyatlan. Quba-Xaçmaz iqtisadi 1847-ci ildə Həcc ziyarətinə gedərkən Qubada onun üçün rayonu tarixi-mədəni abidələrlə zəngindir. Bu ərazidə qədim məscid tikdirməyi Səkinə xanıma vəsiyyət edir. Lakin elə şəhər qalıqları, qalalar, istehkamlar, məqbərələr, türbələr, həmin il Məkkədə vəfat edən A.A. Bakıxanov orada da dəfn pirlər, mağaralar və turist baxımlı digər yerlər mövcuddur. Bu olunur. Səkinə xanım məscidi 1854-cü ildə istifadəyə tarixi-mədəni abidələr dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli verilmişdir. Qubada həm də Hacı Cəfər məscidi (XX əsr), olmaqla təsnifatlaşdırılır. Ərdəbil məscidi (XIX əsr). Ağ məscid (XIX əsr) fəaliyyət Siyəzən rayonu zəngin tarixə malikdir. Zarat kəndinin göstərir. yaxınlığında Xızırzində Baba deyilən Beşbarmaq istehkamının

184 185 Quba rayonunun kəndləri də tarixi abidələrlə çox zəngindir. Rayonun kəndlərində mövcud olan tarixi-mədəni Sonralar Qırmızı qəsəbəyə Azərbaycanın bir çox ehtiyatlar hələ də qorunub saxlanılmışdır. Quba şəhərinin ətraf yerlərindən, həmçinin İrandan yəhudilər köçüb gəlmişlər. Ona kəndlərindəki məscidlər, qüllələr, qalalar tarixi nöqteyi görə də qəsəbədə yerli yəhudilərin kilsələri ilə yanaşı nəzərdən böyük maraq doğurur. Şəhərdən 8 km şimal-şərqdə, məhəllələri də vardır. Qəsəbədə 11 sinaqoq olmuşdur, hazırda Quba-Xudat şosse yolunun kənarında yerləşən Ağbil kəndi onlardan yalnız 7-si saxlanılmışdır. Bunlardan ən böyüyü mədəniyyət abidələri ilə çox tanınır. Ağbildə səkkizguşəli Qusar məhəlləsində yerləşən bəzəkli gümbəzi olan sinaqoqdur. məscid və düzbucaqlı türbə (XVI əsr) öz cazibədarlıqlan ilə Öz xarici görünüşünə görə bu sinaqoq Qubada eyni dövrdə seçilən tarixi abidələrdir. Bu abidələr turistlər, ekskursiyaçılar tikilmiş məscidlərə bənzəyir. Onun memarı Qilel bin Xaim üçün maraqlı dərketmə obyektləridir. Səkkizguşəli məscid olmuşdur. 1537-ci ildə II Xəlilullahın hakimiyyəti dövründə Şeyx Qəsəbədəki yaşayış evləri memarlıq üslubuna görə xüsusiliyi Məryədin şərəfinə, düzbucaqlı türbə isə 1533-34-cii illərdə ilə seçilir. Burada XIX əsrə aid edilən yaşayış evi memarlıq B.Dom tərəfindən Şeyx Bəyazidin şərəfinə tikilmişdir. Ağbildə abidəsi kimi turistlərə nümayiş etdirilir. Ümumiyyətlə, Qırmızı orta əsrlərə aid kurqanlar da vardır. Muçu kəndində XIX əsrə qəsəbə Qubaya gələn turistlərdə xüsusi maıaq doğurur və onun aid olan türbə, Alpan kəndində XVI əsr Subaba türbəsi, e.ə. I haqqında ətraflı məlumata sahib olınaq gidin əsas minilliyə aid olan Alpan gərargahı, Söhiib kəndində qüllə, vəzifələrindən biridir. Afurca kəndində Təngəaltı qalası, I Nüqədi kəndində Minarəli Qubada tarixi kəndlərdən biri Xınahqdır. Xınalıq kəndi məscid (XVIII-XIX əsrlər), II Nüqədi kəndində qədim yaşayış şəhər mərkəzindən 60 km uzaqlıqda, dəniz səviyyəsindən 2300 evi, Amsarda məscid və mədrəsə (1854-1868-ci iillər), Yerfı metr yüksəklikdə, uca dağlar qoynunda yerləşir. Xıııalığm yaşı kəndində müdafiə Qüllələri (XI-XI1 əsrlər), Əlik və Zeyid 4000 ildən çoxdur. kəndləri arasında qala, Zıxır kəndində Yeddilər qalası mühüm Xınalıq kəndi şimaldan, şimal-şərqdən və qərbdən tarixi-mədəni abidələrdir və bu günədək qorunub saxlanılır. Tufan dağın yüksəkliyi ilə, cənubdan Xınalıq zirvəsi (“Qiblə” Ümumiyyətlə, kəndlərin əksəriyyətində XIX əsrə aid məscidlər dağı), cənub-şərqdən isə Qudyalçaym dərəsi ilə əhatələnir. vardır. Kənddən Məkkə istiqamətində uca dağ zirvəsi yüksəlir. Bu dağ Quba şəhəri və yaxın ətraflardakı tarixi-mədəni elmi ədəbiyyatda Xınalıq zirvəsi adlandırılsa da, yerli əhali ona abidələrə dərketmə turların təşkili üçün imkanlar genişdir. “Qiblə" dağı deyir. Xıııalıqda diqqəti cəlb edən burada Quba şəhəri ilə üzbəüz, Qudyalçaym sol sahilində, çayın məskunlaşmış etnik qrupun dünyada analoqu olmayan bir dildə qədim terrası üzərində ensiz zolaq şəklində sahilboyu uzanan danışmasıdır. Xınalıqda ən nadir mənzərə evlərin quruluşudur. ərazidə Azərbaycanda dağ yəhudilərinin ən böyük icmasının Burada evlər yüksəklik boyunca pilləkənvari şəkildə tikilmiş məskunlaşdığı Qırmızı qasabz yerləşir. O. 1926-cı ilədək və bir evin damı ondan yüksəkdəki evin həyəti vəziyyətindədir. yəhudilər qəsəbəsi adlandırılırdı. Qəsəbənin əsasını XVII əsrin Xıııalıqda köçəri tayfaların hücumundan qorunmaq məqsədilə sonu və XVIII əsrin əvvəllərində Quba xanı Hüseynəli xan və qala divarlarından və bürclərdən ibarət müdafiə sistemi oğlu Fətəli xan qoymuşdur. Onların Qubaya gəlməsi Nadir tikilmişdir. şahın dövrünə (1736 - 1747) təsadüf edir. Bürcdə XIX əsrə aid atəşpərəstlər məbədi yerləşir. Bu məbəddə əbədi məşəlin olduğu iddia edilir. Xınalıqhlar atəşpərəst olmuşlar və sonra birbaşa İslam dinini qəbul

186 187 etmişlər. Xınalıq dini inancların yüksək olduğu yerdir. Kənddə kəndindəki 1460-cı ildə Şirvanşah I Xəlilullahın qoşunları ilə islanı dini XII əsrdə Əbu Müslim tərəfindən təbliğ olunmağa vuruşmada həlak olaraq burada dəfn olunmuş Ərdəbil şeyxi başlanmışdır. Xınalıqda 10 məscid vardır. Bu məscidlərdən 4- Şeyx Cüneydin qəbri üzərində tikilmiş türbə (1544-cü il), ü XIX əsrdə inşa edilmişdir (Şeyx Şahbuz məscidi, XVIII əsrə aid Köhnə Xudat, Xuray, XIX əsrə aid Hil, Pirəcömərd məscidi, Cümə məscidi və s.). Xınalıqda ən qədim Gündüzqala və Həsənqala kənd məscidləri bu günədək məscid Cümə məscididir. XII əsrdə inşa edilmiş Cümə mühafizə edilən qədim tarixi abidələrdəndir. məscidini yerli əhali Əbu Müslim məscidi adlandırır. Kəndin Xaçmaz rayonu. Xaçmazda 60-dan cox tarix və daha qədim hissəsində Zərdüştlərin od məbədinin yerində, b.e. mədəniyyət abidəsi qorunub saxlanmışdır. Rayonun Vll əsrində “Bürc” tikilmişdir. Bu məbədə-pirə yalnız ərazisindəki ən qədim arxeoloji abidələr Sərkərli, müsəlmanların dini bayramlannda ziyarət edilir. Məscidlərin Mollabürhanlı, Hülövlii, Qaracik, Həsənqala kəndlərinin tikintisində əsasən çay daşlarından istifadə edilmişdir. yaxınlığındakı tunc dövrünə aid qədim məskənlər və Xınalıqda ekskursiya obyekti kimi əhəmiyyəti olan tarix- kurqanlardır. Canaxır, Bostançı kəndlərinin yaxınlığında orta etnoqrafiya muzeyi fəaliyyət göstərir. əsrlərə aid insan məskənləri də bu qəbildəndir. Çoxsaylı tarix Şabran rayonu. Burada qədim yaşayış məskənlərinin və mədəniyyət abidələri var. Moruqoba, Qalağan, Uzunoba, olması məlumdur. Böyük İpək yolu üzərində yerləşən Şabran Tağaroba kəndlərində XX əsrdə tikilmiş məscidlər, Qaraqurdlıı şəhərinin tarixi qədim olsa da, o, dəfələrlə işğalçıların kəndində XV-XVI əsrlərə aid Şah Abbas məscid-mədrəsəsi, (monqollar, ərəblər, tatarlar və b.) hakimiyyəti altına düşmüş Şıxlar kəndində Şeyx Yusif məscidi (XV əsr) qorunub və dağıdılmışdır. Şabranda 2 qala, atəşpərəstlər məbədi, XI- saxlanılmışdır. Niyazabad limanı XVI əsrdən Azərbaycanın XIV əsrlərə aid küçələr, məhəllələrin qalıqları aşkar qonşu ölkələrlə əlaqələrin yaradılmasında mühüm rol edilmişdir. Şabran şimaldan və cənubdan Gilgilçay və Samur oynamışdır. sədləri ilə əhatə olunmuşdur. Gilgilçay istehkamına aid olan Beləliklə, region qədim, orla və yeni dövrlərə aid edilən Çıraqqala dəniz səviyyəsindən 1500 m yüksəklikdə, sıldırım tarixi-mədəni və memarlıq abidələri ilə (kurqanlar, yaşayış qayanın üzərində yerləşir. Şabran şəhərindən 25 km aralıqda məskənləri, məscidlər, ziyarətgahlar və s.) zəngindir. Bu olan bu qala gözətçi məntəqəsi rolunu oynamışdır. sərvətlərin çoxundan nəinki xarici turistlərin, lıcç yerli Çıraqqaladan ətrafları seyr etmək maraqlı təəssürat yaradır. turistlərin də xəbəri yoxdur. Bölgənin tarixi-mədəni rekreasiya Qusar rayonu. Rayonda qədim yaşayış məskənlərinə ehtiyatlarının turizm fəaliyyətində tanıdılması dərketmə müxtəlif yerlərdə rast gəlinir. Rayonun ərazisində həyatın turizminin inkişaf etdirliməsinə səbəb ola bilər. b.e.o. II minillikdən etibarən mövcud olması güman edilir. Burada mövcud qədim yaşayış məskənləri kimi b.e.ə. I 10.3.Rayoııda turizm xidmət sahələrinin minilliyə aid Mahmudtəpə (Gədəzeyxur), Minsar təpələri, müasir vəziyyəti Gövduşan təpələri (Bədirqala), tunc dövrünə aid Qəllə təpələri, orta əsrlərə aid Qızılgül və Ağaxan təpələri (Aşağı Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonuna əhali həm qısamüddətli, həm Ləyər), Qələxur təpələri (Iləzrə) və s. göstərmək olar. Rayon də uzunmüddətli istirahət üçün səfər edir. Quba-Xaçmaz ərazisində bir sıra tarixi abidələr də mövcuddur. Rayonun rayonuna qısamüddətli (şənbə, bazar günləri) istirahətə əsasən Əniğ kəndində XIII əsrə aid qala divarlarının qalıqları, Həzrə Bakı, Sumqayıt şəhərlərindən gəlirlər. Araşdırmalar göstərir ki, hələ 2000-2005-ci illərdə istirahət məqsədilə kənara çıxan

188 189 bakılıların 15%-i Yalama sahillərində istirahətə üstünlük ver­ mişlər. Şübhəsiz ki, bu göstərici hazırda yüksəlmişdir. Bunun Quba-Xaçmaz rayonuna gedənlərin əksəriyyəti istirahət­ lərini qeyri-mütəşəkkil şəkildə keçirirlər. Bu səbəbdəndir ki, bir neçə səbəbi vardır. bölgəyə səfər edənlərin sayı haqqında rəsmi məlumat əldə İlk növbədə qeyd edə bilərik ki, rayonun təbii turizm- etmək mümkün deyildir (cəd.,10.2). Rayonun Xəzərsahili rekreasiya potensialı zəngindir. İkincisi, rayonda turizm zonasında istirahət edənlər əsasən çimərlik turizminə üstünlük obyektləri şəbəkəsi sürətlə inkişaf etdirilir. Üçüncüsü, respub­ verir. Lakin rekreantlarm təqribən 12-15%-i “sakit” istirahəti lika əhalisinin yaşayış tərzi, sosial təminat səviyyəsi müs­ seçirlər. Evdar qadınlar və təqaüdçülər əsasən passiv istirahətə təqilliyin 2-ci on illiyindən başlayaraq yaxşılaşmışdır və bu üstünlük verir. Ov etmək, balıq tutmaq həvəsilə istirahətə respublika prezidentinin həyata keçirdiyi məqsədyönlü sosial gedənlər də vardır. siyasəti nəticəsində davam edir. Bu baxımdan bölgədə əhalinin Cədvəl 10.3 istirahətinin səmərəli təşkili xüsusi diqqət tələb edir. Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) Cədvəl 10.2

Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu üzrə qəbul edilmiş və göndərilmiş — E £ turistlərin sayı •2 ^ *- 3 o ft 2 2 Ot » İnzibatı rayon Qəbul edilmiş Göndərilmiş Z ° '

İnzibatı n şəhərlər Cəmi

rayon və a W əyləncə turizm i T urizm Müalicə & S

və şəhərlər turistlərin sayı, turistlərin sayı, məqsədilə İstirahət, E

№ ------1 İşgiizar səfər a nəfərlə nəfərlə Ölkə »72345 550643 237506 206234 70981 35922 121702 2014 2006 2006 2014 üzrə 1 Ölkə üzrə- 14472 10657 31133 81648 cəmi: İqtisadi 12060 41879 36424 3757 553 1145 181 cəmi: rayon 2 İqtisadi rayon 1854 75 132 j üzrə cəmi üzrə -cəmi: Q usar 3992 3811 381 1 181 rayonu 3 Qusar rayonu * 75 1

X açm az 20444 20444 16190 3701 533 4^ -

4 Xaçmaz rayonu 1656 - " rayonu

Quba 16488 16488 15287 56 - 1 145 - 5 Quba rayonu 198 " - rayonu Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Şabran 1136 1136 1 136 160 78 rayonu Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

190 191 İqtisadi rayonda səfərlərin məqsədinə görə statistik mə­ Xaçmaz rayonunun yerləşmə obyektləri ilə təminat lumatların təhlilindən aydın olur ki, istirahət və əyləncə üçün səviyyəsi bölgənin digər rayonları ilə müqayisədə yüksəkdir. gələnlərin sayı Xaçmaz, Quba rayonları üzrə yüksəkdir. Bunun mühüm səbəblərindən biri rayonun meşəyə yaxınlığı, Xaçmaz rayonuna müalicə turizmi məqsədilə gələnlər də Nabran-Yalama çimərliyinin olmasıdır. Bu təbii imkanlar çoxdur (cəd., 10.4). Azərbaycan hələ sabiq sovetlər ittifaqı tərkibində olarkən Rayonda turistləri yerləşdirmə müəssisələrinin ümumi rayonda bir neçə turizm bazasının (“Xəzər”-1963-cü il, iqtisadi göstəricilərindən aydın olur ki, son 10 il ərzində bu “Dostluq”- 1975-ci ildə yaradılmışdır və b.). obyektlərdə nömrələrin sayı xeyli artmışdır (cod., 10.4). Yerləşmə obyektləri ilə çox zəif təmin olunan Siyəzən Hazırda regionda turistlərə xidmət göstərən mehmanxana, rayonudur. Siyəzən rayonunda təbii şərait, tarixi mədəni və motel, mehmanxana tipli yerləşmə müəssisələrinin sayı 55-dir. təbiət abidələri turist baxımlıdır və istirahət üçün əlverişli Bu isə respublikada mövcud olan yerləşmə müəssisələrinin sayıla bilər. Bu baxımdan Bakı aqlomerasiyası əhalisinin 19%-ni təşkil edir. Bu göstəriciyə görə də Quba-Xaçmaz regionu respublikada 2-ci yerdədir. qısamüddətli istirahətini təşkil etmək məqsədəuyğundur. Lakin İqtisadi rayon üzrə yerləşmə müəssisələrinin coğrafiyası, istirahətin təşkili infrastrukturun olmasını da tələb edir. Bunun tutumu, onlarda xidmətin səviyyəsi fərqlidir. isə qısa müddət ərzində yaradılması mümkün deyildir. Nəzərə Cədvəl 10.4 alsaq ki, Siyəzənə 2,5-3 saat ərzində (avtomobil nəqliyyatı ilə Bakı-Siyəzən avtobusları; qatarla Bakı-Rostov, Bakı- Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisələrinin Moskva, Bakı-Yalama) getmək mümkündür, bu halda yerli ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) əhali tərəfindən münasib qiymətə icarəyə verilən evlərdə İnzibatı rayon və Yerləşmə vasitələrində İstismardan əldə olunan qalmaq olar. şəhərlər nömrələrin ümumi sayı, gəlir, Müstəqillik illərində iqtisadi rayonda yerli, həmçinin vahid min m anat xarici investisiya əsasında yerləşmə müəssisələri şəbəkəsi 2010 2014 2010 2014 genişləndirilmişdir. Bu istirahət mərkəzləri və zonalarında yerli Ölkə üzrə cəmi: 14158 17363 105888,8 181047,3 turistlərlə yanaşı xarici ölkələrdən (xüsusilə Rusiya, Türkiyə, İqtisadi rayon üzrə İran və b.) gələnlər do istirahət edir. Bu cəhətdən Xaçmaz cəmi: 2921 3544 13598,5 8298,1 rayonunda, dəniz sahilində 2004-cü ildən fəaliyyət göstərən Qusar rayonu 132 4 3 4 i 7 4 ,7 1947,7 Atlant istirahət və əyləncə mərkəzi, Qusar rayonunda Şahdağ Xaçmaz rayonu 2142 2 3 7 6 1 1466,4 5055,3 turizm kompleksi xüsusilə seçilir. 2015-ci ildə Şabran rayonunda istifadəyə verilmiş Qalaaltı Hotel&SPA müalicə- Quba rayonu 553 6 76 1893,1 1185.0 istirahət kompleksi iqtisadi rayonun turizm imkanlarını daha da

Şabran rayonu 40 43 64,3 100.1 gücləndirəcək. Dəniz səviyyəsindən 700 m yüksəklikdə yaradılmış yeni kompleks Qalaaltı kurortunun bazasında inşa Siyəzən rayonu 54 15 - edilmişdir. Qalaaltı Hotel&SPA kompleksinin sahəsi 7.1 hektardır. Kompleksə eyni vaxtda 354 nəfəri qəbul etmək Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi mümkündür. Kompleksdə ətraf mühitlə həmahənglik təşkil

192 193 Bölgənin bəzi düzən və dağlıq ərazilərində avtomobil edən və milli faunanın elementlərini özündə əks etdirən 4 kiçik yollarının vəziyyəti uzun illər bərbad halda olmuşdur. Bunlar­ otel binası (“Lalə”, “Zambaq”, “Bənövşə” və “Mimoza”), villa dan biri Qubada tarixi kəndlərdən biri Xınalıqa olan yol idi. (“Kəpəz”, “Murov”, “Şahdağ”) və koteclər inşa edilmişdir. Quba şəhər mərkəzindən 60 km uzaqlıqda, dəniz səviyyəsindən Otellərin hər birində 44 nömrə vardır. Kompleksin ərazisində 2300 metr yüksəklikdə, uca dağlar qoynunda yerləşən Xınalıq- yaşıllıqlar salınmış, süni çay, şəlalə, fantan və fəvvarələr da turizm infrastrukturunun, xüsusilə nəqliyyat yollarının bər­ yaradılmışdır. bad vəziyyətdə olması kəndin turizm fəaliyyətindən “təcrid” Quba-Xaçmaz bölgəsində nəqliyyat xidməti də getdikcə halda qalmasına səbəb olmuşdu. Xmalıqda payız-qış mövsü­ təkmilləşdirilir. Bu rayon nəqliyyat şəbəkəsi ilə yaxşı təmin mündə gediş-gəliş demək olar ki, kəsildiyindən yerli sakinlərin olunmuşdur. Bölgənin əlverişli coğrafi mövqeyi magistral av­ vəziyyətini çətinləşdirirdi və bir çoxlarının ətraf kəndlərə köç­ tomobil və dəmir yollarının onun ərazisindən keçməsinə, məsinə səbəb olurdu. Bu vəziyyəti nəzərə alan Azərbaycan dənizə birbaşa çıxış imkanı yaratmışdır. Rayonun ərazisindən Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Xınalıqa avtomobil keçən dəmir yolu, avtomobil yolları, qaz və su kəmərləri, yolunun salınması məqsədilə sərəncam imzaladı. Beləliklə, telekommunikasiya xətləri təkcə iqtisadi əlaqələr deyil, həm də 2006-cı il oktyabrın 7-də Qııba-İspik-Xınalıq avtomobil yolu­ turizm-rekreasiya fəaliyyəti üçün mühüm amillərdən biridir. nun (uz. 57 km) açılışı oldu və yol istifadəyə verildi. Turizm Rayonun nəqliyyat infrastrukturu müstəqillik illərində yenidən infrastrukturunda əsas rol oynayan yolun çəkilişi Xınalığın bərpa olunmuş və genişləndirilmişdir ki, bu da müəyyən tarixi kənd kimi tanıdılmasında mühüm rol oynadı. dərəcədə yeni rekreasiya zonaları və turizm mərkəzlərinin Qusarda da turizm-rekreasiya əhəmiyyətli ərazilər mə­ yaradılmasına stimul yaratmışdır. nimsənilir. Bu məqsədlə mövcud avtomobil yollarının yenidən Şimal turizm marşrutu üzərində yerləşən Quba-Xaçmaz bərpası və yenilərinin çəkilməsi istiqamətində mühüm işlər bölgəsindən respublikanın mühüm magistral Bakı-Xaçmaz- görülmüşiir. Bu baxımdan “Şahdağ” turizm kompleksi istiqa­ Ərəblinka dəmir yolu və eyni istiqamətdə avtomobil yolu keçir. mətində olan yolu qeyd etmək olar. Dağlıq ərazilərdə turizm Bölgə daxilində avtomobil və dəmiryolları ilə təminat səviy­ komplekslərinin yaradılması kanat yollarının çəkilməsinə də yəsinə görə rayonlar arasında fərq vardır. İqtisadi rayon da­ zərurət yaradır. Bu istiqamətdə Şahdağda kanat yollarının xilində ümumi dəmiryolunun (123 km) 51%-i Şabran və çəkilişinin bir hissəsi tamamlanmış və turistlərin ixtiyarına Siyəzən, 49%-i Xaçmaz rayonunun payına düşür. Bölgədə verilmişdir. turist daşımalarında avtomobil nəqliyyatının rolu böyükdür. İqtisadi rayonda qidalanma xidmətinin vəziyyəti yaxşılaş­ Bölgədə ümumi istifadədə olan avtomobil yollarının uzunluğu dırılır. Bölgəyə səfər edən turistlərin qidalanmasını təmin et­ 1741 km-dir (2014-cü il). mək mühüm şərtdir. Quba-Xaçmaz rayonunda hər bir rayonun Avtomobil yolları ilə təminat səviyyəsinə görə Quba, özünə xas milli mətbəxi vardır. Rayonda turizm inkişaf etdikcə Xaçmaz və Qusar rayonları seçilir. Bölgədə respublika əhəmiy­ qidalanma xidməti müəssisələri (restoran, kafe, çayxana) şəbə­ yətli yollara Gəndob-Xudat-Yalama (67 km), Quba-Qonaqkənd kəsi genişlənir. Hazırda Quba. Xaçmaz, Qusar rayonlarının is­ (46 km), Xudat-Nabran-Yalama (47 km), Quba-Qusar-Xəzri tirahət mərkəzlərində turistlərə xidmət göstərən restoranlarda (36 km), Qalacıq-Qusar (15 km), Şabran-Quşçu (16 km), milli mətbəxlə yanaşı avropa mətbəxinin yeməkləri təklif edi­ Quba-Qəçrəş (12 km) və s.-dir.

195 194 lir. Bölgənin milli mətbəxində hazırlanan ləziz xörəklər və obyektlərindən müxtəlif turlar və ekskursiyalar təşkil edilir. şirniyyatlardan yüksək zövq almaq mümkündür: ləzgi pizzası “Atlant”, “Green Wille”, “Mirvari” “Palma”, “Sahil” və digər (iikan), çoban aşı, ləzgi xəngəli, ləzgi qutablan (afarar), ləzgi istirahət bazalarında avtobus və ya piyada gəzinti ilə tarixi- çörəyi (Qusar), Quba paxlavası, bükmə (Quba) və s. mədəni və təbii diqqətəlayiq yerlərə ekskursiyalar, atla gəzinti, İqtisadi rayonda fəaliyyət göstərən turizm mərkəzləri və meşədəki şəlalə və bulaqlara səyahət, müxtəlif turist yürüşləri otellərdə qidalanma xidməti müxtəlif formalarda təşkil olunur: turistlərin istirahətinin səmərəli təşkilində böyük əhəmiyyətə bunlara səhər yeməyi (BB). səhər və axşam yeməyi, yəni yarım malikdir. Ekskursiyalar nəinki rayonun özündəki, həm də pansion (HB), tam pansion (FB) aiddir. Quba, Qusar rayonlarının tarixi-mədəni vo təbii abidələrinə do Quba şəhərindəki ’’Çinar”, “Aynur” restoranları, Xaçmaz təşkil edilir. Artıq bu rayonlara olan ekskursiyalar turlara çevrilir. rayonunda “Çoban”, “ Kamran”, Qusar rayonunda “Ləzginka“, “Bənövşə“, “Cənnət”, Siyəzən rayonunda iaşə xidməti Quba. Rayonda ekskursiyalar təşkil etmək üçün təbiət müəssisələrindən “Görüş”, “Zəfəran”, “Çıraq-Qala” restoran­ abidələri çoxdur. Balbulaq, Qızbənövşə, Qəçrəş, dərinliyi 400- ları özünəməxsus yüksək xidmət göstərir. Bölgədə istirahət 600 merlə çatan Təngəaltı yarğanı, əzəmətli Afurca şəlaləsi, mərkəzlərinə gedən yolların kənarında bir-birindən çox da aralı nadir Pirbənovşə şəlaləsi, gözoxşayan alma bağlan və s. bunla­ olmayan kafelər üstünlük təşkil edir. Bu kafelər kiçik bizneslə ra misaldır. Pirbənovşə şəlaləsində suyun təsirilə yonulmuş qa­ ırıəşgul olan yerli əhaliyə məxsusdur. Təəssüflə qeyd etməliyik ya mənzərəli görünüşü ilə heyrətamizdir. ki, bu kafe sahibləri əksər hallarda burada göstərilən xidmətin Təbiət abidələrinə müxtəlif turlar da təşkil edilir. Quba keyfiyyəti və ətraf mühitin qorunmasına lazımi səviyyədə rayonu yerli və xarici turistlərin ən çox xoşladığı bölgələrdəıı- nəzarət etmir. dir. Turistlər Afurca şəlaləsi, Təngəaltı yarğanı, Kunxirt Ekskursiya və əyləncə xidməti. Quba-Xaçmaz iqtisadi şəlaləsinə tamaşa etdikdən sonra, ötən əsrin 40-50-ci illərində rayonunda turistlər üçün daha çox gəzintilər təşkil edilir. rayon mərkəzi olmuş Qonaqkəndə, bənzərsiz gözəlliyi ilə Çünki, bölgədə turistləri maraqlandıran, onların istirahətinin seçilən Nohurdiizü, Yelpi kəndlərinə istiqamətlənirlər. Bu yol vo əyləncəsinin səmərəli təşkili üçün geniş təbii, tarixi-mədəni getdikcə yamac boyu yuxarı qalxır vo ətraf landşaft dəyişir. imkanlar vardır. Bu baxımdan bölgədə müxtəlif məzmunlu və Meşələr seyrələrək kolluqlarla əvəz olunur, yüksəkliklər isə istiqamətli turlar və ekskursiyalar təşkil edilir. dəniz səviyyəsindən 1000 metrdən yüksəkdir. Xaçmaz rayonunda turistlər üçün təcrübəli bələdçilərlə Başqa bir tur isə bir qədər yuxarıda, Xaçınçay sahil­ meşənin içərilərinə doğru gəzinti təşkil etmək olur. Burada lərindəki kükürdlü su bulaqlarındadır. Buradakı dar yarğandan çayların, göllərin kənarında təşkil edilən kiçik pikniklər çıxan qaynar sular müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. turistlər üçün maraqlı keçir. İstirahət edənlər rayonda ov edə Quba şəhəri ilə üzbəüz, Qudyalçayın sol sahilində bilər, həmçinin balıqçılıqla məşğul ola bilərlər, çünki, rayonda yerləşən dağ yəhudilərinin yaşadığı Qırmızı Qəsəbə və həm­ Ovçuluq cəmiyyəti fəaliyyət göstərir. “Gülalan” qoruğu bu çinin rayon mərkəzindən 65 km aralıda, dəniz səviyyəsindən cəmiyyətin nəzdindədir. isə 2500 metr yüksəklikdə yerləşən Xınalıq kəndinə turlar təş­ Rayonun Nabran zonası Quba-Xaçmaz bölgəsinin məş­ kil edilir. Bu ərazilərə olan turlar nəinki rayonun özündə, hətta hur istirahət zonalarından biridir. Bu zonada yerləşən turizm

197 196 munələri ilə yerli əhalinin adət və ənənələri ilə tanış ola Qusar və Xaçmaz rayonlarında yerləşən turizm təşkilatlan bilərlər. Marşrutun son məntəqəsi olan Sudur kəndi rayon tərəfindən də həyata keçirilir. mərkəzindən 75 km aralıda dəniz səviyyəsindən 1800 metr Qusar rayonu Şimal marşrutunun son məntəqələrindən yüksəklikdə Şahdağın yamaclarında yerləşir. biri olub Quba və Xaçmaz rayonlarının əhatəsində, əsasən Qıısar rayonunun ən inkişaf etmiş istirahət zonası olan dağlıq ərazidə yerləşmişdir, təmiz abu-havalı kurort xarakterli “Suvar” dağ-turizm bazasında isə turistlərə iki mühüm tur bir rayondur. Qubaya nisbətən Qusarın iqlimi quraqdır və şəhər təklif edilir. yaşıllıqların əhatəsindədir. Qusar respublikanın ən yaşıl, təmiz 1. Yaııdağa səyahət. Bu istiqamət bir gün ərzində alpinizm üzrə havası olan, bulaq suyu ilə təchiz olmuş rayonlarından biridir. təşkilatçı və həkimin müşayiəti ilə atla olan turdur. Dağın dəniz Turizm və rekreasiya sahələrinin gələcək inkişafında səviyyəsindən olan hündürlüyü 3500 metrdir. Zirvədə nahar mühüm rolu olan Şahdağ Milli parkı rayon ərazisinin 15 min təşkil edilir. Dağa qalxmaq iiçün lazım olan alpinizm hektar sahəsini əhatə edir. Urva kəndi yaxınlığında yerləşən, ləvazimatları turisllərə təklif olunur. sahəsi 7 hektar olan “Əlistan baba” adlı fıstıq meşəsi isə xüsusi 2. Bu istiqamət alpinizm ləvazimatları, çadır, yemək təklif mühafizə olunur. Şahnabaz və Ləzə şəlalələri turistlərin ən çox olunmaqla təlimatçı və həkim müşaiyəti ilə Şahdağa 3 günlük səfər etdikləri yerlərdir. Rayonun tarixi kəndlərinə (Əniq, turdur. . Həzrə və s.) ekskursiyalar təşkil etmək mümkündür. Ekoloji Qııba-Xaçmaz bölgəsində idman turist marşrutlarının - turizm bu zonada perspektivli sahədir. Dağ yaylaqları, çimər­ dağ, piyada, su, avto, moto və velosiped turlarının təşkili üçün liklər, onları əvəz edən dağətəyi meşəlik və daha sonra də geniş imkanlar vardır. Hazırda bölgədə turi/m şirkətləri və kolluqlar və onların ahənginə qarışan bağlar, üzümlüklər və təşkilatlan bir çox dağ və piyada marşrutlar təşkil edirlər. taxıl zəmiləri əraziyə xüsusi gözəllik verir. Qusarın təbiəti, “Suvar” dağ-istirahət bazasının təklif etdiyi turlar da onun təbii mənzərələri insana heyranedici təsir bağışlayan dağ marşrutlarına aiddir. Digər idman turları üçün də rayonda zənginlikləri rayonda turizm və istirahətin inkişafına, sağlam­ perspektivlər vardır. Qudyalçay, Qıısarçay, Vəlvoləçay, lığın qorunmasında mülıüırı rol oynayır. Şabrançay və başqa dağ çaylarında raftinq təşkil etməklə, Ekoloji turizm marşrutları rayonda aşağıdakı istiqamət­ turistlər bu bölgəyə cəlb oluna bilər. Bu turlar 10-12 nəfər üçün lər üzrə təşkil edilir: nəzərdə tutulmuş və hava ilə doldurulmuş rezin sal və - Qusar-Qazanbulaq istiqaməti. Bu marşrutda on məş­ qayıqlarda səyahətdir. hur və maraqlı obyekt “Əlistan baba” fıstıq meşəsidir. Avto, moto və velosiped turları üçün tələb olunan - Qusar-Ləzə istiqaməti. Bu istiqamətdə səyahətə çıxan asfalt-bclon və qar örtüklü yollar bölgənin Xaçmaz və Quba turistlər Əniq kəndindəki tarixi abidələrə və tətbiqi xalq sənəti rayonlarında nisbətən çox olduğu üçün turları bu rayonlarda nümunələri ilə tanış olmaq imkanı əldə edirlər. Marşrutun so­ təşkil etmək əlverişli olar. nunda “Suvar” dağ istirahət bazasına çatandan sonra alpinizm Bölgədə mühüm dağ turlarından biri do Heydər Əliyev həvəskarları Şahdağa qalxa bilərlər. zirvəsinə olan turdur. Bu zirvə Baş Qafqaz silsiləsinin Mıx- - Qusar- Sudur istiqaməti. Bu istiqamətdə turistlər tökən silsiləsindoki Qızılqaya dağ massivində, dəniz səviyyə­ Həzrə kəndində Şeyx Ciineyd məqbərəsi ilə tanış ola bilərlər. sindən 3751 m yüksəklikdə yerləşir. Bu dağlıq massiv Qusar- Bundan başqa marşrut boyu turistlər tətbiqi xalq sənəti nü­

199 198 çay və Qudyalçay hövzələri arasmda uzanan 75 kv. km sahəni yəsindən 2500-3600 metr yüksəkliklərdə ovetmə fəaliyyəti əhatə edir. Şimaldan və xüsusilə qərbdən əhatə olunan qayalıq həyata keçirilir. Bakı-Quba magistral yolu üzrə nəqliyyat dik sədlər alınmaz və möhkəm qayanı xatırladır. Heydər vasitələrinin kirayəsi, ovçuluq evlərində qalmaq, yeməyin Əliyevin bürünc barelyefi bu zirvədə Ulu öndərin 75 illiyi təşkili, ovun birinci işləmə mərhələsi, lisenziyanın verilməsi, şərəfmə qoyulmuşdur. Bu ərazilərə qalxmaq üçün ənənəvi tərcüməçi, ovçu təlimatçı, gid-bələdçi, aşpaz, dağ alətlərinin marşrut 2 fonnada təklif olunur. Birinci marşrut daha uzundur. kirayəsi xidmətləri həyata keçirilir. Bu yol Qusarçaym sağ sahili ilə, massivin qərb səddinin gözəl Şabran rayonuna istirahət etməyə gələn turistlər mənzərəsi boyu Qızılqaya dağ aşırımının altındakı yaşıl ekskursiyalar və marşrutlardan istifadə edirlər. Burada yerləşən meydançayadək olan Ləzə kəndindən 5 km aralı mövqedədir. Liman gölünə ekskursiyanın məqsədi qayiqla gəzinti və İkinci marşrut isə qısadır və o, Xınalıq kəndindən ovçuluqdur. Xəzər dənizindən 12 km aralıqda yerləşmiş ov­ başlayır. Xınalıq dağ keçidinə gedən dağlıq yol bir saat ərzində çuluq təsərrüfatı sahəsi vardır. Ov həvəskarları üçün bu təsərrüfata ov turları təşkil edilir. Ov zamanı turistləri təcrübəli atəşgah təbii mərkəzinin döngəsinə qədərdir. Yuxarıya doğru bələdçilər, təlimatçılar müşaiyət edir, onları zəruri ləvazimatlar qalxdıqca alp çəməııliklərindəki yaşıl təpənin ətəyində yaylağa və avadanlıqlarla təmin edirlər. Turistlər burada həm rast gəlinir. Burada şəffaf sulu kiçik çayların sahilində düşərgə balıqçılıqla, həm quş ovu, həm də cəngəlliklərdə yaşayan bazası qurmaq mümkündür. Yay fəslində xüsusilə, iyul və heyvanların ovu ilə məşğul ola bilərlər. Qayıqla gəzintiyə avqust aylarında hava daha əlverişli olduğu üçün zirvəyə çıxmaq üçün də şərait vardır. Bunlar yalnız ilin soyuq qalxmaq daha rahatdır. Düşərgə bazasına qalxmaq və enmək dövründə daha çox mümkündür. Yayda isə turistlər piyada adətən 10 saatdan çox vaxt aparmır. Zirvəyə gedən yol əsasən turlara daha çox üstünlük verirlər. Bu zaman onlar dənizdə təhlükəsiz silsilələrdən keçir. çimir və göllərdə qayıqla üzürlər. Həmçinin ekskursiyalarda Quba-Xaçmaz bölgəsində qeyd edilən turlardan başqa iştirak edirlər. Bu ekskursiyalar daha çox qədim yaşayış yeni layihələr də hazırlanmışdır. Bunlardan biri bölgədən məntəqəsi olan Şabrana və “Keçiqaya” adlanan yerə təşkil keçəcək “Aleksandr Düma Qafqazda” marşrutu layihəsidir. Bu olunur. “Kcçiqaya”da böyük qayalıqlar arasında kiçik şəlalələr mədəni turizm marşrutu Avropa İttifaqı tərəfindən bəyənilmiş­ altında müalicəvi əhəmiyyəti olan kükürdlü su bulaqları vardır. dir. Marşrutun keçəcəyi yerlərdə çoxsaylı kiçik otellər, motel- Rayonda ixtisaslaşmış marşrutlardan ən mühümü Çıraq- lər, restoranlar və digər obyektlərin tikilməsi nəzərdə tutulmuş­ qalaya olan marşrutdur. Bu müdafiə tikilisinin baş qalasından dur. “Aleksandr Düma Qafqazda” marşrutu reallaşdıqdan sonra 10 km-lərlə ətrafa mənzərə açılır. Bu mənzərədən turistlər o, beynəlxalq səviyyədə reklam olunacaq, bu isə bölgəyə turist ətrafları və dənizi seyr edə bilir. “Qalaaltı” müalicə-istirahət axınım artıracaqdır. kompleksinə müalicə olunmağa və istirahətə gələnlər üçün Turistlər üçün təşkil olunan maraqlı turlardan biri də “Çıraqqala” abidəsinə gəzinti təşkil etmək imkanı yaradılmış­ ovçuluq turudur. Bu tur Böyük Qafqaz dağ silsiləsində təşkil dır. edildiyi üçün onun Quba-Xaçmaz bölgəsinə də aidiyyatı vardır. Bölgədə turizmin zəif inkişaf etdiyi Siyəzən rayonunda Bu turu respublikamızda fəaliyyət göstərən “Azintourist” turistlər üçün Beşbarmaq, Çıraqqala, Şeyx Heydər məqbərəsi turizm şirkəti turistlərə təklif edir. Ovun obyekti şərq Qafqaz və digər tarixi abidələrə ekskursiyalar və turlar təşkil edilir. keçisidir. Ovun davametmə müddəti iyul ayının 1-dən sentyabrın 15-dəkdir. Böyük Qafqaz zonasında dəniz səviy­

200 201 Rayonda əsaslı infrastruktur yaradıldıqdan sonra təbii, tarixi- mədəni obyektlərə ekskursiya və turlan genişləndirmək olar. Turizmin beynəlxalq səviyyədə inkişali üçün Nabran mühüm Quba-Xaçmaz bölgəsində xalq sənəti nümunələri - təbii şəraitə malikdir. Bu sahəni inkişaf etdirmək üçün əlavə xalçaçılıq, ağac üzərində oyma, musiqi alətlərinin hazırlan­ stimullaşdırıcı tədbirlərin görülməsinə ehtiyac vardır. Məsələn, ması, misgərlik inkişaf etmişdir. Qubada toxunan məşhur bu sektora sərmayə yatırmaq üçün sahibkarları həvəsləndirmək xalçalar (“Quba”, “Qollu Çiçi”, “Pirəbədil”, ”Cimi” və b.) lazımdır. yalnız respublikamızda deyil, Azərbaycandan kənarlarda da Hazırda Qusar şəhərinin ətrafında dağ-xızək layihəsinin tamlır. Bölgədə xalçaçılığın inkişaf etdiyi şəhər və kəndlərə də hazır olunması son mərhələdədir. Beynəlxalq standartlara ekskursiyalar təşkil edilir. cavab verən bu kompleksin yaradılmasında respublikamıza Beləliklə, zəngin turizm-rekreasiya potensialına malik Fransa və Avstriya mütəxəssisləri yaxından yardım edir. olan Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu respublikamızda həm Kompleksin tam istismara verilməsi yeni iş yerlərinin açıl­ daxili, həm də xarici turizm inkişaf etmiş bölgəlaıindəndir. masına imkan verəcəkdir. Quba-Xaçmaz bölgəsində dənizsahili Lakin turizm ehtiyatları və turizm xidməti bu bölgəyə turist zonasının rekreasiya rayonlarından olan Nabran-Yalama və axınının gücləndirilməsi üçün kifayət qədər olsa da, insanların Şabran rayonları çimərlik turizminin inkişafında mühüm rol istirahətinin təşkili üçün potensial imkanlardan səmərəli oynayır. Nabran-Yalama rayonu dəniz sahili boyunca 40 km istifadə etmək məqsədilə bələ çox işlər görülməlidir. Bölgədə məsafədə uzanan, 5-10 km enində, meşəliyin içərisində, saf turizmə xidmət edən sahələrin, o cümlədən ticarət, dəniz havası, narın qumlu çimərliklər, özünün quru 60-65%- mehmanxana, nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı məqsədilə, dən yuxarı qalxmayan nisbi rütubətilə sağlamlıq ocağıdır. müvafiq qərar və fərmanlar imzalanmışdır. Azərbaycan Lakin burada yaranan bir sııa problemlər turizmin inkişafına Respublikası prezidentinin turizm və onunla əlaqəli sahələr mane olur. Belə ki, sanatoriya-kurort və turizm obyektlərinin üzrə imzaladığı Dövlət Proqramlarında Quba-Xaçmaz tikintisi üzrə «Baş layihənin» olmamasından istifadə edən bir sıra şəxslər buranın ən gözəl ərazilərində şəxsi istifadə bölgəsində turizmin inkişaf etdirilməsi də öz əksini tapmışdır. Quba-Xaçmaz bölgəsində kurort kompleksi yaradılması məqsədilə torpaq sahələri əldə etmişlər. Lakin hazırda bu torpaqlarda miiasir turizm kompleksləri tikmək üçün bu tor­ istiqamətində böyük tədbirlər həyata keçirilir. "Azərbaycan paqlar ehtiyatda saxlanılmalıdır. Bundan başqa bir sıra turizm kurortları” Dövlət Proqramı, «Azərbaycan Respublikasında obyektlərində kanalizasiya sisteminin olmaması, obyektlərin kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət sıxlığının çox olması landşaftların pozulmasına, dənizin ekoloji Proqramı»nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan cəhətdən çirklənməsinə səbəb olmuşdur. Ona görə də, bu Respublikası Prezidentinin sərəncamlarındakı müddəalarda problemlərə xüsusi nəzarətin olması vacibdir. Quba-Xaçmaz bölgəsində bu sahənin inkişafı üçün yararlı Aydındır ki, hazırda fəaliyyət göstərən müxtəlif müalicə istiqamətlər öz əksini tapmışdır. Quba-Xaçmaz bölgəsində və istirahət-sağlamlaşdırıeı müəssisələr dənizdən istifadəyə kurortların inkişafına yerli sərmayə ilə yanaşı xarici əsaslanır. Məsələn, dənizdə çimmək, sahildə hava və günəş investisiyaların cəlb edilməsi də nəzərdə tutulmuşdur. vannalarının qəbul edilməsi və s.. Burada obyektlər dənizə çox Hazırda Nabranda da kurort-sanatoriya işlərinin inkişafı yaxın olmamalı, sahildən 2-3 km və daha çox uzaqlıqda sahəsində böyük işlər aparılır. Burada kurort-sanatoriya yerləşməlidir. müəssisələrindəki avadanlıqlar müasir standartlara cavab verir.

202 203 Qeyd etdiyimiz kimi Yalama-Nabran zonasında turizm XJ FƏSİL obyektlərinin sıxlığı meşə ilə dənizin həmahəngliyinin pozul­ ŞƏK l-ZAQATALA İQTİSADİ RAYONU masına səbəb olmuşdur. Burada sanitariya-mühatizə və rek­ reasiya zonasının su təchizatını, kanalizasiyasını və sanitaıiya 11.1. Rayon haqqında ümumi məlumat təmizliyi tədbirləri aparmaq lazımdır. Rayonda infrastrukturun yaradılması (müalicə-istirahət Bu rayon Azərbaycanın şimal-qərbində, Böyük Qafqaz kompleksi, körpü, Siyəzən-Şabran avtomobil yolu və s.) dağlarının cənub yamacında yerləşir. Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu turizm mərkəzinə çevirəcəkdir. rayonu qədim tarixi və böyük turizm potensialı olan Şəki, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonun yeni inkişaf sxemində (2018-2030-cu illər) turizmin inkişaf etdirilməsi məqsədilə su Qəbələ, Oğuz, Qax, Zaqatala və Balakən inzibati rayonlarını nəqliyyatı - regionun sahilətrafı əhalisi və turistlərin dəniz əhatə edir (cəd., 11.1). nəqliyyatı ilə təmin edilməsi və dəniz gəzintilərinin təşkili Cədvəl 11.1 məqsədilə sahilboyu zolaqda (Xudat, Xaçmaz, Siyəzən şəhər­ Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi lərinin hüdudlarında) sərnişin nəqliyyatı üçün liman obyekt­ İnzibatı Ərazi, Ölkə Əhalinin Ölkənin lərinin tikintisi təklif olunur. Həmçinin, regionun potensialı rayon və min ərazisinə sayı, min ümumi nəzərə alınaraq onun güclü turizm mərkəzinə çevrilməsi üçün şəhərlər kv. km görə, Vo- nəfər əhalisinə Xaçmazda hava nəqliyyatının fəaliyyətinin təşkil edilməsi lə (01.01.2015- görə, zəruri hesab edilmişdir. ci il) %-lə Beləliklə, Quba-Xaçmaz regionunda turizm fəaliyətinin Azərbaycan 86,6 100 9593,0 100 səmərəli təşkili məqsədilə ən mühüm məqamların nəzərə Respublikası alınması vacibdir: regiondakı turizm-rekreasiya sərvətlərinə Şəki-Zaqatala 8,84 10,2 599,9 6,25 (təbii, tarixi-mədəni) biganə yanaşmamaq; əlaqədar iqtisadi strukturlarla razılaşmalara nail olmaq və birgə fəaliyyət rayonu göstərmək; zərurət yaranarsa investorlar dəvət etmək və cəmi: müştərək fəaliyyət göstərmək; regiondakı əsas turizm Balakən 0,94 1,08 94,9 0,98 marşrutlarından başqa düşünülmüş yerli turların təşkili rayonu məqsədilə əlavə marşrutlar hazırlamaq; istirahət mərkəzlərində Zaqatala 1,35 ^1,55 124,7 1,29 yerli tur və ekskursiyaların siyahısını və sxemini asmaq; rayonu istirahət mərkəzlərində yerləşdirmə və qidalanma xidmətilə Qax rayonu 1,49 İ,72 55,2 0,57 yanaşı əyləncə sektorunun da genişləndirilməsi turizmin müx­ Şəki rayonu 2,43 2,80 1810 1,88 təlif növlərinin (ekoloji, etnik, dərketmə və s.) yaradılması və Oğuz rayonu 1,08 1,24 reklamına nail olunması; regionda turizm infrastrukturunun 426 0,44 Qəbələ 1,55 yaradılması məqsədilə kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi 1,78 11,3 1,05 və s. regiondakı turizm-rekreasiya potensialından səmərəli rayonu istifadəyə imkan yarada bilər. Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

204 205 İqtisadi rayonun sahəsi 8,84 min km2 (respublika gilər, azərbaycanlılardan sonra sayca ikinci yeri tuturlar. Qədim ərazisinin 10,2%-i). Rayonun əhalisinin sayı 599,9 min nəfərdir millətlərdən olan udinlər Qəbələdə məskunlaşmışlar. Milli (respublika əhalisinin 6,2%-i). Rayonun iqtisadi-coğrafi tərkibin müxtəlifliyi onların məişətində, adət-ənənələrinə sadiq mövqeyi əlverişlidir. Bakı-Balakən turizm marşrutu onun qalmalarında aydın müşahidə olunur ki, bu da bölgəyə səfər ərazisindən keçir. edən turistlərdə maraq oyadır. Bölgədə şəhər əhalisi 25 % , Turizm ixtisaslaşması istirahət, dərketmə istiqamətində- kənd əhalisi 75 təşkil edir. Sıxlığı isə hər kv. km do 68 nəfərdir. dir. Şəki-Zaqatala bölgəsində turizm-rekreasiya fəaliyyətinin Dağlıq və dağətəyi landşaft, mineral bulaqlar, dağ gölləri, şəla­ inkişafına onun yerləşdiyi ərazi, təbiətinin zənginlikləri, əmək lələr diqqət cəlb edicidir. Bölgənin qeyri-adi gözəlliyi 2000-ci ehtiyatları, iqtisadiyyatı, infrastrukturun vəziyyəti və s. böyük ildən respublikaya gələn investorlar tərəfindən qiymətləndirilə­ təsir göstərir. rək turizm-ıekreasiya cəhətdən perspektivli olduğu göstərilmiş­ Şəki-Zaqatala turizm bölgəsi respublikamızın ucqar dir. Bölgədə qədim dövrlərdə iri ticarət mərkəzi olmuş, sənət­ şimal-qərb hissəsində yerləşməklə, özünəməxsus iqtisadi və karlığın inkişaf etdiyi Şəki şəhəri yerləşir. Tarixi-memarlıq siyasi-coğrafi mövqeyi ilə fərqlənir. Bölgə daxilində inzibati abidələri - İsfahan, Təbriz, ləzgi karvansaraları, “Gələrsən- mərkəzlər arasında olan məsafə 30-50 km təşkil edir. Res­ Görərsən” qalası və b. (Şəki), qədim qalalar (Qax, Zaqatala), publikamızın paytaxtı Bakı şəhərindən olan məsafə isə rayonlar Qafqaz Albaniyasının qədim qəbilələrinə məxsus Yalovlu təpə üzrə 225 - 394 km arasında dəyişilir. Şəki-Zaqatala bölgəsi mədəniyyətinin izləri (Qəbələ), Zaqatala qoruğu maraqlı Rusiya Federasiyası ilə (Dağıstan Respublikası) 185 km turizm obyektləridir. Şəki-karvansara otelləri, “Gələrsən- məsafədə yiiksək dağlıq ərazilərdən keçən sərhədi respublika Görərsən”, Səadət, Marxal (Şəki), Sahil, Qəbələ istirahət üçün istər məkan, istərsə də strateji baxımdan böyük əhəmiyyət zonaları, Qafqaz, Dağ turist bazaları (Qəbələ), İlisu və Şəfa kəsb edir. Alazan çayından Baş Qafqaz dağlarının suayrıcına pansionatlan (Qax), Gülüstan turist bazası, Tala və b. qədər uzanan, təqribən 150 km-ə qədər Gürcüstanla olan (Zaqatala) turistlərin xidmətiııdədir. sərhəd də mühüm siyasi və iqtisadi əhəmiyyət daşıyır. Yevlax- Balakən və Balakən-Loqodexi Beynəlxalq avtomobil yolunun 11.2. Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları TRASEKA nəqliyyat sisteminə daxil olması, eyni zamanda burada Balakən gömrük məntəqəsinin fəaliyyət göstərməsi T,ıbii rekreasiya ehtiyatlan. Bölgədə turizmin iqtisadi rayonun prespektiv inkişafına yeni imkanlar yaradır. inkişafında təbii rekreasiya ehtiyatlarının rolu böyükdür. Şəki- Regionun təsərrüfat sahələrinin, xidmət sahələrinin in­ Zaqatala iqtisadi rayonunun ərazisi təbii şəraiti və relyef kişaf etdirilməsində onun əhalisi və əmək ehtiyatları aparıcı yer xüsusiyyətləri ilə respublikanın digər bölgələrindən fərqlənir. tutur. Abşeron iqtisadi rayonundan sonra əhalisinin milli tər­ Relyefi kiçik məsafədə (20-30 km) parçalanmaya məruz kibinin müxtəlifliyinə görə Şəki-Zaqatala bölgəsi respublikada qalmaqla, ərazisi təbii şəraitinə görə üç sahəyə ayrılır: Böyük ikinci yer tutur, bölgənin ümumi əhalisinin 76,38%-ni azər- Qafqazın cənub yamacı; Alazan-Həftəran vadisi; Orta Kür baycanlıllar, 9,53%-ni avarlar, 5,23%-ni ləzgilər, 3%-ni saxur- dağətəyi ərazisi (Acınohur və Turudsartca düzənliyi və Şəkinin lar, 1,7 % ni gürcülər, qalanlarını isə digər millətlər təşkil edir. dağlıq hissəsi). Bölgənin ərazisi ümumilikdə dəniz səviy­ Zaqatala və Balakəndə avarlar, Qaxda gürcülər, Qəbələdə ləz­ yəsindən 100 metrdən 4466 m-o qədər hündürlükdə yerləşir. Əsasən dağ-çöl, dağ-meşə, subalp və alp çəmənlikləri nival

206 207 sahəsi kimi yüksəklik qurşaqları ilə təmsil olunmuşdur. sanatoriya-müalicə miiosisəsi fəaliyyət göstərir. Balakən, Şəki Relyefindəki xüsusiyyətlər ərazidən müxtəlif təsərrüfat məq­ rayonlarında da debiti az olan mineral bulaqlar çoxdur. Bu sədləri üçiin səmərəli istifadə etməyə imkan verir. bulaqların yerləşdiyi ərazilər yerli əhalinin piknik təşkil etdiyi Bölgənin iqlimi əsasən mülayim rütubətlidir. Ərazidə il yerlərdəndir. boyu günəşli günlərin miqdarı boldur, 2200-2300 saat və Təbii rekreasiya ehtiyatları sırasında qoruqlar, istirahət ümumi günəş radiasiyası 120-148 kkal/kv.sm arasında parklarının da əhəmiyyəti danılmazdır. tərəddüd edir. Dəniz səviyyəsindən 500-700 metrə qədər 1929-cu ildə yaradılmış “Zaqatala” Dövlət qoruğu dəniz yüksək sahələrdə əsasən subtropik iqlim hakimdir. Havanın səviyyəsindən 650-3646 m yüksəklikdə yerləşir və Zaqatala, orta illik temperaturu Balakəndə 6-14°C, digər inzibati ərazi hətn də Balakən rayonlarının ərazisini əhatə edir. Qoruğun vahidlərində isə 0-14°C arasında tərəddüd edir. Ərazisinə ərazisində turistlərin istirahəti üçün münasib yerlər var. düşən yağıntıların miqdarına görə bu rayon Lənkəran Zaqatala mərkəzi mədəniyyət və istirahət parki-“Heydər parkı” bölgəsindən sonra respublikada ikinci yeri tutur. Yağıntıların (hazırda Heydər Əliyev parkı) 1947-ci ildə salınmış, 2008-ci illik miqdarı Acmohurun ətrafında 300-350 ram, Alazan- ildə parkda yenidənqurma işləri aparılmış və müasir görkəm Əyriçayda 500-700 mm, dağlıq ərazilərdə isə 900- 1300 mm- almışdır. Zərifə Əliyeva adına 2008-ci ildə salınmış bu parkda dir. Əlverişli iqlim şəraiti bölgədə kurort-rekreasiya müasir səhnə, işıqlandırma sistemi, fəvvarələr quraşdırılmışdır. sistemlərinin inkişaf etdirilməsi üçün geniş imkanlar yaradır. Dədə Qorqud meydanı Zaqatala əhalisinin sevimli Şəki-Zaqatala bölgəsi respublikada su ehtiyatı ilə istirahət yeridir. Təbiətin möcüzəsi hesab edilən 800 yaşlı və zəngin olan regionlardan biri sayılır. Dünyanın ən gursulu və gövdəsinin diaınctri 6-7 metr olan Çinar ağacı burada yerləşir. selli çayları olan Katex, Kiş, Şin, Dəmiraparan, Gürmük, Bu meydandakı fəvvarə və ağaclar axşamlar müxtəlif rəng Mazım, Muxax və Balakənçay kimi böyük su sisteminin və çalarlan ilə işıqlandırılır ki, bu da ətrafda xoş mənzərə yaradır. Qamx - Əyriçay artezian hövzəsinin iqtisadi rayonun Zaqatalada turistləri özünə cəlb edən təbiət abidələrindən ərazisində yerləşməsi bu çaylardan təsərrüfat sahələrində, o biri Katex şəlaləsidir. Mazıx kəndində, Qəbizdərədə yerləşən cümlədən turizm-rekreasiya fəaliyyətində daha səmərəli şəlalə Böyük Qafqazın cənub yamacından Katex çayı hövzəsini istifadə etməyə imkan verir. formalaşdıran, hündürlüyü 3648 metr olan Quton dağının baş Şəki-Zaqatala bölgəsi mineral sular və bulaqlarla zən­ suayrıcından başlanğıcını götürür və cənuba doğru Qamx gindir. Çimçimarx mineral su bulağı istisna olmaqla, soyuq çayına daxil olur. Şəlalənin hündürlüyü 14 metrdir. Şəlalənin sulu bulaqlar üstünlük təşkil edir. Təkcə Zaqatalada iki böyük töküldüyü yerin mənzərəsi və təbiəti insanı heyran edir. Afurca və 20-dən çox kiçik debitə malik olan mineral su yatağı aşkar (Quba) şəlaləsi ilə müqayisədə hündürlühü 5 dəfə az olsa da, edilmişdir. Oğlanbulaq, Qızılbulaq, Mosku, Hamambulaq (Qax gur suludur. rayonu), Bum (Qəbələ), Xalxal, Buqusşor və Ağbulaq (Oğuz) Balakəndə 2008-ci ildə salınmış Heydər Əliyev adına və digər bulaqların suyu əsəb, dəri, ürək-damar, əzələ mədəniyyət və istirahət parkı da öz xüsusiliyi ilə seçilir. Park xəstəliklərinin müalicəsi zamanı əhəmiyyətlidir. Qax rayonu­ ərazisində quraşdırılmış kanat yolunun uzunluğu 1200 m, ən nun Suskən kəndi yaxınlığındakı bulaqdan istifadə edilərək hündür metal dayaq isə yerdən 53 metrlikdədir. Kanat yolu 1 “Qax” suyu istehsal edilir. Suskən kəndində bu məqsədlə bir saatda 216 nəfərə xidmət etmək qabiliyyətinə malikdir və 6

208 209 Əyriçay vadisi rayonunda heyvan və balıq ovu üçün münasib kabinəlidir. Qurğulara xidmət tam kompyuterləşdirilmişdir. yerlər vardır. Balakən şəhərində açıq səma altında muzey yaradılması Qəbələ rayonunda turizm-rekreasiya fəaliyyəti ildən-ilə ideyasının gerçəkləşməsi üçün görülən işlər davam etdirilir. genişlənir. Bunun üçün rayonda əlverişli təbii imkanlar Oğuz rayonunu təbiətinə görə Azərbaycanın “İsveçrəsi” mövcuddur. Bu imkanlardan rayonun mənzərəli landşaftını, adlandırırlar. Rayon ərazisinin təqribən yarısını meşələr əhatə Azərbaycanda “Yeddi gözəl ” adı ilə məşhur olan təbiət incisi edir. Burada çox sayda şəlalə, kükürdlü və tennal su bulaqları şəlaləni, buradakı mineral bulaqları qeyd etmək olar. Rayonda var. Gözəl təbiəti turizm-rekreasiya fəaliyyəti üçün (ovçuluq, xeyli sayda dövlət əhəmiyyətli təbiət abidələri, qocaman balıqçılıq) əlverişli imkan yaradır. ağaclar mövcuddur. Qəbələ şəhərinə gedən şose yolunun Şəki rayonunda rekreasiya yeri kimi Marxal istirahət kənarında 1100-1200 yaşlı, hündürlüyü 30 m olan qarağac, zonası xüsusilə seçilir. Bu gözəl məkan dağlar qoynunda dəniz səviyyəsindən 850 m yüksəklikdə yerləşən Həmzəli yerləşən Şəkinin yuxarı hissəsindədir. Marxal istirahət kəndindəki Şeyx Molla Məhəmməd Baba qəbiristanlığında yaşı zonasında 2015-ci ildə abadlaşdırma və yenidənqurma işləri 1000-1200 il olan qaraçöhrə ağacları bu rayonun təbii aparılmışdır. zənginliyinin bariz nümunəsidir. Rayon ərazisi təbiət abidələri ilə çox zəngindir. Burada Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. İqtisadi rayonun qədim mənzərəli qayalıqlara, şəlalələrə, xeyli nəhəng və qocaman tarixindən xəbər verən abidələr çoxdur. Rayonun ərazisində ağaclara, nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və heyvan Dövlət tərəfindən qorunan 100-ə yaxın abidə qeydə alınmışdır. növlərinə rast gəlinir. Ərazinin ən qocaman və nəhəng ağacları Bunlardan ən qədimi “Pəri” (V əsr), “Armatay", “Cingöz” “Qoşa Ziyarət Piri” ərazisindəki 300 yaşlı dağdağan, Şəki Xan (XIV əsr), “Şeytan”, “Zaqatala” qalalarıdır. Rayonun kənd Sarayının qarşısındakı bir cüt 350 yaşlı şərq çinarları, Şəki yerlərində Vl-Vlll əsrlərə aid onlarla Alban abidələri avtomobil vağzalı qarşısındakı 500 yaşlı şərq şinarı, Babaratma mövcuddur: Mazıx və Axaxdərə kəndlərində (XII əsr), Paşan kəndi kənarında yerləşmiş, məşhur “Babaratma Piri”niıı 900 kəndində (XIII əsr), Kebeloba kəndində (XIV əsr) Alban yaşlı şərq çinarı, Qudula kəndindəki 1000 yaşlı şərq çinarı, qüllələri qorunub saxlanılmışdır. Şəki şəhəri yaxınlığındakı 1000 yaşlı “səsverən qovaq”dır. Rayonda qədim dövrlərə aid İsfahan, Təbriz, ləzgi Təbii rekreasiya abidələri sırasında bölgənin turizmində karvansaraları, “Gələrsən-Görərsən” qalası, “Yuxarı Baş” xüsusi yeri olan Qaxın İlisu kəndi xüsusi qeyd edilməlidir. tarix-memarlıq qoruğu və b. (Şəki), qədim qalalar (Qax, Yaşıllıqları, hündür şəlaləsi və gözəl təbiətli əlverişli coğrafi Zaqatala), Qafqaz Albaniyasının qədim qəbilələrinə məxsus mövqeyi ilə turistlərin diqqət mərkəzindədir. Rayonun Yaloylutəpə mədəniyyətinin izləri (Qəbələ) və digər tarixi- ərazisində “İlisu” şəlaləsi turist cəlb edən təbii obyekdir. O, memarlıq abidələri dərketmə turizminin inkişafı üçün mühüm İlisu Dövlət Qoruğunda yerləşir. Burada mühafizə olunan əsas amillərdir. obyektlər orta dağlıq qurşaqdakı meşələrdir (qoruğun ərazisinin Şəki-Zaqatala rayonunun tərkibinə daxil olan hər bir 90%). Qoruqda təqribən 300 növ bitki, o cümlədən, 90 növ rayonun qədim tarixinin olması bütövlükdə bölgənin turizm oduncaq və kol bitkisi, bir sıra endcmik və məhv olmaq potensialına müsbət təsir edir. Tarixi abidləri ilə zəngin olan həddində olan bitki növlərinə rast gəlmək mümkündür. Qanıq- kəndləri əsasən Kiş, Car, Qəbizdərə, Yuxarı Tala və s.-dir.

211 210 Turistlər Zaqatala şəhərindən 6 km şimal-qərbdə yoldan 1 km şimalda yerləşir. Əsas kilsə binası qismən yerləşən Car kəndinə getməyi daha çox xoşlayırlar. Bu kəndin salamatdır və çox keyfiyyətli kərpiclə tikilmişdir. Təxminən 4 təbiəti füsunkar olmaqla yanaşı, burada regiona xas olan nadir hektar sahədə çay daşı və hasar daxilindəki ərazidə çoxsaylı memarlıq üslubu və məişət ənənələri qorunub saxlanmışdır. tikili qalıqları, o cümlədən xeyli qəbirlər vardır. Car kəndi Zaqatala şəhərinin şimalında. Böyük Qafqaz 4. Minarəli məscid - Balakən rayonunun mərkəzində dağlarının cənub ətəklərində yerləşir. Kəndin ərazisindən 2 dağ yerləşir. 1867-1877-ci illərdə inşa edilmişdir. Bişmiş kərpicdən çayı - Bəkməz və Zilban axır. Üç tərəfi dağlardır. Tarixi tikilmiş məscidin sahəsi 1025 kv. metrdir. Əsas binadan ayrı abidələrdən Car məscidi (XVII əsr), XVI əsrə aid və müdafiə tikilmiş minarənin hündürlüyü 45 metrdir. Məscidin şimal-qərb məqsədləri üçün tikilmiş, hündürlüyü 10-12 metr olan Cigiz fasadında dörd yerdə qabarıq formada ərəb dilində kitabələr qala və s.-dir. Ərazidə “Gülüstan” turist bazası yerləşir. həkk edilmişdir. Qəbizdərə kəndi - Mazıx kəndinin şimalında, Böyük 5. Nur kilsə - bu abidə Talalar kəndində düzən yerdə Qafqaz dağlarının cənub ətəyində, Katex çayının sağ sahilində yerləşir. XIV əsrə aid Nur kilsəsinin uzunluğu 15 m, giriş yerləşir. Burada turizm istirahət mərkəzi üçün torpaq sahəsi hissəsinin hündürlüyü 7,6 m olmaqla 2 tərəfli və 6 bucaq ayrılmış və tikintisinə başlanılacaqdır. Ərazidə 14 m şəkillidir. Binanın eni isə 6 metrdir, iki hissədən ibarət olan hündürlükdən tökülən respublikanın bol sulu şəlaləsi vardır. binanın giriş hissəsi öndə iki nəhəng sütun üzərində durur, Rayonda olan digər tarixi yerlər aşağıdakılardır: sonra isə ibadət yeri olan hissəyə, otağa giriş qapısı üzərində 1.Sasani dövrünə aid Böyük Sədd - bu qədim tarixi tağa birləşir. abidənin qalıqları Balakən rayonunun Katex kəndində Bakı- 6. Gül qala - Balakən çayının sağ sahilində Mahamalar Balakən magistral yolu boyunca yolun şimalmdadır. Divarların kəndində yerləşir. Gül formasında tikilib, 8 güşəlidir. eni aşağıda 1,5 metrə yaxındır, hündürlüyü 4-5 metr olmuşdur. 7. Noxo mağarası - rayon mərkəzindən 18 km şimalda, Sədd V-VII əsrlərdə Azərbaycanı sasanilər işğal etdikdən sonra Qubek qayası deyilən yerdədir. Dəmir dövrünə aiddir. Sasani hökmdarı I Qubad və Xosrov Ənuşirəvamn göstərişi ilə Mağaraya girmək qeyri-mümkündür. Mağaranın qarşısı tikilib. Səddin tikilməsində məqsəd ölkəni dağlıların qəfil sıldırımlı aşırımdır. Mağaraya qayanın üstündən alpinist hücumundan müdafiə, həmçinin “Hun keçidi”ndən gələn ləvazimatı ilə düşmək mümkündür. hunların axınının qarşısını almaq idi. S.Pəri qala - Humbul çayının yatağı istiqamətində olan 2. Darvaz məbədi - Antik dövr müəlliflərinin qeyd dağ keçidinin (Hun keçidi) qarşısında tikilən möhtəşəm qaladır. etdikləri kimi, bu məbəd Qamğın (Alazan çayı) sol sahilində, V-VI əsrdə Böyük Sədd ilə eyni vaxtda Hun tayfalarının Tuğay meşəsinin ortasında olan düzəngahın mərkəzindədir. hücumuna qarşı müdafiə məqsədilə digər qaqalar da Məbəd Balakən rayonunun mərkəzindən 15-16 km cənubda, tikilmişdir. Qacarçöl adlanan böyük bir düzəngahın yaxınlığında, Darvaz Balakən rayonunun inzibati mərkəzi olan şəhərin binə deyilən yerdədir. özündə XVII-XIX əsrlərə aid, minarəsinin qeyri-adi dərəcədə 3. Anlıqbinə məbədi - yerləşdiyi ərazi Balakəndən hündür olması ilə maraq doğuran məsçid binası salamat Gürcüstana gedən magistral yolun sağında, dağın ətəyində, son qalmışdır. Bütünlükdə rayonun rekreasiya ehtiyatlan turizmin dərəcə mənzərəli bir yerdə, rayon mərkəzindən 5 km qərbdə, çox sahəli inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. Tarixi-

212 213 təchiz olunan Gavurqala qülləsi (VII əsr), Filfilli çayının memarlıq abidələri, milli istirahət parkları ilə yanaşı Balakən yaxınlığında, Qalaçay çayının sahilində yerləşən, çay daşından turizmi üçün xas olan əlverişli təbiət abidələri də vardır. tikilmiş Suıxayxan qülləsi (XVIII əsr) və s. Rayonun inzibati Qax rayonunun ərazisində tarixi abidələr çoxdur. mərkəzi Oğuz şəhərində Alban kilsəsi, məbədi, Azərbaycan Rayonda aşkar edilmiş kurqanlar bu regionun hələ tunc ərazisində fəaliyyətdə olan ən qədim məktəblərdən biri(XIX dövründə məskunlaşmış olduğunu sübut edir. əsr) yerləşir. Tirməçi kəndinin yaxınlığında, qocaman palıd ağacları Qəbələ rayonu bölgənin ən sürətlə inkişaf edən bitən meşədə Şeyx Şamilin naibi (sərkərdəsi) Hacı Muradın rayonudur. Tarixi keçmişi də təbiəti qədər zəngindir. Qəbələnin qəbri var. əlverişli tarixi-coğrafi mövqeyi onun ərazisinin insanlar Qum kəndinin yaxınlığında Qafqaz Albaniyası dövrünə tərəfindən qədimdən mənimsənilməsinə və nəticədə zəngin aid abidələr - Sırtqala istehkamı (XVITI əsr), Qum bazilikasımn maddi-mədəniyyət abidələrinin yaranmasına səbəb olmuşdur. xarabalıqları (V əsr), Dəyirmi məbəd (VTT əsr), Ləkit kəndində Rayon ərazisində 90-dan çox tarixi, etnoqrofik, maddi- isə Məbəd kompleksi (XII əsr) salamat qalmışdır. mədəniyyət abidəsi mühafizə olunur. Həzrə türbələri Qəbələ Abidələrdən İlisu kəndində yerləşən “Sumuq” qalası, rayonunun Həzrə kəndində, meşəlik ərazidə orta əsr “Kürmük” məbədi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən qəbirstanlığıııdadır (sahəsi 3,5 ha). Rayonda Came məscidi təmir edilmiş, Qum kəndindəki qədim Alban məbədinin (1899-1906-cı illər, Qəbələ şəhəri). Alban məbədi (Nic yenidən bərpası isə ABŞ Konqresinin qrant layihəsi qəsəbəsi), Səkkiz guşəli məscid ( XV-XVI əsrlər, Qəbələ çərçivəsində həyata keçirilmişdir. Qaxbaş kəndindəki “Həsən şəhəri) və digər tarix və mədəniyyət abidələri mövcuddur. xan” qalasının və İçəribazar küçəsində yerləşən Qala qapısı və Qəbələ rayonunun giriş qapısı Bakı - Laqodexi şose yolunun qala divarlarının əsaslı bəıpası ilə bağlı ilkin işlərə 200-cü kilometrliyinin sol tərəfində, 2005-ci ildə tikilmişdir. başlanılmışdır. Giriş qapısının görünüşü Qəbələ ərazisinə daxil olan hər bir Bölgədə tarixi-mədəni ehtiyatlara görə Oğuz rayonunun kəsdə bu yerlərin qədimliyi barədə ilkin təəssürat yaradır. xüsusi yeri vardır. Rayonda milliliklə yanaşı tarixi abidələrin Rayonda sovet quruculuğu illərində ucaldılan abidələr də mövcudluğu da turizmin inkişafına təsir edən amillərdəndir . qorunub saxlanılır. Bunlara Ana abidəsi (1985-ci il), Arxeoloqlar Kərimli və Qarabaldır kəndlərinin yaxınlığında Azərbaycan realist nəşrinin banilərindən və ilk Azərbaycanlı qədim insan məskənləri aşkar etmişlər. Burada nizələr üçün generallarından biri İ.B.Qurtqaşmlmın məzarı üzərində abidə ucluqlar, tunc silah, daşdan hazırlanmış qadın heykəlləri və (1979-cu il) aiddir. Qəbələ rayon tarix diyarşünaslıq muzeyində əşyalar tapılmışdır. Rayon ərazisində qədim tarix və memarlıq (1980-ci ildən fəaliyyət göstərir) Qəbələnin, Azərbaycanın abidələri çoxdur: Calut kəndində məbəd, Xaçmaz kəndi 2500 illik tarixini əks etdirən on iki mindən çox tarixi və elmi yaxınlığındakı Sarısu çayının üstündəki Daştiz körpüsü (XIX əhəmiyyətə malik eksponat mühafizə olunur. əsr), Sincan kəndindəki Məscid (XVIII əsr), Kərimli Şəki Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. kəndindəki məqbərə (XV əsr), Muxas kəndindəki üçmərtəbəli Zəngin tarixi - memarlıq abidələrinin olması ilə seçilən bu qüllə (XIV əsr), Xaçmaz kəndində Qaladağ dağının zirvəsində qədim diyar Azərbaycan turizminə əvəzolunmaz töhfələr yerləşən müdafiə təyinatlı Qabur qülləsi (VII-XIV əsrlər) yenə verməkdədir. Xan Sarayı - Şəki xanlarının yay sarayı 1761- də Qaladağ zirvəsinin yaxınlığında yerləşən, lakin içməli su ilə

215 214 1762-ci illərdə Azərbaycanda ilk müstəqil xanlığın əsasını Cədvəl 11.2 qoyan Hacı Çələbi xanın nəvəsi Hüseyn xanm dövründə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə tikilmişdir. Qala divarları ilə əhatə olunan Xan sarayı görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) ikimərtəbəli olmaqla altı otaqdan, dörd dəhlizdən, iki güzgülü C eyvandan ibarətdir. Xan Sarayının maraqlı tarixi vardır. Bu © h, fD fb 43 Л T"* fD haqda saraya tamaşa etməyə gələn yerli və xarici turistlərə İ m m cr C -C a ətraflı məlumat verilir. Rayonun Kiş kəndi ərazisində Alban « ъ A **

C əm i s

məbədi yerləşir ki, bu da yalnız Qafqaz Albaniyası ərazisində əyləncə u. T u rizm tu riz m i m əqsədi M üalicə 1 * m əqsədilə İstirah ət, • m İşgüzar səfər deyil, ümumiyyətlə, Qafqazda tikilmiş ilk xristian kilsəsidir Digər turizm

ı ı . ! ! S Ö lkə 672345 550643 237506 206234 70981 35922 121702 11.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir üzrə vəziyyəti cəm i: İqtisadi 32007 27868 19712 4387 34 3735 4209 Azərbaycanın qədim təbii və tarixi-mədəni turizm- rayon rekreasiya potensialı ilə zəngin olan Şəki-Zaqatala bölgəsinə üzrə səfər edən turistlərin sayı ildən-ilə artır. Bölgədə turizmə cəmi Balakən 3805 2962 859 1071 1032 843 xidmət edən sahələr (yerləşdirmə, qidalanma, nəqliyyat, rayonu ekskursiya) genişləndikcə turizmin müxtəlif növlərinin Zaqatala 5556 3914 1198 1569 1147 1642 inkişafına imkan yaranır. Son illərin statistikası və marketinq rayonu araşdırmaları bunu deməyə əsas verir ki hər il öz məzuniyyətini Qəbələdə keçirmək və rayonla yaxından tanış Qax 3701 2845 2108 50 34 653 946 rayonu olmaq istəyən xarici qonaqların sayı durmadan artır. Şəki 12293 12293 9700 1690 903 - Onlardan bir çoxu mədəniyyətimizlə tanış olmaq, digərləri rayonu Qəbələnin ekzotik təbiəti ilə təmasda olmaq , həmçinin Oğuz 808 30 30 - - 778 şərq qonaqpərvərliyinin şahidi olmaq üçün bu gözəl məkana rayonu gəlməyə çalışırlar. İqtisadi rayona istirahət və əyləncə Qəbələ 5824 5824 5817 7 - - - məqsədilə gələnlərin sayma görə birinci üçlüyə Şəki, Qəbələ, rayonu Qax rayonları aiddir, işgüzar məqsədlə səfərlər üzrə ən çox Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Şəki, Zaqatala, Balakən rayonları seçilir (cəd.11.2). Yerləşdirmə obyektləri və rayonun xidmətlə təminat səviyyəsi. Qədimdə ipəkçiliklə, kələğayı istehsalı ilə dünyada tanınan Şokidə tacirlərin yerləşmələri üçün bir çox karvan­ saralar mövcud olmuşdur. İsfahan, Təbriz, Ləzgi karvansaraları ilə yanaşı regionun digər rayonlarında da müasir yerləşdirmə müəssisələri inşa edilmişdir. Bölgənin turizmində bu sektor son

216 217 illərdə surətlə inkişaf edən xidmət sahəsidir. İqtisadi rayonda yerləşdirmə xidməti ilə təminat səviyyəsinə görə rayonlar üzrə Şəki rayonu. “Gələrsən-görərsən” istirahət zonası Kiş regional fərqlər mövcuddur (cəd., 11.3) kəndinin şimal hissəsində eyni adlı qalanın yaxınlığında Cədvəl 11.3 yerləşir. Bina 3 əsas korpusdan ibarətdir. Eyni zamanda 45 Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəs­ nəfər turisti qəbul etmək imkanı vardır. “Şəki-Karvansaray” sisələrinin ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) mehmanxana kompleksi 1989-cu ildən mehmanxana və ictimai iaşə xidməti ilə məşğul olur. Mehmanxanada 38 otaq vardır, İnzibatı rayon və Yerləşmə vasitələrində İstismardan əldə eyni vaxtda 75 nəfərə xidmət etmək imkanına malikdir. şəhərlər nömrələrin ümumi olunan gəlir, Otaqların 8-i lüks, 4-ii ikinci dərəcəli, qalanları isə turist dərəcəlidir. Lüks otaqlar 2 mərtəbəlidir. Kompleks AR İqtisadi sayı, vahid min manat İnkişaf Nazirliyinin balansındadıı*. 2010 2014 2010 2014 “Sahil'’ pansionatınm binası 2 mərtəbədən ibarətdir. Birinci mərtəbədə 1 zalı olan yeməkxana, ikinci mərtəbədə isə 6 yataq 14158 17363 105888,8 181047,3 otağı yerləşir. Pansionat eyni zamanda 16 nəfərə mehmanxana, Ölkə üzrə cəmi: 60 nəfərə isə iaşə xidməti göstərə bilər. “Marxal” istirahət mərkəzi ərazisində üç yerləşdirmə binası İqtisadi rayon 970 1015 3993,9 2556,7 vardır. Eyni vaxtda Son illərdə genişləndinnə işlərinin üzrə cəmi: nəticəsində eyni vaxtda 60 nəfər qonaq qəbul etmək imkanına Balakən rayonu 24 87 9,4 185,6 malikdir. Nömrələr üçün təklif edilən qiymətlərlərdə hər il dəyişikliklər olur. Zaqatala rayonu 155 155 276,0 253,4 Şəkidə mövcud imkanlar nəzərə alınaraq, bir-brindən fərqli, qədimliklə müasirliyin vəhdəti olan yerləşdirmə obyektləri Qax rayonu 212 225 648,4 425,2 tikilmişdir. Şəki rayonu 269 306 2210,5 1095,9 “Şəki-mehmanxana”sı şəhərin mərkəzində yerləşir. Bina 9 mərtəbə və 54 nömrədən ibarətdir. Eyni vaxtda 100 Oğuz rayonu 43 43 132,1 27,7 nəfər turisti yerləşdirmək imkanına malikdir. Turizm inkişaf etdikcə yeni tikililərin sayı artır. Heydər Əliyev adma Qəbələ rayonu 267 199 717,5 568,9 mədəniyyət və istirahət parkının yaxınlığında yerləşən 100 yerlik Qubek otelində 9 Uiks və 54 turist dətəcəli nömrə, 80 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi nəfərlik konfrans zalı, 80 nəfərlik yay və qış restoranları vardır. Oteldə 80 nəfər işlə təmin olunmuşdur. Yerləşdirmə müəssisələrində nömrələrin sayma görə Şəki, “Narın Qala” istirahət mərkəzi - Qafqaz dağlarının Qax, Qəbələ rayonları iqtisadi rayonda birinci üçlüyə daxildir. ətəyində, şam meşəsində, Kiş və Qaynar çaylarının birləşdiyi İqtisadi rayon üzrə bu göstəricinin 30,1%-i Şəki rayonunun yerdə, dəniz səviyyəsindən 1050 m. hündürlükdədir. Narın payına düşür. Qala istirahət mərkəzində kommunal şəraiti olan 4 otaqlı kotteclər turistlərin ixtiyarındadır.

218 219 Qax rayonu. Hazırda rayonda 1 mehmanxana, “Şəfa” ibarət olmaqla, eyni zamanda 40 nəfər turistə xidmət etmək istirahət və müalicə pansionatı, İlisu pansionatı, “Yaşıl park”, imkanına malikdir. “Ulu”, “İmproteks”, “Ulu dağ”, “Eden” turizm və istirahət “Karvan Hotel” - Qəbələ şəhərinin mərkəzində Heydər mərkəzləri turistlərin ixtiyarındadır. Əliyev Parkının cənub hissəsində yerləşir. Otel binasi üç İstirahət mərkəzlərində turistlərin istirahəti üçün hər cür şərait mərtəbəlidir. Nömrələrin sayı 14-düı\ yaradılmışdır. Hər il rayonda mövcud turizm mərkəzlərində “Çənlibel” istirahət mərkəzi, Dəmiraparan çayının minlərlə turist istirahət edir. “Uludağ turizm və istirahət sahilində yerləşən “Ay işığı” pansionatı yerləşir. Bu yerlərdə kompleksi” Qax rayonunun İlisu kəndinin ərazisində, dağın təbii şəraitin füsunkarlığı istirahət edənlərdə xoş əhval-ruhiyyə ətəyində 4 ha ərazini əhatə edir və ilboyu kompleksə gələnlərə yaradır. Burada qonaqların arzusundan asılı olaraq səyahət və xidmət göstərilir. Kurmuxçay adlı dağ çayının sahilində, rayon ekskursiyalar, piyada və atla dağ gəzintisi və s. təşkil etməyə mərkəzindən 10 km məsafədə yerləşən bu pansionatın rahat imkan verir. kottecləri, yüksək səviyyədə servis xidmətləri təklif edilən “Sahil” istirahət mərkəzi də öz gözəlliyinə görə mehmanxana kompleksi vardır. digərlərindən fərqlənir. Bu obyektin xalq arasında “Nohur” Qəbələdə turizm yerləşdinnə obyektlərinin açılması adlanan Nohurqışlaq su anbarının sahilində yerləşməsi turizmdə prespektiv imkanlar açır. Rayonda 12 turizm obyekti qonaqlara xüsusi zövq verir. İstirahət mərkəzində eyni vaxtda fəaliyyət göstərir. Bunlardan ikisi 5 ulduzludur. “Qafqaz 70 nəfər yerləşdirmək olar. “Selbasar” istirahət mərkəzi Riverside” otelinin açılışında Azərbaycan Respublikasının Vəndam çaymın sağ sahilində yerləşir. 30 yerlikdir. “Tərkeş" prezidenti İlham Əliyev iştirak etmişdir. Qəbələ rayo­ istirahət evi Qəbələ şəhərinin şimalında, “Ay işığı” ilə “Xanlar” pansionatmın arasında, meşə zolağında yerləşir. nunda Qəmərvan İstisu müalicə sanatoriyası 260 yerlikdir. İstirahət mərkəzlərində turistlərdə maraq oyadan Sanatoriyada Avropa standartlarına uyğun müalicə vannaları əlamətlərdən biri onların dizaynının rayonun relyefi və quraşdırılmış və 2 ədəd müalicəvi su hovuzu mövcuddur. təbiətinə uyğun olmasıdır. Burada şəbəkə şəklində fəaliyyət Sanatoriyada revmatizm, oynaq ağrılarının müalicəsi aparılır. göstərən otellərdən biri “Qafqaz SPA” sağlamlıq və əyləncə Bölgədə son zamanlar gedən inkişafın nəticəsi olaraq xüsusi mərkəzidir. Avropa standartlarına cavab verən bu mərkəz sektorda turizm-istirahət komplekslərinin sayı sürətlə cəlbediciliyi ilə istirahətə gələn turistlərdə məmnunluq hissi artmaqdadır. Xüsusi ilə Qəbələ və Qəbələ-Ləzə oyadır. istiqamətlərində inşa edilmiş yerləşdirmə müəssisələrində Qəbələ rayonunun Vəndam kəndində yerləşən “Duyma” (“Qafqaz Resort”, “Sərin meşə”, “Duyma” “Karvan”, “Yeddi idman-sağlamlıq kompleksi dəniz səviyyəsindən 1100 m gözəl”, “Sahil”, “Selbasar”, “Ay işığı”, “Qafqaz”, “Xanlar”, yüksəklikdə yerləşir. Rahat 4 mərtəbəli mehmanxanası vardır. “Çənlibel”, “Soyuq bulaq”, “Gilan”, “Qəbələ”, “Karvan” və Sahəsi 5 ha-dır, ərazisi hər tərəfdən sıx meşəliklə örtülü hündür s.) turistlərin istirahəti üçün şərait yaradılmışdır. dağlarla əhatə olunmuşdur. “Qəbələ Hotel” - Qəbələ şəhərinin mərkəzində Heydər Zaqatala. Zaqatala şəhərinin mərkəzində - H. Əliyev Əliyev Parkının şimal hissəsində yerləşir. Eyni vaxtda 90 prospektində “Zaqatala Hotef’i fəaliyyət göstərir. Bu otel son nəfərə xidmət etmək imkanı vardır. illər turizmin inkişafı ilə əlaqədar yeniden bərpa edilmişdir. 50 “Gilan Hotel” - Qəbələ rayonu Zarağan kəndinin nəfərə yaxın qonağı eyni zamanda qəbul etmək imkanına malik ərazisində yerləşir. Dörd mərtəbəli olan bu otel 21 otaqdan

220 221 olan bu oteldə standart, yarımlüks və lüks otaqlar fəaliyyət göstərir. Qəbələdən 55- 60 km aralıda yerləşsə də, sərnişin “Ləzzət” istirahət mərkəzi rayon mərkəzindən 4 km daşımalarının tənzimlənməsində mühüm yer tutur. məsafədə, Car kəndi ərazisində, dağ ətəyində yerləşir və 1987- Bölgədə ümumi istifadədə olan avtomobil yollarının ci ildən fəaliyyət göstərir. Cox əlverişli mövqeyi var, təbiətin uzunluğu 1804 km-dir. Müstəqillik illərində Yevlax-Balakən gözəllikləri ilə əhatə olunmuş bu istirahət mərkəzi turistlərin şose yolunun davamı kimi Balakən-Loqodexi xəttinin diqqətini cəlb edən obyektdir. beynəlxalq əhəmiyyəti artmışdır. Bölgə bu avtomobil şosesi “Balıqçılıq” - istirahət mərkəzi Zaqatala rayonunun Makov vasitəsi ilə Cənubi Qafqaz və TRASEKA şəbəkəsinə qoşulur. kəndində yerləşir. İstirahət mərkəzində turistlərin əyləncəsi Nəqliyyat şəbəkəsinin genişlənməsinə, Bakı-Yevlax-Balakon üçün balıq ovu və səyahətlər təşkil olunur. İstirahət mərkəzində və ona paralel Bakı-Tsmayıllı-Qəbələ-Balakən avtomobil yerləşən motelin birdəfəlik tutumu 20 nəfərlikdir. yollarının rayonun daxili və xarici iqtisadi əlaqələrində mühüm Rayonda oıjinal memarlığa malik Olimpiya idman yer tutmasına baxmayaraq, turistlərə xidmət sahəsində kompleksi fəaliyyət göstərir, birdəfəlik tutumu 90 nəfərlikdir. onlardan istifadə hələ qənaətbəxş səviyyədə deyildir. Oteldə çeşidli turizm xidmətləri göstərilir. Avtomobil və qatarla həyata keçiriləcək turizm səfərləri üçün “İsoil” hotel şəhər mərkəzinin 1-2 km-də yerləşir. 2005 ci nəqliyyat vasitələrinin təkmilləşdirilnıəsinə ehtiyac vardır. ildə inşa edilən bu otel iki mərtəbəli olmaqla 16 nömrədən Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonun sosial iqtisadi inkişafında ibarətdir. Son illərdə inşa edilmiş “Qafqaz” oteli turizm hava nəqliyyatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Zaqatalada yeni sahəsində inkişafın bariz nümunələrindən biridir, şəhər aeroportun istifadəyə verilməsi (2007-ci il) sərnişin mərkəzində yerləşir və 5 ulduzludur. daşımalarının artırılması ilə yanaşı, regiona turistlərin gediş- Oğuz rayonunun mərkəzində, dağların əhatəsində “Afra” gəliş problemlərinin həllində də müəyyən dərəcədə əhəmiyyət oteli yerləşir. Otel 5 ulduzludur və müasir avadanlıqlarla kəsb edir. (minibar, ikikanallı telefon xətti, seyf, fen, kabel televiziyası və Şəki-Zaqatala rayonuna səfər edən turistlərə qidalanma s.) təchiz olunmuşdur. 31 nömrədən və 4 kottecdən ibarətdir. xidmətində bölgəyə daxil olan hər bir rayonun özünə xas milli İqtisadi rayonda nəqliyyat infrastrukturu və xidməti mətbəxi təmsil olunur. Bölgədə turizm inkişaf etdikcə yeni- inkişaf etdirilir. Bölgədə avtomobil, dəmir yolu və hava yeni qidalanma müəssisələri açılmaqdadır. Hazırda Şəki- nəqliyyat xidmətləri göstərilir. Regionların sosial-iqtisadi Zaqatala bölgəsində turistlərə xidmət göstərən restoranlarda inkişafı Proqramı çərçivəsində yollar abadlaşdırılır, nəinki Azərbaycan mətbəxi, hətta bir çox xalqların mətbəxini infrastruktur yenidən qurulur. Ümumiyyətlə, bu bölgə Yevlax- əks etdirən yeməklər təklif olunur. Bölgədə fəaliyyət göstərən Balakən dəmir və şose yollarının üzərində yerləşir. Yolun yerləşmə müəssisələri artdıqca qidalanma xidməti də inkişaf uzunluğu 162 km-dir, bunun 132 krn-i (81.5%) Şəki-Zaqatala edir. Restoran biznesi bölgədə iki istiqamət üzrə inkişaf iqtisadi rayonu ərazisinə düşür. Dəmir yol xətti əsasən dörd etməkdədir. Bunlardan biri fərdi olaraq yerləşmə inzibati rayon ərazisindən (Şəki, Zaqatala, Qax, Balakən) keçir. müəssisələrindən kənar fəaliyyət göstərən, digəri isə yerləşmə Bakı-Balakən turizm marşrutu da iqtisadi rayonun ərazisindən müəssisələrinin tərkibində olanlardır. Yerləşmə müəssisələrinin keçir. Dəmir yol xətti Şəki inzibati rayonun mərkəzindən 10-12 tərkibində restoranlarda xidmət beynəlxalq standartlara uyğun km, Qaxdan 5-6 km, Zaqataladan 3-4 km, Oğuzdan 26-30 km, (BB,HB,FB) göstərilir. Əsasən 4 və 5 ulduzlu otellərə xas olan ALL və ULTRA ALL xidmət forması da vardır ki, bu işarə altında fəaliyyət göstərən yerləşmə müəssisələrində giin

2 2 2 223 ərzində istənilən qədər qidalanmaq mümkündür. Şəki 2010-cu ildən fəaliyyətə başlayan “Gənclik Mərkəzi” şəhərindəki "Soyuq-bulaq”, “Qarabağ”, “Səadət”, Oğuz uşaqların və gənclərin əyləncəsi üçün maraqlı obyektdir. Qrup şosesində “Yeddi gözəl” restoranlarında yüksək xidmət halında istirahət edən turistlərə rayonun görkəmli yerlərinə, göstərir. Yerləşdirmə müəssisələrinin tərkibində olan restoran­ muzeylərə, tarixi abidələrə gəzinti marşrutları təşkil edilir. lar da özünəməxsus yüksək xidmət göstərir. Turistlərə gös­ Asudə vaxtlarının səmərəli keçməsi üçün bir neçə turizm- tərilən qidalanma xidmətində milli mətbəxin xüsusi təmsil istirahət mərkəzində idman meydançaları quraşdırılmışdır. olunması onlarda maraq doğurur. Şəkidə Piti, Şəki halvası, Şəkidə istirahət edənlər üçün tarixi memarlıq abidlərinə Qaxda qırs, Zaqatalada sülhüllü və s. bu regionun milli ekskusiyalar aşağıdakı istiqamətlərdə təşkil edilir: mətbəxinin nümunələridir. 1. Xan sarayı-Diyarşünaslıq muzeyi-Tarix muzeyi-Şəki qala Şəki-Zaqatala bölgəsinə səfər edən turistlərin sayı artdıqca divarları bu ərazi daha çox cəlbedici məkana çevrilir. Turistlərə yüksək 2. Kiş kəndi-Alban məbədi, Gələrsən-Görərsən qalası standartlara uyğun xidmətin göstərilməsi isə bir çox amillərdən 3. Şəki- Marxal istirahət mərkəzi asılıdır. Bu cəhətdən turizm xidmətinin ayrılmaz hissəsi kimi 4. Şəki-Zəyzid (Alban məbədi) ekskursiya və əyləncə xidmətlərinin rolu böyükdür. Bu, həm 5. Şəki-Vərəzət (Çələngəz ) yerli turistlər, həm də respublikaya səfər edən xarici turistlər Şəki-Zaqatala, Şəki-Qax və digər istiqamətlərdə olan tarixi- mədəni, təbiət abidələri ilə tanışlıq məqsədilə turlar təşkil üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bölgədə müxtəlif etmək mümkündür. istiqamətlərdə və məzmunda ekskursiyalar, turizm marşrutları təşkil olunur. Şəkidə macəra turlarının təşkili üçün də təbii imkanlar vardır. Lakin rayonun dağlıq hissələrinə mütəşəkkil üırlar təşkil Balakəndə bir neçə istiqamətdə turizm marşrutu hazırlan­ edilmir. mışdır: Balakən- Katex şəlaləsi; Balakən-Qubek-Sudönən; Zaqataladan Car, Maxov, Danaçı kəndinə, Balakən kanat Balakən-“Mirovaya voda”; Balakən- Anlıq; Balakən-Qaraçay- yoluna və s. istiqamətli turlar təşkil etmək bölgədə turizm Siltik-Geoloji kəşfiyyat; Balakən-Mazımçay; Balakən- Darvaz- obyektlərinin tanıdılmasında əhəmiyyətli olar. Bunlardan əlavə binə-Göyəmtala-Qamx; Balakən-Qabaqçöl-Bağman bulaq- olaraq bölgəyə gələn turistlərin asudə vaxtlarını səmərəli Kubçar bulaq; Balakən-Aviasiya mərkəzi-İmam bulağı; Balakən-İtitala; Balakən-Gərəkli-Zepel bulaq-Pəri qalası; keçirməsi üçün mövcud kino-teatrlar, konsert kompleksləri Balakən-Cicixana. Qeyd edək ki, turistlərə təklif olunan turlar şəbəkəsi daha da inkişaf etdirilməkdədir. Şəki sənətkarlar diyarıdır, burada sənətkarlığın bir sıra və ekskursiyalar zaman keçdikcə daha da təkmilləşir. Bəziləri­ nin istiqamətləri daimi olsa da, digərləri özünü doğrutmursa, növləri inkişaf etmişdir. Bunu nəzərə alaraq turizmlə bir başa dəyişdirilir. Bu turların mütəşəkkil olaraq təşkil olunması bölgə əlaqəli olan, müxtəlif növ suvenirlər hazırlayan sənətkarlıq turizmində əhəmiyyətli rol oynaya bilər. sahələrinin inkişafına dövlət dəstəyi getdikcə artmaqdadır. Qəbələdə istirahət edən turistlər üçün Qəbələ şəhərində Turizmin inkişafı öz növbəsində bölgədə turizmlə əlaqəli “Qafqaz Riverside” otelindən turlar təşkil etmək olar: digər xidmət sahələrinin yaranmasına zəmin yaradır. Şəbəkə Nohurgöl-“Yeddi gözəl” şəlaləsi, Qəbələ-Vəndam istiqamətli sənəti, papaqçılıq, dulusçuluq, əl işləmələri və s. Bunlar isə marşrut, Qəbələ - Oğuz, Qəbələ - Şəki və digər istiqamətlərə bölgəyə səfər edən turistlərin diqqətinə çatdırılır. təşkil olunan turlarda turistlər təbiətin zənginlikləri ilə yanaşı Qaxda rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsi turizm ob­ tarix və mədəniyyət abidələri ilə də tanış ola bilərlər. yektləri ilə sıx əlaqə qurmuşdur. Turizm obyektlərinə turizm

224 225 XII F Ə S İ L marşrutları haqqında məlumatlar çatdırılmış, turistlərin təbiət GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ RAYONU və mədəniyyət abidələrinə ekskursiyaları zamanı ixtisaslı bə­ lədçilərdən istifadə olunması təklif edilir. Qax rayonunda əhali 12.1. Rayon haqqında ümumi məlumat tərəfindən xalq sənətkarlığı növlərindən dəmirçilik, ağac və daş Bu rayon Azərbaycanın qərbində yerləşir. Gəncə - Qazax üzərində oyma, qalayçılıq, bədii tikmə və s.yaşamaqdadır. iqtisadi rayonu qədim tarixi və böyük turizm potensialı olan Rayona səfər edən turistlər üçün xalq sənətkarlığı nümunələri Qazax, Ağstafa, Tovuz, Gədəbəy, Şəmkir, Daşkəsən, Göyğöl, ilə də tanış olmaq imkanı yaradılmışdır (diyarşünaslıq muzey­ Samux, Goranboy rayonlarını və Gəncə, Naftalan şəhərlərini lərinə ekskursiya və s.). əhatə edir (cəd., 12.1). Beləliklə, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda turizm im­ kanları və müasir vəziyyətin səciyyəsi sübut edir ki, bölgədə Cədvəl 12.1 turizmin inkişafı üçün geniş potensial imkanalar vardır. Mü­ Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun təxəssislər bölgənin turizm ixtisaslaşmasını istirahət, dərketmə tərkibi, ərazisi, əhalisi istiqamətində qeyd edirlər. Lakin bölgənin təbiətinin zəngin­ likləri yalnız istirahət turizminin inkişafı ilə məhdudlaşmamalı­ İnzibatı rayon Ə razi, Ölkə Əhalinin sayı, Ö lkənin dır. Dünya təcrübəsi də sübut edir ki, ekoloji turizmin inkişafı və şəhərlər m in kv. ərazisinə min nəfər üm um i ətraf mühitdən turizm məqsədilə istifadə böyük əhəmiyyətə km görə, % -lə (01.01 -2015-ci əhalisinə malikdir. Bu, bir tərəfdən, əhalinin asudə vaxtının səmərəli təş­ İl) görə, kilində, digər tərəfdən, ekoloji mühitdə tarazlığın qorunmasın­ % -lə da, əhalinin ekoloji cəhətdən maarifləndirilməsində önəmlidir. A zərbaycan 86,6 100 9593,0 100 Şəki-Zaqatala rayonunda ekoloji turizmin müxtəlif növ- Respublikası Gəncə-Qazax 12,30 14,2 1240,8 12,9 ləriııin-dağ-macəra (Zaqatala, Şəki), kənd yaşıl (Qax, Şəki, iqtisadi rayonu - Qəbələ), ovçuluq (Qəbələ, Zaqatala, Balakən) üçün mövcud cəm i: təbii imkanlar nəzərə alınmaqla inkişafı mümkündür. Regiona Gəncə şəhəri 0,11 0,12 3 2 8 ,4 3,4 daxil olan rayonların turizm imkanları və onların əsasında mü­ Qazax rayonu 0,7 0 0,8 93,7 0,97 vafiq sahənin inkişaf səviyyəsinin müqayisəli səciyyəsindən Ağstafa rayonu 1,50 1.7 84,6 0,8 8 aydın olur ki, bu cəhətdən regionun daxilində reytinqinə görə Tovuz rayonu 1,94 2,4 168,4 1,75 seçilən rayonlar vardır. Turizm imkanlarından zəif istifadəyə Şəmkir rayonu 1,66 1,9 207,0 2,1 görə Oğuz rayonu fərqlənir. Lakin, “Azərbaycan Respublika­ Gədəbəy rayonu 1,23 1,42 97,6 1,0 0,3 sında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət D aşkosoıı 1,05 1,2 34,1 rayonu Proqramı”nda nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi bu Samux rayonu 1,45 1,67 55,6 0,57 rayonda da turizmin inkişafını sürətləndirəcəkdir. Turizmin in­ Göygöl rayonu 0,92 1,0 61,5 0,6 kişafı sosial-iqtisadi səviyyənin yüksəlməsindən, abadlıq-quru­ G oranboy 1,70 1,96 100,2 1,04 culuq işlərinin intensivliyindən, həmçinin yol və digər infra­ rayonu struktur sahələrin inkişafından da çox asılıdır. Bu istiqamətdə Naftalan şəhəri 0,04 0,04 9,7 0,1 Oğuz rayonunda lazımi tədbirlərin həyata keçirilməsi davam Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi etdirilir. 227 226 İqtisadi rayonun sahəsi 12,3 min km2 (respublika ərazisinin maraqlı turizm obyektləridir. Şəhərdən 25 km cənubda, dəniz 14,2%-i). Rayonun iqtisadi-coğrafi mövqeyi əlverişlidir. O, sahilindən 1556 m yüksəklikdə füsunkar Göygöl yerləşir. şimaldan Gürcüstanla həmsərhəddir, rayonun qərbdən və Ətrafdakı meşələrlə birlikdə Göygöl qoruq elan edilmişdir. cənub-qərbdən Ennənistanla həmsərhəd olması onun coğrafi Gəncədən 48 km cənub-şərqdə yerləşmiş Naftalan kurort şəhəri mövqeynin üstünlükləri qarşısında maneədir. Gəncə-Qazax müalicəvi nefti ilə məşhurdur. Qazax rayonu ərazisində tarixi- rayonu hərbi münaqişə ərazisinə yaxm zonada yerləşdiyindən memarlıq abidələri çoxdur. daim Ermənistan tərəfindən təcavüzə məruz qalan ərazidir. Bütövlüklə, Gəncə-Qazax rayonu kurort-rekreasiya və Bakı-Qazax turist marşrutu onun ərazisindən keçir. meşə ehtiyatlarının zəngiliyi ilə fərqlənir. Əlverişli təbii iqlim Rayonun əhalisinin sayı 1240,8 min nəfərdir (res­ şəraiti, müalicə əhəmiyyətli mineral suları, nefti və mənzərəli publika əhalisinin 12,9%-i). İqtisadi rayonda iri şəhərlərin in­ dağ-meşə landşaftı burada mualicə-istirahət mərkəzlərinin kişaf etməsinə baxmayaraq, əhalisinin yarıdan çoxu kəndlərdə yaradılmasına imkan vermişdir. Dəniz səviyyəsindən 1566 m yaşayır. Rayonda əhali qeyri-bərabər məskunlaşmışdır. Ən iri yüksəklikdə yerləşən Göygöl və Hacıkənd istirahət mərkəzləri şəhəri olan Gəncə şəhərində əhalinin sayı 328,4 min nəfərdir rayonun rekreasiya potensialının zəngin olmasını bir daha (2015-ci il). Bu göstəriciyə görə o, respublikada üçüncü təsdiqləyir. Naftalan müalicəvi nefti, füsunkar təbiəti olan yerdədir. İnzibati rayonlar arasında intensiv inkişaf edən Göygöl-Hacı kənd istirahət zonası, Mingeçevir su anbarının Şəmkir rayonu əhalinin sayma görə (207,0 min nəfər) bölgədə ətraf əraziləri və Kür sahillərində səpələnmiş şəkildə yayılmış birinci yerdədir. Əksinə, Daşkəsən inzibati rayonu isə bu tuqay meşəlik sahələri Gəncə-Qazax rayonunu rckreantlar üçün göstəriciyə görə sonuncu yerdədir. Gəncə-Qazax rayonu cəlbedici etmişdir. iqtisadi əhəmiyyətinə görə respublikanın ikinci rayonudur. O, respublikanın mineral-xammal ehtiyatları ilə ən zəngin və daha 12.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları çox mənimsənilmiş rayonlarından biridir. İqtisadi rayonda kənd təsərrüfatı əsasən kartofçuluq, Təbii rekreasiya ehtiyatları. Rayonun təbiəti üzümçülük və taxılçılıq üzrə ixtisaslaşmışdır. Qazax və rəngarəngliyi ilə seçilir. Landşaftların müxtəlifliyi və Ağstafa, Şəmkir və Samux rayonları üzüm istehsalı üzrə, gözəlliyinə görə bu rayon Azərbaycanda təkrarsızdır. Relyef Gədəbəy, Şəmkir, Tovuz rayonları kartof istehsalı üzrə, Goran­ xüsusiyyətlərinə görə rayonun ərazisi 4 zonaya: maili boy rayonu taxıl və pambıq istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır. düzənliklər, dağətəyi, orta dağlıq (dəniz səviyyəsindən 1000- Gəncə-Qazax rayonunda, həmçinin bostançılıq, tərəvəzçilik, 2000 metr yüksəklikdə), yüksək dağlıq (dəniz səviyyəsindən meyvəçilik və heyvandarlıq sahələri inkişaf etmişdir. 2000 m yüksəklikdə) zonalara ayrılır. Ərazisinin çox hissəsini İqtisadi rayonun turizm ixtisaslaşması istirahət-müalicə, Kiçik Qafqaz dağlarının şı'mal-şərq ətəkləri ilə Kür çayı dərketmə istiqamətindədir. İqlim şəraiti, dağ meşə landşaftı, arasında yerləşən Gəncə-Qazax maili düzənliyi və Ceyrançöl mineral suları turizmin inkişafı üçün əlverişlidir. Böyüklüyü və düzü əhatə edir. Gəncə-Qazax maili düzənliyi Kür çayına iqtisadi əhəmiyyətinə görə respublikanın ikinci şəhəri olan doğru meyllidir, səthi dalğavari və terraslıdır. Çay dərələri, Gəncədə dahi Nizaminin məqbərəsi. Cümə məscidi, İmamzadə qobi və yarğanlarla parçalanmışdır. Düzənliyin yüksərliyi 200- tikililər kompleksi, Şeyx İbrahim məqbərəsi, karvansara və b.

228 229 bır qrup göllər maraqlı təbii abidələr və turizm obyektləridir. 400 metr arasındadır. Yarımsəhra və quru çöl landşaftına ma­ Göygöl dəniz səviyyəsindən 1556 metr yüksəklikdə yerləşir. likdir. Maksimal dərinliyi 93 metrdir. Maralgöl dəniz səviyyəsindən Gəncə-Qazax rayonunun cənub hissəsi dağlıqdır. Ra­ 1899 metr yüksəklikdə yerləşir. Dərinliyi 61 metrdir. Şəmkir yonun dağlıq hissəsi zəngin təbii landşaftlara, mənzərəli dağ Göygölünün dərinliyi 66 metrdir. Çandargöl rayonun şimalında meşələri və çəmənlərə, dağ çayları və göllərinə, mineral Gürcüstanla sərhəddə yerləşir, tektonik göldür. Dərinliyi cəmi bulaqlara malikdir. Göygöl, Maralgöl və s. dağ gölləri fıstıq və 6 metrdir. Bu göllərin ətrafları təbiətinin füsunkarlığı ilə şam ağacı meşələrində yerləşir. Kəpəzin ətəyində olan bu ərazi seçildiyindən əlverişli rekreasiya-istirahət yerləridir. yerli və əcnəbi turistlər arasında da məşhurdur. Şahdağ, Bölgə mineral sular və bulaqlarla zəngindir. Mineral Murovdağ, Murquz dağlarının şimal yamacları rayonun cənub sular həm müalicəvi, həm də süfrə suları kimi işlədilir. Aşağı sərlıəddi boyunca uzanır. Bu dağ silsilələri dağ dərələri ilə Daşkəsən, Yuxarı Daşkəsən, Narzan, Gədəbəy, Alaxançallı, parçalanmışdır. Qabaqtəpə, Slavyanka məşhur sulardır. Müalicəvi əhəmiyyətli Rayonun iqlim şəraiti təbii zonalara müvafiq olaraq naftalan nefti bu ərazidə çıxarılır. müxtəlifdir. Düzənliklərdə yayı isti quraq, qışı mülayim keçən Gəncə-Qazax rayonunda təbiətin zənginliklərini yumşaq quru-çöl iqlimi hakimdir. Yanvar ayının orta mühafizə məqsədilə yasaqlıq, qoruq yaradılmışdır. Göygöl temperaturu -3°C-dən +3°C-dək, iyulun orta temperaturu isə Dövlət Təbiət Qoruğu (1925-ci il) Nərimanov (hazırda Göygöl) 20-27°C olur. Yüksək dağlıq ərazilərdə qışı quraq keçən soyuq rayonu ərazisində yaradılmışdır. Qoruğun təşkil olunmasında iqlim hakimdir. Göygöl, Daşkəsən, Gədəbəy rayonlarında məqsəd həm də, Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacının kurort- landşaft tipi əsasən dağ çəmənləridir. Burada yay temperaturu iqlim əhəmiyyətli dağ-meşə və dağ-çəmən biosenozlarım, dağ respublikanın Aran rayonları ilə müqayisədə 8-10°C aşağı olur. göllərini, flora və faunasını qorumaqdır. Ona görə bölgədə turizm-rekreasiya fəaliyyəti üçün komfort Şəmkir Dövlət Təbiət yasaqlığı (1964-cü il) Şəmkir və şərait mövcuddur. Yay kurort mövsümündə istirahət və Göygöl rayonları ərazisində yaradılmışdır. Yasaqlıqda gəzintim' məhdudlaşdıran yeganə meteoroloji amil yağışlardır. qırqovul, kəklik, turac, su, bataqlıq quşları mühafizə və bərpa Bölgədə illik yağıntıların miqdarı 400-600 mm, bəzi rayonlarda olunur. (məs., Göygöldə) 700 mm təşkil edir. Ümumiyyətlə, bölgəyə daxil olan rayonların hər biri Gəncə-Qazax rayonunda hidroqrafiya şəbəkəsi sıxdır. Ən özünə məxsus təbii rekreasiya ehtiyatları ilə zəngindir. mühüm çayları Kür, Ağstafa, Tovuz, Şəmkir, Qoşqar, Məsələn, Qazax rayonunda turizmin inkişafı üçün əlverişli Gəncəçay, Zəyəmçay və başqalarıdır. Kür çayının mühüm təbii şərait, geniş tuıizm-rekreasiya potensialı vardır. Rayon təsərrüfat əhəmiyyəti ilə yanaşı balıqla zəngin olması bölgədə mərkəzindən 20 km qərbdə yerləşən Fərəhli kəndinin saf sulu balıq ovunu sevənlər üçün də yararlıdır. Çaylar üzərində su bulaqları, müalicəvi mineral suyu, dağ-çəmən landşaftı olan anbarları salınmışdır. Bunlar Ağstafaçay (1969-cu il), Şəmkir geniş meşə massivi rekreasiya turizmi üçün əlverişli hesab (1982-ci il), Yenikənd (2000-ci il) su anbarlarıdır. olunur. Rayon mərkəzindən 17 km şimalda, Tuqay meşələrinin Turizm obyekti kimi göllərin əhəmiyyəti danılmazdır. əhatəsində və Kür çayının sahilində yerləşən Aşağı Salahlı Kəpəz dağının ətəyində yerləşən Göygöl və onun ətrafındakı kəndi isə balıq və quş ovçuluğu üçün yararlıdır. Hər iki kəndin meşəli dağlar əhatəsində zəlzələ uçqun nəticəsində yaranmış

231 230 ərazisində balneoloji sanatoriyanın və yerləşdirmə obyektləri­ hətta ən hündür zirvələrinədək sıx meşələr, sərin sulu bulaqlar nin tikilməsi müalicə və kənd turizminin inkişafına səbəb ola (Maral bulağı, Atan bulaq, Fmdıqlı bulağı, Turşsu, Böyrək bilər. suyu bulağı və s.), dağ yamaclarında it boyu mövcud olan Rayonun ərazisində olan təbii rekreasiya ehtiyatlarının yaşıllıqlar istirahət üçün çox əlverişli imkanlardır. mühafizəsi məqsədilə ekoturizmin inkişaf etdirilməsi də Daşkəsən rayonu Kiçik Qafqazın şimal-şərqində yerləşir, məqsədəuyğundur. Onu da qeyd edək ki, rayonda turizm relyefinə görə səthi şimala doğru alçalan dağlarla əhatə obyekti sayılan təbiət abidələrinə (Göyəzən dağı, Damcılı, olunmuşdur, dağ çayları ilə zəngin olduğundan təbiəti gözəldir. Koroğlu mağaraları və s.) turlar və ekskursiyaların təşkili Rayona xüsusi gözəllik verən yol boyunca uzanan fıstıq, vələs, infrastrukturun yaxşılaşdırılmasım tələb edir. palıd, cökə, söyüd, göyrüş, qaraağac və s. ağacların üstünlük Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yerləşən Ağstafa təşkil etdiyi sıx meşələrdir. Rayonda müalicəvi bitkilər də rayonu ərazisindən bir neçə kiçik çay və Kür çayının qolu olan geniş yayılmışdır ki, bunlar müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində Ağstafaçay axır. C’andargöl də burada yerləşir. Ağstafa istifadə edilir. Rayonun gur çeşməli, şəffaf, müalicəvi şəhərindən 20 km məsafədə yerləşən Tatlı kəndində Gəlaçma əhəmiyyətli bulaqları - Yumurtalı bulaq, Narzan bulağı, Turşsu adlı bulaq yerli sakinlər, həm də turistlər tərəfindən istirahət bulağı. Qiblə bulağı, Qayğı bulağı, Böyrək bulağı, İdris bulağı, yeri kimi tanılır. Kür çayının sahilində 4,9 min hektar sahədə Seyid bulağı turistlərin ən çox ziyarət etdiyi məkandır. Təbii yerləşən “Qarayazı” dövlət qoruğu Kür ətrafı zonalardakı tuqay gözəlliyi, xoş mənzərəsi, zəngin bitki və heyvanat aləmi meşələrini, Qarayazı ovalığım və Kür çayının orta axarım Daşkəsəni təkcə yerli turistlər üçün deyil, həm də xarici qorumaq məqsədilə 1978-ci ildə yaradılmışdır. 1923-cü ildə qonaqlar üçün maraqlı turizm mərkəzinə çevirmişdir. Rayonda 12,0 min hektar sahədə yaradılmış “Qarayazı-Ağstafa” “Narzan” ailəvi istirahət mərkəzi, iki hotel fəaliyyət göstərir. yasaqlığı da Ağstafa rayonunda yerləşir. Xoşbulaq yaylağı xüsusilə xarici turistlərin özünə istirahət yeri Göygöl rayonu turizm potensialı baxmımdan ölkənin seçdiyi məkandır. Burada istirahət üçün kotteclər fəaliyyət olduqca əhəmiyyətli yerlərindəndir. Xüsusilə, burada olan göstərir. Rayonun təmiz havası, alp çəmənlikləri ilə zəngin Hacıkənd və Göygöl meşələri bölgə əhalisinin sevimli istirahət olan dağ otlaqları və bulaqlar həm turistləri, həm də sadəcə yerləri hesab olunur. Əsrarəngiz gözəlliyi və xoş təbiəti ilə istirahət edənləri buraya cəlb edir. Qalakənd kəndinin seçilən Göygöl rayonuna gələnlərə müxtəlif istiqamətlər üzrə yaxınlığında isə məxsusi balıq ovu təsərrüfatı yerləşir. Gədəbəy turizm marşurutları təklif edilir. rayonunun bitki və heyvanat aləmi zəngin və müxtəlifdir. Turizmin inkişafı üçün Tovuz rayonunun təbii rekreasiya “Qizilağac” qoruğu bu rayonun ərazisində yerləşir. potensialı böyükdür. Tovuz rayonu hər tərəfdən dağlarla, Azərbaycanın təbiət abidələri kimi dövlət tərəfindən mühafizə meşələrlə əhatə olunduğuna görə, flora və faunası ilə digər olunan obyektlərin siyahısına daxil edilmiş bir neçə təbii rayonlardan fərqlənir. Tovuzun əsas rekreasiya yeri və turizm obyekt - Şamlıq, Qamış, Gödəkdərə, Qovdu meşələri də mərkəzi rayonun dağlıq ərazisidir. Kiçik Qafqazın şimal buradadır. Keçi-keçi, Cüyür, Ayı, Cərgə bulaqları, eləcə də yam adan Tovuz rayonunun ərazisinə düşür. Əsrik, Qoşa, Narzan, Qızılca, Mormor, Çaldaş mineral su bulaqları bu Fmdıqlı, Çataq, Böyük Qışlaq, Kiıən kiçik və ya böyük qəbildəndir. kəndləri ilboyu ən çox turist qəbul edən kəndlərdir. Dağların

232 233 Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. Azərbaycanda qədimdən məskunlaşmış ərazilərdən biri də Gəncə-Qazax dövrünə aid (VII əsr) məbədlər kompleksi; qala divarlari bölgəsidir. Bu ərazidə aşkar edilmiş çox sayda alban qaliqlari ilə diqqəti cəlb edən (son orta əsrlər) Göyəzən daği və mədəniyyətinin izləri buna sübutdur. Bölgədə dünya onun yaxınlığında son vaxtlarda aşkar edilmiş şəhər tipli qədim əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələrinə aiddir: Qazaxda insan məskənlərinin qalıqları qonmur. Avey dağında, Daş Sınıq körpü (XII əsr) memarlıq abidəsi, Daşsalahlı kəndində Salahli və Kəmərli kəndləri arasında, İncəsu çayının vadisində, Damcılı mağara düşərgəsi (paleolit dövrü), Ağstafanm Aşağı Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamaclarında qədim insanlann Göyçəli kəndində Töyrətəpə yaşayış evi (neolit-tunc dövrü), məskunlaşdığı ərazilər məlumdur. Daş Kəsəmən kəndində qədim yaşayış evi (tunc-ilk dəmir Qazax istedadlı şairlərin, yazıçıların, görkəmli dövrü), Qazax rayonunun dəmirçilər kəndində Baba Dərviş şəxsiyyətlərin vətənidir. Təsadüfi deyildir ki, Qazax şəhərində yaşayış evi (tunc dövrü), Göygöl rayonunda məbəd (tunc-ilk görkəmli yazıçı-şairlərin (S.Vurğun, M.P.Vaqif, M.V.Vidadi, dəmir dövrü), Gədəbəyin Söyüdlü kəndində Böyük Qalaça İ.Şıxlı), general Əliağa Şıxlinskinin əzəmətli abidələri, xatirə- (tunc-ilk dəmir dövrü), Daşkəsən rayonunda Xoşbulaq memorial və memarlıq kompleksləri, M.P.Vaqifin xatirə- kurqanları (tunc-ilk dəmir dövrü), Gəncə şəhəri yaxınlığında muzeyi, “Kitabi Dədə Qorqud”un 1300 illiyinə həsr edilmiş köhnə Gəncə (orta əsrlər), Şəmkir şəhəri yaxınlığında qədim monumental abidə kompleksi və s. ekskursiya obyektlərinə Şəmkir şəhəri (orta əsrlər) arxeoloji abidələr qorunub çevrilmişdir. saxlanılmışdır. Qazaxda milli irs nümunələrindən xalçaçılıq qədim Bölgədə ölkə əhəmiyyətli memarlıq və arxeoloji abidələr zamanlardan inkişaf etmişdir. Qazax xalça məktəbinin də vardır. Gəncə şəhərində memarlıq abidələri (Xl-XIX əsrlər), məhsulları olan “Dağ Kəsəmən”, “Qazaxça”, “Ağqoyunlu”, Gədəbəy, Goranboy, Ağstafa, Göygöl, Qazax, Tovuz, Samux, “Dörd Buynuz”, “Damğalı”, “Şıxlı”, “Çobankərə”, “Borçalı”, Şəmkir rayonlarında qədim dövrlərə aid arxeoloji abidələr daha “Faxralı”, “Qaymaqlı” xalçalarına dünya bazarında böyük çoxdur. tələbat var. Gəncə-Qazax bölgəsinin tarixi-mədəni abidələri haqqında Mədəni turizmin inkişaf etdirilməsində mühüm önəm ümumi məlumat verməklə yanaşı bölgəyə daxil olan rayonlar kəsb edən məqamlardan biri də tarix və mədəniyyət və şəhərlərdə bu ehtiyatlarla təminat səviyyəsini də kompakt abidələrinin ziyarətçilərə yüksək səviyyədə təqdim halda qeyd etmək məqsədəuyğundur. Çünki, bölgənin turizm- olunmasıdır. Bunun üçün abidələrin ilkin tarixi görkəminin rekreasiya ehtiyatlarının qiymətləndirilməsində, həmin bölgəyə qorunub saxlanması təmin olunmalı, onların yaxınlığına gedən daxil olan rayonların turizm xəritələrinin tərtib edilməsində yollar abadlaşdırılmalıdır. bunun əhəmiyyəti böyükdür. Ağstafa rayonu. Rayon ərazisində beynəlxalq, ölkə, yerli Qazax rayonu. Burada dövlət tərəfindən qorunan tarixi əhəmiyyətli çoxsaylı arxeoloji və tarixi abidələr var. Onların memarliq və arxeoloji abidələr vardır: II Şıxlı kəndində Sınıq arasında Aşağı Göyçəli kəndindəki Töyrətəpə adlı insan körpü (XII əsr); Yuxari Əskipara kəndində V əsrə aid məbəd; məskəni (tunc dövrü) və Dağ Kəsəmən kəndində tunc XV əsrə aid Şəkər qala məbədi; meqalit tipli Didevan dövrünün sonu-dəmir dövrünün əvvəlinə aid Çobandaşlı adlı istehkami; Daş Salahli kəndində Damcili mağarasi, alban məskən dünya əhəmiyyətli abidələr sırasına daxil edilmişdir. Bu cür abidələrə rayonun başqa yerlərində də rast gəlmək olar.

234 235 Köçəsgər kəndinin yaxınlığında Molla Nağı təpəsi (daş dövrü), oluna bilməyəcək ərazilərdə yerləşir. Hacılcənddən bir qədər tunc və dəmir dövrlərinə aid Durnatəpə, Böyüktəpə. Şiş Quzeyi kənarda hərbi hissə vardır. Hərbi hissəyə qədərki yerlərdə də Piri və orta əsrlərə aid Haca Dağ Piri adlı abidələr, Ağstafa turist baxımlı ərazilər çoxdur. Hazırda turistlər daha çox fərdi şəhərinin yaxınlığında time və dəmir dövrlərinə aid Cantəpə, evlərdə qalırlar. Rayonda turistləri yerləşdirmə müəssisələri Yastıtəpə qədim yaşayış yerləri, Tatlı, Yuxarı Göyçəli, azdır. Həsənsu, Aşağı Göyçəli kəndlərini də qeyd etmək olar. Göygöl rayonunda tarixi əsrlərlə ölçülən abidələr var. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu ərazidə tapılmış küpələr, Çaykənd kəndində yaşayış evi. Ağ körpü (XII əsr), Qabriel boyunbağılar, kasalar, vazalar, müxtəlif məişət əşyaları yerli kilsəsi, Türbə (XII əsr), Üç tağlı körpü (Gəncə çayı üzərində), diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. Memarlıq abidələri xüsusi tki tağlı körpü. Şərabçılıq zavodunun zirzəmisi, Anahid maraq doğurur: XVII əsrə aid qüllə, Qıraq Kəsəmən kəndində məbədi, Birtağlı körpü. Qala (XII əsr) və s. yerli əhəmiyyətli XIX əsrə aid məscidlər, Kolxəlfəli, Qarahəsən, Dağ Kəsəmən tarixi abidələr var. Göygöl rayonunda Liiteran kilsəsi (1854- və başqa kəndlərdə XIX əsrdə tikilmiş məscidlər və s. Rayonda cü il), Gəncəçay üzərində iki körpü - “İkigözlü körpü” ( XVI “Keşikçidağ” Dövlət tarix-mədəniyyət qoruğu yaradılmışdır. əsr) və “Üçgözlü körpü” (1896-cı il) kimi tarixi-memarlıq Rayon mərkəzində 1993-cii ildən fəaliyyət göstərən Ağstafa abidələri salamat qalmışdır. Göygölün yaxınlığında salamat rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyində e.ə. IV-II minillikdən qalmış abidələrə misal olaraq Zurnabad kəndində XII əsrə aid başlamış eramızın XVII-XTX əsrlərinə qədərki dövrü əhatə qalam, Sarı Qaya kəndində XVI əsrə aid məqbərəni, edən çoxlu sayda eksponat saxlanılır. Topalhəsənli kəndində XII əsrə aid “Ağ körpü”nü, eləcə də Göygöl rayonu. Kiçik Qafqaz dağlarının ətəklərində, Çaykənd kəndindəki bir sıra tarixi abidələri göstərmək olar. Gəncədən bir qədər cənubda yerləşir. Rayonun inzibati Göygöl qoruğuna Göygöl Milli parkı statusu verilmişdir. mərkəzinə Bakıdan 384 km məsafədə yerləşən Göygöl şəhərinə Bunun üçün qoruğun ərazisi genişləndirilmişdir. Turistlərin gələn turistlərə müxtəlif marşrutlarla gəzintilər təklif edilir. ərazidəki gölləri seyr etmək imkanı var. 2015-ci ilin avqust Tunc və dəmir dövrünə aid edilən arxeoloji tapıntılar bu ayından etibarən müəyyən şərtlərlə Göygöl Milli parkı açıq şəhərin qədim tarixə malik olmasını təsdiq edir. Göygölün elan edilmişdir. 2013-cü ildə respublikanın “Sənətkarlıq paytaxtı” elan edilməsi Tovuz rayonu. Qədim insan məskənlərindən olan mədəni irsin qorunmasına, sənətkarlığın daha da inkişafına və Tovuzun ərazisində tarixi abidələr çoxdur. Zəyəmçay təbliğinə yönəldilmişdir. Rayona gələn turistlərə almanların hövzəsində tapılmış 300 min il yaşı olan süxurlar, qədim əraziyə köçmələrinin maraqlı tarixi, onların bu ərazidə Hunan şəhərinin qalıqları olduğu söylənilən Torpaqqala məşğuliyyəti, quruculuq işləri (pivə istehsal edən zavod, su abidələri, 8-10 min il tarixə malik Köhnəqala və Göytəpə dəyirmanı, ilk su elektrik stansiyası, keramit və kərpic istehsalı abidələri və s. bu ərazilərin çox qədim tarixə malik olmasını zavodları) haqqında, ətraflı məlumat verilir. Rayonda turizm göstərir. Rayon ərazisindəki ayrı-ayrı ərazi və yer adlarının infrastrukturunun inkişafı istiqamətində də addımlar atılır. qədim türk toponimlərinə uyğun gəlməsi ərazidə yaşayan köklü Lakin rayonun turizm potensialı böyük olsa da, turizm əhalinin qədim məskunlaşma tarixini və türk soylarından obyektlərinin sayı yetərincə deyildir. Rayonun yerləşdiyi mühit olmasını sübut edir. Qovlardan Gədəbəy rayonun Saratovka turizm üçün əhəmiyyətlidir. Bəzi yerləri turistlər üçün təqdim kəndi istiqamətində tarixi Xınna dərəsindəki Alakol kəndində

236 237 şəhərgah, Yamxlı kəndi ərazisində “Alban kilisəsi” (V-VI əsr), Əsrik çayının sol sahilində məbəd kimi qeydiyyata düşmüş etmişdir. Gəncə şəhərinin sakinləri istirahət etmək üçün “Alban kilisəsi” (V-VII əsr), Yamxlı kəndində məscid (XVII Daşkəsən rayonunun Xoşbulaq kəndinə gəlməyi xoşlayırlar. əsr), Türbə kompleksi (XVII əsr), Yuxarı Öysüzlü kəndində Gədəbəy rayonu. Kiçik Qafqaz dağlarında, o cümlədən məscid (XIX əsr), Bir tağlı körpü (X əsr), Vahidli kəndində yüksək dağlıq (Qoşabulaq zirvəsinin hündürlüyü 3549 metr, Sultan körpüsü (XIX əsr), 8 guşəli türbə (XIX əsr), Qəribli və Qocadağ zirvəsinin hündürlüyü 3317 m.) və orta yüksəkliyə Abdal kəndlərində orijinal memarlığa malik qədim Alban malik dağlarda yerləşir. Burada ərazinin dəniz səviyyəsindən məbədləri mühafizə olunur. Eyni zamanda həmin marşrut yüksəkliyinin müxtəlif olması iqlim şəraitinin də müxtəlifliyini boyunca “Çinarlı”, “Smaqlı”, “Haçaqaya” kimi bir sıra şərtləndirir. Dağlıq ərazidəki tundraya xas olan iqlim tədricən ziyarətgah və pirlər də mövcuddur. Əsrik çayı boyunca Azaplı qızmar yay ilə müşahidə olunan quru iqlimə keçir. Rayon kəndində “Qərib Seyid” ziyarətgahı yerləşir. Rayondan 12 km mərkəzinin Bakıdan məsafəsi 462 km-dir. Gədəbəyə məsafədə yerləşən Kür çaymm sağ sahilində antik dövrə aid Şəmkirdən, həmçinin, Tovuzun Qovlar stansiyasından getmək “Torpaqqala” qədim yaşayış məntəqəsi, Vahidli kəndində olar. Tovuz yolu daha mənzərili olsa da, minik maşınlarının bu Axmca çayı üzərində XIX əsr memarlıq abidəsinə aid edilən yolu keçməsi çətindir. Gədəbəy rayonunda Azərbaycan “Sultan körpüsü”, həmin kənddə xüsusi coğrafi görünüşə malik tarixinə Xocali-Gədəbəy mədəniyyəti adı ilə daxil olmuş qədim “Qala düzü” adlanan ərazi turistlər üçün maraqlı tarixi mədəniyyət abidələri tunc dövrünə aid tikililər, eləcə də qədim abidələrdir. Tovuz şəhərində 1923-cü ildə Alman icması kuzələr, Şah Təhmasibin hakimiyyətdə olduğu dövrə aid (XVI tərəfindən tikilib istifadəyə verilmiş şərab zavodu artıq “Şərab əsr) gümüş pul sikkələri tapılmışdır. Bu pullar Təbrizdən yolu marşrutu” Turizm layihəsinə daxil edilmişdir. başlamış Şirvana və Gəncəyə qədər geniş ərazidə tədavüldə Daşkəsən rayonu. Arxeoloqlar bu rayonun Xoşbulaq, olmuşdur. Rayon ərazisində salamat qalmış tarixi-memarlıq Zağalı, Gürbulaq, Əmirvar, Bayan, Dardərya kəndlərinin tikililərinə nümunə kimi Tağlı körpü (XIX əsr), Qala ərazilərində daş dövrünə aid qədim insan məskənlərinin kəndindəki qüllə (XVI əsr), Söyüdlü kəndindəki Qiz qalasi (və qalıqlarını aşkar etmişlər. Quşqara çaymm üzərindən salınmış ya Namərd qala, IX əsr), Novosaratovka, Söyüdlü, Çanaxçi və iki qədim daş körpü və Əhmədli kəndindəki məqbərə bu Kiləvi kəndlərində erkən orta əsrlər dövrünə aid xristian günədək salamat qalmış tarix-memarlıq abidələridir. Quşçu məbədlərini göstərmək olar. kəndində 487-ci ildə tikilmiş monastır hələ dağılmamışdır. Gəncə şəhəri Gəncə-Qazax ovalığında Gəncəçay çayının Bayan kəndində isə xristian məbədinin (XV əsr) xarabalıqları sahillərində yerləşir. Gəncə dünya şöhrətli şair Nizami saxlanılır. Rayonun inzibati mərkəzi Daşkəsən şəhəridir. Gəncəvinin, şairə Məhsəti Xanımın, Mirzəşəfi Vazchin vətənidir. Şəhərdəki tarixi abidələrə aiddir: Cümə Məscidi və Bakıdan 397 km məsafədə yerləşən Daşkəsən şəhərinin adından da göründüyü kimi, bu rayon qədim dövrlərdən daş və onun mədrəsəsi, Şeyx İbrahim türbəsi, Qızıl Hacılı, Ozan, Bala ağac üzərində oyma sənətinin biliciləri sayılan daşyonan Bağbanlı, Şərəfxanlı və Şahsevən məscidləri, Gəncəçay çayı sənətkarları ilə məşhur olmuşdur. Hazırda burada xalq üzərindən salınmış Böyük Körpü və Kiçik Körpü (XII əsr), karvansara və tikililər kompleksi, göy kaşı giinbəzli İmamzadə sənətkarlığının xalçaçılıq və corab toxuma növləri yaxşı inkişaf kompleksi, qədim Şəhər hamamları və s. Gəncə müxtəlif dövrlərdə ölkəmizin tarixində mühüm rol oynamış ən qədim

238 239 şəhərlərdən biridir. Turistlərə şəhərin XII əsrdə Gəncə feodal 2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramf’na uyğun olaraq hakimlərinin paytaxtı olması, 1139-cu ildə zəlzələ nəticəsində Naftalanda geniş tədbirlər həyata keçirilmişdir və bu tədbirlər şəhərin dağılması, XVII əsrdə şəhərin əvvəlki yerindən 6 km davam etdirilir. Hazırda Naftalanda 7 özəl istirahət və şərqdə yenidən inşa edilməsi, dəfələrlə işğalçıların hücumuna sağlamlıq mərkəzi və Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları məruz qalması və adının dəyişdirilməsi, turizm-rekreasiya Konfederasiyası “Kurort” Səhmdar Cəmiyyətinin nəzdinclə imkanları haqqında ətraflı məlumat verilir. Hazırda Gəncənin “Naftalan” Kurort Birliyi fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzlər - yaxınlığında Hacıkənd kurort zonası yerləşir. Burada çoxlu Chinar Hotel & Spa Naftalan, “Naftalan Hotel by Rixos”, turist marşrutları, pansionatlar, turist bazaları və istirahət evləri Garabag Resort & Spa, “Möcüzəli” Naftalan, “Şəfa vannaları”, fəaliyyət göstərir. Naftalan müalicə və sağlamlıq mərkəzi, “Sehirli” Naftalandır. Naftalan şəhəri. Goranboy şəhərinin yaxınlığında Həm otel və istirahət, həm də müalicə mərkəzi kimi Naftalana yerləşən kiçik Naftalan ərazi vahidinin əhalisinin sayı 9,7 müalicə və istirahətə gələn yerli və xarici qonaqlara yüksək nəfərdir. Bu kıırort şəhərindəki sanatoriya və pansionatlara səviyyəli xidmət göstərilməsi məqsədilə burada hər cür şərait gələn xəstələr Naftalan nefti və onun əsasında hazırlanan yaradılmışdır. Ümumilikdə şəhərdə bir gündə 2000 nəfər turist məlhəmlərlə müalicə alırlar. Naftalan neftindən yaraların müalicə ala bilər. Naftalan kurort zonasının bərpası məqsədilə müalicəsi üçün istifadə edən təkcə yerli sakinlər olmamışdır, xüsusi plan hazırlanır. Şəhərdə xüsusi kotec və mehman­ vaxtilə Azərbaycana hücum etmiş Makedoniyalı İsgəndərin xanaların inşası, kanat yolunun çəkilməsi, hava limanının əsgərləri, Roma legionerləri və vikinqlər, həmçinin alanlar, inşası və digər quruculuq işlərinin həyata keçirilməsi xəzərlər və digər qəbilələrin nümayəndələri Naftalan neftindən planlaşdırılır ki, bunların reallaşdırılması nəticəsində Naf­ yaraların müalicəsi məqsədilə istifadə etmişlər. Naftalan həm talan inkişaf edərək dünyanın ən müasir kurort şəhərlərindən də ixrac məhsulu olmuşdur. Onu karvan yolları ilə başqa birinə çevrilir. ölkələrə - Kiyev Rus dövlətinə, Mərkəzi Asiyaya, Əfqanıstana, Hindistana, iran körfəzi ölkələrinə daşımışlar. Orta əsrlərin məşhur səyyahı Marko Polo Naftalan neftini dəri xəstəliklərinin çarəsi olan sehrli məlhəm kimi təsvir etmişdir. Bənzəri olmayan müalicəvi əhəmiyyətə malik olan bu neftin dünyada analoqu yoxdur və bundan 70-dən çox xəstəliyin müalicəsində istifadə olunur. Xüsusən naftalanm hərəkət-dayaq, əsəb, uroloji, damar, ginekoloji və dəri xəstəliklərinin müalicəsində böyük əhəmiyyəti vardır. Naftalan nefti Azərbaycanın ən qiymətli təbii sərvətlərindən biridir. Hələ keçmiş sovet məkanından 1980-ci illərdə Naftalana müalicə almağa gələnlərin sayı 70 minə çatmışdı. Hazırda Naftalanm beynəlxalq kurort mərkəzinə çevrilməsi məqsədilə dövlət miqyasında “Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-

240 241 İqtisadi rayona istirahət və əyləncə məqsədilə səfərlərin sayma 12.2.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir görə Ağstafa, Qazax rayonları seçilirsə, Gəncə şəhəri, Tovuz vəziyyəti və Ağstafa rayonları işgüzar məqsədlərlə gələnlərin sayına Cədvəl 12.2 görə fərqlənir. Təbii haldır ki, müalicə turizmi üzrə bölgədə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə Naftalan şəhəri liderdir (cəd., 12.2). Şəhərə gələn yerli və görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) xarici qonaqların sayı 5 il ərzində 5-6 dəfə artaraq 2014-cü ildə 15 min nəfər olmuşdur. Bunun 3 min nəfəri isə xarici ölkələrdən gəlmişdir. i . Cədvəl 12.3 Й ü & : s ‘ s

C ə m i e* 2 İn z ib a tı ş ə h ə rlə r

<*> D ig ə r ra y o n və D ig ə r Turizm Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəs­ tu riz m əyləncə tu riz m i M ü a lic ə məqsədilə İ s tir a h ə t, m ə q sə d lə sisələrinin ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) Ö lkə üzrə 672345 550643 237506 206234 70981 35922 121702 cəmi: I İnzibatı rayon və Y erləşmə vasitələrində İstismardan əldə olunan şəhərlər nömrələrin ümumi gəlir, min manat İqtisadi 46697 42414 3827 10796 28217 74 3783 sayı, vahid rayon 2010 2014 2010 2014 üzrə Ölkə üzrə cəmi: 14158 17363 105888,8 181047,3 cəmi İqtisadi rayon üzrə 970 1341 1137 8630,0

G ə n c ə 8718 8044 139 7836 - 69 3783 cəmi: şə h ə ri Gəncə şəhəri 511 469 657.3 840,2

Q a z a x 2179 1399 1399 - - - 780 ra y o n u Qazax rayonu 133 133 29,1 389,9 A ğ s ta fa 3861 2602 1570 1022 5 5 1259 Ağstafa rayonu 34 46 31,7 ra y o n u 80,3

T o v u z 1905 1005 - 1905 - - Tovuz rayonu - 110 - 292,4 ra y o n u Ş ə m k ir 300 24 24 - - - 276 Şəmkir rayonu 24 24 38,6 70,4 ra y o n u Gədəbəy rayonu G ə d ə b ə y 723 - - - 723 103 102 72,6 69,4 ra y o n u Daşkəsən rayonu 15 6,0 D a ş k ə s ə n 70 28 “ 28 - - 42 ra y o n u Göygöl rayonu 39 51 73,8 35,3 G ö y g ö l 280 280 275 5 - - - ra y o n u Goranboy rayonu 35 59 73,3 46,3 G o r a n b o y 449 420 420 - - ~ — 1" 29 ra y o n u Naftalan şəhəri 91 332 161,3 6799,8 N a fta la n 28212 28212 “ 28212 ş ə h ə ri ■ ' Mənbə: Azərbaycan Respubl ıkası Dövlət Statistika Komitəsi Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 243 242 Turistləri yerləşdirmə müəssisələri ilə təminat səviyyəsinin Daşkəsən rayon mərkəzindən 17 km aralı olan Xoşbulaqa araşdırılması nəticəsində aydın olmuşdur ki, Azərbaycan iizrə gedərkən mənzərəsi ilə diqqəti cəlb edən Bayan kəndi ilə tanış mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə olan olmaq mümkündür. Ən maraqlısı isə ərazisində hər hansı nömrələrin 7,7%-i, birdəfəlik tutumun 7,8%-i Gəncə-Qazax turizm infrastrukturu olmasa da, saf bulaqları, gölü, apreldən turizm bölgəsinin payına düşür. Bölgə üzrə turistləri oktyabr ayının sonunadək yaşılltqa bürünən çəmənləri olan yerləşdirmə müəssisələrində birdəfəlik tutuma görə ilk üçlüyə Xoşbulaq yaylaq yeridir. Yerli əhalinin həftə sonu istirahəti Gəncə (927), Naftalan (709) şəhərləri və Qazax rayonu (272) üçün əlverişli məkandır. aid edilir. Göygöl rayonu-Göygöl Milli parkı. Turistlər rayonun Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun kompleks inkişafında təbiəti, maraqlı tarixi, adının bir neçə dəfə dəyişdirilməsi, təbii nəqliyyat sistemi əhəmiyyətli rol oynayır. Rayon Azərbaycanı və tarixi abidələrlə zəngin kəndləri haqda məlumatlandırılır. Gürcüstan və Qara Dənizin sahilləri ilə birləşdirən dəmir və Rayonun təbii və tarixi abidələrlə zəngin olan kəndlərinə daxili avtomobil yollan üzərində yerləşir. Gəncə, Qazax və Ağstafa turist marşrutları təşkil edilir. Turistlər Quşqara-Balçılı (15 əsas nəqliyyat qovşaqlarıdır. Bu vəziyyət turizm üçün də km), Çaykənd-Yeni Zod, Toplahəsənli-Zumabad-Şəhriyar (18 əlverişlidir. Bölgədə avtomobil yollarının ümumi uzunluğu km), Köşkü-Üçbulaq-Nurud (9 km), Aşıqlı-Hacıkənd-Göygöl 2602 km-dir. Ümumi istifadədə olan avtomobil yollanmn (56 km) istiqamətlərində olan turlarda təbiətin bəxş etdiyi uzunluğuna görə Goranboy (413 km), Tovuz (365 km), füsunkar landşaft, tunc və dəmir dövrlərinə aid kurqanlar, Gədəbəy (356 km) rayonları bölgədə birinci üçliiyə daxildir. Qafqaz Albaniyası tarixinə aid abidələr, mineral mənbələrlə Bölgədə ekskursiya və əyləncə xidmətinin təşkili üçün yanaşı yerli əhalinin ləziz yeməkləri olan mətbəxi ilə də tanış təbii coğrafi şəraiti əlverişli olan rekreasiya yerləri, zəngin ola bilərlər. tarixi-mədəni obyektlər çoxdur. Gəncəyə gələnlər şəhərlə Tovuz rayonunda turizm üçün əlverişli və maraqlı tanışlıqdan sonra müxtəlif istiqamətdə səyahətə çıxa bilərlər. marşrutlar vardır. Əsasən Əsrik, Zəyəm çayları və Yuxarı Bu istiqamətlərə aid olanlara misal olaraq aşağıdakıları göstər­ Öysüzlü kəndi istiqamətində olan maraqlı marşrutlar üzrə mək olar. turistlər ekskursiyalarda iştirak edə bilərlər. Tovuzdan Böyük Gəncə-Samux-Lok kəndi-Eldar şamı Dövlət Təbiət Qışlaq-Qaralar, Qovlar-Ağbaşlar, Ağdam və Əlibəyli Qoruğu. Turistlər bu marşrut boyunca Gəncə şəhərinin tarixi, kəndlərinə təyin olunan marşrutlar rayonun görməli yerlərini tarixi-mədəni abidələri ilə tanış olur, Gəncə və Kür çaylarının əhatə edir. Tovuz rayonunda turizm marşrutlarının sayı artırılır. sağ sahilində, şəhərdən təxminən 25-30 km məsafədə yerləşən, Tovuz şəhəri-Əlibəyli kəndi, Tovuz şəhəri-Vahidli kəndi, sak və muğ tayfalarının yaşayış yeri Samux, cəlb edici “Yanar Tovuz şəhəri-Əsrik dərəsi, Tovuz şəhəri-Ağbaşlar dərəsi bulaq”ı olan Lək kəndi, Ceyrançöldə yerləşən nadir Eldar istiqamətində turlar təşkil edilir. Bu marşrutlar üzrə hərəkət şamlarının mühafizə olunduğu Eldar şamı Dövlət Təbiət edən turistlər rayonun əsrarəngiz təbiəti, zəngin mədəni irsi, Qoruğu haqqında ətraflı məlumat alırlar. maraqlı tarixi abidələri ilə tanış ola bilər. Maraqlı bir faktdır ki, Gəncə-Daşkəsən-Xoşbulaq. Bu marşrutda turistlər 2015-ci ilin avqustunda Tovuz rayonunun Çobansığnaq Daşkəsənin Azərbaycanın “Uralı” olması ilə yanaşı təbii, kəndində yerli sakinlərdən biri dağlıq ərazidə 25 km məsafə qət tarixi-mədəni abidələrlə zənginliyinin də şahidi olurlar. etmiş və burada bir-birindən çox da aralı olmayan 7 şəlalənin

244 245 XIII FƏSİ L axdığının ilk şahidi olmuşdur. Bu sübut edir ki, Azərbaycan LƏNKƏRAN İQTİSADİ RAYONU təbiətində olan zənginliklərin heç də hamısı mənimsənilməmiş­ 13.1. Rayon haqqında ümumi məlumat dir. Təbiətin insan ayağı dəyməyən guşələri çoxdur. Gəncə şəhərində turistlər üçün informasiya mərkəzi tərəfindən Lənkəran iqtisadi rayonu Azərbaycanın cənub-şərqində hazırlanmış marşurutlar vardır. Bunlar avtobusla Daşkəsən, yerləşir. Şərqdə Xəzər dənizi ilə əhatə olunur. Qərbdə və Xoşbulaq və Hacıkənd istiqamətinə olan marşrutlardır. cənubda İran İslam Respublikası ilə, şimaldan Aran iqtisadi Bölgənin rayonlarında təşkil edilən əyləncəli tədbirlərdə rayonu ilə həmsərhəddir. Şimalda bölgə geniş Kür-Araz yerli əhali ilə yanaşı bəzən turistlər də iştirak edir. Məsələn, ovalığına söykənir. Rayonun iqtisadi-coğrafi mövqeyində Göygölün “Azərbaycanın sənətkarlıq paytaxtı” elan edilməsi üstünlüklər ilk növbədə onun Xəzər dənizinə birbaşa çıxışı və ilə əlaqədar rayonda mədəniyyət, incəsənət və sənətkarlıq İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd olmasıdır. Xəzər dənizi sahəsində müxtəlif yerli və beynəlxalq tədbirlər keçirilir. Əl sahillərində liman təsərrüfatının təşkili və inkişaf etdirilməsi işlərindən ibarət sərgilər, festivallar, konfranslar, konsert rayonun Xəzəryanı dövlətlərlə xarici ticarət əlaqələrinin proqramları təşkil edilir və s. yaradılması imkanı yaradır. Eyni zamanda, Lənkəran Beləliklə, Gəncə-Qazax bölgəsinin təbii-coğrafi şəraiti rayonunun füsunkar təbii şəraiti onu həm daxili, həm də xarici (iqlimi, dağ meşə landşaftı, mineral suları), görməli yerləri və turistlər üçün cəlbedici diyara çevirir. maraqlı ekskursiya obyektləri burada turizm fəaliyyətinin Lənkəran bölgəsinin tərkibinə Astara, Cəlilabad, Lerik, bütün növlərini inkişaf etdirməyə imkan verir. Lakin hələ Masallı, Yardımlı və Lənkəran inzibati rayonları daxildir (cəd., bölgənin turizm üzrə ixtisaslaşması məhdud çərçivədədir. 13.1). Bölgənin sahəsi 6,07 min kv. km -dir(respublika Gəncəyə gələnlər şəhərlə tanışlıqdan sonra müxtəlif ərazisinin 7%-i). Lənkəran iqtisadi rayonu respublikada istiqamətdə səyahətə çıxa bilərlər. əhalinin ən çox məskunlaşdığı ərazilərdən biridir. Bu rayon Böyüklüyü və iqtisadi əhəmiyyətinə görə respublikanın respublikanın digər bölgələrindən əhalinin yüksək təbii artımı ikinci şəhəri olan Gəncədə maraqlı turizm obyektləri (Nizami ilə fərqlənir və bu meyl uzun illərdir davam etməkdədir. Təbii Gəncəvinin məqbərəsi, Cümə məscidi, İmamzadə tikililər artım əsasən dağətəyi zonada yerləşən yaşayış məntəqələri kompleksi, Şeyx İbrahim məqbərəsi, karvansara və b.), üçiin səciyyəvidir. İqtisadi rayonda 893,3 min nəfər əhali (ölkə şəhərdən 48 km cənub-şərqdə yerləşmiş Naftalan kurort əhalisinin 9,3%-i) yaşayır. Əhalinin ən sıx məskunlaşdığı şəhərinin müalicəvi nefti, Gəncədən 25 km cənubda yerləşən ərazilər əsasən düzənlik, sahilyanı zonalardır. Göygöl, Qazax rayonu ərazisində zəngin tarixi-memarlıq Bölgənin iqtisadiyyatında aqrar sektor inkişaf elmişdir abidələri bölgənin turizminin perspektivliyini sübut edir. (ümumi məhsul istehsalının 43%-i). Əsasən sərhədyanı ticarət inkişaf etməkdədir. İnzibati rayonları bir və yaxud bir neçə məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Məsələn, Masallı, Lənkəran, Astara rayonlarının ovalıq hissəsi çayçılıq və bostan- tərəvəz məhsullarının istehsalı üzrə ixtisaslaşmışdır. Cəlilabad rayonunda əsasən üzümçülük və taxılçılıq, Lerik və Yardımlı

247 246 rayonlarında isə taxılçılıq, heyvandarlıq və tütünçülük inkişaf İqtisadi rayonun turizm ixtisaslaşması istirahət, kurort- etmişdir. Lənkəran rayonunun sahilyanı ərazisində müalicə, dərketmə istiqamətindədir. Bölgənin təkrarsız təbiəti məskunlaşan əhali (xüsusilə San adasında) əsasən balıqçılıqla (subtropik iqlim, endemik ağaclar) vardır. Zəngin mineral məşğuldur. suları, balneoloji iqlimi kurort təsərrüfatının inkişafı üçün geniş Lənkəran iqtisadi rayonunda inkişaf səviyyəsinin yüksək imkanlar açır. Meşəsu sağlamlıq zonası, Xanbulançay istirahət olmasına görə Lənkəran və Cəlilabad inzibati rayonları zonası (Lənkəran), İstisu sağlamlıq kurortu (Astara), İsti su xüsusilə seçilir. Lerik və Masallı nisbətən geri qalmış dağ pansionatı (Masallı) fəaliyyət göstərir. Zəngin flora və faunaya rayonlandır. Bu rayonlar orta və yüksək dağlıq zonada malik Qızılağac qoruğu, Hirkan Milli parkı bu bölgədədir. yerləşdiyindən təbii ehtiyatlar tam mənimsənilməmiş və Bölgədə qədim məscidlər, tarixi diyarşünaslıq muzeyləri, təsərrüfat sahələri zəif inkişaf etmişdir. Babək qalası, türbələr, karvansaralar mühüm tarixi-memarlıq abidələridir. Dəştvənd istirahət kompleksi, Lənkəran, Masallı Cədvəl 13.1 mehmanxanaları, Astara, Qala, Rasim otelləri turistlərin Lənkəran iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi ixtiyarındadır. Bölgə turizm cəhətdən perspektivlidir: turizm- istirahət əyləncə mərkəzlərinin yaradılması, dağ turizminin İnzibatı Ərazi, Ölkə Əhalinin Ölkənin inkişaf etdirilməsi (Lerik), sanatoriya-kurort şəbəkəsinin rayon və min ərazisinə sayı, min ümumi genişləndirilməsi (Lənkəran,Astara) nəzərdə tutulmuşdur. şəhərlər kv. km görə, %- nəfər əhalisinə Əsrarəngiz təbii landşaft, isti və soyuq mineral sular, lə (01.01.2015- görə, əlverişli iqlim şəraiti və inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsi ci il) %-lə bölgədə kurort-müalicə, kənd turizmi üçün çox əlverişlidir. Azərbaycan 86,6 100 9593,0 100 Həmçinin bölgədəki qədim tarixi və memarlıq abidələri, Respublikası əhalisinin adət-ənənəsi dərketmə turizmi cəhətdən maraqlıdır. Lənkəran 6,07 7,00 893,3 9,3 iqtisadi rayonu 13.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan - cəmi: Astara rayonu 0,62 0,71 103,9 1,08 Təbii rekreasiya ehtiyatlaru Rayonun təbii turizm- Lənkəran 1,54 1,77 220,8 2,3 rekreasiya potensialı zəngindir. Lənkəran bölgəsi səth rayonu quruluşuna görə iki hissəyə-düzənlik və dağlıq əraziyə ayrılır. Lerik rayonu 1,08 1,24 80,8 0,8 Düzənlik ərazi əsasən Lənkəran ovalığını əhatə edir. Lənkəran Yardımlı 0,67 0,77 63,3 0,6 rayonu ovalığı bölgənin şərq hissəsini tutur. Ovalıq dağlardan axan Masallı rayonu 0,72 0,83 215,2 çoxsaylı çayların gətirdiyi dəniz çöküntüləri ilə örtülüdür. Cəlilabad 1,44 1,66 209,3 2,18 Ovalıq dənizə doğru meyllidir. Ovalığın sahil hissəsi okean rayonu səviyyəsindən 28 m aşağıdadır. Dəniz sahilləri əsasən hamar M ənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi olub rahat çimərliklərdir.

248 249 Şimal-şərqdə ovalığa dayaz Qızılağac körfəzi söykənir. Burada əvvəllər Sarı adası yerləşib. Xəzər dənizinin əhəmiyyətli olduğundan iqlim-landşaft rayonlaşması aparmış­ səviyyəsinin tərəddüdü nəticəsində bu rekreasiya obyekti quru dır. ilə birləşərək yarımadaya çevrilmişdir. Onun mərkəzi İqlim göstəriciləri və landşaft xüsusiyyətlərinə görə hissəsində kiçik bataqlaşmış çökəklik vardır. Bu çökəklik Azərbaycan ərazilərində ayrılmış 3 kurort-rekreasiya rayonun­ qamışla örtülüdür. dan biri mülayim rütubətli Lənkəran - Astara bölgəsidir Lənkəranın şimal-qərbində okean səviyyəsindən 1090 Mülayim rütubətli Lənkəran - Astara rayonu Kür çayının metr yüksəkdə Meşəsu mineral bulağı yerləşir ki, bunun da mənsəbindən İran sərhəddinə qədər bütün sahilboyu dar zolağı bazasında eyni adlı kurort-müalicə mərkəzi yaradılmışdır. əhatə edir. Çimərliklərin xeyli hissəsi Qızılağac Dövlət Kurort yerli əhəmiyyətə malik olsa da, mineral Meşəsu suyu qoruğunun ərazisinə düşür. Sahilin meylliyi az olduğu üçün müalicəvi xarakterinə görə xüsusilə əhəmiyyətlidir. uşaq sağlamlıq müəssisələrinin yaradılması məqsədilə yararlı Lənkəran bölgəsində oroqrafık xüsusiyyətilə seçilən ikinci ərazidir. İqlimin subtropikliyi burada daha aydm əks olunur. sahə Talış dağlarıdır. Talış dağlan Xəzər dənizi sahillərinə Quraq isti yay, sərin qış, Lənkəran yaxınlığında onlarla km paralel uzanan 3 silsilədən (Alaşar-Burovar, Pcştəsər və Talış) məsafədə uzanan çimərliklər, termal mineral bulaqlar, qış ibarətdir. Silsilələr yüksəkliyinə görə fərqlənir. Bölgədə ən aylarında da yaşıl donunu dəyişməyən düzənlik, meşə parkları yüksək nöqtə Talış dağlarındakı Gömrügöy zirvəsidir (2493 bu ərazinin kurort-rekreasiya sərvətlərinin əsasını təşkil edir. m). Dağların Xəzərə doğru yamacları enliyarpaqlı sıx meşələrlə Nadir Qızılağac və Hirkan qoruqları bölgənin rekreasiya örtülüdür. Bu məşhur Talış meşələri bölgənin təbii əhəmiyyətini daha da artırır. Qışın rütubətli keçməsinə sərvətlərindən biridir. Meşələrdə lıirkan florası qorunur. baxmayaraq, yaym isti və quraq keçməsi rayonun iqlimini Məlumdur ki, hirkan florası yer səthində hələ insanın mülayim rütubətli adlandırmağa imkan verir. İlin soyuq dövrü varlığından çox əvvəllər mövcud olmuşdur. Bu flora isə burada yağışlı keçir, iqlim kurort ehtiyatlarının istifadə nümunələri Azərbaycan ərazisində yalnız Talış dağlarında edilməsini xeyli məhdudlaşdırır, balneoloji kurortların qalmışdır. fəaliyyətini örtülü müəssisələrdə davam etdirməyi tələb edir. Bölgənin cənub-şərqindəki sahil ovalıqda və dağətəyi Sentyabr ayının ikinci yarısı və oktyabr ayı ilin ən yağmurlu qurşaqda iqlim Aralıq dənizi tiplidir. Bölgənin iqlim dövrüdür. Bu müddətdə bəzən 5-6 gün ardıcıl yağışlı havalar xüsusiyyətləri bir sıra iqlimşünas alimlərin (Ə.A. Mədətzadə, olur. Bölgənin ovalıq və dağətəyi ərazilərində havanın orta illik Ə.M. Şıxlinski və b.) əsərlərində çox əhatəli verilmişdir. Lakin temperaturu 11-14°C, yanvar ayında 1-4°C, iyul ayında isə 22- respublikamızın kurort-istiıahət yerlərinin iqlimi coğrafiyaşü­ 26°C’ təşkil edir. Yanvar-fevral aylarında havanın maksimal nas alim Ə.C. Əyyubovun (1987) əsərlərində xüsusi yer tutur. temperaturu Nərimanabad qəsəbəsində 18-20°C, Lənkəranda Ə.C. Əyyubov kurort məqsədləri üçün Azərbaycan ərazisində 20-22°C, Astarada isə 24-25°C-yə çatır. Günəş radiasiyasının rayonlaşma aparmışdır. O, rayonlaşmada kurort müalicəsi və illik miqdarı 125-130 kkal/sm2-dir. Günəşli günlər ilin soyuq istirahətə təsir edən təbii amilləri nəzərə almışdır. Kurort dövründə tez-tez təkrarlanır. Ərazidə yay aylarında cənub-qərb ehtiyatlarının istifadə edilməsində landşaft amili iqlim qədər və yerli küləklər, qışda qərb və şimal küləkləri əsir. Küləyin orta illik sürəti Lənkəranda 1,5-2,0, Astarada 2,7-3,1 m/san-dir. Rayonun kurort sərvətlərindən geniş istifadə üçiin ən əlverişli 250 251 vaxt aprel-sentyabr aylarıdır. Bu dövrün quraq və günəşli hava sular çıxır. Bulaq və quyu sularının ümumi debit! saniyədə 50 şəraiti tək iqlim deyil, balneoloji ehtiyatlardan da səmərəli litrdir. Suların tərkibi əsasən xloridli natriumludur. Lənkəran istifadə etməyə imkan yaradır. bölgəsinin həm mineral, həm də termal suları kurort ehtiyatlan Ərazinin dağlıq hissəsinin iqlimi də istirahət məqsədləri üçün kimi çox əlverişlidir. Lakin bu ehtiyatlardan hələ də lazımi müəyyən dərəcədə əhəmiyyətlidir. səviyyədə istifadə olunmur. Bölgənin hidroqrafiya şəbəkəsi inkişaf etmişdir. Bölgənin flora və faunası rəngarəngdir. Meşə örtüyü Ümumiyyətlə, çay şəbəkəsinin sıxlığına görə respublikanın ərazisinin 25%-ni əhatə edir. Talış meşələri relikt, endemik və digər bölgələrilə müqayisədə xüsusilə seçilir. Bölgədə müxtəlif kol bitkilərinin xiisusiliyinə görə seçilən təbii-coğrafi uzunluğa malik xeyli sayda çay dərəsi mövcuddur. Çaylardan ərazilərdir. Bu meşələrdə dəmirağacı, Lənkəran akasiyası, həm də turizm-rekreasiya fəaliyyətində istifadə olunur. Ən iri Qafqaz xurması, şabalıdıyarpaq palıd kimi qiymətli və nadir çayları Bolqarçay (uz.168 km), Viləşçay (uz.115 km), ağaclar mövcuddur. Azərbaycan Respublikasında təbiət Lənkərançay (uz.81 km), Göytəpəçay (uz.50 km), Təngərüçay komplekslərini, təbii sərvətlərini, qiymətli, nadir və nəsli (uz.48 km), Astaraçay (uz.38 km), Bəşərüçay (uz.38 km) və tükənmək təhlükəsi olan flora və faunanı elmi əsaslarla başqalarıdır. qorumaq və nisbətən antropogen təsirlərə az məruz qalmış Viləşçay Talışın ərazisindən axan on uzun çay olub landşaftların ümumi qanunauyğunluqlarını, onların kom­ başlanğıcını Talış silsiləsindən götürür və axını boyu Peştəsər ponentləri arasındakı əlaqə və asılılıqları tədqiq etmək, və Alaşar-Burovar silsiləsini kəsib keçir. Bu yerlərdə dərin və rekreasiya əhəmiyyətli sərvətlərdən səmərəli istifadə etmək dar dərələr əmələ gətirir. Çayın ətrafları çox mənzərəlidir. məqsədilə qoruq, yasaqlıq və Milli parklar yaradılmışdır. Təngərüçay başlanğıcını Talış silsiləsinin Şandan qalası Lənkəran bölgəsində də təbii obyektlər mövcuddur. Bunlar zirvəsinin şərq yamaclarından götürür və Şahağac kəndi Qızılağac Dövlət qoruğu, Hirkan Milli parkıdır. yaxınlığında dənizə tökülür. Çay dərəsi Peştəsər və Burovar Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. Lənkəran bölgəsi yalnız silsilələrini kəsmir. Astaraçay bölgənin cənub-şərq landşaft ekzotikliyi və təbiət abidələrinin xüsusiliyi ilə seçilmir. qurtaracağında dövlət sərhəddi boyu axır. Çay başlanğıcını Bölgədə çoxsaylı tarixi-mədəni, memarlıq abidələri Şandan dağı zirvəsinin cənub-şərq yamaclarından götürür. mövcuddur. Abidələrin böyük əksəriyyəti rekreasiya Astara şəhəri yaxınlığında dənizə tökülür. Yuxarı və orta axını əhəmiyyətinə malik olmaqla, əsasən XII-X1X əsrlərə aid edilir. orta və alçaq dağlıq ərazidə yerləşir. Qeyd edək ki, Lənkəran Bölgədəki şəhər xarabalıqları, qədim qəbirlər, türbələr, qalalar, regionu çayla zəngin olsa da, təsərrüfat, rekreasiya məqsədləri məscidlər və s. mövcuddur ki, bunlar həm respublikamızın üçün su “qıtlığı” mövcuddur. digər bölgələri, həm də xarici ölkələrdən gələn turistlər üçün Lənkəran bölgəsində təbii rekreasiya ehtiyatlarından biri maraqlı rekreasiya obyektləridir. də mineral mənbələr və bulaqlardır. Hafthoni, Vizəhoni, Bölgənin zəngin tarixi-mədəni abidələrini aşağıdakı kimi Kiyəhoni, Fabhoni, Xuqəbul, Alaşa, Meşəsu və digər bulaqlar qruplaşdırmaq olar: sağlamlıq üçün çox əhəmiyyətlidir. • turistləri Özünə cəlb edən orta əsrlərə aid qalalar, şəhər Alaşa Maşxan bulaqlarının yerləşdiyi sahədə 30-50 metr xarabalıqları, məscidlər; dərinlikdə qazılmış bulaqlardan 35-50°C temperaturlu termal

252 253 • bölgədə ayrı-ayrı ərazilərin tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyətli olan qədim yaşayış məskənləri; Viləşçayın sahilində yerləşir. Bu qalanın tikilməsi haqda A. A. • Azərbaycan xalqının mənəvi dəyərlərinin qorunmasında Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərində qeydləri vardır. müəyyən rolu olan müqəddəs yerlər. Öncəqala Masallı rayonunun Öncəkələ kəndinin Lənkəran bölgəsinin tarixi qədim olduğundan burada ərazisində yerləşir. Bu qala X əsrin əvvəllərində tikilmişdir. maddi-mədəni abidələr çoxdur. Lənkəran qalası 1726-1727-ci Öncəqala yerli sakinləri yadelli işğalçılardan dəfələrlə müdafiə illərdə tikilmişdir. Lənkəran qalası İran qoşunlarından müdafiə etmişdir. Kəndin yaxınlığında qalanın xarabalıqları qalmışdır. məqsədilə inşa edilmişdir. Qələ məhəlləsində yerləşən bu Lənkəran bölgəsinin turist cəlb edən obyektlərindən biri qalanın sahəsi 36 hektardır. də məscidlərdir. Lənkəran şəhərində böyük bazardakı məscidin Qızlar qalası Lənkəranın Yuxarı Nüvədi kəndinin XIX əsrə aid olduğu məlumdur. Kiçik bazardakı məscid XX yaxınlığında yerləşir. Rəvayətə görə IX əsrdə böyük əsrin əvvəllərində 1904-cü ildə tikilmişdir. Bölgənin bir neçə sərkərdələrin, dövlət adamlarının qadınları və qızlarını rayonunda da məscidlər olmuşdur. Bunlardan ən qədimi düşməndən qorumaq üçün həmin qalada saxlamışlar. Qalanın Sütəmurdov kəndindəki Hacı Novruzəli məscididir. “Qızlar qalası” adlandırılması da bu səbəbdəndir. Qala həm də Cəlilabad rayonu ərazisində Göytopə kənd məscidi (XVI meşənin əhatəsində olduğundan cəlbedici turizm obyektidir. əsr), Xamrava kənd məscidi (XVI11 əsr), Məmmədzalı Bəlləbur qalası Lənkəran şəhərindən 9 km cənub-qərbdə kəndindəki Fezi Niftulla oğlunun məscidi (XIX əsr); Lerik yerləşir. Hündürlüyü 4-5 metr, eni 2 metrədək olan bu qala 1 rayonu ərazisində Lıtləkəran kəndində qədim məscid (XIX əsr). hektar sahəni əhatə edir. Bəlləbur qalası yaxınlığında oıta Ərkivan kəndində XIV-XIX əsrlərə aid məscidlər; Yardımlı əsrlərə aid saxsı qablar, mis və qızıl bəzək əşyaları aşkar rayonu ərazisində XVlll əsrə aid olan məscidlər vardır. edilmişdir. Bəlləbur qalası dağlıq ərazidə, yüksəkdə Ümumiyyətlə, Lənkəran bölgəsində turizm obyekti sayıla yerləşdiyindən ora qalxmaq üçün ən azı bir saat vaxt tələb bilən məscidlər çoxdur. Bunların bəzilərinin adlarının qeyd olunur. Qalanın ən yüksək hissəsində qüllə yerləşir. Üç olunmasında məqsəd lıəınin mənəviyyat ocaqlarının tarixi dairədən ibarət olan qüllədə otaqlar vardır. Bəlləbur qalası yerlər kimi qorunmasına münasibəti qiymətləndirmək və bu hürrəmilərin (IX əsr) dayaq məntəqələrdən biri olmuş tarixi yerlərə turların təşkilinin mümkünlüyünü göstərməkdir. abidədir. Lənkəran bölgəsinin müxtəlif ərazilərində aparılan tədqiqatlar, arxeoloji qazıntılar sübut edir ki, bölgə Azərbay­ Şandan qalası Astara rayonundan 9 km aralıqda İran İslam canın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir. Respublikası ilə sərhəddə yerləşir. Sıldırım qayalıqlarda Cəlilabad rayonunda aşkar edilən tapıntılar hələ yerləşən Şandan qalası (bəzi mənbələrə görə Şindan) erkən orta eramızdan əvvəl VI-V minilliklərdə burada əhalinin oturaq əsrlərə aiddir. Şindan qalasına qalxan turistlər İran İslam həyata keçinəsi fikrini söyləməyə imkan verir. Respublikasının azərbaycanlılar yaşayan sərhədyanı bölgəsini Bölgənin Cəlilabad rayonunda bir neçə kənddə küp seyr edə bilər. Şindan qalasının tikilməsi III-IV əsrlərə aid qəbirləri və antik dövrə aid yaşayış məskəni və qəbirlər olduğu ehtimal olunur. tapılmışdır. Həmin kəndlərin ərazisində tunc dövrünə aid Ərkivan qalası nəinki bölgədə, həm də Azərbaycanda kurqanlar (mağaralar) aşkar edilmişdir. məşhur qalalardan biridir. Qala Masallı şəhərindən qərbdə

254 255 Lerik rayonu ərazisində çoxsaylı tarixi abidələrin aşkar Astara rayonundakı Baba Rəsul türbəsi müqəddəs şəxsin adını edilməsi ərazinin ən qədim insan məskənlərindən olmasına daşıyır. Türbədə onun dəfn olunduğu qeyd olunur. Türbə sübutdur. Xanəgah kəndində Xoca Səid məqbərəsi (XIV əsr) ətrafında qəbristanlıq salınmışdır. Türbəni hündür ağaclar əhatə yerləşir. Rayonun Peştəsər silsiləsinin ətəklərində dəniz edir. səviyyəsindən 2438 metr yüksəkdə yerləşmiş Mustan kəndində Lənkəran-Astara şose yolu üzərində Penvar kəndi arxeoloji qazıntılar nəticəsində “Qızlar yurdu” adlı qədim insan qəbiristanlığında yerli sakinlər tərəfindən “Səyyid Cəmaləddin məskəni aşkar edilmişdir. Çox qədim dövrlərə aid olan piri” adlandırılan abidə vardır. Mərmər daşlardan hörülmüş bu tapıntılar Lerik ərazisində hələ ilk insanların məskən abidənin 1918-ci ildə yanğın nəticəsində dağıldığını salmasını sübut edir. Burada aşkar edilmiş mağarada olan söyləyirlər. Sonıalar bu abidə tarixi müqəddəs yer kimi qədim silahlar, insanların qədim dövrə aid olduğunu sübut yenidən bərpa edilmişdir. Türbədə Pir Hüseynin qızının (1408- edir 1409) başdaşı saxlanılır. Masallı rayonu ərazisində Uruz qoruğu adlandırılan yerdə (Yelağac kəndi yaxınlığında) antik dövrə aid yaşayış məskəni, 13.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti qəbir abidələri aşkar edilmişdir (1986). Niskədərə, Qəriblər, Kolatan, Mahmudavar, Qızılavar, Türkoba, Şıxlar kəndlərində Azərbaycanın turizm potensialına görə seçilən tunc dövrünə aid çoxlu sayda turqanlar aşkar edilmişdir ki, bölgələrindən olan Lənkərana hər il yay aylarında gələn bunlar da həmin yerlərin qədim yaşayış məskəni olduğunu turistlər əsasən dənizkənarı çimərliklər və dağətəyi ərazilərdə sübut edir (bu məskənlərin 32-35 min il əvvəl mövcud olması dincəlməyə üstünlük verirlər. Elə bu səbəbdən də həmin ehtimalı vardır). ərazilərdə turistlərin istirahətinin səmərəli təşkili üçün hər cür Astara rayonu ərazisində Pensər, Telman, Təngərüz, Süvi şərait yaradılır. Lənkərana turistlər əsasən Avropa, Asiya, və digər kəndlərdə tunc və dəmir dövrlərə aid kurqanlar aşkar MDB ölkələrindən gələnlərdir. Avropa ölkələrindən gələn edilmişdir. turistlərin sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə artmışdır. Lənkəran bölgəsində müqəddəs yerlər çoxdur. Peştəsər Turistlər arasında adətən toxunulmamış təbii ərazilərdə silsiləsinin yamacında yerləşmiş Monidigah kəndinin istirahətlə maraqlananlar da çox olur. Lənkəran meşələrində isə ərazisində (Lerik rayonu) Baba İsa türbəsi yerləşir(XV əsr). belə yerlər vardır. XIV əsrə aid olan Pir Yusif məqbərəsi də yerli əhalinin Lənkəran şəhərinə qonaq gələnlərin əksəriyyəti ziyarətgahına çevrilmişdir. ölkədaxili turistlərdir. Xarici qonaqların əksəriyyəti isə MDB Dağlıq kənlərdən biri olan Çəngəmiran (kəndin tarixi VII ölkələri və qonşu İran İslam Respublikasından gələnlərdir. əsrə aiddir) ərazisində xəlifə Zəkəriyyə məqbərəsi mövcuddur. Lənkəranın turizm obyektlərini istirahət məkanı seçənlər Bu kəndin ərazisində yerləşən tarixi abidələr bu günədək arasında yerli turistlər də çoxdur. Onların əksəriyyəti paytaxt qorunub saxlanılır. Bakıdan olan və ailəvi istirahətə üstünlük verənlərdir. Turistləri Masallı rayonu ərazisində Tariyan kəndindəki Lənkərana cəlb edən isə dəniz-dağ-meşə rekreasiya amilinin atəşpərəstlik dövrünə aid olan Babayi Əmir ziyarətgahına yerli olmasıdır. sakinlər, həmçinin ətraf kəndlərdən ibadət etməyə gəlirlər.

256 257 Lənkəran iqtisadi rayonuna həm qısamüddətli, həm də İqtisadi rayona istirahət və əyləncə məqsədilə uzunmüddətli istirahət üçün səfər edirlər. İqtisadi rayonuna səfərlərin sayına görə Masallı, Lənkəran, Lerik rayonları gedənlərin əksəriyyəti istirahətlərini qeyri-mütəşəkkil şəkildə birinci üçlüyə daxildir. İşgüzar məqsədlərlə gələnlərin sayma keçirirlər. Rayonun Xəzərsahili zonasında istirahət edənlər görə Lənkəran bölgədə liderdir. Müalicə turizmi mədsədilə əsasən çimərlik turizminə üstünlük verir. Ov etmək, balıq gələnlərin sayına görə də Lənkəran rayonu fərqlənir (cəd., tutmaq həvəsilə istirahətə gedənlər də vardır. Hər il Bakı 13.2). şəhərində təşkil olunmuş ümumrespublika turizm sərgisində Bölgədə turizmin inkişafı üçün vacib olan amillərdən Lənkəranın turizm potensialı nümayiş etdirilir. Sərgidə biri standartlara uyğun yerləşdirmə obyektləri və burada dulusçuluq sənəti nümunələri ilə yanaşı keramikadan hazır­ turistlərə göstərilən xidmətin səviyyəsidir. Turizm lanmış suvenirlər nümayiş olunur. Respublika sərgisində iştirak infrastrukturunun mühüm sahəsi olan yerləşmə müəssisələri edən xarici turistlər milli mətbəxə daha çox maraq göstərirlər. (mehmanxana, motel, kempinq və b.) ilə təminat rayonlar üzrə fərqlidir. Bu fərqlər yerləşmə müəssisələrinin yaşayış sahəsi, Cədvəl 13.2 bu müəssisələrdə yerlərin ümumi sayı, gecələmələrin sayı, Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə görə göstərilən xidmətin səviyyəsi və digər göstəricilərdədir. yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) Yerləşmə müəssisələrinə aid göstəricilərin təhlili əsasında bölgənin respublikada yerləşmə müəssisələrinin fəaliyyətinə ■S görə mövqeyi göstərilmişdir. u 5 Maraqlı göstəricilərdən biri odur ki, Azərbaycanda &er ж л səfər C əm i D ig ə r İn z ib a tı T u riz m ş ə h ə rlə r mövcud olan mehmanxana, motel və gəlmələr üçün nömrələrin tu riz m ra y o n və əyləncə İş g ü z a r tu riz m i

M üalicə s« m əq səd ilə İs tira h ə t, E ümumi sayının 6,88%-i Lənkəran bölgəsinin payına düşür Ölkə 672345 550643 237506 206234 70981 35922 121702 üzrə (cəd., 13.3). Lənkəran bölgəsində inzibati rayonlar üzrə cəmi: nömrələrin sayında fərqlər mövcuddur. Belə ki, bölgədə İqtisadi 18088 17667 9629 6702 293 1043 421 turistləri yerləşdirmə müəssisələrində nömrələrin ümumi rayon sayının 68.9%-i Masallı və Lənkəran rayonlarının payına üzrə cəmi

Astara 305 305 ” 305 - * rayonu Lənkəran 8803 8494 2660 4570 266 998 309 rayonu

Lerik 831 831 831 - “ - ıayonu

M asallı 7586 7586 6097 1489 * - rayonu Cəlilabad 563 451 41 338 27 45 112 rayonu Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi 259 258

ı Cədvəl 13.3 “Dəştvənd”, “İsti su”, “Gülüstan”, “Gölüstü” turizm mərkəzlərində və ailə istirahət parkında turist və qonaqların Lənkəran iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisə­ mənalı istirahəti, müxtəlif idman növləri və əyləncəli lərinin ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) proqramla məşğuliyyət üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Turistlər hər cür şəraiti olan Masallı Olimpiya kompleksinin İnzibatı rayon və Yerləşmə İstismardan əldə imkanlarından da istifadə edə bilərlər. Müasir tipli şaharlar vasitələrin də olunan gəlir, mehmanxana və kotteclər Talış meşələrinin və yaşıllıqların nömrələrh a ümumi min manat sayı, vahif içərisində, Viləş çayının sularına yaxın sahələrdə yerləşmişdir. 2010 2014 2010 2014 “Dəştvənd” istirahət bazası. Bu baza Masallı rayonunun Ərkivan kəndinin qərb hissəsində salınmışdır. Bakıdan 245 km 14158 17363 105888,8 181047,3 Ölkə üzrə cami: aralı məsafədə yerləşir. “Dəştvənd” - göl kənarı, dəniz kənarı deməkdir. Dəştvənd Ərkivan kəndinin qədim adıdır. Daştvənd İqtisadi rayon 1095 1196 2368,8 2712,8 rayon mərkəzindən 5 km kənarda yerləşir. O, 5 hektar sahəni üzrə cəmi: əhatə edir. İstirahət zonasına Bakı-Masallı marşrut avtobusu 7 Astara rayonu 108 95 103,4 64,2 saata çatır. Bazanın içərisində olan və Avropa üslubunda tikilmiş “Dəştvənd” otelində 20 otaq vardır. İstirahət bazasına Lənkəran rayonu 211 342 403,8 1253,3 gələn qonaqlara müasir və qədim şərq xörəklərini təklif edən müasir üslubda tikilmiş 150 nəfərlik restoran, antik üslubda Lerik rayonu 192 201 1367,6 241,4 inşa edilmiş 60 nəfərlik bar fəaliyyət göstərir. Zonanın Yardımlı rayonu 21 21 - - ərazisində sauna, müxtəlif ağaclar və gül kollan salınmış baxça, əsasən nadir quşlarla (qartal, qırqovul, tovuz quşu, Masallı rayonu 496 470 476,1 1125,6 sultan quşu və s.) təmsil olunmuş kiçik zoopark yerləşir. İstirahət zonasında hər cür rahatlığı olan mikroavtobusla Cəlilabad rayonu 67 67 17,9 28,3 Yardımlı şəlaləsinə, İstisu sanatoriyasına, Lənkəran və Astara şəhərlərinə. Xəzər sahili çimərliklərə, zonada yerləşən meşələrə, mineral bulaqlara ekskursiyalar təşkil edilir. Gözəl və füsunkar təbiətə malik, dağlarla əhatə olunan, İstisu istirahət zonası. Masallı rayonunun Qəriblər kəndi nadir ağaclara malik yaşıl meşə örtüyü, saf suları ilə zəngin ərazisindədir. İstirahət ocağı Talış dağlan ilə meşə zonası olan Masallıda turizm sürətlə inkişaf edir. Rayonda 30-a yaxın arasında salınmışdır. Buraya gələnlər 40 nömrəsi olan turizm obyekti qeydə alınmışdır, bir neçə istiqamətdə turizm pansionatda gecələyə bilərlər. İstirahət zonasında müxtəlif şərq marşrutu fəaliyyət göstərir. Ümumiyyətlə, bölgənin turizm və və qərb yeməkləri təklif edən restoran, müxtəlif içkilər və istirahət mərkəzlərində nömrələrin sayı 1196-dır. Bunlardan kokteyllər təklif edən bar, stolüstü tennis və bilyard oynamaq 216-sı lüks, 317-si 1-ci dərəcəli, 663-ü (respublika üzrə nömrə üçün müvafiq avadanlığı olan otaqlar, voleybol, basketbol fondunun 6,9%-i) turist dərəcəli nömrələrdir.

260 261 Nəqliyyat şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi turizm əlaqə­ meydançaları vardır. İstirahət zonasında əyləncəli şou lərinin də genişlənməsi deməkdir. Bu məqsədlə dəniz proqramlar da göstərilir. nəqliyyatının da mühüm əhəmiyyəti ola bilər. Ona görə də Lənkəranda yerləşən “Qala” mehmanxanası 8 nömrədən Astara-Bakı-Nabran arasında dəniz nəqliyyatının fəaliyyəti ibarətdir. Oteldə istirahət edənlərə biznes-mərkəz, konfrans zal, məqsədəuyğun sayıla bilər. İran İslam Respublikası ilə turizm restoran, bar və digər xidmətlərdən istifadə etmək təklif edilir. əlaqələrinin genişləndirilməsində Qəzvin-Rəşt dəmir yolunun “Qala” mehmanxanası beşulduzludur. Lənkəranda həmçinin Astara ilə birləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. dərıizsahili çimərlik komplekslərinin tikilməsi üçün işlər Lənkəranda beynəlxalq hava limanının və dəniz limanının aparılır. Burada bir kottec - “Palıdlı sahil” istirahət mərkəzi istifadəyə verilməsi turist axınının artmasında mühüm rol istifadəyə verilmişdir. oynayacaqdır. Lənkəranda “Qızıl Tac”, “Dalğa” otelləri, “Palıdlı sahil”, Bölgədə qidalanma xidməti milli kulinariyanın ən çox “Bəşəru”, “Xanbulan” turizm-istirahət mərkəzləri, Haftonu tanınmış çeşidləri ilə turistlərə təklif edilir. Lənkəranın qəsəbəsində təbii İstisu pansionatı, Qafqaz-Sahil” mərkəzi və özünəməxsus nadir mətbəxi də turistlərin diqqətini cəlb edib. digər istirahət yerləri də fəaliyyət göstərir. Bu obyektlərdə Bölgəyə səfər edən əcnəbi turistlərə toyuq və balıq ləvəngisi turistlərə xidmət məqsədi ilə müxtəlif gəzintilər də təşkil edilir. təklif edilir. Lənkəranın bütün istirahət mərkəzlərində milli Nəqliyyat xidməti və infrastrukturu ilə rayonun təminat kulinariyanı yerli və əşnəbi turistlərə layiqli təqdim etmək üçün səviyyəsi yaxşılaşdırılır. Regionların sosial-iqtisadi inkişafına səviyyəli aşbazlar cəlb olunur. Hər il Lənkəranda yarmarkalar yönəlmiş müvafiq dövlət proqramlarına uyğun olaraq, kənd təşkil edilir. Bu yarmarkalarda yerli milli kulinariyanın növləri yaşayış yerlərində xüsusən ucqar dağ kəndlərində yeni (çay, müxtəlif çeşidlərdə plov və s.) nümayiş etdirilir. avtomobil yollan inşa edilir. Dağlıq Lerik rayonunda yeni Bölgədə ekskursiya və əyləncə xidmətinin təşkili üçün avtomobil yollarmm istifadəyə verilməsi bunun bariz imkanlar genişdir. Dəştvənd istirahət mərkəzinə gələn turistlər nümunəsidir. üçün Yardımlı şəlalələrinə, Lənkəran çimərliklərinə, “İstisu” Bölgədə avtomobil yollarının ümumi uzunluğu 1873 müalicəvi bulaqlarına, Xanbulançay su anbarına ekskursiyalar km-dir. Dağ rayonu olan Lerikdə yeni yolların çəkilməsi və təşkil edilir. İstirahət zonasının ərazisində iki süni göl köhnə yolların abadlaşdırılması ilə rayonun turizm mərkəzi yaradılmışdır. Turistlər bu göllərdə balıq ovlamaq, qayıq ilə kimi əhəmiyyəti artmışdır. Lerik avtomobil yollarmm gəzmək imkanına malikdirlər. uzunluğuna görə (494 km) bölgədə birinci yerdədir. Zəngin və özünəməxsus flora və faunası ilə seçilən Lənkəran bölgəsinin coğrafi mövqeyi onun nəqliyyat Lənkəran rayonunda ekoturizmin inkişafı ilə bağlı Hirkan Milli sisteminin əlverişli olmasına səbəb olmuşdur. Bu isə bölgənin parkına ekoturlar təşkil olunur. kompleks inkişafında nəqliyyat şəbəkəsinin əhəmiyyətli rol Hər bir xalqın tarixi, mədəniyyəti ilə maraqlanan turist oynamasına təsir edir. Bakı-Astara dəmir yolu və ona paralel həmin xalqın kompakt yaşadığı yerlərdə muzeylərdə olmağa Bakı-Astara avtomobil yolu yük və sərnişin daşımalarında, üstünlük verir. Təsadüfi deyildir ki, muzeylərə turistlər üçün də həmçinin Azərbaycan ilə İran İslam Respublikası arasında ekskursiyalar təşkil edilir. Bölgədə yaşayan xalqların tarixini, iqtisadi və turizm əlaqələrinin genişlənməsində mühüm rol maddi-mədəni sərvətlərinin nümunələrini nümayiş etdirən oynayır. Bakı-Lənkəıan hava xətti fəaliyyət göstərir.

263 262 muzeylər çoxdur. Bölgədə Lənkəran tarix-diyarşünaslıq iyunun 12-də Lənkəran rayonunun Kənarmeşə kəndində muzeyi, xalq muzeyi, Həzi Aslanovun və Səmədbəy Meh- sahibkarlar və sahibkarlıq fəaliyyətinə yeni başlayanlar üçün mandarovun ev muzeyi, Astara diyarşünaslıq muzeyi, Ziya treninq təşkil edildi. Bu tədbirdə “Cənub regionunda turizmin Bünyadovun ev muzeyi. Masallı rayon ölkəşünaslıq muzeyi, inkişaf perspektivləri”, “Biznes planların və investisiya tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Yardımlı diyarşünaslıq muzeyi, layihələrinin hazırlanması”, “İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi Cəlilabadda tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Lerikdə diyarşünaslıq tərəfindən göstərilən elektron xidmətlər” mövzularım əhatə muzeyi və s. edən bu treninqdə turizm obyektlərində kadrların peşə Dağ və dənizlə əhatə olunan Lənkəranda turizmin bir sıra hazırlığının artırılması, turistlərin qarşılanmasının, növlərini inkişaf etdirmək mümkündür. Burada turizmlə bağlı yerləşdirilməsinin və digər xidmətlərin müasir tələblərə uyğun kompleks işlər görülür. Bir neçə il ərzində şəhərdə bir sıra təşkili, kənd turizminin yaradılması və s. barədə məlumatlar bağlar və parklar salınıb, yeni istirahət mərkəzləri istifadəyə iştirakçıların diqqətinə çatdırılmışdır. Bölgənin turizmi üçün verilmişdir. əngəl yaradan daha bir səbəb isə Xəzərsahili ərazilərin “Xanbulan” istirahət mərkəzində “Lənkəran bu gün” (6 intensiv çirklənməyə məruz qalmasıdır. Məişət tullantılarının saatlıq, 100 km-lik), “Talış dağları qoynunda” (9 saatlıq, 120 müntəzəm olaraq dənizə axıdılması və sutəmizləyici km-lik avtomobillə), “Hirkan” Milli parkma 6 saatlıq piyada qurğuların işləməməsi nəticədə ərazinin turizm üçün ekskursiyalar təklif edilir. Belə marşrutlar “Qala” oteli və yararsız hala düşməsinə gətirib çıxarır. Bu isə rayonun yerli “Palıdlı sahil” istirahət mərkəzi tərəfindən də təşkil olunur. icra hakimiyyəti orqanlarının əhalinin sosial vəziyyətinə Lənkəranın turizm marşrutlarına daxil olan abidələr olan laqeydliyinə dəlalət edir. Turizm baxımından yüksək sırasında “Şeyx Zahid” türbəsi, tarix-diyarşünaslıq muzeyi, inkişaf etmiş və zəngin potensiala malik Masallı və xalq sənətkarlığı şəhərciyi, “Xəlifə” türbəsi “Dairəvi qala” Lənkəran bölgəsində müxtəlif yerləşmə və ictimai-iaşə (“Zindan”) memarlıq abidəsi də vardır. müəssisələrinin olmasına baxmayaraq burada xidmətin Bölgədə turist cəlb edən obyektlərdən biri də Xan evidir. səviyyəsi çox aşağıdır. Həmçinin, ərazinin sanitar- Xan evi, Mirəhməd evi gözəl memarlıq abidələrindən biridir və epidemioloji vəziyyəti qənaətbəxş deyildir. Xidmətin 1913-cü ildə inşa edilmişdir. Milli memarlıq elementlərindən səviyyəsinin aşağı olmasının əsas səbəbi kadr ehtiyatının bacarıqla istifadə olunmuşdur. Onun fasadları əlvan naxışlarla çatışmaması və mövcud işçilərin turizm sahəsi ilə bağlı zəngindir. Bu üç mərtəbəli saray şəhərin ilk çoxmərtəbəli təhsilinin olmamasıdır. Bu isə bölgədə təhsil ocaqlarının binası sayılırdı. Bina “Dostluq” parkının qarşısındadır. nəzarətdənkənar qalması və maddi-texniki bazasının zəif Beləliklə, Lənkəran turizm üçün perspektivli bölgədir. təmin olunması ilə əlaqədar təhsil səviyyəsinin aşağı olmasına Bölgədəki imkanlar onun turizm üzrə ixtisaslaşmasını dəlalət edir. Deyilənlərlə yanaşı bölgədə turizmin inkişafı üçün (istirahət, kurort-müalicə, dərketmə) məhdudlaşdıra bilməz. əngəllik törədən (Xəzərsahili zonanın miitəmadi olaraq Bölgədə dağ-xizək turizminin, ekiloji turizmin (əsasən kənd çirklənməsi, dənizin səviyyəsinin tərəddüdü, yerləşdirmə və yaşıl turizmi) inkişaf etdirilməsi çox məqsədəuyğundur. Son iaşə müəssisələrinin bəzilərində xidmətin müasir tələblərə zamanlar bir sıra nüfuzlu xarici turizm şirkətlərinin Lənkəran cavab verməməsi, peşəkar kadrların az olması) amillər də bölgəsinə marağı artmışdır. Təsadüfi deyildir ki, 2014-cü il vardır.

264 265 XIV FƏSİL DAĞLIQ ŞİRVAN İQTİSADİ RAYONU Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun mövqeyi əlverişlidir. O, turizm-rekreasiya cəhətdən sürətlə inkişaf edən Abşeron 14.1. Rayon haqqında ümumi məlumat (şərqdən), Şəki-Zaqatala (şimal-qərbdən), Quba-Xaçmaz (şimal-şərqdən) və turizm imkanlanna görə perspektivli olan Azərbaycan Respublikasının mərkəz hissəsini əhatə edən Aran (cənubdan) iqtisadi rayonları ilə həmsərhəddir. Dağlıq Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində yerləşir, ərazisi 6,13 Şirvan iqtisadi rayonunun əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi min kv. km-dir. Sahəsinə görə respublika ərazisinin 7,0%-ni onun nəqliyyatına da müsbət təsir göstərir. Rayonun əsasən təşkil edir. İqtisadi rayonun tərkibinə Ağsu, İsmayıllı, respublikanın mərkəzi və şərq hissələrində yerləşməsi onun Qobustan və Şamaxı inzibati rayonları daxildir (cəd., 14.1). ərazisinin tranzit əhəmiyyətini artırır. Oradan müxtəlif Rayonun ərazisi Şirvan düzünü əhatə edir. Dağlıq Şirvan istiqamətli magistral avtomobil yollarının keçməsinə şərait iqtisadi rayonunun mövqeyi əlverişlidir. O, turizm-rekreasiya yaradır və onun başqa regionlarla nəqliyyat əlaqələrini daha cəhətdən sürətlə inkişaf edən Abşeron (şərqdən), Şəki-Zaqatala sərfəli edir. (şimal-qərbdən), Quba-Xaçmaz (şimal-şərqdən) və turizm Bakıdan respublikanın qərbinə gedən magistral imkanlarına görə perspektivli olan Aran (cənubdan) iqtisadi avtomobil yolu Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun ərazisindən rayonları ilə həmsərhəddir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun keçir. Bakı şəhərindən rayonun qərb sərhəddinə qədər olan əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi onun nəqliyyatına da müsbət məsafə 160 km-dir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun coğrafi təsir göstərir. Rayonun əsasən respublikanın mərkəzi və şərq mövqeyinin əsas üstünlüyü isə onun respublikanın mühüm hissələrində yerləşməsi onun ərazisinin tranzit əhəmiyyətini ictimai-siyasi mərkəzi olan Abşeron iqtisadi rayonu ilə, artırır. Oradan müxtəlif istiqamətli magistral avtomobil xüsusilə Bakı və Sumqayıt şəhərləri ilə yaxınlıqda yollarının keçməsinə şərait yaradır və onun başqa regionlarla yerləşməsidir. Bu da rayonun ən ucqar yaşayış nəqliyyat əlaqələrini daha sərfəli edir. məntəqələrindən belə 3-4 saata respublikanın paytaxtı, əsas Bakıdan respublikanın qərbinə gedən magistral sənaye, elm, təhsil, mədəniyyət mərkəzi, ən mühüm nəqliyyat avtomobil yolu Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun ərazisindən qovşağı olan Bakı şəhərinə getməyə imkan verir. keçir. Bakı şəhərindən rayonun qərb sərhəddinə qədər olan məsafə 160 km-dir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun coğrafi mövqeyinin əsas üstünlüyü isə onun respublikanın mühüm ictimai-siyasi mərkəzi olan Abşeron iqtisadi rayonu ilə, xüsusilə Bakı və Sumqayıt şəhərləri ilə yaxınlıqda yerləşməsidir. Bu da rayonun ən ucqar yaşayış məntəqələrindən belə 3-4 saata respublikanın paytaxtı, əsas sənaye, elm, təhsil, mədəniyyət mərkəzi, ən mühüm nəqliyyat qovşağı olan Bakı şəhərinə getməyə imkan verir.

266 267 C od vəl 14.1 lərindən belə 3-4 saata respublikanın paytaxtı, əsas sənaye, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi elm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət mərkəzi, ən mühüm nəqliyyat qovşağı olan Bakı şəhərinə getməyə imkan verir. İqtisadi rayon başlıca olaraq əkinçilik, üzümçülük, şərabçılıq və heyvandarlıq üzrə ixtisaslaşmışdır. Əkinçilikdə İnzibatı Ərazi, Ölkə Əhalinin Ölkənin aparıcı yeri taxılçılıq tutur. Dağlarda yayılan qaratorpaqlarda rayon və min ərazisinə sayı, min ümumi kartof yetişdirilir, düzən sahələrində pambıq əkilir. Digər şəhərlər kv. km görə, %- nəfər əhalisinə əkinçilik sahələri yerli istehlak xarakteri daşıyır. Əhalisinin lə (01.01.2015-ci görə, yerli təlabatınm ödənilməsi üçün bostan-tərəvəz məhsulları, П) %-lə meyvə yetişdirilir, barama, arı saxlanılır. Heyvandarlığın Azərbaycan 86,6 100 9593,0 100 başlıca sahəsi maldarlıq və qoyunçuluqdur. Respublikası Yerli xammal əsasında yüngül sənaye inkişaf etmişdir. Dağlıq Şirvan 61,3 707 304,0 3,1 Yüngül sənayedə Şamaxı və İsmayıllı rayonları daha çox iqtisadi seçilirlər. Şamaxı və İsmayıllı şəhərlərində, eləcə də Qalacıq rayonu kəndi və Lahıc qəsəbəsində xalçaçılıq. Basqal qəsəbəsində cəmi: kəlağayı istehsal olunur. Qobustan 13,7 1,58 44,0 0,45 Dağlıq Şirvanın Şamaxı və İsmayıllı rayonları rayonu Azərbaycanın ən qədim və özünəməxsus ornament-bozək, İsmayıllı 20,7 2,39 84,0 0,87 zəriflik və orijinallığı ilə seçilən sənətkarlıq mərkəzidir. rayonu Kəlağayı, tirmə şal, zərxara, baftalı yaxalıq, zərli başmaq, çust Ağsu rayonu 10,2 L17 76,3 0,79 və xalça istehsalı nəinki Respublikada, eləcə də ondan Şamaxı 16,7 1,92 99,7 1,03 kənarlarda belə Şirvanı tanıdan məhsullar olmuşdur. rayonu Sənətkarlıq məhsulları rayona səfər edən turistləri də Mənbə: Azərbaycan Respublikası Döv ət Statistika Komitəsi maraqlandırır. Təsadüfi deyildir ki, İsmayıllı rayonu AR Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən 2011-ci ildə Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun əhalisinin sayı 304,0 “Azərbaycanın sənətkarlıq paytaxtı” elan olunmuşdur. min. nəfərdir (respublika əhalisinin 3,1 %-i). Dağlıq Şirvan Rayonun gözəl mənzərəyə, sərin iqlimə, keyfiyyətli şirin iqtisadi rayonunun əhalisi milli tərkibinə görə demək olar ki, və mineral sulara, dağ meşələrinə və s. malik olan bir çox yekcinsdir. Regionun əhalisinin 95,6%-i azərbaycanlı, 2,7%-i, əraziləri yuxarıda qeyd edilən şəhərlərin, xüsusilə də Bakının ləzgi, 1,3%-i rus, ukraynalı və digər xalqlardır. Əhalisinin əhalisinin sevimli istirahət yeridir. Dincəlmək üçün əhalinin 32%-i şəhərlərdə yaşayır. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun rayona axım istirahət günlərində, tətillərdə, xüsusilə də yayda coğrafi mövqeyinin əsas üstünlüyü onun respublikanın əsas güclənir ki, bu da rayonun sosial-iqtisadi inkişafına, o ictimai-siyasi mərkəzi olan Abşeron iqtisadi rayonu ilə, cümlədən nəqliyyata, xidmət sahələrinə, yerli əhalinin sosial xüsusilə Bakı və Sumqayıt şəhərləri ilə yaxınlıqda durumuna müsbət təsir göstərir. yerləşməsidir. Bu da rayonun ən ucqar yaşayış məntəqə-

268 269 14.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları düzən relyefi bitkiçilik və təbii halda qış otlaqlarından Təbii rekreasiya ehtiyatları. Dağlıq Şirvan iqtisadi istifadəyə imkan verir. rayonu Böyük Qafqaz vilayətinin Şamaxı və Qobustan- Dağətəyi və orta dağlıq qurşaq əsasən İsmayıllı Abşeron rayonları ərazisində yerləşir. Böyük Qafqazın cənub rayonunun çox hissəsini, Ağsu və Şamaxı rayonlarının düzən yamacı zonası Girdimançay dərəsindən şərqə xeyli əraziləri istisna olmaqla qalan hissəsini və Qobustan rayonunun genişlənərək Şamaxı-Qobustan sahəsini əmələ gətirir. əsasən şimal və şimal-qərb zonalarını əhatə edir. Burada çay Şamaxı-Qobustan alçaqdağlığmm oroqrafik dərələrinin terras lari ilə yanaşı dağüstü düzənliklər qədim quruluşunun ən görkəmli elementləri qərbdə (Girdmançaydaıı vaxtlardan mənimsənilmişdir. Məsələn, Çııxuryıırd (1000-1300 Mərəzəyə qədər) geniş yaylalar (Gürciivan, Şamaxı, Mərəzə m) və Şamaxı (600-800 m) düzəlmə səthləri və s. Dağlıq yaylaları) və alçaq tirələrdir (Meysəri tirəsi). Şamaxı Şirvan iqtisadi rayonunun respublika əhəmiyyətli magistral yaylasından şimalda isə daha geniş və terraslı çay dərələri ilə avtomobil yollarının çox hissəsi bu qurşaqda yerləşir. Şamaxı, kəsilmiş Qızmeydan yaylası (1000-1400 m) yerləşir. Şərqdə bu Ağsu, İsmayıllı, Mərəzə, Göylər, Çarhan, Çuxuryurd, Mədrəsə oroqrafik sahələri Qobustan əvəz edir. Burada tirələr, platolar, və s. kimi yaşayış məntəqələri dağətəyi və orta dağlıq çökəklər və çoxsaylı palçıq vulkan dağlan relyefin əsas qurşaqdadır. formalarıdır. Şamaxı yaylası mövqeyinə görə qərbdə Yüksək dağlıq qurşaq əsasən İsmayıllı rayonunun şimal Girdimandan şərqdə Mərəzə yaylasına qədər 70 km məsafədə hissələrini əhatə edir. Rayonun ən yüksək zirvəsi hündürlüyü uzanır. Şimalda Meysəri tirəsi, Sündü-Qurbançı yaylası ilə, 3629 m olan Babadağ bu qurşaqdadır. Buradakı dik yamaclar, cənubda Ləngəbiz tirəsi ilə əhatələnir. sıldırım qayalar, keçilməz erozion dərələr, sürüşmələr və s. Şamaxı və Qobustan ərazisində palçıq vulkanları xüsusi təbii sərvətlərin mənimsənilməsini, nəqliyyatın işini, əhalinin morfostruktur tipi kimi geniş yayılmışdır. Palçıq vulkanlanmn məskunlaşması qarşısında maneələr olsa da, ərazinin turizm- hamısı yer səthində aydın görünən relyef forması əmələ rekreasiya baxımından əhəmiyyəti danılmazdır. gətirmir. Bunlardan Şamaxıda Çarhan, Göylər kəndləri Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun təbii rekreasiya ərazisində 50-yə qədər müxtəlif böyüklükdə palçıq vulkanı sərvətlərinə iqlim, palçıq vulkanları, Pirqulu Dövlət Təbiət konusu vardır ki, bunun çoxu fəaliyyətdədir. qoruğu, İsmayıllı Dövlət Təbiət qoruğu və ovçuluq Ərazidə relyefin müxtəlifliyi nəticəsində bir-birindən təsərrüfatlarında qorunan və artırılan flora və fauna aləmi, fərqlənən düzənlik, dağətəyi və orta dağlıq, yüksək dağlıq mineral bulaqları aiddir.Təbii ərazilərin qorunmasının əsas qurşaqlar ayrılır. Düzənliklər rayonda geniş ərazi tutur. Buraya forması olan Milli parklar və təbiət qoruqları mühüm turizm Qobustan ərazisinin demək olar ki, hamısı, Şamaxı və Ağsu obyektləridir. Pirqulu Dövlət Təbiət qoruğu iqtisadi rayonun rayonunun cənubunun xeyli hissəsi aiddir. Bu zonanın ərazisindədir. O, 1968-ci ildə 1521 ha sahədə, Böyük Qafqaz relyefinin düzən xarakteri ərazidə məişət və təsərrüfat sıra dağlarının şərq qurtaracağında yaradılıb. Şamaxı ərazisində obyektlərinin tikintisinin, nəqliyyat yollarının, kəmərlərin, bitən 520 növ çiçəkli bitkini, 50 növdən artıq dərman bitkisini, rabitə xətlərinin və s. çəkilişini xeyli asanlaşdırır. Zonanın bölgədəki digər zəngin flora və faunanı qorumaq məqsədilə təşkil edilən qoruq ərazisinə Cəngi, Pirqulu, Bədo meşələri daxildir. Qoruq eyni zamanda Şahdağ Milli Parkı sahəsinə

270 271 aiddir. Burada bir neçə istiqamətdə daxili turist m arşrutu büruzə verir. Belə ki, havanın orta illik temperaturu bütün ərazi müəyyənləşdirilmişdir. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında üçün müsbətdir. Onun əıı yüksək göstəricisi 14,5°C olmaqla yerləşən İsmayıllı dövlət təbiət qoruğu təbii kompleksi rayonun düzənlik hissələrində, xüsusilə Qobustanda (şimal- qorumaq məqsədilə 1981-ci ildə 16700 ha sahədə qərb və şimal hissələrinin alçaq və orta dağlıq hissələri istisna yaradılmışdır. Təbii kompleksin ərazisinin 87%-i meşəlikdir. olmaqla), Şamaxı və Ağsu rayonlarının cənubunun çox Qoruqda 40 növ məməli, 17 növ sürünən, 4 növ balıq və 104 hissəsində müşahidə olunur. Bu zonanın nisbi yüksəkliyi 200- növ quş mövcuddur. Qoruğun 800-2250 metr yüksəklikdəki 300 m təşkil edir. Bu zonadan dağlıq zonaya tərəf getdikcə hissəsi Topçu, 600-650 metr yüksəklikdəki bölümü Alazan- temperatur tədricən azalaraq dağətəyi və alçaq dağlıq zonada Əyriçay vadisidir. Qoruğun Qalıncaq hissəsində ov orta illik temperatur (xüsusilə Babadağ zonasında) 0°C-dək mövsümündə dağ keçisi, dağ kə!i ovuna çıxmaq olur. Qoruq azalır. Rayon ərazisində orta yanvar və orta iyul ərazisində gəzintiyə çıxarkən Qız Qalasından ətrafa açılan temperaturunun paylanması müxtəlifdir. Belə ki, iyul ayının möhtəşəm mənzərəni izləmək mümkündür. orta temperaturu rayonun düzənlik hissələrində 24-25°C olduğu İqtisadi rayonun ərazisində günəşli günlərin sayı çoxdur. halda orta dağlıqda 20-15°C, yüksək dağlıqda isə 10-5°C-ə Düzənlik sahələrdə, o cümlədən Qobustanın çox hissəsində, qədərdir. Yanvar ayının orta temperaturu rayonun düzən Şamaxı və Ağsu rayonlarının cənub hissələrində günəşli ərazilərində 0-4°C, dağətəyi zonada 0-3°C, orta dağlıqda 5-6°C, saatların miqdarı daha çox olur. Bu ərazilərdə, onu əhatə edən yüksək dağlıq qurşaqda isə 6-14°C arasında dəyişir. dağ ətəyində və yüksək dağlıqda günəşli saatların miqdarı Rayonun düzənlik ərazilərində mütləq maksimum 2200-2500, daha çox buludlu və dumanlı günləri olan orta temperatur 40-41°C, dağətəyi zonada 37-40°C, orta dağlığın dağlıq qurşaqda isə 1900-2200 saata qədərdir. Rayonda illik aşağı zonasında 30-37°C, 1500-2000 m yüksəklərdə 27-30°C, radiasiyanın cəmi də yüksəkdir. Düzənlik ərazilərdə illik yüksək dağlıqda (3000-3500 m-ə qədər) 20-30°C-yə qədər ümumi radiasiya 130-135 kkal/sm2, onu əhatə edən yüksək qalxır. Bir qayda olaraq mütləq maksimum temperatur rayonun maili düzənliklərdə 125-130 kkal/sm2, alçaqdağlıqda 120-124 çox hissəsində iyul ayının ikinci yarısına təsadüf olunur. kkal/sm2 təşkil edir. Bu zonadan yüksək dağlığa doğru ümumi Temperatur minimumu, o cümlədən minimum temperaturlar radiasiya yenidən artaraq rayonun on uca zirvələr zonasında əsasən yanvar ayında, qismən fevralda və dekabrın axırıncı on 140-145 kkal/sm2-ə bərabərdir. günlüyündə müşahidə edilir. Bəzi illərdə düzənlik, dağətəyi Rayonda ilin isti yarısında ümumi radiasiyanın miqdarı orta dağlıq qurşaqlarda 22°C və daha çox mütləq minimum düzən hissələrdə 90 kkal/sm2, 500-600 m-dən 2500 m temperaturlar müşahidə edilir. Yüksək dağlıqda isə temperatur hündürlüyə qədər 86-87 kkal/sm2, 3000 m-dən yüksəklikdə isə 26-30°C sıfırdan aşağı düşür. 90-104 kkal/sm2-ə bərabərdir. Rayonun su ehtiyatlarına ərazidəki çaylar, göllər, süni su Rayonda temperaturun paylanmasında ərazi fərqlərinin tutarlar və yeraltı sular aid edilir. Ərazinin müxtəlif hissələrinin yaranmasında ən başlıca amil ərazinin oroqrafık və hipsometrik çay şəbəkəsinin sıxlığı bir-birindən kəskin fərqlənir. İqtisadi şəraiti, yəni, relyefdir. Relyefin təsiri altında dağlıq və düzənlik rayonun əsas çayları Girdimançay, Ağsuçay, Pirsaatçaydır. ərazilər temperatur şəraitinə görə bir-birindən kəskin fərqlənir. Çayların qidalanmasında əsas yeri yağış və yeraltı sular, Bu fərqlər özünıi temperaturun bütün əsas göstəricilərində qismən də qar suları tutur. Buna görə də yay fəslində bəzi

272 273 Girdimançay hövzəsində mənşəyinə görə sürüşmə gölləri çaylarda su çox azalır, hövzəsi yüksəkdə yerləşən çaylarda olan bir neçə kiçik təbii göl də vardır. Hazırda rayonun axının çox hissəsi yeraltı sular hesabına yaranır. Girdimançay göllərində süni balıq yetişdirmənin həcmi az olsa da, gələcəkdə başlanğıcım Babadağ zirvəsinin ətəklərində, 3000 m bu işin xeyli səmərəsi ola bilər. yüksəklikdən götürür. Pirsaat çayı mənbəyini 2400 m Rayonda yeraltı suların təsərrüfat əhəmiyyəti olduqca yüksəklikdən, Lahıc dağ sistemindən götürür. Pirsaat çayının böyükdür. Şirvan düzü sahəsinə görə Azərbaycanın ən böyük suyu çox vaxt Xəzər dənizinə çatmayaraq Ələt ətrafında yeraltı su hövzələrindən biridir. Rayonun yeraltı sularının itir.Ağsu çayı başlanğıcını Lahic dağ sistemində 1750 m minerallaşma dərəcəsi müxtəlifdir. yüksəklikdən götürür. Onun suyu Kürə çatmır. Ceyrankeçməz Rayonda əhali hələ qədimdən çay boyu ilə yanaşı yeraltı çayı iliıı çox vaxtı susuz olur. Onun suyu Xəzər dənizinə nadir suların bulaqlar şəklində səthə çıxdığı ərazilərdə özünə məskən hallarda çatır. salmışlar. Belə bulaqlar rayonun bir çox yaşayış Rayonun çayları hidrokimyəvı xüsusiyyətlərinə görə məntəqələrinin, xüsusilə də kəndlərin əhalisinin suya olan fərqlənir. Rayonun qərb hissəsində yerləşən Ağsuçay, tələbatının ödənilməsində yeganə mənbədir. Əhali bu suları Girdimançay və onların qolları hidrokarbonatlı sulara aid edilir. içməklə və məişətdə işlətməklə yanaşı, onlardan kənd Bu çayların sularının minerallaşma dərəcəsi 200-500 mq/m-ə təsərrüfatında heyvanlarının sulanmasmda, həyətyanı sahələrin qədərdir. Qobustan çaylarının minerallaşma dərəcəsi isəlOOO və bağların suvarılmasında istifadə edir. Bu bulaqların bir mq-dan artıqdır. Ağsu və İsmayıllı rayonlarının dağətəyi, hissəsi gözəl mənzərəli, saf havalı sahələrdə yerləşdiyindən alçaqdağlıq və ortadağlıq ərazilərinin su təchizatında Ağsuçay, əhalinin intensiv istirahət zonalarından sayılır. Rayonun Girdimançay çox mühümdür. Şamaxı rayonunun çay suları ilə xüsusilə dağlıq zonası müalicə və kurort əhəmiyyətli mineral təchiz olunmasında Pirsaat və Zoğalavay çayları demək olar ki, sularla zəngindir. yeganə mənbədir. l əıkibi əsasən hidrokaıbonatla, kükürdlə zəngin olan Qobustan rayonunun çay şəbəkəsi çox zəif inkişaf bulaqların suyundan müalicə və içmək üçün istifadə edilir. etdiyindən və ərazinin çay suları ilə təminatı çox aşağı Yüksək dağ zonasında yerləşən, meşələrlə əhatə olunmuş səviyyədə olduğundan ərazidə çay sularından istifadənin də Avakıl, Qəleybuğut, Əngəxaran, Dədəgünəş, Çuxuryurd, Sis, həcmi zəifdir. Burada yalnız bir neçə yaşayış məntəqəsi, o Zaratxeybori, Çobanı (Şamaxı), Diyallı, Basqal, Lahıc, cümlədən Mərəzə, Norimankənd, Süptü və s. kəndlər lləftəsiyab, Qalacıq (İsmayıllı) kəndlərinin ətrafı mineral suvarmada və məişətdə qismən Pirsaatçayın suyundan istifadə bulaqlarla zəngindir. Bunlardan Zərgəran, Çağan, Qəleybuğurt, edir. Ceyrankeçməz çayının da təsərrüfat əhəmiyyəti çox Çuxuryurd suları daha məşhurdur. Ən əhəmiyyətlisi Çuxuryurd azdır. bulaqlarıdır (suyun temperaturu 15M7°, gündəlik debiti 200 Rayonda bu problemin həllində çayların rejiminin min litr). Bu suların böyük müalicəvi əhəmiyyəti olduğundan tənzimlənməsinin, su qovşaqlarının və su anbarlarının, əhali onlardan bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə irriqasiya sistemlərinin yaradılmasının böyük əhəmiyyəti edir. Buradakı bulaqların çoxu qədimdən bəri yerli əhali vardır. Bu məqsədlə rayonda bir neçə su anbarı yaradılmışdır. tərəfindən yel, dəri, qadın xəstəliklərinin müalicəsində istifadə Onlardan Yekəxana, Şamaxı, Ağsu, İsmayıllı, Çuxuryurd və s. olunur. su anbarlarını qeyd etmək olar. 275 274 İsmayıllı və Şamaxı rayonlarındakı kurort-sanatoriya məscidi (743-cü il), Şahixəndan məqbərəsi (XV əsr), müəssisələrinin inkişafı məqsədi ilə kompleks tədbirlər həyata Pirmərdəkan məqbərəsi (XI1I-XIV əsrlər), Kələxam kəndindəki keçirilir. Aztəminatlı sosial təbəqələrin sosial vəziyyətini İmamzadə piri, XVII əsrə aid səkkiz məqbərədən ibarət yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə tədbirlər görülür. Səhiyyə xidməti kompleks, Gülüstan qalasının (XI-X1I əsrlər) xarabalıqları və s. tədbirlərini həyata keçirmək məqsədi ilə Şamaxı rayonundakı XIV əsrdə tikilmiş, yeraltı hamamı olan karvansara kompleksi Çağan və İsmayıllı rayonundakı Zərgəran mineral sularından də böyük marağa səbəb olur. Çuxuryurddan 9 km aralıda Qala- istifadə etməklə sanatoriya -müalicə komplekslərinin buqurt adlı dağ kəndi yerləşir. Bu kəndin ətrafında sanki sal yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. qayaya bitişik olan əfsanəvi Qala-buqurt istehkamının (XV- İqtisadi rayonda təbiət abidələri də vardır. Bunlara XVI əsrlər) xarabalıqları qalmışdır. XITI əsrdə Şirvanşah palçıqlar, yanar qaz, İstisu təzahürləri və digər geoloji və Şalırux hücum etmiş farslardan burada müdafiə olunmuşdur. geomorfoloji obyektlər aiddir. Rayonda bu növ geoloji Qalanın içərisində şahın sarayı vardır. Qala mükəmməl su obyektlərin bəzilərinə rast gəlinir. Bu təbii abidələrdən biri təchizatı sisteminə malik idi. İstehkam səddinə tağ şəkilli gizli Dədəgünəşdir. yolla gətirilən suyu saxlamaq üçün daşdan tikilmiş hovuzlar, su İsmayıllıda şəlalələr də çoxdur: Qalacıq kəndinin qülləsi və su kəməri vardır. yaxınlığındakı şəlalənin hündürlüyü 50 metr, İstisu kəndinin Gülüstan qalasının xarabalıqları Şamaxının yaxınlığındakı şəlalə - 25 metr, Burovdal kəndinin yaxınlığındadır. Şirvan hökmdarlarından biri olmuş Mustafa yaxınlığındakı şəlalə - 50 metr, Miidrüsə kəndinin xanın sarayının qala divarlarının qalıqları Fit dağında ucalır. yaxınlığındakı şəlalənin hündürlüyü 25 metrdir. Babadağm Şirvan xanlarının uyuduğu Yeddi Qüınbəz məqbərəsi (XVIII- yaxınlığında, dəniz səviyyəsindən 3400-3500 metr XIX əsrlər) yaxşı vəziyyətdə qalmışdır. yüksəklikdə, bir-biri ilə yanaşı yerləşən üç təbii göl, eləcə də Şamaxı qalası - Orta əsrlər Şamaxı şəhərini müdafiə Kürdmaşı və Aşıqbayramlı kəndlərinin yaxınlığında yaradılmış etmək üçün inşa edilmiş qaladır. XI-XII yüzilliklərdə Şirvan iki süni göl bu rayonun inciləridir. Balıq ovu həvəskarları şəhərlərinin bir çoxu böyüyüb inkişaf etmiş, bəzilərində həmin göllərdə balıq tutmaq imkanlarından istifadə edə müdafiə tikililəri yenidən qurulmuşdu. 1045-ci ildə Şirvanşah bilərlər. Qubad (1043-1049) Şirvanın baş şəhəri Şamaxıya yonulmuş ağ Tarixi-mədəni turizm ehtiyatlan. Bölgənin dərketmə daşdan yeni möhkəm qala divarı çəkdinniş, dəmir qapılar turizm obyektləri: Şamaxıdakı Cümə məscidi, Gülüstan qalası. qoydurmuşdur. Arxeoloqların sabiq sovet dövründə Şamaxıda Yeddi Gümbəz məqbərəsi, İsmayıllıdakı qədim qalalar, qazıntılar zamanı aşkar etdikləri divar qalığı Şirvanşah Pirquludakı Astrofizika rəsədxanası, Lahıcdakı tarixi Qubadın tikdirdiyi Şamaxı İçqalasının (Bala qala) qalığı sayılır. mədəniyyət qoruğu xarici turistləri maraqlandırır. Dağlıq Həmin dövrdə Bala qalada Şirvanşahların yeni saray kompleksi Şirvanda tarixi-mədəni ehtiyatlarla təminat səviyyəsi ayrı-ayrı inşa edilmişdi. Şamaxının ikinci iç qalası olan Gülüstan qalası rayonlar üzrə müxtəlifliyi ilə seçilir. Bunu regiona daxil olan da XII əsrdə yenidən qurularaq möhkəmləndirilmişdi. Belə rayonları öyrənməklə aydın müşahidə etmək olar. geniş quruculuq işlərindən sonra paytaxt şəhərinə çevrilən Şamaxı rayonu. Şamaxının tarixi çoxsaylı arxeoloji və Şamaxım o dövrün yazarları dəmir qapılı, daş divarlı alınmaz memarlıq abidələri ilə təmsil edilir: Qoşa minarəli Cümə qala, cah-cəlallı gözəl şəhər kimi təsvir edirlər. Şamaxı

276 277 yaxınlığında, Bəyimli kəndi ərazisində antik dövr abidələrinin rayonunun Mərəzə kəndində, dağın yamacında tikilmiş qalıqları aşkar edilmişdir. Ağsu rayonunun ərazisində XIV-XX Diribaba türbəsi ikimərtəbəlidir. Diribaba türbəsi həm də xatirə əsrlərdə tikilmiş tarixi memarlıq abidələri də üstünlük təşkil məscidi kimi inanc yeridir. edir. Bunlara türbələr, qalalar, məscidlər və s. aiddir. Şeyx Memarlıq üslubunun orijinallığı, tikinti kompozisiyasının Dursun (Ağsu şəhərinin şimal-şərqində, 1457-ci il), Şeyx Əmir təkraredilməzliyi və təbiət ilə sıx əlaqəsi olduğuna görə abidə Əhməd (Mustafalı kəndi, 1722-ci il), Pir Bəxtiyar (Cavanşir Azərbaycan memarlığı tarixində xüsusi yer tutur. Binanın kəndi, XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəlləri) türbələri. Bilal mərtəbələrini bir-birindən ayıran dekorativ yazı kəmərində Əfəndi məscidi (Padar və Külüllü kəndləri ərazisi, 1889-cu il), abidənin tarixi hicri 805 (miladi l402)-ci il kimi göstərilmişdir. Xəzinə dağı qalası (Padar kəndi) Qırmızı günbəz və Ağ Azərbaycan tarixində mühüm rol oynamış Şirvanşahlar günbəz (Qaraqoyunlu kəndi, XV1I-XVTII əsrlər) və b. bunlara dövlətinin paytaxtı Şamaxı bu bölgədədir. Şəhər haqqında ilk misaldır. məlumat yunan coğrafiyaşünası K. Ptolomey tərəfindən Ağsu şəhərindən 3 km aralıda yerləşən Şeyx Dursun verilmişdir. O, qədim Qafqaz Albaniyasının yaşayış məskənləri məqbərəsi 1382-ci ildə ucaldılmışdır. 1457-ci ildə ucaldılmış arasında Şamaxı və ya Kemaxeya adını qeyd edir. Rus, ingilis, Şeyx Mezid məqbərəsinin daha zəngin görkəmi bundan əvvəl fransız və holland səyyahları öz yazılarında və çəkdikləri adını çəkdiyimiz abidəni memarlıq üslubuna görə kölgədə rəsmlərdə Şamaxının keçmişi haqqında maraqlı məlumatlar qoyur. Şeyx Mezid məqbərəsinin hasarının və interyerinin verirlər. tərtibatında müxtəlif rəngli kaşıdan istifadə edilmişdir. Şamaxıdan 12 km şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 1400 Şəhərdən bir qədər cənub-qərbdə “Ağ Günbəz” məqbərəsi, m yüksəkdə Pirqulu qəsəbəsində Astrofizika rəsədxanası Ağsunun şərqində - XV111 əsrə aid tikililərin xarabalıqları, yerləşir. Rəsədxananın güzgülü teleskopu öz böyüklüyünə görə Gürciivan kəndində isə Qız Qalası turistlər üçün maraqlı (diametri-2 m) Avropada ikincidir. Teleskop alman mühən­ obyektlər sayılır. disləri və konstruktorlan tərəfindən hazırlanmışdır. Qış İsmayıllı rayonu. İsmayıllıda turistlərin rayon haqqında, mövsümündə Pirqulu ərazisində dağ zirvələri və bütün yayla onun tarixi keçmişi barədə geniş təsəvvür yaradılmasına qarla örtüldüyündən burada dağ xizək idmanı ilə məşğul olmaq xidmət göstərən Heydər Əliyev Mərkəzi, 2 tarix - diyar­ olar. Rayonun gönnəli yerlərinə ekskursiyalar, yay və qış şünaslıq muzeyi, Lahıc və Basqal tarix - mədəniyyət mövsümlərində istirahət etmək müvafiq turist təşkilatları qoruqları vardır. Lahıc qəsəbəsində 108, Basqal qəsəbəsində tərəfindən təşkil olunur. isə 23 tarixi abidə mühafizə olunur. Bütövlükdə rayon üzrə Ağsu rayonu. Ağsu rayonunun ərazisi tarixi abidələrlə 233 tarixi və mədəniyyət abidəsi qorunub saxlanılır. zəngindir. Rayonda 11-i ölkə və 13-ü yerli əhəmiyyətli 1980-ci ildən muzey-qoruğa çevrilmiş Lahıcda həmin illərdən olmaqla, 24 tarixi mədəniyyət abidəsi vardır. Bu abidələr yadigar qalan məhəllə məscidləri, su kəməri və kanalizasiya arxeoloji cəhətdən eneolit dövründən başlayaraq orta əsrlərin (kürəbənd), Gird iman qalası qayğı ilə qorunur, sənətkarlıq soııunadək olan geniş bir tarixi mərhələni əhatə edir. Rayonun ənənələri davam və inkişaf etdirilir. Lahıclılar əsasən Qırlar kəndində yerləşən Qırlartəpə abidəsi bu ərazidə misgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, xalçaçılıq və digər peşələrlə yaşayışın 7 min il bundan əvvəl başlandığını və uzun müddət məşğuldurlar. davam etdiyini göstərir. Rayonun Nuran, Sanqalaıı kəndləri 279 278 İsmayıllı ərazisində Lahıc və Basqal kəndlərində tarix- yerləşən “Qız qalasf’na (İsmayıllı rayonu Xanəgah kəndində) mədəniyyət qoruqları yaradılmışdır. Buradakı tarixi abidələr yeraltı yolun olması güman edilir. Qalanın həyətində heç yanda mühafizə olunur. Basqal kəndində XVII əsrə aid məscid və tapılmayan nadir güllər və bəzək ağacları bitir. Qalanın qərb hamam, Lahıc kəndində isə Bədöyün məscidi, Zəvəro məscidi divarları sürüşmə nəticəsində uçub dağılmışdır. Sahəsi təqribən (1791-ci il), Ağoli məscidi və Zəvəro bulağı mühafizə olunur. 2 ha-dır. Qalada diametri 8 ııı-ə çatan 6 bürc var. Qalaya Rayonun başqa yerlərində də çoxsaylı qədim abidələr var. getmək üçün Talıstan kəndinə qədər avtomobillə, kənddən Xanagah kəndindəki Qız Qalası (VII əsr), Sulut kəndində adma qalaya qədər olan 4 km məsafəni isə piyada və ya atla qət rəvayətlər qoşulmuş Fitdağ qalası (XVIII əsr) bu cür etmək olur. abidələrdəndir. Qız Qalası (VII əsr) mərkəzdən 10 km məsafədə, dik Girdmançaym sol sahilində, dəniz səviyyəsindən 1200 dağm zirvəsində tikilmişdir. Qız Qalası İsmayıllının ən məşhur m yüksəkdə yerləşən məşhur Lahıc qəsəbəsi respublika və ən böyük tarixi abidəsidir. Qala Xanəgah kəndi hökuməti tərəfindən tarixi-mədəniyyət qoruğu elan edilmişdir. yaxınlığında, Axox çaymın sağ sahilində, sərt yamaclar və Bu kiçik qəsəbənin sakinləri əsasən misdən və dəridən tətbiqi sıldırım qayalarla əhatələnmiş dağın üstündə inşa edilmiş məişət əşyalarının hazırlanması, xalçaçılıq və kənd təsərrüfatı müdafiə istehkamıdır. Sahəsi 1,5 ha-dır. İsmayıllı Dövlət ilə məşğul olurlar. Miskərlər və qalayçılar öz əcdadlarının Təbiət qoruğunun içərisində, yol kənarından 3 km içəridə qədim sənətlərini davam və inkişaf etdirirlər. Lahıcda minarəli yerləşir. Yerləşdiyi dağın üstü elə sıx meşəlikdir ki, əraziyə məscid və yaşayış evləri (XV111-XIX əsrlər) qorunub demək olar ki, gün işığı düşmür. Buna görə də qala həmişə saxlanılmışdır. Xarici turistlər tez-tez Lahıca ekskursiyaya qaranlıq və sərin olur. Bu abidədən bəzi bürc, sədd, divarlar və gəlirlər. terras qismən salamat qalıb. Qalanın yaşı müxtəlif mənbələrdə 2011-ci ilə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və VII, XI-X11 əsrlərə aid edilir. Qalaya gedən yolun üstündə eyni Turizm Nazirliyi tərəfindən İsmayıllı rayonu “Azərbaycanın adlı istirahət mərkəzinə qədər avtomobillə, daha sonra bir km- Sənətkarlıq Paytaxtı” elan olunmuşdur. lik məsafəni isə piyada qət etmək lazımdır. Qız Qalasına İsmayıllı rayonu ərazisində yerləşən Cavanşir qalası qalxmaq üçün sürətlə axan çayı piyada keçmək lazım gəlir. Qafqaz Albaniyasında Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti Qalaya qalxarkən ətrafda yaşayan və ya istirahət mərkəzində dövründə hökmdar Cavanşir tərəfindən tikilib və qala onun çalışan pcrsonaldan məsləhət almaq lazımdır. Qala ərazisində adını daşıyır. Qalanın inzibati mərkəz kimi istifadə olunduğu şəlalə vardır ki, onun da ətrafı sıx meşəlik ərazi ideal piknik güman edilir. Qala İsmayıllı rayonunun Talıstan kəndindən 4 yeridir. km şimalda, Ağcaçaym sağ sahilində yerləşir. Əsas hissə və Rayon ərazisində yerləşən Xan qalası (XII - XIII əsr) “içqala”dan ibarətdir. Əsas hissənin cənub divarlarının qalınlığı yerləşir. Bu abidədən yalnız bir neçə metr hündürlüyü olan daş 2 m, hündürlüyü isə 10 m-dən çoxdur. Düzgün olmayan divar qalıb. Qalanın içərisində Şirvan hakimlərinin yay çoxbucaqlıyla “içqala” dağm ən hündür yerində tikilmişdir. iqamətgahı olub. Haram qalası isə Sulut kəndi yaxınlığında, Qalanın şimal qurtaracağında eni 2 m, uzunluğu isə 50 m olan Haram çaymın sağ sahilində, çox da hündür olmayan mənzərəli divar çıxıntı var. Divar silindirvari bürclə tamamlanır. Cavanşir yerdədir. Yerlilər buraya Qırxqız və ya Qırxotaq da deyirlər. qalası müdafiə istehkamıdır. Qaladan təqribən 7 km məsafədə Otaqlann sayı 40-dan çoxdur. Rəvayət edirlər ki, Şirvan xanları

280 2 8 1 hər otaqda bir qız saxlayarmış. Hərəmxana kimi istifadə edildiyindən yerin adı da Haram qalasıdır. Kəndə qədər Hazırda Talıstan kəndi yaxınlığında 202 yerlik avtomobillə, daha sonra isə atla və yaxud piyada getmək olar. doqquzmərtəbəli “Şeraton hotel” istirahət kompleksi tikilir. Girdiman çayının üzərindəki əzəmətli körpüdən keçərək Bölgə üzrə yeni marşrutların yaradılması istiqamətində işlər dağlara qalxarkən füsunkar mənzərəni aydm müşahidə etmək davam etdirilir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi, mümkündür. Dağların ətəklərinə səpələnmiş kəndlər, boğaz “Millenium Tourism Congress DMC” şirkətinin təşkilatçılığı göynədən dağ havası, bir-birinə arxa durmuş dağlar insanı ilə “Azərbaycanda yeni turist marşrutlarını kəşf edək!” infotur heyran edir. İsmayıllı rayonunun qədim tarixi olan layihəsi əsasında “Qırxotaq əfsanəsi” və “Fit dağı əfsanəsi” kəndlərindən biri Başqala son illər uzaq yerlərdən gələn adlı yeni turizm marşrutları açılmışdır. Azərbaycan turistlərin sayı da artmışdır. Bakının İçərişəhərini xatırladan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “2010-2014- Basqalın səliqəli, təmiz küçələrinə heyranlıqla tamaşa etməmək cü illər üçün “Xalq yaradıcılığı paytaxtları Proqramı’Yıa uyğun mümkün deyildir. Qəsəbənin mərkəzi geniş meydan əsrlər olaraq keçirilən müsabiqədə İsmayıllı rayonu 2011-ci il üçün boyu Basqalın mədəniyyət və ticarət mərkəzi olmuşdur. İki “Azərbaycanın sənətkarlıq paytaxtı” elan olunmuşdur. Bütün məscid, XVI əsrin yadigarı olan hamam, qədim tikililər də bu bunlar İsmayıllı rayonunun turizm perspektivinin nə dərəcədə meydanın ətrafındadır. Bazar meydanından Sayad dağma, Fit yüksək olduğunun əyani sübutudur. dağma və ətraf meşələrə gözəl bir mənzərə açılır. “Qaya” Qobustan rayonu. Qobustan rayonu respublikamızın istirahət kompleksi Qaraqaya kəndindən 1 km məsafədə Şirvan tarixi vilayətinin inzibati rayonlarından biridir. Məşhur yerləşir. Çox əlverişli mövqedə yerləşdiyi iiçün turizm, gəzinti Şıx düzü kurqanları, b.e.ə. 1-8-ci əsrlərə aid olan, indiki Dağ və istirahət üçün gözəl imkanlar yaradır. Müasir üslubda inşa Kolani kəndinin qədim ticarət yollarında yerləşmiş qədim insan edilmiş 1 mərtəbəli koteclərdo və 4 mərtəbəli mehmanxanada məskənlərinin qalıqları, şəhərin ətrafındakı Diri Baba türbəsi hər növ imkanlar var. Burada biznes, banket, toy məclislərinin ( 15-ci əsr); şəhərin mərkəzində yerləşən Şah Abbas keçirilməsi, eləcə də istirahət və əyləncə xarakterli səfərə karvansarasının qalıqları göstərir ki. bu yerlərdə ən qədim çıxanlar üçün bütün növ rahatlıqlar yaradılmışdır. Kompleks dövrlərdə insan məskənləri olmuşdur. meşə ərazisində yerləşir. Yaxınlıqda olan, açıq səma altında Qobustan Dövlət tarixi-bədii Milli qoruğu - Azərbaycan muzeyi xatırladan qədim Lahıc qəsəbəsi həmişə turistlərin ərazisində arxeoloji abidələr kompleksinin mühafizə edildiyi marağına səbəb olur. Onu da qeyd edək ki, bölgədə turizm qorııqdıır. Milli qoruq Qaradağ rayonunun Qobustan planlı şəkildə inkişaf etdirilir. Turizm istirahət mərkəzlərinin qəsəbəsində, paytaxt Bakidaıı 56 km aralıda yerləşir. Qoruq yaradılması, muzeylərin fəaliyyətinin canlandırılınası, xatirə- əsasən üç dağın (Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ) yerləşdiyi memorial və memarlıq komplekslərinin, tarixi abidələrin böyük bir ərazini əhatə edir. Burada həm də muzey fəaliyyət qorunub saxlanılması istiqamətində ardıcıl işlər görülür. göstərir. Qoruqda əsasən Mezolit (orta daş dövrü) abidələri Hazırda İsmayıllıda 1085 yerlik 26 mehmanxana və 23 sərgilənir. Burada mağaralar, bulaqlar və s var. Azərbaycanın mehmanxana tipli istirahət mərkəzi fəaliyyət göstərir. İstirahət ən qədim və zəngin tarixi abidələrindən biri də dünyada mərkəzlərinin əksəriyyətində turistlər üçün açıq hovuz, tennis, qayaüstü təsvirlərlə tanınmış Qobustandır. Qobustanda bilyard masaları, biznes mərkəzi, diskoteka və s. xidmətlər var. Böyükdaş, Kiçikdaş, Cingirdağ, Sonqardağ və Şıxqaya dağlarında daş dövrünün və Azərbaycan xalqının ulu

282 283 keçmişinin şahidləri olan çoxlu qayaüstü təsvir, düşərgə, turistlərin saymm artmasına şübhə qalmır. Səfər edənlərin yaşayış məskəni, qəbir abidələri və s. vardır. Böyükdaş əksəriyyəti istirahət və işgüzar məqsədlə gələnlərdir (cəd., ərazisində mezolitdən orta əsrlərə qədər bütün dövrlərin 14.2). Bu sahədə Şamaxı və İsmayıllı rayonları xüsusilə seçilir. abidələrinə rast gəlmək olar. Qobustan abidəsi bir də onunla maraqlıdır ki, burda insan həyatı təxminən eramızdan əvvəl Cədvəl 14.2 onuncu minilliklərdən başlayaraq ta XVIII əsrə qədər ardı-arası Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə kəsilmədən davam etmişdir. görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) Qobustan rayonunda çox sayda tarixi abidələr qorunub saxlanır. Onlardan ən mühümləri - Diribaba məqbərəsi (1402- ci il), Şah Abbas karvansarası, Şeyxbərgti abidələri, Şeyx düzü S

kurqanlarıdır. Mərəzənin mərkəzində yerləşən Şah Abbas səfər

U Digər Digər İnzibatı şəhərlər turizm əyləncə İşgüzar turizmi Turizm Müalicə məqsədilə İstirahət, məqsədlə ------karvansaralarının bərpaya ehtiyacı vardır. Şeyxbərgü abidələri 1 rayon ■ və b.e.ə. I əsrdən eramızın VIII əsrinə qədər Şamaxı ilə Təbrizi Ö lk ə S 7 2 3 4 5 5 5 0 6 4 3 2 3 7 5 0 6 2 0 6 2 3 4 7 0 9 8 1 3 5 9 2 2 1 2 1 7 0 2 birləşdirən ticarət yolları boyunca mövcud olmuş insan ü z rə c ə m i: məskənlərinin qalıqlarıdır. Dağ kolanı kəndinin yaxınlığında İ q tis a d i 1 4 6 1 9 1 4 3 8 4 1 2 5 2 9 1 8 5 5 235 yerləşən bu xarabalıqlar arxeoloqlar tərəfindən 1961-ci ildə r a y o n aşkar edilmişdir. Şeyx düzü kurqanları tarixən Şıx düzü ü z r ə adlanan ərazidə yerləşən üç kurqandan ibarətdir. c əm i Beləliklə, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda tarixi-mədəni İsm ayıllı 6132 6 1 3 2 4 2 7 7 i 855 ' abidələrin rekreasiya baxımından ümumi halda səciyyəsindən rayonu A ğsu 235 “ - - - - 235 aydın olur ki, bu abidələrin müxtəlifliyi, mühafizəsi, turizm rayonu fəaliyyətinə daha çox cəlb edilməsinə görə İsmayıllı və Şamaxı Şamaxı 8252 82 5 2 8252 - - - - rayonları Ağsu və Qobustanla müqayisədə nisbətən daha şox rayonu seçilir. Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

14.3. Rayonda tu rizm xidmət sahələrinin Turistləri yerləşdirmə müəssisələri ilə təminat səviyyəsinə müasir vəziyyəti görə Azərbaycan üzrə mehmanxana vo mehmanxana tipli müəssisələrdə olan nömrələrin 3,7%-i, birdəfəlik tutumun Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonuna səfər edən turistlər 4,3%-i Dağlıq Şirvan turizm bölgəsinin payına düşür (2014-cü haqqında son illərdə məlumat yoxdur. Lakin, 2006-cı ildə bu il). regiona yerləşdirilmiş turistlərin sayının 610 nəfər olduğu göstərilmişdir. Nəzərə alsaq ki, bu bölgədə İsmayıllı, Şamaxı rayonlarında turizmin inkişafı məqsədilə infrastruktur obyektlər şəbəkəsi genişləndirilir, bu halda bölgəyə səfər edən

284 285 Cədvəl 14.3 Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisələri şəbəkəsinin genişləndirilməsində intensivlik müəssisələrinin ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) olmuşdur. Dağlıq Şirvanın Ağsu və Qobustan rayonlarında bu İnzibatı Yerləşmə vasitələrində İstismardan əldə sahədə artım tempi hələ zəifdir. Respublika prezidenti İlham rayon və nömrələrin ümumi olunan gəlir, Əliyevin Azərbaycanın bölgələrində quruculuq işləri ilə daim şəhərlər sayı, vahid min manat maraqlanması, yerləşmə müəssisələrinin açılışında iştirakı Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda yerləşmə müəssisələri 2010 2014 2010 2014 şəbəkəsinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan işləri sürətləndirir. Şübhə yoxdur ki, Ağsu, Qobustan rayonlarında Ölkə üzrə 14158 17363 105888,8 181047,3 da bu sahədə inkişafı sürətləndirəcək. Dağlıq Şirvan cəmi: bölgəsində inzibatı rayonlar üzrə yerləşmə müəssisələri ilə İqtisadi 553 671 698,8 1755,5 təminat səviyyəsinə nəzər salaq. rayon üzrə İsmayıllı Azərbaycanın ən gözəl turizm mərkəz- cəmi: ləriııdəndir. Turizmin inkişafı ilə əlaqədar Azərbaycan İsmayıllı 268 304 291,3 599,4 Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafının Dövlət rayonu Proqramı 2004-2008-ci illərdə rayonun Sumağallı kəndi Ağsu 45 45 “ 5,7 yaxınlığında 110 yerlik “Green House”, İsmayıllı şəhərində 8 rayonu otaqdan ibarət 36 yerlik “Məhsul” və 10 binadan ibarət 40 Şamaxı 240 322 407,5 1150,4 yerlik “Çıraqban”, Talıstan kəndində 60 yerlik “Şahbulaq”, rayonu Qaraqaya kəndi yaxınlığında 100 yerlik 39 otaqdan ibarət Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi “Qaya” və 30 yerlik “Kələmərc”, Xanağah kəndi yaxınlığında 50 yerlik “Qız qalası”, Zərgəran kəndində 3 otaqdan ibarət “Zərgəran”, İsmayıllı-Qəbələ yolunun kənarında 8 yerlik Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda turistləri yerləşdirmə “Orman” və 5 otaqdan ibarət 20 yerlik “Şəlalə” istirahət müəssisələrində nömrələrin sayma görə Şamaxı rayonu (332) mərkəzləri tikilib istifadəyə verilmişdir. Rayonun Talıstan liderdir. İqtisadi rayonda istirahət mərkəzləri və yerləşdirmə kəndi ərazisində 502 yerlik turizm istirahət kompleksi inşa müəssisələrinin sayı ildən-ilə artır. Mehmanxana və ona oxşar olunmuşdur. İsmayıllı rayonunda, İlisu kəndi yerləşdirmə müəssisələri sahəsində quruculuq işləri 2011- yaxınlığında yerləşən “Green House” kompleksi ailəvi 2015-ci ildə daha sürətlə aparılmışdır. Bunu son 5 ildə iqtisadi istirahət üçün əlverişli məkandır. Qızmar yay günlərində rayonda avropa standartlarına cavab verən otellərin (‘'Palace təbiətin qoynunda, istirahət məqsədli rekreasiya yeridir. Platinum By Rixos”, “Şirvan Hotel & SPA”, “Şato Monolit”) Məkanın ərazisində restoran, hovuz, əyləncə üçün uşaq tikilib istifadəyə verilməsi sübut edir. Lakin onu da qeyd meydançası, bilyard, tennis, futbol, voleybol meydançaları, etməliyik ki, İsmayıllı və Şamaxı rayonlarının kəndlərində avtomobil dayanacağı mövcuddur. “Gaya Resort Centre” 2006-2010-cu illərdə istirahət mərkəzləri və yerləşdinnə İsmayıllı rayonunun Qaraqaya kəndindən bir kilometr

286 287 məsafədə yerləşir. Otelin əlverişli mövqeyi dəyərli istirahətdən “Şirvan Hotel & SPA” 2012-ci il iyul ayından fəaliyyət zövq almağa imkan verir. Müasir tərzdə tikilmiş otel 4 göstərir. Bu otel 2 King suit, 28 junior suit, 8 standart otaq mərtəbəli binadan və istirahət üçün zəruri olan avadanlıqla olmaqla 38 otaqdan ibarətdir. Oteldə həmçinin qapalı hovuz, təchiz olunmuş koteclərdən ibarətdir. idmaıı və sağlamlıq mərkəzi vardır. “Şato Monolit” İsmayıllı rayonunda, Hacıhətəmli Şamaxı rayonunda ikinci dəbdəbəli otel “Şamaxı Palace kəndində yerləşmişdir. Oteldə restoran, bar, banket zalı, hovuz, Platinum By Rixos”-dur. O, respublikamızda fəaliyyət göstərən fıtnes klub, trenajor zalı, sauna vardır. Turistlərə həmçinin, 3 “Rixos” oteldən biridir “Rixos Naftalan”, “Rixos Quba” və ekskursiyalar, atla gəzintilər, balıq ovu, şərabların “Şamaxı Palace Platinum By Rixos”. Otel altımərtəbədən, 102 dequstasiyası təklif olunur. 13 eleqant nömrə və 4 otaqdan ibarətdir. Otaqlardan 82-si “Delux”, 9-u “Suite”, 8-i komfortabelli kottec turistlərin ixtiyarındadır. “King-suite”, 3-ü isə “Presidential suite”dir. Palace Platinum Şahbulaq istirahət mərkəzi İsmayıllı rayonun Talıstan by Rixos otelinin açılışı 2014-cii il may ayında olmuşdur. kəndində yerləşir. 2008-ci ildən fəaliyyət göstərir. Bu istirahət Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev bu Mərkəzi gözəl təbiəti olan coğrafi məkandadır, və yüksək təntənəli tədbirdə iştirak etmişdir. Otel kompleksi ilə xidməti ilə turistləri özünə cəlb edir. 15 kottecin hər birində 2 tanışlıqdan sonra respublika prezidenti kollektivlə görüş­ otaq olmaqla 60 nəfər turisti qarşılamaq imkanı var. müşdür. Dövlət başçısı öz çıxışında oteli saraya bənzətmiş, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda mehmanxana və onun xarici görünüşü, daxili dizaynı, rahatlığının ən yüksək mehmanxana tipli müəssisələrin əksər göstəriciləri üzrə birinci səviyyədə olduğunu vurğulamışdır. O, oteldə ən yüksək yerdə olan Şamaxı rayonunda yenidən bərpa olunmuş köhnə standartlar tətbiq edildiyini, otaqların genişliyini, rahatlıq və mehmanxanalarla yanaşı, həm də yeni dəbdəbəli otellər, istirahət üçün gözəl imkanların olduğunu söyləmişdir. Dövlət istirahət mərkəzləri turistlərə öz xidmətlərini təklif edir. başçısı “Rixos” kimi dünya miqyaslı şirkətin bu oteldə xidmət Rayonda “Magic world” cəlbedici istirahət zonasında, Pirqulu göstərəcəyindən öz məmnunluğunu bildirmişdir. Qeyd etmişdir qəsəbəsində “Fortuna” turist bazasında istirahət üçün hər cür ki, bu, “Şamaxı Palace Platinum by Rixos” Azərbaycanda artıq şərait yaradılmışdır. “Şərədil” istirahət mərkəzində 5 ulduzlu iiçüncii oteldir ki, “Rixos” şirkəti onu idarə edir. otel, “Fəxriguşə” istirahət mərkəzinin bazasında və Pirqulu Beləliklə, turistlərin istirahətinin yüksək səviyyədə təmin zonasında müasir standartlara cavab verən yeni turizm olunduğu bu oteldə yaradılan şərait bir daha təsdiqləyir ki. obyektləri tikilmişdir. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə bütün ölkə üzrə turizm Azərbaycanın turizm-rekreasiya imkanlarına görə zəngin marşrutlarının müəyyənləşdirilməsi və bölgələrdə bununla olan, həm də respublikamızın tarixi məkanlarından sayılan bağlı genişmiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi daim diqqət Şamaxı şəhərinin mərkəzində müasir tələblərə cavab verən mərkəzində saxlanılır. Təsadüfi deyildir ki, son bir neçə ildə yeni “Şirvan Hotel & SPA” inşa edilmişdir. Xüsusi eleqantlıq beşulduzlu otellərin açılması ilə dünyanın ən məşhur otel və müasir dəbdəbənin nümunələrindən olan “Şirvan Hotel & brendləri Azərbaycana gətirilmiş və bu proses ardıcıl olaraq SPA” Bakıdan çox da uzaq olmayıb 120 km məsafədə yerləşir. davam etdirilir. Otel dəniz səviyyəsindən 749 m. yüksəklikdədir. O, işgüzar “Şamaxı Palace Platinum by Rixos” oteli təkcə Şamaxı turizm və istirahət üçün əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. rayonda deyil, həm də Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu üçün

288 289 magistralı MDB ölkələri ilə iqtisadi əlaqələr yaratmağa imkan əhəmiyyətli turizm obyektidir. Mükəmməl infrastruktura malik verir. Dəmir yolunu maqistral və yerli əhəmiyyətli avtomobil bu otel kompleksindəki şərait böyük turizm potensialına malik yolları tamamlayır. Ölkənin paytaxtını qərb rayonları ilə olan Şamaxıda turistlərin yüksək səviyyədə qəbulu üçün geniş birləşdirən Bakı-Qazax magistral avtomobil yolu rayon imkanlar açmışdır. ərazisindən keçir. Avtomobil yollarının iimumi uzunluğu 1276 Şamaxı rayonunun kəndlərinin təbiəti o qədər gözəldir km-dir. Bu göstəriciyə görə İsmayıllı və Şamaxı rayonları ki, bu kəndlərin əksəriyyətində istirahət turizmi üçün hər cür irəlidədir. imkan yaratmaq mümkündür. “Şərədil” oteli eyni adlı kənddə Lakin onu da qeyd etməliyik ki, bəzi avtomobil yerləşir. Otelin yerləşdiyi ərazi təbiətinin füsunkarlığı ilə yollarının (xüsusilə rayon mərkəzləri ilə dağ kəndləri arasında) seçilir. Oteldən ətrafdakı meşələrə açılan mənzərə, saf hava yararsız halda olması (təbii sürüşmə hadisəsi ilə əlaqədar istirahət və əyləncə üçün əlverişlidir. “Şərədil” otelində olaraq) turizm üçün əlverişsizdir və bütövlükdə sosial inkişafı standart, kotec və VİP otaqlar vardır. ləngidir. Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda turizm-rekreasiya Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunun sosial-iqtisadi potensialı nisbətən zəif olan Qobustan rayonunda da inkişafına təsir göstərə biləcək istiqamətlərdən biri də beynəlxalq standartlara cavab verən istirahət mərkəzləri salmır, avtomobil yollarının miiasir səviyyədə yenidən qurulmasıdır. otellər inşa edilir və istifadəyə verilir. Bunlardan biri də Əgər bu problem həll olunarsa, iqtisadi rayonun turizm sektoru Qobustan Bağ-Bağat Mərkəzidir. İstirahət mərkəzində daha dinamik inkişaf edəcəkdir. Qobustan sakinlərinin qonaqların və turistlərin istirahətinin Ümumiyyətlə, Dağlıq Şirvan bölgəsinin turizm imkanları səmərəli təşkili üçün gözəl şərait yaradılmışdır. Ərazidə üç perspektivlidir. Şamaxının turizm potensialı ovçuluq, idman, istirahət meydançası yaradılmış, müxtəlif attraksionlar ekoloji, dərketmə turizm növlərinin inkişafı üçün çox quraşdırılmışdır. Buradakı iki süni göl baxımlıdır və istirahətin faydalıdır. Çaylarda balıq ovunun təşkili, qədim abidələr, maraqlı keçməsinə xidmət edir. Zövqlə əkilmiş göz oxşayan həmçinin Pirqulu qəsəbəsindəki astrofzika rəsədxanası ağac və gül kollan mərkəzdə istirahət edənlərdə xoş təəssürat turistlərin diqqətini çox çəkən məkanlardır. Pirqulu yaradır. Mərkəzdə gecələmək və yaxud istirahət etmək qoruğundakı nadir fauna və flora növləri ekoturlarm təşkili istəyənlər üçün dördmərtəbəli otel tikilir. İnşası başa çatmaqda üçün potensial ehtiyatlar hesab olunur. olan bu otel ən müasir standartlara cavab verəcəkdir. Əhalinin mədəni istirahətində regionda turizmin böyük Respublika Prezidenti İlham Əliyevin həyata keçirdiyi rolu vardır. İsmayıllı rayonunun Qaraqaya kəndində məqsədyönlü siyasət nəticəsində ölkəmizin bütün bölgələri “Kələmərc”, İsmayıllı şəhərindəki “Məhsul” istirahət mərkəzi kimi, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonunda da insanların istirahəti yaradılmışdır. Xanagah kəndi yaxınlığında “Qız qalası” üçün şərait yaradılması istiqamətində quruculuq işləri davam istirahət mərkəzi, Sumaqallı kəndində “Grelen House” istirahət etdirilir. kompleksi, Lahıc qəsəbəsində “Lahıc” Turizm İnformasiya Dağlıq Şirvan regionunda turizmin inkişafı nəqliyyat Mərkəzi yaradılmışdır. İsmayıllı şəhəri yaxınlığında “Şirin su” amili ilə sıx bağlıdır. Nəqliyyat infrastrukturu ilə təminat turizm kompleksi tikilmişdir. səviyyəsinə görə Dağlıq-Şirvan iqtisadi rayonu inkişaf edib, geniş nəqliyyat şəbəkəsinə malikdir. Bakı-Tiflis dəmir yol

291 290 İqtisadi rayonda aparılan quruculuq işləri yerli təbii XV F Ə S İ L imkanlar və sərvətlərdən geniş istifadə etməklə əhalinin işlə ARAN İQTİSADİ RAYONU təminatında xeyli dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Ümumi inkişafla əlaqədar 2330 km2 sahədə “Şahdağ parkı” 15.1. Rayon haqqında ümumi coğrafi məlumat proqramının yerinə yetirilməsi İsmayıllı, Ağsu və Şamaxı rayonlarının dağlıq hissəsində xüsusi ilə idman və dağ Azərbaycan Respublikasının mərkəzi və şərq turizminin inkişafı nəticəsində 30 min nəfər kənd əhalisinin işlə hissələrini əhatə edən Aran iqtisadi rayonunun ərazisi 21,1 min təmin olunması nəzərdə tutulur. Bu proqrama görə, qiymətli kv. km-dir. Sahəsinə görə respublika ərazisinin 24,4%-ni təşkil heyvanlar, dərman bitkiləri, ənənəvi sənətkarlıq iş yerlərinin edir. İqtisadi rayonun tərkibinə Ağdaş, Ucar, Göyçay. yaradılması, dağ kəndlərinin bərpası, dağ havasının saflığı ilə Kürdəmir, Hacıqabul, Zərdab, Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, yanaşı, mineral müalicə sularının istifadəsi də turizm xidmətini genişləndirəcəkdir. İmişli, Saatlı, Sabirabad, Biləsuvar, Salyan, Neftçala inzibati Beləliklə, Şamaxı və İsmayıllı turizmin inkişafı üçün rayonlarının və Yevlax, Mingəçevir, Şirvan şəhərlərinin daha zəngin imkanlara malikdir. Bu rayonların Pirqulu, əraziləri daxildir (cəd., 15.1). Çuxuryurd (Şamaxı), Lahıc, Baskal (İsmayıllı) və digər kəndlərində ekoturizm fəaliyyəti üçün əlverişli təbii imkanlar Cədvəl 15.1 vardır. Mənzərəli təbii landşaftları, dağ meşələri, mineral sular Aran iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi və digər rekreasiya ehtiyatları ilə zəngin olan bu rayonlar ekoturizmin bəzi növləri (təbiət, kənd, dərketmə turizmi) üçün İnzibatı Ərazi, Ölkə Əhalinin Ölkənin perspektivli sayılır. İqtiasdi rayonda maraqlı ekoturlar təşkil rayon və min ərazisinə sayı, min ümumi etmək imkanı var. Şamaxı, Lahıc, İsmayıllı Milli parkları belə şəhərlər kv. km görə, %- nəfər əhalisinə ərazilərdəndir. Iə (01.01.2015- görə, Digər tərəfdən, iqtisadi rayonda turizm ci il) %-lə infrastrukturunun yaradılması hələ davam etdirilir. Rayonda Azərbaycan 86,6 100 9593,0 100 nəqliyyat-rabitə sistemi ecazkar təbiəti və qədim tarixi olan kəndlərdə (Lahıc, Basqal, və s.) qənaətbəxş səviyyədə Respublikası deyildir. İqtisadi rayonda elə ərazilər vardır ki, perspektivdə Aran iqtisadi 21,15 24,42 1936,0 20,1 həmin yerlərdə turizmi inkişaf etdirmək olar. Qobustan rayonu rayonu qədim tarixə malik və turistlər üçün cəlbedici olan cəmi: maddi-mədəni irslə zəngin ərazidir. Lakin, rayonun turizm Göyçay baxımından inkişafı uzun illər burada yerləşmə rayonu 0,74 0,85 115,8 1,2 müəssisələrinin olmaması səbəbindən ləngimişdir. Rayonda Beyləqan kirayəyə verilən evlərdə gecələmək mümkündür. Dağlıq rayonu 1,13 1,30 93,7 0,97 Şirvan bölgəsinin Qobustan rayonunda insanların istirahəti Ağcabədi üçün şərait yaradılması istiqamətində aparılan tədbirlərdən biri rayonu 1,76 2,03 130,3 1.3 də “Bağ-Bağat” istirahət mərkəzində “Qobuland” otelinin 0,95 1.09 151,2 yaradılmasıdır. Bərdə rayonu 1,57

292 293 ehtiyatları onun digər iqtisadi rayonlardan üstünlüyünü Cədvəl 15.1-in davamı müəyyən edir. Rayonun əlverişli iqtisadi, siyasi-coğrafi Neftçala mövqeyi onun sosial-iqtisadi inkişafına, daxili və xarici iqtisadi rayonu 1,45 1,67 84,9 0,88 əlaqələrinin genişlənməsinə, xammal, əmək ehtiyatlan və Biləsuvar nəqliyyat-kommunikasiya sistemlərindən səmərəli istifadə rayonu 1,36 1,57 97,4 1,0 etməsinə imkan yaradır. Avropa-Asiya nəqliyyat dəhlizinin- Salyan rayonu 1,60 1,84 131,8 1,37 tarixi İpək yolunun, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun rayon Yevlax rayonu 1,47 1,69 124,6 1,29 ərazisindən keçməsi turizm əlaqələrinin genişlənməsində də Mingəçevir mühüm rol oyııayacaqır. şəhəri 0,14 0,16 101,6 1,05 Aran rayonunun əlverişli nəqliyyat coğrafi mövqeyi onun Ağdaş rayonu 1,02 U 7 105,5 1,09 turizm əlaqələrində də mühüm rol oynayır. Rayon Ucar rayonu 0,83 0,95 84,1 0,87 respublikamızın 4 əsas marşrutlarından biri olan Bakı-Qazax Zərdab rayonu 0,86 0,99 56,5 0,58 turizm marşrutu və həm də tarixi İpək yolu üzərində yerləşir. Kürdəmir Respublikamızın qərbinə doğru istiqamətlənmiş və 11 inzibati rayonun ərazisindən keçən bu marşrutun uzunluğu 510 km-dir. rayonu 1,63 1,88 111,6 1,16 Qərb istiqamətində Bakı-Ağstafa-Tbilisi, Bakı-Yevlax-Balakən İmişli rayonu 1,89 2,18 123,6 1,28 və s. dəmir yollan rayon ərazisindən keçir. Saatlı rayonu 1,18 1,36 101,8 1,06 Aran iqtisadi rayonunun əhalisinin sayı 1,9 mln. nəfərdir Sabirabad (respublika əhalisinin 20,1%-i). Bu göstəriciyə görə Abşeron rayonu 1,47 1,69 167,5 1,74 iqtisadi rayonundan sonra ikinci yerdədir. Əhalinin sayına Hacıqabul görə ən iri - Sabirabad (167,5 min nəfər) və ən kiçik - Zərdab 1,84 71,2 0,74 rayonu 1,60 (56,5 min nəfər) inzibati rayonlarıdır (cəd., 15.1). Rayonda Şirvan şəhər şəhər əhalisi əsasən Şirvan, Mingəçevir, Yevlax, Salyan və ə/d 0,07 0,08 82,9 0,86 Neftçala yaşayış mərkəzlərindədir. Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Bölgədə sənaye və kənd təsərrüfatı sahəsində fərdi sahibkarlıqla məşğul olanların sayı getdikcə artır. Sənaye və Rayonun ərazisi Kür-Araz ovalığının sərhədlərinə uyğun kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişaf etdirilməsi üçün xammal və gəlir. Aran iqtisadi rayonunun mövqeyi əlverişlidir. O, turizm- əmək ehtiyatları boldur. Rayonda üzümçülüyün, subtropik rekreasiya cəhətdən sürətlə inkişaf edən Abşeron, Gəncə- meyvəçiliyin, bostançılığın ixisaslaşmış sahə olması bölgəyə Qazax, Şəki-Zaqatala, Dağlıq Şirvän iqtisadi rayonları ilə səfər edən turistlər üçün də əhəmiyyətli sayılır. Çünki, həmsərhəddir. Cənub-şərqdə rayonun ərazisi Xəzər dənizi ilə turistlərə xidmət göstərən iaşə obyektlərində yerli xammaldan əhatə olunur. Digər tərəfdən isə cənubda Araz çayı və Muğan istifadə ucuz başa gəlir və bu isə əslində turistin xərcində öz düzü vasitəsilə İran İslam Respublikası və Lənkəran iqtisadi əksini tapmalıdır. Təəssüflər olsun ki, bölgənin əksər rayonu ilə həmsərhəddir. Republikamn mərkəz hissəsində rayonlarında, xüsusilə magistral yolların kənarındakı iaşə yerləşməklə ölkənin 6 iqtisadi rayonu ilə birbaşa əlaqəsi vardır. Rayonun əlverişli iqtisadi-coğrafi mövqeyi və zəngin təbii 295 294 müəssisələrində istər yerli, istərsə də əcnəbi turistlər bunun sağ sahili hissəsi Salyan düzünə aiddir. Mingəçevir su əksi ilə rastlaşırlar. anbarının cənubda yerləşən Bozdağ silsiləsinin şərq yarısı Aran Turizmin inkişafı sosial infrastrukturun vəziyyətindən iqtisadi rayonunun ərazisinə aiddir. Bozdağm ən yüksək hissəsi də asılıdır. Bu baxımdan Aran iqtisadi rayonunda ticarət və Qazam dağı (500 m) buıadadır. Mingəçevir su anbarının məişət xidməti, kommunikasiya sistemi, mədəni-maarif şimalındakı Xocaşen (609 m) və Xoşaləng silsiləsi, müəssisələri (diyarşünaslıq muzeyləri, Milli parklar və s.) Qaraməryəm tirəsinin qərb kənarları Aran iqtisadi rayonunun quruculuğu sahəsində əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Bu isə ən yüksək ərazilərindəndir. təkcə turistlər üçün deyil, həm də rayon əhalisinin asudə Aran iqtisadi rayonunun təbii rekreasiya sərvətlərinə Kür vaxtlarının və istirahətinin səmərəli təşkilində xüsusilə çayı hövzəsinin Tuqay meşələri, burada təşkil olunmuş Şirvan əhəmiyyətlidir. və Ağgöl Milli parklarında, Türyançay və Qızılağac dövlət qoruqlarında, yasaqlıqlarda və ovçuluq təsərrüfatlarında 15.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları qorunan və artırılan flora və fauna aləmi aiddir. Bəzən elə təsəvvür yaranır ki, aran meşə landşaftı yüksək Təbii rekreasiya ehtiyatları. Böyük və kiçikliyindən dağlıq ərazilərin landşaftı ilə müqayisədə rekreasiya cəhətdən asılı olmayaraq hər bir rayonda ehtiyatlar (torpaq, su, bitki cəlbedici ola bilməz. Lakin Azərbaycanın qum subtropik örtüyü, müxtəlif tikililər və s.) vardır. Bəzən bunlar çox düzənliklərinin yarımsəhra landşaftı arealı daxilində ara-sıra cəlbedici görünür, bəzən isə əksinə. Deyilənlər ilk növbədə inkişaf edən meşə kompleksləri cəlbedicidir. Görkəmli flora, fauna, iqlim, tarixi-mədəni abidələr, hətta insan coğrafiyaşünas alim M.M.Miiscyibovun araşdırmalarında resurslarına da aiddir. Yerli əhali nəsildən-nəslə bu göstərilir ki, keçmişdə aran meşələri şimal-şərqi Azərbaycanda ehtiyatlardan istifadə edərək, bununla öz tələbatlarını bu və ya Şabıaıı (əvvəlki adı Dəvəçi) limanından Samur çayına qədər digər dərəcədə ödəyirlər. Bəzən bu istifadə düşünülmüş, bəzən sahil ovalığını, Qanıx-Əyriçay vadisini, Şirvan və Qarabağ isə ifrat dərəcəsində olur. Təbii ehtiyatlardan düşünülməmiş çaylarının gətirmə konuslarınm orta və aşağı hissələrini. istifadə tuqay meşələrinin qırılmasında daha aydm hiss olunur. Qarayazı düzünü əhatə edirdi. Hazırda isə aran meşələri Təbiətinə görə Aran iqtisadi rayonu Böyük və Kiçik Qafqaz landşaftının sıradan çıxmasının səbəbi kimi antropogen amilin dağlarının arasında, Kür-Araz ovalığında yerləşir. Ovalığın təsiri göstərilir. Aran meşələrində yayılmış ağac növləri əsasən səthi hamardır və rayonun Xəzər dənizi sahili əraziləri dünya qovaq, qarağac, uzuıısaplaq palıd və s.-dir. Aran meşələri okeanı səviyyəsindən -28 m aşağıda yerləşsə də, bu ərazidə bir kompleksindən fərqli olaraq, tuqay meşələri yalnız çaylar boyu sıra tirələr və təpəliklər vardır (Mişovdağ, Kürsəngi, Düzdağ. inkişaf edir və onların mövcudluğu əsasən çayların su Murovdağ, Böyük Hərami silsiləsi, Cənub-Şərqi Şirvanda rejimindən asılıdır. sönmüş və fəaliyyətdə olan palçıq vulkanları). Kür çayı Kür- Əvvəllər Aran rayonunda xüsusi landşaft-ekoloji sistem Araz ovalığını 2 hissəyə bölür. Kürün sağ sahillərində Şirvan, yaradan tuqay meşələri XIX əsrin 2-ci yarısından antropogen aşağı axma doğar isə cənub-şərqi Şirvan düzləri yerləşir. Sağ təsirə məruz qalmağa başlayır. Ona görə də hazırda əsl təbii sahilində Qarabağ düzü, Kür və Araz çayları aıasmda Mil tuqay meşə landşaftına rast gəlmək çətindir. Aran iqtisadi düzü, cənub hissələrində isə Muğan düzü yerləşir. Kürün aşağı rayonunda tuqay meşələri talalar şəklində Kür çayının sol və

296 297 sağ sahilində, əsasən Yevlax-Körpükənd, az miqdarda Zərdab- Məmmədli, Mollakənd-Hacalı kəndləri arasında, Sabirabaddan gün isti və quru küləklər əsir. Rütubət lonmə göstəricisinə görə aşağıda isə çox məhdud sahələrdə qalmaqdadır və bunlar təbii Aran rayonun yarımsəhra landşaftlı ərazisi quraq sayılır. antropogen komplekslərdir. Kür qırağının tuqay meşələri Aran rayonunda qısamüddətli istirahət üçün əlverişli kompleksindən məhrum olan sahələrində palıd, qovaq mikroiqlim şəraitini Kür və Araz çayları, onların qolları, ağaclarına, çox yerdə söyüdlüklərə, yeraltı suların çox dayazda Mingəçevir su anbarı sahillərində, süni göl və meşə salman yerləşdiyi sahələrdə yulğunluqlara rast gəlmək mümkündür. yerlərdə yay aylarında da tapmaq olar. Yağmtılı qış və yay İqlimin rekreasiya və kurort cəhətdən əhəmiyyətini nəzərə aylarından sonra başdan-başa yaşıl dona bürünən Kür-Araz almaqla rayonun iqlim şəraiti və onun istirahətin təşkilində rolu ovalığının çox hissəsi qısamüddətli istirahət yerlərinə çevrilir. xüsusi əhəmiyyətə malikdir. İstilər artdıqca efemer ot bitkiləri saralır. Mayın axırları və Azərbaycanda kurort iqlimşünaslığının inkişaf etdirilməsi iyunun əvvəllərində ovalıq öz mənzərəsini dəyişir, termik haqqında ötən əsrin 1985-1990-cı illərində iqlimşünas alim amilin məhdudlaşdıncı təsiri artır. Rayon ərazisindəki Şirvan, Ə.C.Əyyubov öz əsərlərində fikirlərini qeyd edərək sübut Ağgöl Milli parklan və bir sıra ovçuluq təsərrüfatlan yerli etməyə çalışırdı ki, respublikada sağlamlıq ocaqlarının iqlimi əhəmiyyətli rekreasiya obyektləri kimi istifadə edilə bilər. lazımi səviyyədə öyrənilməlidir. Lakin əfsuslar olsun ki, bu Rekreasiya sərvəti kimi rayonun hidroqrafıyası, mineral problemlə hələ aidiyyatı olan elmi-tədqiqat müəssisələrində mənbələri əhəmiyyətlidir. Molumdur ki, su obyektləri cəlbedici tədqiqatlara başlanılmamışdır. Məlumdur ki, Kür-Araz ovalığı mənzərə yaradır və şübhəsiz ki, ətraf mühitin mənzərəsində subtropik zonada yerləşir. Geniş ərazi tutmasına baxmayaraq mühüm rol oynayır. Aran rayonunda mövcud su obyektləri - kurort ehtiyatlarından hələ zəif istifadə edilir. Bunun əsas çaylar, Kür çayı, Haemohur, Sarısu gölləri və s.-dir. səbəblərindən biri həmin ərazidə yay aylarında isti diskomfort Sarısu gölünün sahilboyu ərazisini qamışlıq və bataqlıq şəraitin üstün olmasıdır. İl ərzində günəşli günlərin sayına görə təşkil edir. Həcmi təqribən 60 mln. m3, orta dərinliyi I m, zona Abşeron yarımadasından geri qalmır. Lakin iqlimi maksimal dərinliyi 6 m, orta eni 3 km təşkil edir. Gölün kontinental olduğuna görə yayı daha isti, qışı isə nisbətən akvatoriyasının açıq hissələrində dərinliklər 1-3 m, sahilə yaxın soyuqdur, ən əlverişli hava şəraiti aprel-iyun və sentyabr- hissələrində 0,1-0,9 m arasında dəyişir. Bəzi illərdə Kür oktyabr aylarında olur. Həmin aylarda az buludlu hava (30- çayının daşqın suları gölün həcmini 3-5 dəfə artırılır. Göldə 55%) üstünlük təşkil edir. İsti aylarda günəş radiasiyası suyun həcminin artması əsasən yaz və payız aylarında gərginliyinin artması ilə əlaqədar olaraq azbuludlu hava müşahidə olunur. Ötən illə müqayisədə cari ildə suyun tədricən isti və quraq havalarla əvəz olunur. səviyyəsi təqribən 40% azalmışdır. Sarısu gölündə donma İsti və quru havalar ən çox Yevlax, Mingəçevir şəhərləri hadisələrinin orta çoxillik davamiyyəti 23 gündür və sahil buzu arasındakı ərazidə müşahidə edilir. Məsələn, Yevlaxda may formasındadır. Gölün səthi bəzi illərdə buzla örtülsə də, 10-11 aymm 9 günü, iyunun 18, iyulun 25, avqustun isə 24 günü isti gündən sonra əriyir. Sarısu gölü İmişli və Sabirabad rayonları və quraq keçir. Rayon ərazisində orta illik temperatur 14,5°C- ərazisində Kür çayının sahili boyunca şimal-qərbdən cənub- 14°C arasında tərəddüd edir. İyunun orta temperaturu 25-27°C, şərqə doğru 22 km uzanan və bir-biri ilə əlaqəli dörd göldən yanvarınkı isə 0°-3°C-dir. İl ərzində rayonun ərazisində 50-70 biri olmaqla, çay-dərə eroziya mənşəlidir. Sarısu gölünün faunası əsasən balıqlardan (çəki, sazan, karp, vobla), 298 299 heyvanlardan (çöl donuzu, bataqlıq donuzu) ibarətdir. Bundan Aran iqtisadi rayonunda təbii landşaftların antropogen başqa əlverişli şərait göldə hər il 300-350 min müxtəlif növ landşaftlarla əvəz olunması ilə əlaqədar ilkin bitki örtüyü və quşların (ördək, qaşqaldaq, qaz, sultan toyuğu, balkan, boz heyvanat aləminin yoxa çıxmasını nəzərə alaraq az-çox təbii vağ) qışlamasım təmin edir. Gölün ərazisində Allahmədətli balım saxlamış Şirvan qoruğu və Bəndovan yasaqlığında qoruq yaşayış məntəqəsinin yaxınlığında fəaliyyət göstərməyən balıq rejimini gücləndirmək, düzgün təşkil etmək şərtilə ərazidən vətəgələri vardır. Sansu gölünü şimaldan Kür çayı, yaşayış rekreasiya məqsədilə istifadə etmək, kiçik zooparklar və məntəqələrindən avtomobil yolu kimi istifadə olunan torpaq botanika bağları salaraq fauna və flora növlərini nümayiş bənd ayırır, bu da gölün yaşayış məntəqələrindən axıdılan etdirmək üçiin 2003-cü ilin oktyabrında adı çəkilən qoruq və tullantılarla çirklənməsinin qarşısını alır. yasaqlıq birləşdirilərək 54374 hektar sahədə Şirvan Milli parkı Mingəçevir su anbarı rekreasiya-turizm məqsədilə geniş yaradıldı (bax, II fəsil, 2.1.6). miqyasda istifadə olunmasa da, perspektivdə ondan istifadəni Rayon ərazisində yerləşən Ağgöl Milli parkı 2003-cü ilin təsərrüfat fəaliyyətinin bu növünə istiqamətləndirmək olar. oktyabrında Ağgöl dövlət qoruğu və Ağgöl yasaqlığının Aran rayonunda mineral mənbələr də vardır ki, bunlardan əsasında yaradılmışdır. Mövcud qoruğun və yasaqlığın yerli əhali istifadə edir. Kürdəmir, Salyan, Neftçala və digər ətrafındakı sahələr də əlavə olunaraq Milli parkın sahəsi 18 rayonlarda temperaturu yüksək olan yeraltı suların bəziləri min hektara çatdırılmışdır. Onun 2,1 min hektarı su yerli əhali tərəfindən oynaq və revmatizm, dəri-zöhrəvi akvotoriyası (çox hissəsini qamış cəngəlliyi), qalan sahə isə xəstəliklərin müalicəsi üçün istifadə olıınur. Belə suları yerli şoranotlu yarımsəhradan ibarətdir. 20 hektar sahəni isə adalar əhali “isti sular” adlandırır. təşkil edir. Kürdəmir rayonu ərazisində Kürün sahilində rayon Milli park yaradıldığı vaxtdan onun təbii mühitinin mərkəzindən 25 km-də Mollakənd kəndində “Şəfqət” qorunması və zənginləşdirilməsi məqsədilə bir sıra tədbirlər sanatoriyası Carlı deyilən yerdə çıxan isti radon su bazası həyata keçirilir (Milli parkın ərazisində ovçuluğa yol əsasında fəaliyyət göstərir. Eyni vaxtda 50 nəfər rekreanta verməmək, müşahidə qurğularının tikilməsi, yırtıcı heyvanların xidmət edə biləcək bu sanatoriyada dincəlmək üçün üzgüçülük sayını normada saxlamaq və s.). hovuzu tikilmişdir. Qızılağac qoruğu eyni adlı körfəzdə və Salyan düzünün Salyan şəhəri ətrafında olan xlorid tərkibli soyuq ıuineral bir hissəsində 1930-cu ildə yaradılmışdır. Sahəsi 88,4 min bulaqlar hidrogen-sultld və karbohidrogen qazları ilə zəngindir. hektardır və bu göstəriciyə görə respublikanın ən iri qoruğu Salyan rayonu mərkəzindən 5 km aralıqda Babazənən palçıq sayılır. Qoruğun xeyli hissəsi Lənkəran rayonu ərazisindodir. vulkanından çıxan müalicəvi əhəmiyyətli palçıq çoxlarını cəlb Salyan düzündəki hissəsi isə Aran iqtisadi rayonuna düşür. edir. Qoruq oturaq və köçəri su, bataqlıq və göl quşlarının Bərdə şəhərindən 3 km aralıqda qaynar kükürdlix su qorunması və çoxaldılması, həmçinin təbii su-bataqlıq landşaft bulağı - İstisu yerləşir. İstisu bazasında fəaliyyət göstərən sahələrinin mühafizəsi məqsədilə təşkil olunmuşdur. Qoruğun müalicəxanada vanna qəbulu üçün şərait mövcuddur. Lakin bu sahəsinin 59%-i su akvatoriyası, 20%-i qamış cəngəllikləri. müalicəxananm müasirləşdirilməsinə ehtiyac vardır. 2%-i quru sahələrdir. Belə landşaft tipləri qoruqda bataqlıq və quru mühitdə yaşayan köçəri və oturaq quşların, quru və

300 301 bataqlıq heyvanlarının, balıqların məskunlaşmasına şərait yaratmışdır. Qoruğa dünyanın müxtəlif yerlərindən çoxsayda yayılmışdır. Bunlar Mingəçevir şəhərində Mingəçevir Dram quşlar gəlir. Lakin son illər qoruğun ətrafında aparılan işlər Teatrmm binası, Bərdə şəhərində Bəhmən Mirzənin türbəsi (aqrar təsərrüfatla intensiv məşğul olmaq, qanunsuz ovçuluq və (XVIII əsr), Axsadan baba türbəsinin xarabalıqları (XIV əsr), s.) onlarm sayının azalmasına səbəb olmuşdur. Qoruqda İbrahim məscidi və qəbirstanlığı, Hacıqabul rayonunun Qayalı məməlilər (canavar, çaqqal, porsuq, tülkü və s.), su hövzəsində Baloğlan kəndində Pir Hüseyn xanəgahı (XIII əsr) memarlıq 3 O-dan çox balıq növü məlumdur. abidələridir. Türyançay qoruğu Bozdağ massivi, Ağdaş və Yevlax Ağcabədi şəhərində Üçtəpə və Şaxtəpə kurqanları, şəhərin rayonları ərazisində 1961-ci ildə yaradılmışdır. Qoruq 20 km-də Gültəpə, Sarıbaştəpə kurqanları (tunc dövrü) respublikamızın ən geniş ardıc, saqqız meşəsi olan arid meşə arxeoloji abidələrdir. Ağcabədi rayonunun Boyat, Kələbədin, landşaft kompleksini qorumaq məqsədilə yaradılmışdır. Hindarx, Hacılar, Hacıbədəlii, Salmanbəyli, Üçtəpə, Əmirvar, Qoruğun sahəsi 9813 hektardır, bunun 6445 (51,8%) hektarı Xoşbulaq və digər kəndlərində eneolit və tunc dövrlərə aid meşə ilə örtülüdür. Qoruğun ərazisində ən çox ardıc və kurqanlar, yaşayış yerləri, qalalar və ölkə əhəmiyyətli digər saqqızağacı üstünlük təşkil edən meşə landşaftı yayılmışdır. arxeoloji abidələr mövcuddur. Onlar arasında iberiya palıdı və ağcaqayınına da rast gəlinir. Göyçay rayonunun 1 Ərəbcəbirli kəndində küp qəbirləri Seyrək meşəli və meşəsiz ərazilərdə yabanı gilas, qaratikan, nekropolu, yaşayış yeri (ilk orta əsrlər) arxeoloji abidə kimi nar, sarağan yayılmışdır. Çay vadilərində qızılağac, ağyarpaq qorunur. qovaq, uzunsaplaq palıd, söyüd ağacları bitir. Türyançay Hacıqabul rayonunun Uludu kəndində kurqanlar, Gün­ qoruğu fauna aləminə görə də zəngindir (qaban, qonur ayı, görməz müdafiə qalası (orta əsrlər), Poladlı kəndi yaxınlığında tülkü, dələ, çaqqal, vaşaq və s.). Qoruqda oktyabr ayından tunc, eneolit dövrlərinə aid kurqanlar, yaşayış yerləri arxeoloji başlayaraq Böyük Qafqazın cənub yamacından bir çox abidələrdir. məməlilər və quşlar qışlayır. Beyləqanın Aşağı Çəmənli kəndində qədim yaşayış Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. Rayonda tarixi-mədəni yerləri, Bərdə şəhərində körpü, qala (VII-IX əsr), Şatırlı ehtiyatlardan rekreasiya məqsədilə istifadə olunması dərketmə, kəndində antik dövrə aid yaşayış yeri, Yevlax rayonunun ekoloji turizmdə mühüm əhəmiyyətə malikdir. Aran bölgəsində Qaraməmmədli, Yolacaq, Bozayran, Porzova, Arvana və digər dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli tarixi-mədəni abidələr çoxdur. kəndlərində antik dövr, ilk olra əsrlərə aid kurqanlar, yaşayış İqtisadi rayonda dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və yerləri, küp qəbirlər, Kürdəmirin Sığırlı kəndində Qaratəpə mədəniyyət abidələr qrupuna memarlıq abidəsi kimi Bərdə yaşayış yeri (ilk orta əsrlər) kimi arxeoloji abidələr vardır. şəhərindəki “Allah-Allah” türbəsi (1322-ci il) daxil edilmişdir. İmişli rayonunda Muxurtəpə yaşayış yeri (XI-XIV əsrlər), Beyləqan rayonunda Kəbirli kəndindəki Örənqala yaşayış yeri ilk orta əsrlərə aid yaşayış yerləri (Qızıltəpə, Abiştəpə), (orta əsrlər), Bərdə rayonundakı Köhnə Bərdə (orta əsrlər) kurqanlar (Yedditəpə və s.), Neftçala rayonunun Boyat, Xoll arxeoloji abidələrdir. Qaraqaşlı kəndlərində II-XVII əsrlərə aid eyni adlı yaşayış Ölkə əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələri qrupuna yerləri arxeoloji abidə kimi qorunur. daxil edilmiş abidələr həm rayon mərkəzləri, həm də kəndlərdə Saatlı rayonunun Azədkənd, Qaralar, Məmmədabad kəndlərində nekropollar (antik dövr, e.ə.II-I əsr), Sabirabadın

302 303 Cavad kəndində Cavad şəhərgahı (III-XVJII əsr), Cavad qazıntılar zamanı aşkarlanan qədim sikkələr burada qədim nekropolu (e.ə.III - e.II əsr), Salyan rayonunda I Babacanın dövrdə şəhər mədəniyyətinin mövcud olduğunu, ticarətin yaşayış yeri (e.ə. I minillik), Marışlı yaşayış yeri, Malımudabad inkişaf etdiyini göstərir. Məşhur türk səyyahı Övliyə Çələbinin yaşayış yeri, Ucar rayonunun Bərküşad kəndində Baqman “Səyahət” əsərində Mingəçevirin Kür çayının sağ sahilindəki Bərküşad nekropolu (antik dövr), Zərdab rayonunun hissəsində olan yaşayışdan və burada olan toxuculuqdan və s. Xanməmmədli kəndində küp qəbirləri nekropolu (I əsr) ölkə bəhs edilir. Mingəçevirin indiki yerində əvvəllər şam və vələs əhəmiyyətli arxeoloji abidələrdir. meşəliyinin olması da bildirilir. Burada yeni şəhər salmaq fikri Mingəçevir, Şirvan, Yevlax şəhərlərində mədəniyyət və isə XX əsrin 30-cu illərində yaranmışdır. 1938-ci ildə burada istirahət bağı bağ-park, xatirə və monimental abidələr qrupuna su elektrik stansiyasının tikilməsi üçün araşdırmalar aparılmış, aid edilir. lakin məlum səbəblər ucbatından bu iş dondurulmuşdur. Aran rayonunda yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət Müharibədən sonra SES-in tikintisinə başlanılmışdır. abidələr qrupuna əsasən tarix diyarşünaslıq muzeyləri, Mingəçevir 1948-ci ildə şəhər statusu almışdır. Hazırda məscidlər, türbələr, qala qalıqları, karvansaraylar, körpülər Mingəçevir əhalisinin sayına görə respublikanın dördüncü daxil edilmişdir. Yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət böyük şəhəridir (101,6 min nəfər). Mingəçevirin böyük turizm abidələri sırasında bağ-park, monimental və tarixi abidələrə potensialı var. Mingəçevir şəhər mədəniyyət və turizm Qələbə meydanı (Mingəçevir şəhəri), Böyük Vətən şöbəsinin məlumatına görə “Azərbaycan Respublikasında müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi 2010-2014-ci'ı illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” (Ağdaş, Ağcabədi, Beyləqan, Göyçay, Neftçala, Sabirabad, qəbul edildikdən sonra şəhərdə turizm sektoaınun inkişaf planı Kürdəmir, Zərdab), Miıcirəddin Beyləqaninin heykəli hazırlanmışdır. (Beyləqan), Azad qadın heykəli (Kürdəmir), H.Zərdabinin Mingəçevirdə 7 turizm obyekti vardır, bunlardan 5-i heykəli (Zərdab) və s. aid edilir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəsmi lisenziyası əsasında Tarixi-mədəni abidələrin təsnifat dərərəcəsinə görə fəaliyyət göstərir. 2011-ci ildə Mingəçevirdə şəhər ekskursiya bölgüsü haqda əldə edilmiş rəsmi məlumatlardan aydın olur ki, və səyahətlər bürosunun fəaliyyəti gücləndirilmiş, turistlərin turizm cəhətdən zəif mənimsənilmiş Aran iqtisadi rayonunda hərəkətini asanlaşdırmaq məqsədilə şəhərin turizm xəritəsi bu abidələrin yayılma coğrafiyası genişdir. Tarixi inkişafın hazırlanmışdır. Mingəçevirdən Hacıkənd, Gəncə, Qəbələ, müxtəlif mərhələləri və dövrlərinə aid olan bu sərvətlər turizm Xaçmaz, Quba və s. istiqamətlərdə müxtəlif turlar təşkil edilir. fəaliyyətinə hələ ki, çox zəif cəlb edilmişdir. Bıı turlarda 1200-1400 nəfər iştirak edir. Mingəçevirə təşkil Mingəçevir Bakı şəhərindən 280-300 km qərbdə yerləşir. edilən ekskursiya zamanı infotur iştirakçıları şəhər haqqında Şəhərin adının mənası haqqında müxtəlif əfsanələr mövcuddur. maraqlı məlumatlar əldə edir. Kür çayının, Mingəçevir su 4500 ildən çox tarixə malik olan bu yerin mənasını vaxtilə anbarının, şirin sulu çimərliyin imkanlarından daha səmərəli akademik Z.Bünyadov belə izah etmişdir: “Bu ad 839-cu ildə istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. yaşamış və xəlifəyə qarşı mübarizə aparmış Minqiçevir əl Fəqaninin adı ilə bağlıdır”. Mingəçevirin yerləşdiyi ərazi hələ e.ə. Ill minillikdə yaşayış məskəni olmuşdur. Arxeoloji

304 305 sektorunun inkişafına yönəldilən istiqamətlər vardır. Bunlar 15.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin müasir vəziyyəti şəhərlərdə mədəniyyət, idman-sağlamlıq obyektlərinin yenidən qurulması və inşası idi. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra respub­ İqtisadi rayona daxil olan bütün rayonlarda idman- likamızın regionlarının davamlı inkişafı hökumətin iqtisadi sağlamlıq obyektlərinin təmir-bərpası və tikintisi, mədəniyyət siyasətinin mühüm istiqamətini təşkil edir. Bu məqsədlə obyektlərinin əsaslı təmir və tikintisi nəzərdə tutulmuşdu. respublika Prezidenti ardıcıl olaraq fərmanlar imzalanmış və Ağdaş, Bərdə, Göyçay, Neftçala rayonlarında tarix-mədəniyyət onlann icrası davam etdirilir. “Azərbaycan Respublikası obyektlərinin bərpası nəzərdə tutulmuşdu. Bütün iqtisadi regionlarının 2004-2008-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı rayonlarda olduğu kimi Aran bölgəsində də nəqliyyat Dövlət Proqramı”nda Aran iqtisadi rayonunda turizmin infrastrukturunun, kommunal xidmət sektorunun inkişafına inkişafına dair tədbirlər digər rayonlarla müqayisədə çox az idi. xüsusi önəm verilir. Bunlar həm də turizmə xidmət edən Tədbirlər planında Mingəçevir şəhərində “Kür’' Olimpiya sahələrdir. tədris idman kompleksinin qurulması və Mingəçevir avarçəkmə üzrə idman bazasının bərpası nəzərdə tutulurdu. Bu Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata isə idmançıların fasiləsiz təlim-məşq toplantılarının təşkili, keçirilməsi sahəsində görülən işlər, sosial-iqtisadi inkişafın turizmin inkişafı, yay istirahət düşərgələrinin təşkilinə xidməti səviyyəsi ilə əyani tanış olmaq məqsədilə respublika Prezidenti nəzərdə tuturdu. Hələ 2004-cü ildə Mingəçevir avarçəkmə üzrə İlham Əliyev bir neçə dəfə Aran bölgəsində səfərdə olmuş, idman bazasının bərpası ilə bağlı layihə və biznes-plan yerlərdə vəziyyətlə tanış olmuşdur. hazırlanmış və müvafiq qurumlara təqdim olunmuşdu. İqtisadi rayona daxil olan Ağcabədi, Biləsuvar, Cədvəl 15.2 Sabirabad rayonlarında idman komplekslərinin tikintisi nəzərdə Aran iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə tutulmuşdu. Bu tədbirin məqsədi adı çəkilən rayonlarda görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) idmanın, turizmin inkişafı, yeni iş yerlərinin açılması idi. Bu tədbirlər demək olar ki, artıq yerinə yetirilmişdir. Qeyd edək ki,“Kür” Olimpiya kompleksi 2015-ci ildə avropa stan­ dartlarına müvafiq xidmət göstərməyə başladı və I Avropa Digər səfər Cəmi turizm İnzibatı şəhərlər Turizm Digər rayon və məasədi əyləncə turizmi İşgüzar Müalicə idman oyunlarının avarçəkmə üzrə yarışları burada küçirildi. məqsədilə İstirahət, məqsədlə “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə Ö lkə üzrə 6 7 2 3 4 5 5 5 0 6 4 3 2 3 7 5 0 6 2 0 6 2 3 4 70981 3 5 9 2 2 1 2 1 7 0 2 sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət ProqraınTnda qarşıda duran cəmi: prioritet istiqamətlərdən biri kimi turizmin inkişafının təmin edilməsi göstərilmişdir. Dövlət Proqramında Aran iqtisadi İ q tis a d i 1 9 2 9 8 1 4 6 2 2 8 0 3 0 49 0 8 1 6 8 4 4 6 7 0 rayonunda həyata keçiriləcək tədbirlər həm ümumi, həm də r a y o n bölgəyə daxil olan rayon və şəhərlər üzrə verilmişdi. Burada ü z r ə c ə m i Mingəçevir, Şirvan, Yevlax şəhərlərində sosial-iqtisadi Göyçay 1453 i 141 - 1141 - 3 1 2 inkişafın müxtəlif seqmentləri üzrə tədbirlər sırasında turizm rayonu

306 307 Cədvəl 15.2-nin davamı 2014-cü ildə bu rəqəm 5,0% olmuşdur. Göründüyü kimi nömrələrin sayında azalma müşahidə olunmuşdur. B eyləqan 652 6 5 2 - 652 - - - rayonu A ğcabədi 369 3 6 9 - 252 117 - Cədvəl 15.3 rayonu Aran iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisələrinin B ərdə 6 17 * 6 1 7 ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) rayonu B iləsu v ar 1170 1185 - * 1185 85 İnzibatı rayon və Yerləşmə vasitələrində İstismardan əldə rayonu şəhərlər nömrələrin ümumi sayı, olunan gəlir, vahid m in m an at Salyan 753 “ - - - 7 5 3 rayonu 2010 2014 2010 2014 M in g əçev ir 89 0 6 7 5 0 2 7005 115 ' 382 14 0 4 Ölkə üzrə cəmi: 14158 17363 105888,8 181047,3 şəhəri İqtisadi rayon 948 874 796,8 1192,7 A ğdaş 717 9 2 " 92 - - 6 2 5 üzrə cəmi: rayonu Göyçay rayonu 12 68 7,8 8 1 .9 Z ərdab 201 201 * - - Beyləqan rayonu 17 57 12,8 4 2 ,5 rayonu Ağcabədi rayonu 30 30 2,7 5,3

K ürdəm ir 1900 1020 1020 * - 8 8 0 Bərdə rayonu 75 51 - 1 15.3 rayonu Neftçala rayonu 32 32 - - S abirabad 5 5 5 “ * Biləsuvar rayonu 45 45 9,6 21,1 rayonu Salyan rayonu 94 88 - 66,3

H acıqabul 2455 24 5 5 - 2455 * Yevlax rayonu 87 87 - - rayonu Mingəçevir şəhəri 302 2 34 2 1 1 ,9 7 1 5 ,2

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Ağdaş rayonu 5 13 - 17,9

Təhlil göstərir ki, istirahət məqsədilə yerləşdirilmiş Ucar rayonu 19 - - - turistlərin sayı Mingəçevir şəhəri ilə Kürdəmir rayonu, işgüzar Zərdab rayonu 1 1 1 1 15,2 12,7 səfərlərə görə isə Hacıqabul, Göyçay, Beyləqan rayonları Kürdəmir rayonu 87 67 339,2 3 9 ,6 irəlidədir (cəd., 15.2). İmişli rayonu 7 7 1,3 - Yerləşdirmə obyektləri və xidmətlə rayonun təminat Saatlı rayonu 65 16 152,4 - səviyyəsi. Məlumdur ki, Azərbaycanda nömrələrin sayı 17363 Sabirabad rayonu 4 4 18 17,6 olan 535 mehmanxana vardır. Araşdırmalar göstərir ki. Şirvan şəhər ə/d 56 64 | 25,9 57,3 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi yerləşdirmə müəssisələrinin bəzilərinin yenidən bərpaya ehtiyacı vardır. Bəziləri isə minimal rahatlıq şəraitinə də malik Nömrələrin sayında artım tempinin müşahidə olunmaması deyidir. Bu vəziyyət həm də Aran iqtisadi rayonuna aiddir. onunla izah olunur ki. Aran rayonunda bu sahəyə diqqət digər Mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə iqtisadi rayonlarla müqayisədə zəif olmuşdur. İqtisadi rayonda nömrələrin sayma görə Aran iqtisadi rayonunun payına 2005-ci mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə nömrələrin ildə ölkə üzrə mövcud göstəricinin 8,7%-i (10661) düşürdüsə, sayının bölgə üzrə göstəriciyə görə birinci beşliyə Mingəçevir

308 309 Bölgənin turizmində qidalanma xidməti turistləri yerləş­ şəhəri, Salyan, Yevlax, Göyçay, Kürdəmir rayonları daxildir dirmə müəssisələriııdəki vəziyyətdən çox asılıdır. Aran iqtisadi (cəd.,15.3). rayonunda isə mehmanxanalarda lüks və 1 dərəcəli nömrələrin Yerləşdirmə müəssisələrində xidmətlərə və qiymətlərə sayı az olduğu üçün otaq servisi xidmət növü kimi çox az görə ilk beşliyə daxil olan Mingəçevir, Yevlax şəhərləri daxili hallada tətbiq edilir. Rayonda qidalanma obyektləri növlərinə turizm bazarında zəif də olsa, rəqabət apara bilər. görə mehmanxana və istirahət mərkəzləri, qonaq və şadlıq Nəqliyyat xidməti və infrastrukturun vəziyyəti cəhətdən evləri, rayon mərkəzindəki restoranlar, kafe və qəlyanaltılarla rayonun təminat səviyyəsi dəmir və avtomobil nəqliyyatı, hava təmsil olunur. Bölgənin inzibati rayonlarında bu obyektlərlə nəqliyyatı və çay nəqliyyatı ilə təmsil olunur. İqtisadi rayonun təminat və xidmətin səviyyəsi təbii ki, eyni deyildir. Mehman­ daxili, digər regionlar və Bakı şəhəri ilə nəqliyyat əlaqələrinin xana və istirahət mərkəzlərində restoranların xidmətindən olması yalnız iqtisadi deyil, həm də turizm əlaqələrində istifadəyə görə Neftçala, Saatlı, Sabirabad rayonları, mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qərb istiqamətində Bakı-Ağstafa- Mingəçevir, Bərdə, Şirvan şəhərləri seçildiyi halda, rayon Tbilisi, Bakı-Yevlax-Balakəıı, Yevlax-Ağdam, cənub mərkəzində olan restoranlar, kafe və qəlyanaltılar demək olar istiqamətində Osmanlı-Astara dəmir yol xətlərinin iqtisadi ki, bölgənin bütün rayonlarında mövcuddur. rayonun ərazisindən keçən hissəsi turizm cəhətdən Aran Yerləşdirmə müəssisələrinin tərkibində olan qidalanma bölgəsinə nisbətən inkişaf etmiş Gəncə-Qazax, Lənkəran, xidməti göstərən restoranlarla yanaşı müstəqil qidalanma Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə əlaqələrində mühüm rol xidməti göstərən restoran, kafe, qəlyanaltılar və s. qeyd oynaya bilər. edilməlidir. Məlumdur ki, bu rayonlara səfər edən turistlər yerli Avtomobil nəqliyyatı turist daşımalarında əlverişli və əhalinin istirahət üçün təklif etdiyi evlərdə də qalırlar. Onlar sürətli olmasına görə seçilir. İqtisadi rayon ərazisindən keçən rayon mərkəzindəki restoranların xidmətindən istifadə etməklə beynəlxalq və respublika əhəmiyyətli avtomobil yolları yanaşı, çox hallarda sahibinin və ya özlərinin hazırladığı magistral dəmir yollarına paralel çəkilmişdir. Hava nəqliyyatı yeməklə qidalanırlar. sahəsində Yevlaxda yerləşən aeroportundan kütləvi turizm Yolüstü kafe, qəlyanaltı, çayxanaların xidmətindən də məsədləri üçün hələ istifadə edilmir. istifadə edilir. Lakin bu xidmətlər çox hallarda arzu edilən Respublikada ümumi istifadədə olan avtomobil yollarının səviyyədə olmur. Bu vəziyyətə nəinki Aran rayonunda, 2,6%-i Aran rayonunun payına düşür. Ümumi uzunluğu 4395 respublikamızın digər turizm bölgələrində də təsadüf edilir. km olan avtomobil yollarının 43%-i respublika, 57%-i yerli Turizm məkanında turistə gecələmə və qidalanmadan əhəmiyyətlidir. Bakı şəhəri ilə iqtisadi rayonun mərkəzləri başqa, gəldiyi yerin tarixi, memarlıq abidələri, təbiəti, əhalinin arasında müntəzəm olaraq sərnişin daşımaları həyata keçirilir. milli xüsusiyyətləri, adət və ənənələri ilə tanış olmaq imkanı, Aran iqtisadi rayonunda hava nəqliyyatı ilə sərnişin həmçinin istirahət və əyləncə üçün şərait olmalıdır. Bu şərait daşımaları əsasən Yevlax şəhərindəki aeroport vasitəsdədir. haqda ilk növbədə turizm şirkəti məlumatlı olur. Ekskursiyalar, Kür çayının mənsəbindən Yevlax şəhərinin mənsəbinə qədər yürüşlər və gəzintilər şirkətin menecerləri və ekskursiya olan hissəsi gəmiçilik üçün yararlı olsa da, bu imkandan bələdçiləri tərəfindən hazırlanarkən - dəqiqlik, icra olunarkən- iqtisadi, həm də turizm məqsədləri üçün istifadə edilmir. təcrübə və yüksək peşəkarlıq tələb edilir. Məlumdur ki, Salyan,

311 310 Neftçala rayonları, Şirvan, Mingəçevir şəhərlərində yerli kəndində Pir Hüseyn xanəgahı (ХШ əsr) memarlıq abidəsi, əhalinin mətbəxində balıq məhsullarından hazırlanan yeməklər Udulıt kəndində kurqanlar, Güngörməz müdafiə qalası (orta çeşidinə görə çox müxtəlifdir. Bu rayonlara səfər edən əsr) tarixi abidələrdir. Bu istiqamətdə təbiət ekskursiyaları təş­ turistlərin menyularına həmin yeməklərdən salınması da kil etmək mümkündür. Kür və Araz çaylarının qovuşduğu yerə, məqsədəuyğun olardı. meşəlik ərazilərə ekskursiya həm də ekoloji yönümlüdür. İqtisadi rayonda turistlərin marağına səbəb olan Şirvan şəhəri-Sarısu gölü, Sabirabad-Sarısu gölü, Saatlı xüsuslardan biri də hər il Göyçay rayonunda nar bayramının -Sarısu gölü, İmişli-Sarısu gölü, Zərdab-Sansu gölü. Ekskur­ təşkil edilməsidir.Bu çox yaxşı haldır. Lakin onun reklamının siyanın məqsədi turizmdə su rekreasiya obyekti kimi genişləndirilməsinə ehtiyac vardır. əhəmiyyəti olan Sarısu gölünə yaxından tamaşa etmək və ondan zövq almaqdır. Respublikamızın turizm inkişaf etmiş iqtisadi rayon­ Aran rayonunda ovçuluq və balıqçılıq həvəskarları üçün larında (Abşeron, Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz) xüsusi tədbir İmişli, Bərdə, Kürdili adasına ekskursiyalar təşkil etmək və festivalların, idman oyunlarının və s. keçirilməsi üçün məqsədəuyğundur. Kürdili adasına ekskursiya qayıqla imkanlar yaradılmışdır və bu sahələrin daha da genişlən­ mümkündür. dirilməsi məqsədilə böyük işlər görülür. Misal olaraq Qəbələ Aran iqtisadi rayonu ilə sərhəd rayonlardan, Bakı rayonunda hər il keçirilən Beynəlxalq musiqi festivalım şəhərindən Neftçala şəhərinə ekskursiya təşkil etməklə nərə göstərmək olar. Aran iqtisadi rayonunda da turistləri cəlb edən balıqlarının yetişdirilməsi ilə məşğul olan Kür təcrübə tədbirlər təşkil etmək olar: Mingəçevir su anbarında avarçəkmə müəssisəsi ilə tanış olmaq mümkündür. Bu müəssisənin üzrə, Kürdili adasına qayiqla gəzinti, Sarısu gölü sahilində, laboratoriyasında köıpə nərə balıqları yetişdirilir və qiymətli İmişlidə, Bərdədə balıqçılıq, ovçuluq və s. balıq növlərinin təkrar istehsalı üçün Kür çayına buraxılır. Həm maddi, həm də qeyri-maddi mədəniyyət daxil Ekskursiya xidməti əsasən turizm marşrutları istiqa­ olmaqla mədəni irslə tanış etmə metodikası geniş inkişaf etmiş mətində aparılır. Lakin bölgədə elə təbii və tarixi-mədəni və son illərdə rəngarəng formalar almışdır. Dünyanın bir sıra rekreasiya ehtiyatlan ola bilir ki, bu obyektlərə baxış iiçiin ölkələrində inkişaf etmiş və tarixi irsi öyrənmək üzrə xüsusi tur hazırlanır. Bu turlar hazırlanarkən bölgədəki ixtisaslaşmış turizm buna misal ola bilər. rekreasiya yerləri və rekreasiya rayonları haqda ətraflı Ekskursiyaların mahiyyəti, xüsusiyyəti, növləri, məlumatın olması vacibdir. keçirilmə metodikası və texnikasına əsaslanaraq, iqtisadi Mingəçevir şəhərində turizmi inkişaf etdirmək üçün rayonda müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif məzmunda imkanlar vardır. Bu imkanlardan ən mühümü Mingəçevir su ekskursiyalar təklif edilir. anbarıdır. Mingəçevir su anbarında hələ sabiq sovetlər Mingəçevir-Göyçay və Yevlax-Göyçay. Bu ekskursiya dövründə avarçəkmə idman növü inkişaf etmişdi. Hazırda su təbiət abidələrinə həsr olunur. Məqsəd Göyçay rayonunun anbarının yanında “Kür Hotel” mehmanxana kompleksi inşa Çəyirli kəndində yaşı 400 ildən çox olan çinar, Bığır kəndində edilmiş, abadlıq işləri aparılmışdır. Kompleks Mingəçevirdə isə yaşı 500 ildən çox olan palıd ağaclarına tamaşa etməkdir. istirahət üçün ideal yer hesab edilir. Otelin üstünlüyü buradakı Şirvan şəhəri-Hacıqabul-Qayalı Baloğlan və Şirvan şəhəri- otaqların hamısının birbaşa Kür çayının mənzərəsinə Hacıqabul-Udulu. Ekskursiyanın məqsədi dərketmə turizm açılmasıdır. Kür otel kompleksinə daxil olan yüksək səviyyəli obyekti olan tarixi yerlərlə tanışlıqdır. Qayalı Baloğlan xidmətlərdən biri də 39 metr hündürlükdə yerləşən “Qüllə” restoranıdır. Restorandan Kür çayına gözəl mənzərə açılır.

312 313 Xüsusilə əcnəbi turistlərin çox xoşladığı bu restorandan Mingəçevir şəhərinin füsunkar mənzərəsini seyr etmək düşülür. Turizmin bu növü Aran bölgəsi üçün də maraqlı ola mümkündür. Şəhərə gələn turistlərin sayı isə ildən-ilə artır. bilər. 2015-ci ildə Azərbaycanda keçirilmiş I yay idman oyunlarının Respublikamızın turizm inkişaf etmiş iqtisadi rayon­ avarçəkmə üzrə növü Mingəçevir su anbarında təşkil edildi. larında (Bakı-Abşeron, Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz) xüsusi Mingəçevir şəhərinə turları, həm də ekskursiyaları bir neçə tədbir və festivalların, idman oyunlarının və s. keçirilməsi üçün istiqamətdə təşkil etmək mümkündür: Bakı-Mingəçevir, Şəki- imkanlar yaradılmışdır və bu sahələrin daha da genişlən­ Mingəçevir, Balakən-Mingəçevir, Yevlax-Mingəçevir, Şirvan- dirilməsi məqsədilə böyük işlər görülür. Aran bölgəsində də Mingəçevir və s. Göstərilən istiqamətlərdə turlar və ekskur­ turistləri cəlb edən tədbirlər təşkil etmək olar: Mingəçevir su siyalarla yanaşı Aran bölgəsindən, həmçinin respublikamızın anbarında avarçəkmə üzrə, Kürdili adasına qayiqla gəzinti, digər rayon mərkəzlərindən Mingəçevir su anbarı sahilində Sarısu gölü sahilində, İmişlidə, Bərdədə balıqçılıq, ovçuluq və qısamüddətli istirahət məqsədilə ekskursiya təşkil oluna bilər. s. Həm maddi, həm də qeyri-maddi mədəniyyət daxil olmaqla Mingəçevirin yerləşdiyi coğrafi ərazi turistlərə şəhərlə mədəni irslə tanış etmə metodikası geniş inkişaf etmişdir. yanaşı respublikamızın Şəki, Zaqatala, Qəbələ, Naftalan, Xüsusi tədbir və festivallar turistləri cəlb etmək və yerli Gəncə-Hacıkənd, İsmayıllı-Lahıc kimi qədim tarixə malik, əhalini maraqlandırmaq üçün mühüm amil rolunu oynaya bilər. gözəl təbiəti olan yerlər ilə də tanış olmaq imkanı verir. Əgər bölgədə əvvəllər belə tədbirlər keçirilməyibsə, onların Aran bölgəsini respublikamızın digər bölgələri (Quba- təşkilinə başlamaq yerinə düşər. Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Lənkəran) ilə müqayisə Aran iqtisadi rayonunda ilk növbədə təbiət yönümlü etdikdə aydın olur ki, bu rayonda turizmin inkişafı çox zəifdir. turların təşkili maraqlı ola bilər. Turizmin bu növünün fərdi və Bölgədə ilk növbədə daxili turizmi inkişaf etdirmək lazımdır. ya kütləvi olması, məhdud təbiəti mühafizə istiqamətli və ya Rayona turist cəlb etmək üçün maraqlı turproqramların kommersiya məqsədli olması, Aran kimi tənəzziillü iqtisadi hazırlanmasına ehtiyac vardır. rayon üçün əlverişli olub-olmaması, turlar təşkil etməyin nə Turproqramlar piyadə və atüstü ekskursiyaları, ənənəvi dərəcədə məqsədəuyğun olması və s. nəzəri cəhətdən avtobus və avtomobil səfərlərini, çay. göl və su anbarlarında öyrənilməli və sonra təcrübədə tətbiq edilməlidir. gəzinti və s.-ni əhatə edə bilər. Məsələn, çay gəzintiləri Aran rayonunda elə ərazilər vardır ki, perspektivdə turistlərə heç bir başqa nəqliyyat növü ilə getmək mümkün həmin yerlərdə turizmi inkişaf etdirmək olar. Rekreasiya eh­ olmayan uzaq kəndləri görmək imkanı verə bilər, bu da yerli tiyatına görə seçilən ərazilərə turlar təşkil etməklə həmin sakinlərə maddi gəlir gətirər. Bəzi bölgələrdə təyyarə və rayonlara turist cəlb etmək olar. Turist baxımlı yerlərdən biri helikopterlə səfərlər də geniş yayılmışdır. Turproqramlar Sarısu gölüdür. Bu göl turizmin inkişafı üçün perspektivli hazırlanarkən bu imkanlar da nəzərə alınmalıdır. rekreasiya yeri kimi qiymətləndirilir. Aran bölgəsində ilk növbədə təbiət yönümlü turların Aran rayonunda turizm məqsədilə perspektivli təşkili maraqlı ola bilər. Ümumiyyətlə, təbiət yönümlü ərazilərdən biri də Şirvan Milli parkıdır. Şirvan parkında turlardan ən mühümü ekoturizmdir. Ekoturizm dedikdə, xarici tusristlərin qəbul edilməsi üçün hər cür şərait “rayonun davamlı inkişafını təmin edən və yerli mədəni-sosial yaradılmışdır. Eyni zamanda Salyan şəhəri ətrafında Kür çayı mühitin qorunmasına qayğı göstərən, təbiətlə mehriban sahillərində gələcəkdə balıq ovunu sevən turistlər üçün çay münasibətləri formalaşdıran, ekologiya təhsili və maarifçiliyinə balıq ovu (river fish) turizminin perspektivləri barəsində istiqamətləndirilmiş təbiətə ziyan vurmayan turizm ” başa təkliflər verilmişdir.

314 315 XVI FƏSİL Şərur və Şahbuz rayonlarında vəziyyət kəskin şəkildə fərqlənir. NAXÇIVAN İQTİSADİ RAYONU Əgər Muxtar Respublikada Sərur rayonu əhalisinin sayma görə (111,2 min nəfər) irəlidədirsə. Şahbuz rayonunda bu göstərici 16.1. Rayon haqqında ümumi məlumat Muxtar Respublika üzrə ən aşağıdır (cəd., 16.1).

Naxçıvan MR iqtisadi-coğrafi mövqeyinə görə res­ Cədvəl 16.1 publikanın digər iqtisadi rayonlarından fərqlənir. Azərbaycanın Naxçıvan iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi

yeganə iqtisadi rayonudur ki, hər tərəfdən xarici ölkələrlə

həmsərhəddir. O, cənubdan Türkiyə (13 km) və İranla (204

km), şimaldan və şərqdən Ermənistanla (246 km) həm­ sərhəddir. Naxçıvan respublikanın Türkiyə ərazisinə çıxışını %-lə görə, görə, %- lə Ölkənin ümumi əhalisinə görə, km rayon rayon və Ərazi, min kv. Ölkə İnzibatı ərazisinə şəhərlər Əhalinin sayı, nəfər miı (01.01.2015- il) ci təmin edən yeganə bölgədir. L. Naxçıvan Muxtar Respublikası Azərbaycanın inzibati A z ə rb a y c a n 8 6 ,6 100 9 5 9 3 ,0 100 ərazi bölgüsündə çox fərqli yer tutur. Azərbaycanın əsas ərazisi Respublikası N ax çıv an 5 ,5 0 6 ,3 5 4 3 9 ,8 4 ,5 8 ilə birbaşa əlaqəsinin olmaması və nisbətən kiçik ərazidə iq tisad i ray o n u - yerləşdiyindən onu Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonuna aid cəm i: edirlər. Naxçıvan MR-nin tərkibinə Naxçıvan şəhəri, 7 inzibati Naxçıvan şəhər 0,1 9 0,21 9 0 ,3 0 ,9 4 rayon - Babək, Culfa, Sədərək, Şahbuz, Şərur, Kəngərli və ə/d Ordubad daxildir. S əd ərək 0,1 6 0 ,1 8 15,4 0 ,1 6 1,00 Naxçıvan MR-nın mövcud iqtisadi-coğrafi mövqeyi Ş ə ru r 0,8 7 112,3 1,17 B ab ək 0 ,7 6 0 .8 7 7 2 ,3 0,75 onun sosial-iqtisadi inkişafında müvafiq çətinliklər yaratmışdır. S ah b ıız 0,8 4 0 ,9 6 2 4 ,6 0,25 Belə ki, Qafqaz regionunda ilk dəfə məhz Naxçıvan MR t ü l fıı 1,00 U 5 45,1 0,47 Ermənistan tərəfindən 1988-ci ildə nəqliyyat blokadasına O rd u b ad 0,9 8 1,13 4 8 ,8 0,5 0 salınmış və vəziyyət bu günə qədər həllini gözləməkdə K əngərli 0 ,7 0 0 80 31 ,0 0,32 qalmaqdadır. Regionda cərəyan edən siyasi və sosial-iqtisadi Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi proseslər daha çox Naxçıvan MR-nın inkişafına təsir etmişdir. Naxçıvan MR-nın Ermənistan tərəfindən nəqliyyat blokadasına Naxçıvan MR-nın ərazisinin nisbətən kiçik olmasına salınması, onun iqtisadi əlaqələrinin Türkiyə və Tran baxmayaraq, o, zəngin mincral-xamıual ehtiyatlarına malik istiqamətlərində genişlənməsinə səbəb oldu. bölgədir. Naxçıvan MR ərazisində səııayc ehtiyatları təsdiq Naxçıvan iqtisadi rayonunun ümumi sahəsi 5,5 min edilmiş mineral xammal yataqları əsasən Şərur və Ordubad kv.km, əhalisinin sayı 435,3 min nəfərdir. Azərbaycan rayonlarındadır. Naxçıvan MR ərazisində müalicəvi ərazisinin 6,3%-i, əhalisinin 4,6%-i Muxtar Respublikanın əhəmiyyətli mineral su mənbələri də (Badamlı, Sirab, Vayxır payına düşür. İqtisadi rayonda əhalinin sayına və sıxlığına görə və s.) vardır. İstehsal olunan mineral sular həm respublika inzibati rayonlar arasında böyük fərqlər vardır. Bu baxımdan, daxilində istehlak edilir, həm do xarici ölkələrə ixrac olunur.

316 317 İqtisadi rayonda 200-dən çox qiymətli mineral bulaqlar Bölgəyə ziyarətə və ticarət məqsədilə gələnlərin sayı yayılmışdır. ildən - ilə artır, dini və şop turizm inkişaf edir. Bölgədə irili- İqtisadi rayonda sənaye, kənd təsərrüfatı, ticarət və xırdalı 30 yerləşmə obyekti, 60 iaşə müəssisəsi fəaliyyət tikinti sahələri inkişaf etdirilir. Kənd təsərrüfatı sahələri əsasən göstərir. Qədim Naxçıvan diyarının memarlıq abidələri, Şərur və Babək inzibati rayonlarında, sənaye sahəsi Naxçıvan mineral suları, nadir relyef formaları (İlandağ, Əzhabi-kəhf, şəhərində inkişaf etmişdir. Əkinçilik əsasən üzümçülük, Nəhacir, Gəmi qaya) bölgədə turizmin inkişafı üçün geniş meyvəçilik və taxılçılıq sahələri ilə təmsil olunmuşdur. İqtisadi imkanlar açır. rayonda şəkər çuğunduru, tərəvəz və bostan məhsulları da becərilir. Heyvandarlıq nisbətən zəif inkişaf etmiş və ətlik- 16.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatları yunluq, ətlik-südlük maldarlıq, südlük qoyunçuluq üzrə ixtisaslaşmışdır. Təbii rekreasiya ehtiyatları. Muxtar Respublikanın Naxçıvanın davamlı sosial-iqtisadi inkişafının təmin relyefi əsasən dağlıqdır (1000 metrdən yuxarı). Səth edilməsi məqsədilə onun nəqliyyat əlaqələrinin quruluşunu Zəngəzur və Dərələyaz dağ silsilələri, tirələr genişləndirilməsi və sahibkarlığın inkişafı üçün yeni arasında Araz çayına doğru uzanan düzənlik sahələri tutur. imkanlardan istifadə zəruridir. Bu baxımdan, gələcəkdə Ərazisi əsasən dağlıq sahələrdən ibarət olmasına baxmayaraq, Türkiyə (Sədərək rayonu) və İran (Culfa rayonu) sərhədlərində burada təbii-iqlim şəraiti meşə zonasının çox az yerlərdə xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması Naxçıvan MR-nın sosial- yayılmasına səbəb olmuşdur. İqtisadi rayonun ərazisinin yalnız iqtisadi inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə səbəb ola biləcəkdir. 0,5%-i meşələrlə örtülmüşdür. Ərazisinin 1/3 hissəsi Arazboyu İqtisadi rayonun turizm ixtisaslaşması - dərketmə, düzənliklərdən (Şərur, Sədərək, Naxçıvan, Böyükdüz, Culfa, müalicə istiqamotindədir. Dərketmə turizm mərkəzlərindən Ordubad) ibarətdir. Düzənliklərin orta yüksəkliyi 700-800 Naxçıvan şəhəri Qafqazın və Yaxın Şərqin ən qədim metrdir. mədəniyyət mərkəzlərindən olduğundan, tarixi abidələrlə Muxtar Respublikanın turist baxımlı əsrarəngiz təbiətə zəngindir. malik, rekreasiya yeri kimi xüsusilə seçilən məkanı Batabatdır. Möminə Xatun məqbərəsi, Fəzlullah Nəiminin Batabat - Naxçıvan şəhərindən 62 km şimal-şərqdə, Kiçik məqbərəsi, məscidlər, “Qızlar bulağı” kompleksi, Əlincə qalası Qafqazın yamaclarında, dəniz səviyyəsindən 1700 m (Culfa), maraqlı turizm obyektləri olan Ordubad bu yüksəklikdə yerləşən müalicə əhəmiyyətli iqlim kurort bölgədədir. Ordubadın memarlıq üslubunun zirvəsi Cümə- zonasıdır. Batabat gölü və Biçənək aşırımı ərazilərində 2003-cü məscid hesab olunur. Bu tikili özündə XVI əsrdə İrəvan, Şuşa, il iyul ayının 16-da Şahbuz Dövlət Təbiət Şəki memarlığında geniş yayılmış ideyaları əks etdirir. Ona Qoruğu yaradılmışdır. Qoruğun rəsmi açılışı 2004-cü ilin i 8 görə də 1977-ci ildə Bakının İçəri şəhəri, Şuşanın və Şəkinin sentyabr tarixində olmuşdur. Buradakı Batabat su anbarı memarlıq abidələri ilə yanaşı Ordubadın tarixi hissəsi də eyniadlı üç göldən ibarətdir. Ümumi su tutumu təqribən 3 mln. memarlıq qoruğu statusu aldı. Batabat, Qanlı göl sahilində nr’-dir. Anbarın suyu əsasən Zorbulaq çayı və qismən atmosfer istirahət zonası yaradılmış, pansionat, mehmanxana inşa çöküntüləri hesabına formalaşır. Burada əsasən, dağ, göl və edilmişdir. dağ-çəmən landşaftı inkişaf edib. İqlimi subtropikdir, qarlı,

318 319 əlverişli şərait yaradır. Bu iqlim tipi əsasən vərəm, yuxarı nəfəs mülayim qışı, qum, çox da isti olmayan yayı vardır. Təbiətin yollan, ürək - damar sistemi xəstəl ilərinin müalicəsi üçün gözəl guşələrindən biri olan Batabat yaylağı gül-çiçəkli faydalıdır. çəmənlikləri, təbii gölü, təmiz dağ havası, meşələri, Zorbulaq. 3. Yayı quraq keçən soyuq yanmsəhra və quru çöl Südlübulaq kimi şirin suları və “Narzan” tipli mineral suları ilə iqlimi-orta dağlıq qurşağın yuxan, yüksək dağlıq qurşağın isə məşhurdur. Mülayim iqlimi, şirin suyu olan göl, mənzərəli aşağı hissəsini (1600-2600 m) əhatə edir. Orta illik temperatur görkəmi və alp çəmənliklərinə məxsus zəngin bitki aləmi insan 6-10°C, ən isti ayın (iyul) orta temperaturu 15-20°C, ən soyuq orqanizminə xoş təsir göstərir və ürək, əsəb və s. xəstəliklərin ayın (yanvar) orta temperaturu -6-10°C-dir. Orta illik müalicəsi üçün çox münasibdir. Batabat gölü bu gün turistlərin yağıntının miqdarı 400-800 mm arasında dəyişir; bunun 300- ən çox diqqətini cəlb edən yerlərdəndir. İsti yay günlərində 400 mm-i ilin isti yarısında, 200-400 mm-i soyuq yarısında buraya xeyli sayda insan gəlir. düşür. Təmiz və seyrək dağ havası qan azlığı, vərəm və digər Naxçıvan MR-in özünəməxsus iqlim şəraiti vardır. Bu ağciyər xəstəlikləri üçün məsləhət görülür. iqlim özünün kəskin kontinentallığı ilə Azərbaycanın digər 4. Yayı quraq və sərin keçən soyuq iqlim-yalnız ərazilərinin iqlim xüsusiyyətlərindən fərqlənir. Muxtar Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacında, yüksək dağlıq Respublikanın iqliminə onun coğrafi mövqeyi - ərazinin hər qurşağın mərkəz zolağında, 2600-3200 m yüksəkliklərdə tərəfdən dağ silsilələri (Koqnur-Alangöz, Zəngəzur və yayılmışdır. Burada yağıntının orta illik miqdarı 600-700 mm- Dərələyəz) ilə əhatə olunması və iri su hövzələrindən (Qara dir. Havanın orta illik temperaturu 1-3°C, ən isti ayın (avqust) dəniz, Xəzər dənizi) uzaqda yerləşməsi çox təsir göstərir. orta temperaturu 8-12°C, ən soyuq ayın (yanvar) orta Ərazinin iqlimi 5 tipə ayrılır: temperaturu -10-13°C-dir. ]. Yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru 5. Dağlıq tundra iqlimi-ərazinin yüksək dağ zirvələrini çöl iqlimi-Arazboyu düzənlikləri və qismən alçaq dağlıq (3200 m-dən yuxarı) əhatə edir, qışın və yayın soyuq keçməsi, sahələri (600-1100 m) əhatə edir. Burada orta illik temperatur yağıntının isə özündən əvvəlki tipə nisbətən az olması və ifrat 10-14°C, orta illik yağıntı 300 mın-dək, mümkün buxarlanma rütubətlərimə ilə səciyyələnir. Orta illik temperatur -3-8°C, on 1200-1400 mm-dir. ön isti ayın (iyul) orta temperaturu 29"C, soyuq ayııı orta temperaturu -13-16°C-dir. ən soyuq ayın (yanvar) orta temperaturu isə -3-6°C-dir. Bu, Sonuncu iki iqlim tiplərinin hakim olduğu ərazilərdəki helioterapiya üçün şərait yaratsa da, qızmar günəş iqlimlə günəş radiasiyasının ümumi miqdarı (150-160 k/kal sm2) bütün müalicə imkanlarını məhdudlaşdırır. İl ərzində qar örtüyü 20- Cənubi Qafqaz regionu üçün maksimum miqdar hesab edilir. 40 gün davam edir. Ərazidə yüksəklik artdıqca havanın temperaturu azalır. Ən 2. Qışı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quru aşağı temperatur yanvar ayında müşahidə olunur. Temperatur çöl iqlimi-alçaq dağlıq qurşağın yuxarı, orta dağlıq qurşağın fevraldan marta doğru artmağa başlayır. Yayda temperatur aşağı hissəsini (l 100-1600 m) əhatə edir. Orta illik temperatur daha müntəzəm dəyişir. Havanın maksimum temperaturu 8-10°C, orta illik yağıntı 300-350 mnı, mümkün buxarlanma avqust ayında olur; sentyabrdan başlayaraq temperatur intensiv 800-1100 mm-dir. Ən isti ayın (iyul) orta temperaturu 21-26°C, surətdə aşağı düşür. Mütləq minimum temperatur -31°C (Dər­ ən soyuq ayın (yanvar) orta temperaturu -4-6°C-dir. Komfort vişlər), mütləq maksimum temperatur 44”C-dir (Culfa). Bu, havaların tez-tez təkrarlanması kurort turizminin inkişafı üçün

321 320 Naxçıvan ərazisində yerləşən bulaqların böyük eyni zamanda ölkə ərazisində ən alçaq və ən yüksək tempera­ əksəriyyəti Şərqi Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, turlardır. Ordubadçay, Qaradərə və Əyi is çaylarının vadilərində və Muxtar Respublikanın ərazisi, xüsusilə Araz dərəsi bö­ yaxmlıqlanndadır. Onlardan təsərrüfatda, içməli su təchizatın­ yük su hövzələrindən uzaq düşdüyündən buraya rütubətli hava da, miialicə məqsədilə və sənayedə istifadə edilir. Mineral sular kütlələri daxil olmur, ona görə də Azərbaycanın digər region­ sırasında məşhur müalicə əhəmiyyətli olanları Şahbuz ları ilə müqayisədə bu ərazi atmosfer yağıntılarının məhdudlu­ rayonunda “Narzan” tipli “Badamlı”, Culfa rayonunda ğu ilə səciyyələnir. Yağıntının çox hissəsi yaz mövsümündə, az “Mineqorsk” tipli “Darıdağ”, “Nəhəcir”, Babək rayonunda hissəsi isə yay mövsümündə düşür; iyul, avqust və sentyabr av­ “Borjomi” tipli “Sirab”, "Pyatiqorsk” tipli “Vayxır”, Oıdııbad ları demək olar ki, yagmursuz olıır. Güclü leysan yağışları çox rayonunda “Tivi” və başqalarıdır. Bulaqlar əsasında təsadüfi hallarda baş verir, əsasən yerli, dağ-dərə küləkləri əsir. “Badamlı”, “Darıdağ” balneoloji miialicəxanaları fəaliyyət Onların istiqaməti çox vaxt relyefin xüsusiyyətlərindən asılı göstərir. Muxtar Respublikanın inzibati rayonları üzrə mineral olur. Küləyin orta illik sürəti 2-4 m/san-dir. Küləklər, əsasən su mənbələrinin yerləşməsində fərqlər vardır. yayda şərq və cənub-şərq, qışda qərb istiqamətli olur. Şahbuz rayonu. Ərazisindəki çay vadiləri boyu 40 km" Muxtar Respublika ərazisinin 1500 m-dəıı yüksəkdə sahədə 50-dək mineral su mənbəyi kəşf olunmuşdur. Rayonun yerləşən dağlıq hissəsində qar oktyabr - noyabrda düşür və mineral bulaqları arasında məşhur “Badamlı” mineral sular martadək yerdə qaldığı halda, 2000 m-dən yüksəkliklərdə bu qrupu xüsusi yer tutur. hal aprelin axırı-mayın ortalarınadək davam edir. Ərazinin dü­ “Badamlı” mineral suyunun mənbəyi Naxçıvan şəhərinin zənlik hissəsində qar dekabrda yağmağa başlayır və martadək 30 km-də, Badamlı kəndinin kənarında, badam meşəliyi və yerdə qalır; burada qar örtüyünün qalınlığı 0,15-0,20 sm-dir. üzümlüklə örtülmüş gözəl vadidə, dəniz səviyyəsindən 1274 m Naxçıvan müalicəvi ehtiyatlarla zəngindir. Muxtar yüksəklikdə yerləşir. Bu yer gündəlik debiti 2.5 mln. litrə çatan Respublikada 250-dən çox mineral su mənbəyi qeydə karbonatlı narzan bulaqları sayəsində məşhurlaşmışdır. alınmışdır. Azərbaycandakı mineral su ehtiyatlarının 60%-i, Badamlı mineral su yatağı bir neçə bulaqdan ibarət qrup təşkil karbon qazlı suların isə 35%-i Naxçıvan MR ərazisində edir. Suyun kimyəvi tərkibi karbon qazlı, lıidrokarbonatlı- yerləşir. Ərazidə suların təbii formalaşmasında relyefin, çay xlorlu, natriumhı-kalsiumhıdur. Badamlı suyunun tərkibində şəbəkəsinin, geoloji mühitin, iqlimin böyük rolu vardır. həmçinin yod. brom, mis, borat turşusu vardır. Bu sular Naxçıvanın müalicəvi suları müxtəlif tərkibli və yaşlı olduqca şəffaf, iysiz və rəngsizdir. çöküntülərdən çıxır və bu onların kimyəvi-balneoloji Şahbuz rayonunda "Gömür" mineral bulağı eyni adlı xassələrini müəyyənləşdirir. Muxtar Respublikada mineral kənddən 3 km cənııb-qərbdə. Gömür çayının sol sahilində, suların 6 tipi, 16 sinfi və 33 müxtəlif növü mövcuddur. Bu dəniz səviyyəsindən 1700 metr yüksəklikdə yerləşir. Bu yerin suların tərkibi hidrokarbonatlı, xloridli, kükürdlii və karbon iqlimi mülayim-soyuqdur, qışı yumşaq, yayı sərin keçir. qazlıdır. Onların əksəriyyətinin temperaturu 8-22°C-dir. Buıada olduqca zəngin mineral su yataqları aşkar edilmişdir. “Sirab” və “Darıdağ”da buruq quyularında hərarəti 50°C və Mineral su yeddi bulaqdan ibarətdir. Bulaqdan intensiv daha yuxarı olan sular aşkar edilmişdir. surətdə hidrogen-sulfid qaışığı ilə birlikdə karbon qazı ayrılır.

323 322 “Sirab ” Borjomi növlü məşhur müalicə-süfrə suyudur. Suyun temperaturu 15,4-20°C, debiti 230 mVgün, sərbəst kar­ Suyun mənbəyi Naxçıvan şəhərindən 18 km şimal-şərqdə, bon qazının miqdarı 1,3 q/l-dir. Yeraltı sular qədim karst sü­ Sirab kəndindən 3 km şimalda, dəniz səviyyəsindən 1100 m xurlarını, kükürdlü süxurları yuyaraq hidrogen-sulfid ionlan ilə hündürlükdə yerləşir. Kütləvi şəkildə suyun istifadəsinə 1950- zənginləşir. Ona görə də buradakı mineral sular dodaq büzücü 1951-ci illərdən, “Sirab” mineral sudoldurma sexi tikildikdən xarakterlidir və xoşagəlməz dada malikdir. Suyu karbon qazlı, sonra başlanılmışdır. “Sirab” mineral suyu süfrə suyu olmaqla az minerallaşmış, hidrokaıbonatlı, kalsiumlu-natriumlu-maqne- yanaşı, həm də müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. “Sirab” mineral ziumludur. “Gömür” mineral suyundan vannalar şəklində rev- suyu Azərbaycanda çıxan karbon qazlı içməli müalicə sularının matizm, dəri və digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə olu­ ən yaxşı nümunəsi hesab olunur. “Sirab” mineral suyundan nur. “Gömür” istirahət zonası sinir sisteminin funksional xəstə­ müalicə məqsədilə iki yolla istifadə olunur (içmək və vannalar likləri, yorğunluq, mədə-bağırsaq və tənəffüs yolları xəstəlik­ qəbul etməklə). lərinin müalicəsi üçün xüsusilə əlverişlidir. Bu yerin iqlimi mü- “Vayxır” Yesentuki növlü, karbonatlı, duz-qələvili layim-soyuqdur, qışı yumşaq, yayı sərin keçir. suların olduqca zəngin yatağı olub, Naxçıvan şəhərindən 18 km “Biçənək” mineral su bulağı Biçənək kəndindən 2 km şimalda, Vayxır kəndinin şimal-şərqində, dəniz səviyyəsindən aralıda, meşəlik ərazidə yerləşir. Bir neçə xırda çıxışdan ibarət­ 1100 m hündürlükdə yerləşir. 1985-ci ildə Naxçıvan şəhərində dir. Mineral su orta eosenin qumdaşıları içərisindəki çatlardan illik istehsal gücü 200 mln. ədəd şüşə olan mineral sudoldurma yer səthinə çıxır. Müalicəvi suyun tərkibi karbon qazlı, az mi- zavodu tikilmiş, Vayxır-Naxçıvan mineral su kəməri çəkilib nerallaşmış, hidrokarbonatlı-sulfatlı-natriumludur. Debiti 12 istifadəyə verilmişdir. “Qızılvəng” eyni adli dəmiryolu m3/gün, temperaturu 10° C-dir. “Biçənək” mineral suyundan stansiyasından 2 km, Araz su anbarının bəndindən 300 m mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. aralıdır. Araz su qovşağının tikintisi ilə əlaqədar bulaqların bir “Karvansara ” mineral su bulağı Gömür kəndindən 7 hissəsi su altında qalmışdır. km şimal-şərqdə, dəniz səviyyəsindən 2260 m hündürlükdə Rayonda “Qızılvəng”, “Əshabi-kəhf” mineral su yerləşir. Gömürçaym mənbəyində neogen çöküntülərindən sət­ yataqları da vardır ki, bunlar da müalicəvi əhəmiyyətə hə çıxır. Bulağın iki çıxışı vardır. Ultra bərk qatılığa malik, zəif malikdir. minerallaşmış, sulfatlı-hidrokarbonatlı, kalsiumlu-natriumlu- Culfa rayonunda 900 km2 sahədə 85 mineral su bulağı maqneziumlu soyuq sudur. Hidrogen-sulfidin miqdarı 600 mq/1 qeydə alınmışdır. Onlardan 42-si buruq quyuları vasitəsilə -ə qədərdir. “Karvansara” mineral bulağı Muxtar Respublika aşkar edilmişdir. Bu sular qiymətli karbonatlı-mərgümüşlü ərazisində ikinci hidrogen-sulfidli bulaqdır. Debiti 50 m3/gün, olub mineral suların karbonath-mərgnıüşlü-dəmirli, xlorlıı- temperaturu 80°C-dir. Mineral su müalicəvi əhəmiyyətə malik­ hidrokaıbonatlı-natriumlu tipinə aid edilir. dir. Dünyanın nadir müalicə sularından sayılan “Darıdağ” Babək rayonu. Rayonun 1200 km2 ərazisi daxilində 50 mərgümüşlü mineral bulağı (Əlincəçay vadisində) bir qədər mineral su mənbəyi öyrənilmiş, onların 27-si buruq quyulan kənarda yerləşir. “Darıdağ”, karbonatlı mərgümüşlü mineral vasitəsilə aşkar edilmişdir. Müalicə əhəmiyyətinə görə suların təbiətdə təsadüf edilən nadir mənbəyidir. Culfa "Sirab", “Qahab”, “Vayxır”, “Cəhri” bulaqları üstündür. şəhərindən 8 km şimal-şərqdə, Dandağın ətəyində, dəniz

325 324 kəndinin cənub-şərqində, dəniz səviyyəsindən 1500 m səviyyəsindən 800-900 m hündürlükdə yerləşir. Qədim hündürlükdə yerləşir. Tərkibinə görə Muxtar Respublika zamanlardan “Darıdağ” mineral sularından müalicə vasitəsi ərazisində, əsasən yeganə olan hidrogen-sulfidli, az kimi istifadə edildiyi məlumdur. Bu sular vasitəsilə müxtəlif minerallaşmış, sulfatlı-hidrokarbonatlı kalsiumlu-natriumlu- əzələ, oynaq, sümük və dəri xəstəlikləri müalicə olunur. 1978- maqneziumlu su tipinə aid edilir. Bu su Rusiya ci ildə “Darıdağ” mineral su yatağının bazasında balneoloji Federasiyasmdakı “Pyatiqorsk” kükürdlü mineral suyunun müalicə mərkəzi yaradılmışdır. analoqudur. Mineral su revmatizm və digər xəstəliklər zamanı “Nahacir" Naxçıvan şəhərindən 17 km aralıda, Nəhəcir vanna şəklində qəbul edilir. kəndi yaxınlığında, dəniz səviyyəsindən 1700 m hündürlükdə, Şərur rayonu da mineral su bulaqları baxımından çox Nəhəcir dağının yamacında yerləşən müalicəvi əhəmiyyətli zəngin deyildir. 1316 km" ərazidə cəmi 7 mineral su mənbəyi kurort yeridir. Kurort ehtiyatlarının əsasını karbonatlı dəmir öyrənilmişdir. lıidrokarbonat-natriumlu, minerallaşma dərəcəsi 6 q/1 olan su Muxtar Respublikanın yeraltı sərvətlərindən şirin su mənbələri təşkil edir. Mineral su kimyəvi tərkibinə görə mənbələri də xüsusi qeyd edilməlidir. Bu mənbələrdən sular “Yesentuki” tipli olub, mədə-bağırsaq xəstəliklərində əvəz­ müxtəlif vasitə və üsullarla səthə çıxarılır ki, bunlardan da ən olunmaz vasitədir. maraqlısı kəhrizlərdir. Naxçıvanda kəhrizlərin yaşı çox Culfa rayonunda mineral su bulaqları vardır ki, bunların da qədimdir və turist baxımlı obyektlər kimi də çox müalicəvi təyinatı müxtəlif istiqamətdədir. Bunlara “Gülüstan”, əhəmiyyətlidir. “Ağsal”, “Dərəşam”, “Dərəlik”, “Qazançı” ,“Teyvaz” bulaq­ Muxtar Respublikanın əsas müalicəvi ehtiyatlarından biri ları misal ola bilər. də məşhur duz yataqlarıdır. Naxçıvan qədim zamanlardan duz Ordubad rayonunda təqribən 1000 km2 sahədə 29 ehtiyatlarına görə məşhur olmuşdur. Ehtimallara görə, 3 min il mineral su bulağı mövcuddur. Onların tərkibində suların əvvəl bu ərazilərdən duz əldə etmişlər. Çıxarılan duz həmçinin müalicə xassələrini müəyyənləşdirən qələvilər mühüm rol mübadilə vasitəsi olmuş, ticarət məqsədilə Şərq və Qərb oynayır. Rayonun qələvili-hidrokarbonatlı sularının bir qismi ölkələrinə daşınmışdır. Naxçıvanın duz ehtiyatlan əsasən məşhur “Narzan”dan geri qalmır, digərləri isə müalicə “Duzdağ”, “Nehrəm” və “Püsyan” duz yataqlarında toplanmış­ qabiliyyətinə görə daha üstündür. “Bist”, “Dəstə”, “Ələhi”, dır. “Biləv”, “Tivi”, “Gənzə” bu qəbildən olan mineral su bulaq­ Naxçıvan “Duzdağ” yatağı Naxçıvan şəhərindən 12 km larıdır. şimal-qərbdə, Kəngərli rayonu ərazisində yerləşir. Bu dağ Sədərək rayonu. Rayonda bir neçə müalicə əhəmiyyətli ölkəmizdə təkcə saf və təmiz duzuna görə deyil, həm də bulaq vardır ki, bunların arasında “Bahasu”, “Sədərək” mineral şəfaverici xüsusiyyətinə görə tanınmışdır. “Duzdağ”daıı açıq bulaqları daha məşhurdur. “Bahasu”, “Şərur”,“Sədərək”, üsulla duz çıxarılması XX əsrin ortalarına qədər mövcud “Dəhnə” mineral su bulaqları əsasən az minerallaşmış olmuşdur. Naxçıvan duz mədəni bazasında Naxçıvan hidrokarbonatlı-sulfatlı, kalsiumlu-natriumlu-maqneziumlu və Respublikası “Duz-Dağ” fizioterapiya xəstəxanası 1979-cu il natriumludur. dekabr ayının 29-dan fəaliyyət göstərir. Burada insanların Kəngərli rayonunda mineral bulaqlar azdır. Nisbətən müalicəsi və istirahəti üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Muxtar əhəmiyyətli olanı “Şahtaxtı” mineral su yatağıdır. Şahtaxtı respublikanın Babək rayonu ərazisində “Nehrəm” daşduz

327 326 yatağı, Şərur rayonu ərazisində “Püsyan” daşduz yatağı yerləşir 16.3.Rayonda turizm xidmət sahələrinin кı, bu yataqlardakı duzların müalicəvi əhəmiyyəti yoxdur. müasir vəziyyəti Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. Naxçıvan Muxtar Respublikasında “Yusif Kiiseyir” və “Möminə Xatun” Muxtar Respublikada on illərdə infrastrukturun yaxşılaş­ türbələri, “Nəimi” türbəsi, Əlincə qalasi, Gilan şəhərinin dırılması istiqamətində xeyli işlər görülmüş, şəhər və xarabalıqları, qədim körpülər və s. daxil olmaqla 1162 tarixi- rayonlarda milli və müasir memarlığın nailiyyətlərini əks mədəni abidə mövcuddur ki, bunlardan 58-i dünya əhəmiyyətli, etdirən istirahət parkları və bulaq-abidə kompleksləri istifadəyə 455-i ölkə, 649-u isə yerli əhəmiyyətlidir. verilmiş, miiasir tələblərə cavab verən mehmanxanalar Naxçıvan şəhərinə gələn turistlər burada XII yüzilliyin tikilmişdir. Həmçinin dünyada analoqu olmayan “Duz-Dağ” və böyük memarı Əcəmi İbn Əbubəkrin əsərlərindən “Yusif İbn “Badamlı” fizioterapiya xəstəxanaları və “Darıdağ” arsenli su Küseyir” (“Atababa” günbəzi), “Möminə xatun” türbələri, müalicəxanası müasir tələblər səviyyəsində yenidən qurul­ minarəli Cümə məscidi, həmçinin “İmamzadə” türbəsi, “Xan muşdur. evi” abidəsi və digər abidələrlə tanış ola bilərlər. Qala 2006-cı il dekabrın 21-də Naxçıvan Muxtar Respub­ məhəlləsi deyilən yerdə salınmış açıq səma altında muzey olan likasının Babək rayonunda “Duz-Dağ” sanatoriyasının təməli “Əcəmi seyrangahı” mədəniyyət və istirahət parkında hər bir qoyulmuşdur. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu təntənəli eksponat Azərbaycan tarixinin zənginliyindən xəbər verir. mərasimdə iştirak etmişdir. “Gəmiqaya” şirkəti altımərtəbəli Bununla yanaşı şəhərdə fəaliyyət göstərən Mədəniyyət sarayı, binanı qısa müddətdə inşa etmişdir. Tikinti ilə paralel olaraq, Dram teatrı, Kukla teatrı, Heydər Əliyev muzeyi, Xalça Naxçıvançay vadisindən sanatoriya binasına içməli su xətti muzeyi, Ədəbiyyat muzeyi, Tarix muzeyi, yazıçı-dramaturq Hüseyn Cavidin, Cəlil Məmmədquluzadənin cv-muzeyi və çəkilmişdir. Hər il minlərlə xəstənin şəfa tapdığı təbii dıız digər görməli yerlər də turistlər üçün maraqlı ola bilər. mağarasında müasir tələbələrə uyğun infrastruktur Gəmiqaya ilə qonşuluqda yerləşən Batabat yaylağı yaradılmışdır. ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilən əmək alətləri 2008-ci ilin iyun ayında görkəmli açılış mərasimi ilə və s. maddi mədəniyyət nümunələri Naxçıvanın ən qədim istifadəyə verilən “Duz-Dağ” sanatoriya kompleksində zamanlardan ibtidai insanların yaşadığı ərazilərdən biıi müayinə, müalicə və istirahət üçün hər cür şərait yaradılmışdır. olduğunu sübut edir. Batabat yaylağında aparılan tədqiqatlar Prezident İlham Əliyev və Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib nəticəsində mustye mədəniyyətinə, tunc, ilk dəmir dövrünə, Ərdoğan “Duz-Dağ” fizioterapiya mərkəzinin açılışında iştirak orta əsrlərə aid abidələr, yaşayış məskənləri, qalalar, etmiş, burada yaradılan şəraitlə tanış olmuşlar. Dövlət başçıları ibadətgahlar, qayaüstü rəsmlər, qoç, daş heykəlləri və s. aşkar kompleksdə yaradılan şəraiti yüksək qiymətləndirmişlər. edilmişdir. “Duz-Dağ” fizioterapiya mərkəzi dəniz səviyyəsindən Muxtar Respublikada 1 tarix-memarlıq qoruğu, 1 tarixi 1173 m yüksəklikdə yerləşir. Sanatoriya binası zirzəmi ilə bədii qoruq, 2 ziyarətgah kompleksi, 2 tarix-mədəniyyət qoru­ bilikdə 7 mərtəbədən ibarətdir. Yeni təyinatlı səhiyyə- ğu, 3 teatr vardır. Muxtar Respublikada 21 muzey fəaliyyət sağlamlıq müəssisəsində yerləşən 165 otaqda 287 nəfər üçün göstərir. nonnal şərait yaradılmışdır.

328 329 2008-ci ilin iyununda duz dağlarının qoynunda “Duz- Dağ” fizioterapiya mərkəzindən 2 km aralıda öz müasirliyi ilə Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramına seçilən 5 ulduzlu “Duzdağ” oteli fəaliyyətə başlamışdır. Bu uyğun olaraq Muxtar Respublikada həyata keçirilən geniş­ oteldə xəstələrlə yanaşı turistlər də qalırlar. Oteldə “Duzdağ”a miqyaslı quruculuq tədbirləri sırasında “Darıdağ” arsenli su gələnlərin istirahəti üçün hər cür şərait yaradılmışdır. 324 müalicəxanası da vardır. Burada yeni müalicəxana obyekti tiki­ yerlik mehmanxana 100 standart, 35 junior suit, 8 suit, 1 king lib istifadəyə verilmişdir. Hər gün onlarla xəstə bu balneoloji suit və 7 villa olmaqla 151 deluxe nömədən ibarətdir. Bütün müalicəxanadan istifadə edir. nömrələr “Duzdağ” və ya Araz çayı mənzərələri ilə müasir “Badamlı” fizioterapiya xəstəxanası Şahbuz rayonu şəkildə dizayn edilmişdir. Mehmanxananın istər dəhlizlərində, ərazisində, dəniz səviyyəsindən 1274 m hündürlükdə yerləşən istərsə də otaqlarında yaradılan şərait müalicənin keyfiyyətinə “Badamlı” mineral su yatağı əsasında 1980-ci ildə təşkil müsbət təsir göstərir. Bütün nömrələrdə peyk yayımlı olunmuşdur. Xəstəxanada mədə-bağırsaq, sidik yolları və qara televiziya, internet, telefon, isti və soyuq mərkəzi kondisioner ciyərin bəzi xəstəlikləri müalicə olunur. sistemi, minibar, seyf və digər avadanlıqlar quraşdırılmışdır. “Badamlı” mineral suyunun istifadədə olan bulaqları “Duzdağ” otelində fəaliyyət göstərən 400 nəfərlik əsasında Qafqazda on böyük mineral sudoldurma “Araz” restoranında qonaqlara açıq bufet şəklində həm milli, zavodlarından biri fəaliyyət göstərir. Zəngin tarixə malik həm də dünya mətbəxinin müxtəlif yeməkləri təklif olunur. “Badamlı” zavodu 1947-ci ildən Şahbuz rayonunda fəaliyyət Burada həmçinin 50 nəfərlik kafe, TV-salon və kitabxanadan göstərmişdir. 1990-ci ildə “Badamlı” zavodu yenidən işə ibarət kompleks, 250 nəfərlik konfrans zalı və konqress salındı. 2004-cü ildə özəlləşdirilən müəssisə tədricən əvvəlki şöhrətini bərpa etməyə başladı. mərkəzi fəaliyyət göstərir. Oteldə yerləşən aqua-parkda, acıq və qapalı hovuzlarda, basketbol, futbol meydançalarında, “Sirab” mineral suyunun da istifadə olunan mənbələri tennis kortlannda və sağlamlıq mərkəzlərində qonaqlara əsasında sudoldurma zavodu fəaliyyət göstərir. Kütləvi şəkildə yüksək xidmət göstərilir. “Duzdağ”a Türkiyə, Rusiya, İran, mineral suyun istifadəsinə 1950-1951 -ci illərdən, “Sirab” Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan və digər ölkələrdən xəstələr mineral sudoldurma sexi tikildikdən sonra başlanılmışdır. gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, ildən-ilə sanatoriyaya müraciət “Sirab” mineral sudoldurma zavodu əvvəllər Azərbaycanın edənlərin sayı artır. iqtisadiyyatında önəmli yerlərdən birini tutmuşdur. “Sirab” “Darıdağ” balneoloji müalicəxanası Culfa şəhərinin 8 mineral su zavodunun fəaliyyəti dayandığından, o, uzun illər km-də, “Darıdağ” mineral su yatağı ərazisındədir. Müalicəxana baxımsız qalmış, zavodda olan avadanlıqlar tanı sıradan mineral su yatağının əsasında 1978-ci ildə yaradılmışdır. çıxmışdı. Ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafına yaradılan şərait “Darıdağ” mineral suyu ilə müxtəlif ürək-damar sistemi burada müasir istehsal texnologiyalarına əsaslanan yeni tipli xəstəlikləri, dayaq-hərəkət orqanları, periferik əsəb sistemi, müəssisənin yaradılmasına imkan vermişdir. Hazırda zavodda dəri, ginekoloji və s. xəstəliklər, daxilə qəbul etməklə anemiya məhsul istehsal edən iki sex fəaliyyət göstərir. Həmin sexlərdə müalicə olunur. “Dandağ”a şəfa tapmaq üçün qonşu İran və 5 texnoloji xətt quraşdırılmışdır ki, bu xətlərdə dünya Türkiyədən çoxlu sayda xəstələr gəlir. standartlarına uyğun olaraq keyfiyyətli məhsul istehsal olunur. Naxçıvan Muxtar Respublikasında yeni sosial infra­ struktur obyektlərinin istifadəyə verilməsi, müasir yolların

330 331 çəkilməsi və bərpası, digər sahələrlə yanaşı turizmin inkişafına Naxçıvan Muxtar Respublikasına gələn turistlərin sayı da xidmət edir. Müasir dünya standartları səviyyəsində qurulan ildən-ilə artır. Muxtar respublikaya təxminən 60 min nəfər hər obyekt, yaradılan şərait isə adamlara yeni mədəniyyət turist gəlmişdir ki, bunun da yarısı xarici ölkə vətəndaşlarıdır aşılayır. Bu yeniliyin təsiridir ki, bu gün Naxçıvanda küçə və (2013). Bunlar əsasən İran İslam Respublikasmdan və meydanlar, park və xiyabanlar öz təmizliyi ilə daha çox Türkiyədən gələn turistlərdir. Muxtar respublikaya turistlər seçilirlər. əsasən istirahət və əyləncə məqsədilə səfər edirlər (cəd., 16.2). Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş inkişaf strategiyasının ötən dövrdə ardıcıl şəkildə həyata keçirilməsi Respublikada sosial- Cədvəl 16.2 iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etmiş, xidmət və sosial Naxçıvan iqtisadi rayonu üzrə səfərlərin məqsədinə infrastruktur təminatının həcminin və keyfiyyətinin görə yerləşdirilmiş şəxslərin sayı, nəfərlə (2014-cü il) yüksəlməsinə təkan vermiş, iqtisadiyyata investisiya qoyuluş­ larının artmasında mühüm rol oynamışdır. Bu inkişafda özünəməxsus yeri olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında

həyata keçirilən çoxşaxəli tədbirlər ictimai həyatın bütün səfər Cəmi Digər Digər Turizm İnzibatı turizm rayon və əyləncə turizmi İşgüzar Müalicə məqsədilə ^ ş a h a r l a r məqsədlə fəaliyyət istiqamətlərində, o cümlədən turizm sahəsində də İstirahət, əsaslı nailiyyətlərin əldə olunmasını təmin etmişdir. Ölkə 572345 550643 237506 206234 70981 55922 121702 İstirahət mərkəzlərində turistlərə göstərilən xidmətin iizrə cəmi: keyfiyyət standartlarına uyğun olması da mühüm əhəmiyyət İqtisadi 50074 50074 27134 12992 5644 14304 kəsb edir. Belə ki, xidmətin yüksək keyfiyyəti maddi imkanları rayon olan müştərilərin cəlb olunması üçün mühüm zəmin yaradır, bu İizrə da öz növbəsində ölkəyə valyuta daxilolmalarının artmasında cəmi böyük rol oynayır. Turizmdə keyfiyyət, bu sahənin inkişafının Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi ən aktual problemlərindən biridir. Beynəlxalq turizm bazarında xidmətin keyfiyyəti rəqabət üçün güclü silahdır. Hər hansı bir Turistlərin yerləşdirmə vasitələri ilə təminatında əsaslı ölkənin mehmanxanalarında, restoranlarında. xidmət irəliləyişlər olmuşdur. Muxtar Respublikada beynəlxalq və bürolarında, turizm komplekslərində xidmətdən razı qalan yerli əhəmiyyətli mehmanxanalar da tikilib istifadəyə turistlər onların fəal təbliğatçıları olurlar. Onların təkrarən bu verilmişdir. Yuxarıda göstərilən “Duzdağ” otelindən başqa yerlərə səfəri turist axınının artmasına və eyni zamanda turizm hazırda Muxtar Respublikada yüksək səviyyəli digər bölgəsinin şöhrətinin daha da yüksəlməsinə səbəb olur. Nəti­ mehmanxanalar da fəaliyyət göstərir. Bunlardan Naxçıvan cədə xidmətin keyfiyyəti turizmin iqtisadi səmərəliliyini artırır. şəhərində “Qrand-Naxçıvan”, “Ukrayna”, “Təbriz”, “Nəqşi- Beləliklə, Azərbaycanın qədim torpağı olan Naxçıvanın Cahan”, “Qartal”, “Azər”, “Gənclik”, “Xəyal” zəngin təbii abidələri, böyük turizm potensialı vardır və Muxtar mehmanxanalarını, Culfa şəhərində “Araz”, Şərur şəhərində respublika hər il minlərlə əcnəbi turisti özünə cəlb edir. “Muğan” və “Şərur”, Şahbuz şəhərində “Şahbuz” mehmanxanalarını göstərmək olar. Ümumiyyətlə, hazırda 332 333 Naxçıvan MR-də 22 otel və mehmanxana fəaliyyət göstərir ki, bunlardan 10-u Naxçıvan şəhərindədir. Cədvəl 16.3 Naxçıvan şəhərində Dədə Qorqud meydanında Naxçıvan iqtisadi rayonunda yerləşdirmə müəssisə­ “Təbriz” mehmanxanası yerləşir. Mehmanxana 5 ulduzlu, 13 lərinin ümumi iqtisadi göstəriciləri (2014-cü il) mərtəbəlidir. 95 nömrəsi var və eyni zamanda 100 nəfər qonaq qəbul edə bilir. Burada turistlərin və digər qonaqların qəbulu İnzibatı rayon Yerləşdirmə vasitələrin İstismardan əldə üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Mehmanxanada 150 nəfərlik və şəhərlər də nömrələrin ümumi olunan gəlir, kiçik və 550 nəfərə xidmət göstərən böyük banket zalı fəaliyyət sayı, vahid min manat göstərir. 2010 2014 2010 2014 “Qrand-Naxçıvan” mehmanxanası Naxçıvan şəhərində Nağı Əliyev küçəsində yerləşir. Mehmanxana 4 mərtəbəlidir, 28 nömrəsi var və 56 nəfər qonaq qəbul edə bilər. Ölkə üzrə 14158 17363 105888,8 181047,3 Mehmanxanada müştərilərin istirahəti üçün gözəl şərait cəmi: yaradılmışdır. İqtisadi rayon 654 623 2582,9 4639,3 “Nəqşi-Cahan” yerləşdirmə müəssisəsi Naxçıvan üzrə cəmi: şəhərinin 2-3 km-də, Babək rayonunun Şəkərabad kəndində, Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi Naxçıvançayın kənarında, gözəl təbiətə malik bir sahədə yerləşir. Onun 9 nömrəsindən ikisi lüks, yeddisi adi Blokada şəraitində yaşayan Muxtar Respublikada nömrələrdir. Nömrələrdə yaradılmış rahat şəraitlə yanaşı, nəqliyyat sektorunun inkişaf etdirilməsinin əhəmiyyəti böyük­ qonaqlar təbiətin qoynunda dincələ bilərlər. Oteldə biri 120, dür. Muxtar Respublikada əsasən avtomobil, hava və dəmir digəri 180 nəfərlik iki banket zalı vardır. Burada həmçinin yolu nəqliyyatının xidmətlərindən istifadə olunur. kiçik zoopark, çay kənarında istirahət üçün kotteclər Avtomobil nəqliyyatı Muxtar Respublika daxilində mövcuddur. sərnişin daşınmalarında istifadə olunan əsas nəqliyyat növüdür. Muxtar Respublikanın əksər kəndləri və rayon mərkəzləri marşrut avtobusları ilə təmin edilmişdir. Qonşu ölkələrlə əlaqələrin möhkəmləndirilməsi və sərnişin daşınmasında da avtomobil nəqliyyatının rolu böyükdür. Belə ki, İran İslam Respublikasının “Didari Seyri Giti” və “Nil Çeşmi Qostar” nəqliyyat şirkətləri ilə Naxçıvan- Təbriz-Tehran, Naxçıvan-Urmiya və əks istiqamətlər­ də marşrutlar üzrə sərnişin daşıma üçün müqavilələr bağlan­ mışdır. Azərbaycanın əsas ərazisi ilə gediş-gəlişi asanlaşdırmaq məqsədilə 2007-ci ilin sonlarından etibarən Tran ərazisindən keçməklə Naxçıvan-Bakı-Naxçıvan marşrutu üzrə müntəzəm avtobus reysləri işləyir. 334 335 Türkiyə Respublikasının “İqdırlı Turizm” və “Can İqdır” avtomobil şirkətləri ilə bağlanmış müqavilələrə əsasən Muxtar Respublikada dəmir yolu nəqliyyatı da sərnişin Türkiyənin İstanbul, Ankara, İzmir, Antalya və digər böyük daşınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ermənistanın şəhərlərinə sərnişin daşıma xidməti göstərilməkdədir. Azərbay­ təcavüzkar siyasəti nəticəsində Muxtar Respublikam Azərbay­ canı Türkiyə ilə birləşdirən yeganə quru yolu olan Naxçıvan- canla əlaqələndirən dəmir yolunun fəaliyyəti 1992-ci ilin Sədərək magistralı (uz. 82 km) Kəngərli, Şərur və Sədərək əvvəllərindən tamamilə dondurulmuşdur. Hazırda Azərbaycan rayonlarım əlaqələndirir. dəmir yolu Naxçıvan bölməsi tərəfindən Naxçıvan-Ordubad və Naxçıvan-Şərur istiqamətində daxili sərnişin daşıma xidmətləri Naxçıvanda daxili yol infrasturkturu da inkişaf edir. göstərilir. Araz çayı boyunca Bakı-İrəvan dəmir yolu xəttinin Avtomobil nəqliyyatının inkişafı mövcud yolların vəziyyətin­ 190 km-ə qədəri Muxtar Respublika ərazisindən keçir. Bu dən xeyli dərəcədə asılıdır. Rayon mərkəzləri ilə ən ucqar dağ dəmir yolu xəttinin Culfadan keçən hissəsindən İran İslam kəndləri arasında əlaqələri yaxşılaşdırmaq məqsədilə Muxtar Respublikasının Təbriz şəhəri istiqamətində qol ayrılır. Respublikada dövlət proqramı həyata keçirir. Naxçıvan Muxtar Respublikası “Avto Yol” Dövlət Şirkəti sərhəd kəndlərinə Naxçıvan-Təbriz və əks istiqamətdə sərnişin qatarlarlannın gedən yolları abadlaşdırır. Şirkət hazırda 1473 km avtomobil hərəkəti üçün İran İslam Respublikası ilə müqavilə bağlanmışdır və bu istiqamətdə sərnişin qatarlan həftədə 2 dəfə yoluna nəzarət edir. Bu yolların 274 km-i respublika əhəmiyyətli, 1199 km-i isə yerli əhəmiyyətli yollardır. Avto­ hərəkət edir. mobil yollarının müasir dünya standartlarına uyğunlaşdırılması Muxtar Respublikada istirahət və əyləncə zamanı iaşə istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər davam etdirilməkdədir. xidməti göstərən obyektlərdən “Naxçıvan”, “Təbriz”, “Xəyal”, Naxçıvanın Türkiyə və İran İslam Respublikası istisna “Azər”, “Qala”, “Gülüstan”, “Ukrayna”, “Araz” restoranlarını, olmaqla digər ölkələrlə nəqliyyat əlaqələri blokada ilə əlaqədar “Qarabağ”, “Sünbül”, “Kosmos”, “Külək”, “Baykanur”, əsasən hava nəqliyyatı vasitəsilə mümkündür. 2004-cti ildə “İstanbul”, “Dörd qardaş” kafelərini göstərmək olar. istifadəyə verilən Naxçıvan Beynəlxalq Hava Limanı ən müasir Muxtar Respublikada asudə vaxtın səmərəli təşkili, yeni idman-sağlamlıq obyektlərinin tikintisi də diqqətdən kənarda standartlara uyğun tikilmişdir. Hava Limanının ölkədaxili və xarici əlaqələri də genişlənmişdir. Hazırda bu hava limanından deyil. Naxçıvan şəhərində beynəlxalq standartlara cavab verən Azərbaycanın Bakı və Gəncə şəhərlərinə təyyarələr yola əyləncə mərkəzi istifadəyə verilmiş, Kəngərli rayon mərkəzində stadion və minifutbol meydançası inşa salınır. Eyni zamanda Naxçıvan-Moskva, Bakı-Naxçıvan- olunmuşdur. Şərur şəhərindəki Olimpiya-İdman kompleksi də İstanbul və əks istiqamətlərdə reys edən təyyarələr vasitəsilə beynəlxalq sərnişin daşıma xidmətləri göstərilir. istifadəyə verilmişdir. Muxtar Respublikada həmçinin aşağı­ dakı və istirahət obyektləri- “Gənclik” ticarət və istirahət Qeyd edək ki, bu reyslərdən ən çox şopturizmlə məşğul mərkəzi, Heydər Əliyev adına uşaq-gənclər istirahət parkı, olanlar istifadə edir. Naxçıvan Hava Limanında təyyarələr “Əcəmi seyrəngahı”, “Qızlar bulağı” kompleksləri, “Qarabağ” vasitəsi ilə həmçinin sərnişinlərin yola salınması və yük meydanı, İstirahət parkı da fəaliyyət göstərir. daşınması işi də yaxşılaşdırılmışdır. Hər gün Naxçıvandan Bakıya 3 reyslə sərnişin və yük daşınması təmin edilmiş və Naxçıvan MR-də bir neçə istiqamətdə həm uzunmüddətli nizamlanmışdır. müalicə turları, həm də bir günlük sağlamlıq turları təşkil etmək mümkündür.

336 337 mineral bulağı ilə yanaşı yaxınlıqda yerləşən “Əshabi-kəhf’ Muxtar Respublikada uzunmüddətli müalicəvi turların ziyarətgahına da baş çəkə bilərlər. təşkil oluna biləcəyi əsas müalicə mərkəzləri “Duz-Dağ” Naxçıvan-Vayxır-Badamlı-Naxçıvan marşrutu turistlərə fizioterapiya mərkəzi, “Badamlı” fizioterapiya xəstəxanası və gün ərzində iki müalicəvi mineral bulağa tamaşa etmək imkanı “Dandağ” balneoloji müalicəxanasıdır. Bu turların müddəti müalicə kurslarından asılı olaraq bir həftədən 3 həftəyədək verir. Naxçıvan-Sirab-Naxçıvan marşrutu üzrə hərəkət edən uzana bilər. Bir günlük turlar isə əsas müalicəvi mineral suların turistlər “Sirab” mineral bulağı ilə tanış olduqdan sonra “Sirab” ətrafına və orada yerləşən istirahət mərkəzlərinə təşkil oluna mineral sudoldurma zavoduna • təşkil olunmuş kiçik bilər. Belə ki, turistlər Naxçıvan şəhərində müasir tipli ekskursiyada iştirak edə bilərlər. otellərdə yerləşdirildikdən sonra, bir günlük sağlamlıq Naxçıvan-Culfa-Qazançı-Nəhəcir-Naxçıvan marşrutu ilə turlarında iştirak edə bilərlər. Bu turlar müalicəvi mineral hərəkət edən turistlər Culfa şəhərində qədim məqbərələri suların mənbəyinə və yaxınlıqda yerləşən tarixi-memarlıq ziyarət etdikdən sonra Qazançı kəndinə yönəlməklə, burada abidələrinə təşkil oluna bilər. XV-XV1 əsrlərə aid edilən və xalq arasında “Qozbel körpü” Beləliklə, turistlər həm mineral sular, həm də ətraf adlanan Qazançı körpüsünü gördükdən sonra isə Əliııcəçayın ərazilərdə yerləşən memarlıq və təbiət abidələri, ziyarəgahlaria hövzəsində yerləşən Qazançı mineral bulağını seyr edə bilərlər. tanış olmaq imkanı əldə edirlər. Həmçinin, müalicə mər­ kəzlərinə yaxın ərazidə yerləşən tarixi-memarlıq, mədəni, Daha sonra isə turistlər Nəhəcir dağının yamacında yerləşən, 2 arxeoloji və təbiət abidələrinə turlar təşkil etmək olar. bulağı olan müalicəvi əhəmiyyətli kurort yerinə yollana bilərlər. Respublikada bir günlük turlar aşağıdakı istiqamətlərdə təşkil oluna bilər: Naxçıvan-Sirab-Naxçıvan; Naxçıvan-Vayxır- Naxçıvan-Cıılfa-Darıdağ-Naxçıvan marşrutu üzrə hərəkət Badamlı-Naxçıvan; Naxçıvan-C’ıılfa-Qazançı-Nəhəcir-Naxçı- edən turistlər isə Cıılfa şəhəri ilə tanış olduqdan sonra, van; Naxçıvan-Şahbuz-Gömür-Naxçıvan; Naxçıvan-Culfa-Da- şəhərdən 8 km şimal-şərqdə yerləşən “Dandağ” mərgiimüşlü rıdağ-Naxçıvan; Naxçıvan-Qahab-Naxçıvan; Naxçıvan-Şahbuz mineral suyu və onun əsasında inşa edilmiş Dandağ balneoloji miialicəxanası ilə tanış olmaq imkanı əldə edirlər. - Bataba t-Naxçıvan, Naxçıvan-ürdubad-Gətızə. Naxçıvan-Ordubad-Gənzo marşrutu ilə hərəkət edən Naxçıvan-Şahbuz-Gömür-Naxçıvan marşrutu istiqamə­ turistlər Ordubad şəhərində orta əsrlərə aid Cümə məscidi, tində hərəkət edən turistlər Şahbuz şəhərində diyarşünaslıq Dilbər məscidi, XVIII əsrə aid Əfqan qalası, “Qeysəriyyə” muzeyi, “Fərhad evi” abidəsi ilə tanışlıqdan sonra olduqca deyilən giinbəzli, üstüörtülü ticarət kompleksi (XIX-XX əsrlər) zəngin mineral su yataqları olan “Gömür” istirahət zonasında; Naxçıvan-Şahbuz-Batabat-Naxçıvan istiqamətində hərəkət kimi qədim abidələrlə, həmçinin diyarşünaslıq muzeyi və edən turistlər isə Batabat müalicəvi iqlim kurort zonasında ola Ordubad ipək kombinatı ilə tanış ola bilərlər. Şəhərdən Gənzə bilərlər. kəndi istiqamətində yola düşən turistlər burada şəffaf və xoş Naxçıvan-Qahab-Naxçıvan marşrutu ilə hərəkət edən tamlı suyu olan “Gənzə” bulağının ətrafında dincələ bilərlər. turistlər Qahab kəndinin yaxınlığında yerləşən “Əshabi-kəhf ’ Kurort-sağlamlıq turproqramları müxtəlif olsa da, belə turların təşkilinə ümumi tələblər vardır. Turizm məhsulunu hazırlayarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu turlar, öz

339 338 sağlamlığını bərpa etmək və istirahət etmək istəyən insanlar tərkibində turizm şirkətlərinin nümayəndələri, Qars. Ərzurum üçün hazırlanır. və İqdır mədəniyyət və turizm şöbələrinin rəhbərləri, o Muxtar Respublikada turizmin imkanları onun əlverişli cümlədən yerli nümayəndələr iştirak etmişlər. Beynəlxalq coğrafi mövqeyi, özünəməxsus mətbəxi və yüksək konfransda Naxçıvan Muxtar Respublikasının turizm imkanları qonaqpərvərlik ənənələri ilə də ölçülür. Naxçıvan mövzusunda çıxışlar edilmiş, qarşılıqlı maraq doğuran diyarı əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. Tarixi İpək Yolu məsələlər müzakirə olunmuşdur. üzərində yerləşən Muxtar Respublikanın Türkiyə və İranla 2008-ci il 20-22 may tarixində isə Naxçıvanda Turizm həmsərhəd olması bu bölgəyə gələcəkdə turist axınının Nazirlərinin V İslam Konfransında Azərbaycan Respub­ perspektivindən xəbər verir. Məhz buna görə də, bir çox likasının sədrliyi çərçivəsində “Dini və sağlamlıq turizmi: xüsusiyyətlərinə görə həm qonşu dövlətlərin, həm də dünyanın mənəvi və fiziki istirahətin təşkili” mövzusunda beynəlxalq güc mərkəzlərinin maraqlarının kəsişdiyi, əlverişli geosiyasi konfrans keçirilmişdir. Tədbirdə Azərbaycanın müxtəlif mövqeyi olan Naxçıvanın turizm imkanlarının vaxtında bölgələri ilə yanaşı Türkiyə, İran, Qazaxıstan, İordaniya, Misir, qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Naxçıvanın Qabon, Mərakeş və başqa ölkələrin nümayəndələri də iştirak malik olduğu digər mühüm xüsusiyyətlərindən biri isə bu etmişlər. Konfransın əsas məqsədi İslam dünyasında dini bölgənin zəngin tarixi keçmişə malik olmasıdır. turizm və ziyarətlərin əhəmiyyəti üzrə təcrübə mübadiləsindən, Sərhədyanı ticarətin genişlənməsi, İran və Türkiyəyə din və sağlamlıq ocaqlarının mahiyyəti, onun turizm çıxış imkanının rahat olması Naxçıvanın turizm əlaqələrini məqsədləri üçün səmərəli idarə edilməsindən, həmçinin genişləndirən amillərdəndir. Əhalinin həyat səviyyəsinin davamlı inkişaf üçün dini və sağlamlıq turizmi çərçivəsində yüksəlməsi iş adamlarını biznesin daha geniş və cəlbedici dövlət dəstəyinə dair qarşılıqlı müzakirələrin aparılmasından formaları ilə məşğul olmağa sövq edir. Bu baxımdan da ibarət olmuşdur. Konfrans nəticəsində dini və sağlamlıq turizm beynəlxalq turizm bölgə əhalisi üçün gələcəkdə daha çox fayda istiqamətləri üçün infrastrukturun inkişaf etdirilməsi, təbliğat götürə biləcəyi bir sahəyə çevrilə bilər. vasitələrinin genişləndirilməsi, İslam dünyasında dini və Naxçıvanda turizmi bir çox istiqamətlərdə inkişaf sağlamlıq turizmi haqqında məlumat bazasının yaradılması, etdirmək mümkündür. MR-da gələcəkdə ekoturizm, müalicə- qarşılıqlı infoturların təşkili, insan resurslarının inkişaf sağlamlıq turizmi, dini turizm, kənd-yaşıl turizminin inkişafına etdirilməsi, dini və sağlamlıq turizminin layihələrində dövlət və ümidlə baxmaq olar. özəl sərmayələrin cəlb edilməsi və s. tövsiyələr xüsusilə qeyd Naxçıvanda müxtəlif məzmunlu beynəlxalq tədbirlər də edilmişdir. təşkil edilir. 2006-cı ilin noyabrında Naxçıvan şəhərində Beləliklə, Naxçıvan turizm bölgəsinin həm ecazkar “Turizm, inkişaf və perspektivlər” mövzusunda keçirilmiş təbiətə, həm də qədim tarixə malik olması onun turizm beynəlxalq konfrans Muxtar Respublikada turizm sektorunun imkanlarının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Burada inkişaf etdirilməsi istiqamətində uğurlu addım olmuş və yeni intensiv baş verən tektonik proseslər nəticəsində uçqun və layihələrin hazırlanmasına təkan vermişdir. Naxçıvan şəhər dağılma hadisələri sürətlənmiş, nəticədə ecazkar görünüşlü İcra hakimiyyətinin binasında baş tutan tədbirdə Türkiyə və göllər yaranmışdır. “Üzən ada” kimi məşhur olan Batabat, İran İslam Respublikasından gələn nümayəndə heyətləri Qanlı göl ekoturizmin təşkili üçün potensial ehtiyatlar

340 341 XVII FƏSİL hesab edilir. Həmçinin, Naxçıvan turizm bölgəsinin mine­ YUXARI QARABAĞ İQTİSADİ RAYONU rallarla zəngin bulaqları, duz mağaraları müalicə-sağlamlıq turizminin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Bu sahənin 17.1. Rayon haqqında ümumi məlumat geniş inkişaf etdirilməsi məqsədilə bölgədə dünyada ilk sayılan Duz oteli inşa edilmişdir. Bunlarla yanaşı Naxçıvan Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu Kiçik Qafqazın şərq və turizm bölgəsində turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsi cənub-şərq hissəsində - dağlıq, dağ ətəyi və düzən ərazilərdə üçün böyük siyasi, iqtisadi və sosial problemlər mövcuddur. yerləşir. O, cənubdan İran İslam Respublikası, şimaldan Bu problemləri yaradan başlıca amil isə Ermənistanın Gəncə-Qazax, qərbdən Kəlbəcər-Laçın və şərqdən Aran apardığı işğal siyasəti nəticəsində Naxçıvan turizm iqtisadi rayonları ilə həmsərhəddir. Yuxarı Qarabağın bölgəsinin blokadaya alınmasıdır. Blokada şəraiti böigənin Ermənistana yaxın ərazidə yerləşməsi onun iqtisadi və kommunikasiya imkanlarını məhdudlaşdırmış, nəticədə nəqliyyat-coğrafi mövqeynin xeyli gərginləşməsinə səbəb təsərrüfatın bir çox sahələrinin, o cümlədən turizmin olmuşdur. inkişafını ləngitmişdir. Bunları aradan qaldırmaq üçün dövlət Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibinə Ağdam, miqyasında layihələr həyata keçirilir. İlk öncə bölgədə azad Tərtər, Xocavənd, Xocalı, Şuşa, Cəbrayıl, Füzuli rayonları və sahibkarlığın inkişafı üçün zəruri olan nəqliyyat Xankəndi şəhəri daxildir. 1991-1993-cü illərdə iqtisadi vasitələrindən sərbəst istifadənin məhdudlaşdırılması, ərazinin rayonun Xocavənd, Xocalı, Şuşa, Cəbrayıl rayonları və kommunal xidmətlərlə təmin olunmasında bir çox Xankəndi şəhəri tamamilə, Ağdam və Fiizuli rayonlarının çətinliklərin yaranması və siyasi baxımdan gərgin ərazidə əraziləri isə qismən (Ağdamın hazırda yalnız 10 kəndi yerləşməsi turizmin inkişafına əngəl yaradan əsas Azərbaycanın nəzarəti altındadır) və Füzuli (rayonun işğaldan amillərdir. Bu amillər öz növbəsində bölgədə yaradılmış azad olunmuş ərazisində 13 qəsəbə və 20 kənd vardır) turizm sənayesinin inkişafına mane olur, qarşıya qoyulan Ermənistan tərəfindən işğal olunmuşdur. Bu da iqtisadi strategiyanın tam reallaşdtrılmasında əngəlliklər yaradır və rayonun ərazisinin təxminən 90%-ni təşkil edir (cəd., 17.2). nəticədə yatırılmış investisiyanın özünü doğrutnıamasına Rayonun sahəsi 7,33 min kv. km (respublika ərazisinin gəlirib çıxarır. Bölgədə turizmin inkişafının zəif olması 8,46%-i), əhalisi 653,5 min nəfərdir (ölkə əhalisinin 6,8%-i). sosial baxımından bir çox problemlərin yaranmasına səbəb Ərazisinin böyüklüyünə görə Xocavənd birinci. Füzuli rayonu olmuşdur. Belə ki, əhalinin yaşayış səviyyəsi aşağı ikinci yerdədir. Əhalisinin sayına görə Ağdam, Füzuli rayonları düşdüyündən, immiqrasiyanın miqyası artmış və nəticədə irəlidədir (cəd., 17.1). İşğal olunmuş ərazilərdən köçkün ailələrdə sosial gərginliklər artmışdır. düşmüş soydaşlarımızın bir hissəsi Ağdam və Füzuli rayonlarının erməni işğalına məruz qalmayan ərazilərində və respublikanın digər rayonlarında məskunlaşmışlar. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu Bakı-Şuşa turizm marşrutu üzərindədir. Turizm ixtisaslaşması - sağlamlıq- miialicə, dərketmə istiqamətində olmuşdur.

343 342 Cədvəl 17.1 Cədvəl 17.2 Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu haqqında bəzi məlumatlar

vn*> m fB T J a ın m S

>

я )S) S - r l b S S S . m < S ч И « r e c .j- je >W0 ® h f f 5 *C а et ^ » > C Я B t ® X!Л > я s ® • M Д - w >So « 2 “ 3 л 03 ■e Я xt

%-lə QS л -ci il) Ölkə görə, nəfər и * C/} Ф ® Q <* kv. km ümumi Ölkənin şəhərlər İnzibatı əhalisinə Əhalinin rayon və sayı, min ərazisinə (01.01.2015 görə, %-Iə Ərazi, min Xankəndi 0,01 55,5 1991-ci il, 26 103 Azərbaycan 86,6 100 9593,0 100 dekabr Respublikası Ağdam 1,15 191,7 1993-cü il, 23 27 Yaxan 7,33 8,46 653,5 6,8 iyul Qarabağ Xocavənd 1,46 42,9 1992-cü il, 2 15 iqtisadi rayonu oktyabr - cəmi: Xocalı 1,00 27,5 1992-cü il, 26 Cəbrayıl 1,05 1,21 76,6 0,79 fevral rayonu Susa 0,31 32,1 1992-ci il, 8 17 Füzuli rayonu 1,39 1,60 125,4 1,3 may______Ağdam rayonu 1,15 1,32 191,7 1,99 Cəbrayıl 1,05 76,6 1993-cü il, 23 Tərtər rayonu 0,96 1,10 101,8 1,06 avqust Xocalı rayonu 1,00 1,15 27,5 0,28 Füzuli 1,39 125,4 1993-cü il, 23 15 Şuşa rayonu 0,31 0,35 32,1 0,33 avqust Xocavənd 1,46 1,68 42,9 0,44 rayonu Xankəndi şəhər 0,01 0,01 55,5 0,55 Yuxarı Qarabağ rayonunda iqtisadiyyatın əsasını işğal ə/d olunanadək kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. Kənd təsərrüfatının Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi başlıca sahələri üzümçülük, taxılçılıq, meyvəçilik, pambıqçılıq və tütünçülük idi. Regionda həmçinin meyvə, kartof, bostan- tərəvəz məhsulları becərilirdi. Rayonda barama saxlanması üçün geniş sahələrdə tut bağları salınmışdı. İqtisadi rayonda heyvandarlıq, əsasən ətlik-südlük, yüksək dağlıq sahələrdə isə ətlik-yunluq istiqamətlərində inkişaf edirdi. İqtisadi rayonun sənayesi yerli kənd təsərrüfatı xammalının emalına əsaslanırdı.

344 345 l7.2.Rayomm turizm-rekreasiya ehtiyatları dir. Ərazisinin 30%-i meşələrdir. 2000-2300 m yüksəklikdə subalp və alp çəmənlikləri yayılmışdır. Təbii rekreasiya ehtiyatları. Yuxarı Qarabağ iqtisadi Bölgənin meşələri, dağlan, mineral bulaqları, balneoloji rayonunun ərazisi müxtəlif təbiət abidələri, rəngarəng fauna və iqlim şəraiti və s. kurort-sağlamlıq təsərrüfatının inkişafına flora aləmi yeraltı və yerüstü sərvətlər və s. ilə zəngindir. imkanlar açır. İqtisadi rayonda balneoloji dağ-iqlim kurortu Relyefinə görə ərazisi dağlar və düzənliklərdən (Şuşa), istirahət zonası (Gülablı) vardır. Uzun illər ərzində ibarətdir. İqtisadi rayonun şimal hissəsini Murovdağ silsiləsinin Şuşada fəaliyyət göstərmiş dağ-iqlim kurortunda komfort yamaeları, mərkəz, qərb və cənub hissəsini Qarabağ silsiləsinin iqlim, mineral sular insanların müalicə və istirahətinin səmərəli yamadan, şimal-şərq və şərq hisəsini düzənliklər tutur. keçməsinə imkan yaradırdı. Ərazidə Murovdağ və Qarabağ silsilələri Qarabağ və Mil Qafqaz konservatoriyası adlandırılan Qarabağ düzlərinə tərəf alçalan bir neçə yan qola ayrılmışdır. Silsilələr Azərbaycanın xalq musiqisi və poeziyası diyarıdır. Turşsu və və onlann yan qollarının çaylarla parçalanması nəticəsində İsa bulağı tarixən Qarabağın poeziya və musiqi məclislərinin dərin və sıldırım yamaclı dərələr əmələ gəlmişdir. Orta təşkil edildiyi ocaq kimi də tanınırdı. Azərbaycanda yeganə dağlıqda çay dərələrinin genişləndiyi sahələrdə mənzərəli olaraq Şuşa rayonu ərazisində bitən nadir Xarı bülbül çiçəyi dağarası çökəkliklər (Dovşanlı, Xankəndi və s.) vardır. Qarabağın musiqi və gözəllik rəmzinə çevrilmişdir. Dağətəyi və orta dağlıq zonada əsasən, qışı quraq keçən Tarixi-mədəni turizm ehtiyatları. Yuxarı Qarabağ mülayim isti, yüksək dağlıq zonada isə qışı quraq keçən soyuq bölgəsi tarixi-mədəni abidələrlə zəngindir. Bölgədə dünya iqlim hakimdir. Düzən və dağətəyi yelərdə Orta temperatur əhəmiyyətli memarlıq və arxeoloji abidələr vardır. Dünya yanvarda 2-0,5°C, yüksək dağlıqda -5-13°C-yə qədərdir. İyul əhəmiyyətli memarlıq abidələrinə Ağdam rayonunun Xaçın ayında isə bu göstərici müvafiq olaraq 25-26°C və 15-14°C Türbəli kəndində türbə (XIX əsr), Cəbrayıl rayonunda 11 tağlı təşkil edir. İllik yağıntı düzən və dağətəyi yerlərdə 500-600 (Xl-XH əsrlər) və 15 tağlı (XIII əsr) Xudafərin körpüləri; mm, yüksək dağlıqda 800-950 mm-dir. Murovdağ silsiləsinin dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidələrə Füzuli rayonunda Azıx, yüksək zirvələri bəzən il boyu qaılı olur. Bu qış turizmi üçün Tağlar mağaraları (paleolit dövrü), Ağdam rayonunun Əfətli əlverişlidir. Çayları Kiir (Tərlər, Qarqar) və Araz kəndində Çalağantopə yaşayış yeri (eneolit dövrü), Quzanlı (Köndələnçay) hövzələrinə aiddir. Bölgənin yeraltı və yerüstü qəsəbəsində Leylantəpə yaşayış yeri (eneolit dövrü), Ağdam sərvətləri, xüsusilə müalicə əhəmiyyəti olan mineral sulardır. şəhərində Üzərliktəpə yaşayış yeri (tunc dövrü), Tərtər Burada 120-dən artıq mineral bulaq vardır. Mineral su rayonunda Borsunlu kurqanları (tunc və ilk dəmir dövrü), mənbələrindən ən mühümləri Şuşa rayonu ərazisindəki Turşsu, Xocalı rayonunda Xocalı kurqanları (tunc-ilk dəmir dövrü), Şırlan bulaqlarıdır. Turşsu mineral bulağı Şuşa şəhərindən 17 Cəbrayıl rayonunun Xubyarlı kəndində Niftalı kurqanları (tunc km-lik məsafədə yerləşir və bulağın suyu kəmər vasitəsi ilə dövrü) aid edilir. Şuşa şəhərinə axıdılırdı. Florası zəngindir. Düzən yerlərdə çöl Bölgədə ölkə və yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət və yarımçöl bitkiləri, dağ yamaclarında kolluqlar və abidələrinin sayı daha çoxdur. Ümumi halda qeyd edə bilərik enliyarpaqlı meşələr (fıstıq, palıd, vələs və s.) geniş yer tutur. ki. ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidələrindən alban məbədləri Yuxarı Qarabağ bölgəsi respublikamızın meşəli əraziləıindən- ilə Xocavənd (16 alban məbədi). Xocalı (6 alban məbədi)

346 347 rayonları daha zəngindir. Xocavənd rayonunda ən qədim tarixə rayonunda mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə malik alban məbədi IV-VI əsrlərə aid edilir (Süsənlik kəndi). nömrələrin sayı 15-dir. Bu müəssisələrin istismarından əldə Şuşada XVIII əsrdə yaşamış xanların evləri, sarayları, qəsrləri, olinan gəlir 2005-ci ildə 2,7 min, 2014-cü ildə isə 10,1 min məscidlər, türbələr (XVIII-XIX əsr) çoxdur. Cəbrayıl, Füzuli, manat olmuşdur. Ağdam rayonlarının tarixi kəndlərində çox sayda qala, məscid Ümumiyyətlə, Yuxarı Qarabağ Azərbaycanın ən zəngin və digər inanc yerləri vardır. Əfsuslar olsun ki, bölgənin bütün turizm potensialına malik bölgəsidir. Burada incəsənət, sərvətləri, o cümlədən turizm-rekreasiya ehtiyatlan erməni qədim tarix və mədəniyyət, füsunkar təbiət nümunələri işğalçıları tərəfindən istismar edilir və dağıdılır. turizm kompleksinin yaradılması üçün yararlıdır. Lakin Ümumiyyətlə, işğal olunandan sonra iqtisadi rayona ərazinin işğal altında olması bu imkanlardan istifadəni turizm məqsədilə səfər edən olmamışdır. Digər məqsədlərlə mümkünsüz etmişdir. Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunda işğal səfər edənlərin sayı isə 530 nəfər təşkil etmişdir (2014-cii il). olunmıış ərazilər azad edildikdən sonra həmin ərazilərin Bölgədə balııeoloji dağ-iqlim kurortu (Şuşa), istirahət zonası bütövlükdə sosial-iqtisadi inkişafı məqsədilə, o cümlədən (Gülablı) yerləşir. Zəngin və cəlbedici turizm obyektləri: turizmlə bağlı xüsusi layihələr həyata keçiriləcəkdir. məqbərələr, məscidlər, karvansaralar, qüllələr (Ağdam), Azıx mağarası (Füzuli), Ağgöl qoruğu (Ayrıca) və başqalarıdır. Şuşa mühüm turizm mərkəzidir. Şəhərin coğrafi mövqeyinin xüsusiyyəti, təbiətinin gözəlliyi və tarixi abidələrinin zənginliyi rus diyarşünası V.İ. Seqalın yazılarında, Vereşaq Genin və Timin rəsmlərində əks edilmişdir. Şuşada qədim qala divarları, Qarabağ xanlarının iqamətkahları, X.Natəvanın ev muzeyi, M.P.Vaqifin məqbərəsi, Daşaltı dərəsi, Xəzinə Qala mağarası, Alban kilsələri turistləri cəlb edən obyektlər olmuşdur. Uzun illər Şuşa sanatoriya dağ kurort birliyi, Şəfa turizm kompleksi, 9 mərtəbəli Qarabağ mehmanxanası turistlərin ixtiyarında olmuşdur. Erməni işğalı nəticəsində bu obyektlərin böyük əksəriyyəti dağıdılmışdır. Zəbt olunmuş rayonlarda uzun illər fəaliyyət göstərən vahid nəqliyyat-kommunikasiya sistemi Ermənistanın təcavüzü nəticəsində dağıdılmışdır. Yuxarı Qarabağ işğal altında olduğundan iqtisadi rayonda turistləri yerləşdirmə obyektləri, xidmətlə təminat səviyyəsi, eskursiya və əyləncə xidməti haqqında məlumat vermək təbii ki, mümkün deyildir. Yalnız Tərtər rayonunda turizmlə əlaqədar bəzi göstəriciləri qeyd etmək olar. Tərtər

348 349 XVIII FƏSİL təcavüzü nəticəsində Kəlbəcər-Laçm rayonunda təsərrüfat KƏLBƏCƏR-LAÇIN İQTİSADİ RAYONU sahələrinin fəaliyyəti donduruldu.

18.1. Rayon haqqında ümumi məlumat Cədvəl 18.1 Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonunun tərkibi, ərazisi, əhalisi Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonu Azərbaycanın cənub- qərbində yerləşir. Tətkibinə Kəlbəcər, Laçın. Zəngilan və - O u Qubadlı rayonları daxildir. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonunun j£ts E* £ S- ərazisinə daxil olan bütün inzibati rayonlar erməni işğalı •23 O O %-lə görə, Ölkə -ci il) -ci nəfər ümumi я Я o kv. km Ölkənin əhalisinə Əhalinin sayı, min sayı, altındadır. İqtisadi rayon qərbdən Ermənistan, şərqdən Yuxarı u ərazisinə görə, görə, %-lə Ərazi, min Qarabağ, şimaldan Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu, cənubdan (01.01.2015 86,6 100 9593,0 100 İran İslam Respublikası ilə həmsərhəd olduğu üçün coğrafi Azərbaycan mövgeyinə görə respublikanın ən əlverişsiz bölgəsinə Respublikası 2,5 çevrilmişdir. Kəlbəcər- 6,42 7,41 244,0 Sahəsi 6,42 (Azərbaycan ərazisinin 7,4 %-i), əhalisi 244,0 Laçın min nəfərdir (respublika əhalisinin 2,5%-i). Əhalinin iqtisadi əksəriyyəti azərbaycanlılardır, eyni zamanda iqtisadi rayonda rayonu (əsasən Kəlbəcər və Laçm) kürdlər də vardır. Ərazisi cəmi: 0,92 Ermənistan tərəfindən işğal olunduğundan, yerli sakinlər Kəlbəcər 3,05 3,52 88,3 köçkün şəraitdə, respublikanın müxtəlif bölgələrində məskun­ rayonu laşmışlar. Laçm rayonu 1,84 2,12 74,1 0,77 Əlverişli təbii şəraiti və zəngin ehtiyatlan, bol günəş Qubadlı 0,80 0,92 38,9 0,40 istisi, yaxşı su təminatı, müxtəlif mineral xammalları turizm rayonu təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli sayılır. Rayonun Zəngilan 0,73 0,84 42,7 0,44 iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı, xüsusilə də rayonu heyvandarlıq təşkil edirdi. Qoyunçuluq, maldarlıq, arıçılıq. tütünçülük, üzümçülük, meyvəçilik, taxılçılıq kənd təsər­ rüfatının inkişaf etmiş sahələrindən olmuşdur. Meşə təsərrüfatı sahəsi ilə yanaşı bu rayonda arıçılıq da inkişaf edirdi. Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu müxtəlif mineral-xammal ehtiyatları ilə də zəngin rayondur. Sənaye müəssisələri aqrar bölmənin xammalının emalına əsaslanırdı. İqtisadi rayonda ət- süd məhsulları emal edilir, xalça toxunurdu. Ermənistanın

350 351 Cədvəl 18.2 Şərqi Göyçə silsiləsi və Araz çayı boyunca tranla olan dövlət Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonu haqqında bəzi məlumatlar sərhədi yerləşir.

Rayonun coğrafi mövqeyi, relyefi iqliminə təsir göstərmişdir. Havanın orta sutkalıq temperaturu 10°C-dən adı sayı

ci il) ci yuxan olan günlərin sayı düzənliklərdə 210, orta dağlıqda 190, İşğal tarix nəfər tarixi kv.km Rayonun olunduğu

abidələrin yüksək dağlıqda 50-120 gün arasında dəyişir. İllik günəş Dağıdılmış Sahəsi, min Sahəsi, Əhalisi,min (01.01.2015- radiasiyası düzənlik və orta dağlıq zonalarda 132-136 kkal/sm2- Kəlbəcər 3,05 88,3 1993-cü il 2 87 dan başlayaraq yüksək dağlıqda 140-144 kkal/sm2-dək artır. aprel İllik günəş radiasiyası şaquli istiqamətdə düzənlik və dağətəyi Laçın 1,84 74,1 1992—ci il 18 12 may zonalarda 3000-3800°C, dağlıq ərazilərdə 800-200°C arasında Qubadlı 0,80 38,9 1993-cü il 31 12 dəyişir. İqtisadi rayonda rütubət yüksək deyildir. Düzənlik və avqust orta dağlıq ərazilərdə 300-600 mm, yüksək dağlıq zonada 700- Zəngilan 0,73 42,7 1993-çü il 30 13 800 mm yağıntı düşür. oktyabr Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonunda hidroqrafık şəbəkə Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi inkişaf etmişdir. Rayonun Araza tökülən ən iri çayları Həkəri, Oxçuçay, Tərtər və başqalarıdır. Azərbaycanda yeganə olan 18.2.Rayonun turizm-rekreasiya ehtiyatlan vulkan mənşəli göllər Laçın və Kəlbəcər rayonları ərazisində yerləşir. Bunlar Böyük və Kiçik Alagöllər, Qaragöldür ki, Təbii rekreasiya ehtiyatları. Rayonun təbii şəraitində bunların da turizm-rekreasiya sərvəti kimi əhəmiyyəti dağlıq landşaft üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda, onun cənub böyükdür. hissəsi, yəni, İranla həmsərhəd olan zona Arazboyu maili İqtisadi rayon mineral su ehtiyatlan ilə zəngindir. düzənliklərdən ibarətdir. İqtisadi rayonun dağlıq zonası əsasən Qarabağ vulkanik yaylasında toplanan mineral su ehtiyatları Kəlbəcər və Laçın rayonlarını əhatə etdiyi halda, Zəngilan və kimyəvi tərkibinin müxtəlifliyinə görə fərqlənirlər. Qubadlı rayonları ərazilərində düzən və dağətəyi sahələr Azərbaycanda olan mineral suların ümumi ehtiyatının 33%-i yayılmışdır. Kəlbəcər-Laçm iqtisadi rayonunun payına düşür. İqtisadi İqtisadi rayon ərazisində İstisu, Minkənd, Tutqunçay rayonda mineral suların ümumi ehtiyatı 7393 mVgün təşkil kimi mineral bulaqlar, iqlim-balneoloji şərait, dağ meşələri edir, bunun isə 58%-i Laçının, 42%-i Kəlbəcərin payına düşür. kurort-rekreasiya məqsədləri üçün istifadə edilə bilər. Mineral su mənbələrinin iri yataqları Yuxarı və Aşağı İstisu, Rayonun təbii şəraitinin başlıca xüsusiyyəti onun Turxun, Keşdək, Qoturlu (Kəlbəcər), Minkənd soyuq su tipli rəngarəngliyidir. Ərazisində dağ silsilələri və yaylalar üstünlük mineral bulağı (Laçın) və b. Alternativi olmayan İstisu təşkil etsə də, dərin dərələr, dağarası çökəkliklər, düzənliklər bulaqları müalicəvi əhəmiyyətə malikdir. Bu bulaqların bir-birini əvəz edir. Rayonun şimalında enlik istiqamətində potensial ehtiyatı, yerləşdiyi ərazinin təbiətinin cəlbediciliyi Murovdağ (rayonun ən hündür zirvəsi Camış 3724 m burada kurort-müalicə kompleksinin yaradılması üçün əlverişli təbii yerləşir), şərqində Qarabağ silsiləsi, qərbində Ermənistanla amillərdir. 1990-cı illərədək burada İstisu kurort-müalicə olan dövlət sərhəddinin bilavasitə suayrıcıian boyunca keçən

352 353 sanatoriyası fəaliyyət göstərirdi. İqtisadi rayon həm də respu­ V HİSSƏ blikanın geotermik su ehtiyatlarına malik bölgəsidir. Rayonda AZƏRBAYCANDA TURİZMİN İNKİŞAF termal suların temperaturu 60-100°C-dir. PERSPEKTİVLƏRİ İqtisadi rayonun landşaftında alp və subalp çəmənlik­ ləri, meşələr üstünlük təşkil edirdi. Nadir ağacları olan meşələ­ Kitabın əvvəlki fəsillərində Azərbaycanın turizm rin sahəsi 92 min ha idi (respublika meşələrinin 9%-i). Bunun imkanları, bıı imkanlar əsasında formalaşmaqda olaıı turizm bazarı, mövcud turizm infrastrukturu əhatəli şəkildə xarakterizə 72%-i Kəlbəcər və Laçın inzibati rayonlarında yerlşən turizm- olunmuşdur. Respublikada iimumi vəziyyətlə yanaşı iqtisadi rekreasiya əhəmiyyətli dağ meşələridir. Əfsuslar olsım ki, bu rayonlar üzrə mövcud vəziyyət öyrənilmişdir. Bunları sərvətlər erməni işğalçılarının “əsarəti ndədir”. ümumiləşdirərək, respublikada turizmin inkişaf Tarixi-madəni turizm ehtiyatları. Kəlbəcər-Laçın böl­ perspektivlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə tərəfimizdən gəsi tarixi-mədəni abidələrlə zəngindir. Bölgədə dünya əhə­ SWOT təhlili aparılmışdır: miyyətli memarlıq və arxeoloji abidələr vardır. Dünya əhəmiy­ Azərbaycanda turizm sektorunun üstün (güclü) yətli memarlıq abidələrinə Kəlbəcər rayonunun Vəngli kən­ cəhətləri: dində Gəııcəbasar moııastrı (XIII əsr), Tərtər çayının sahilində - özünəməxsus sosial-mədəni xüsusiyyətlərin olması; Xudavəng moııastrı (XIII-XV1I əsrlər) aid edilir. Bölgədə ölkə -əlverişli iqlimin (qunı, rütubətli subtropik iqlimdən dağ əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələrinə Kəlbəcərin Çıldı- tıındurasına qədər 8 iqlim tipi) mövcudluğu: ran, Qarnakar, Qocaqot, Həsəııriz kəndlərində alban məbədləri, -ölkənin zəngin tarixi-mədəni abidələri və milli irsi; ilk və orta tunc dövrünə aid yaşayış yerləri, hekropollar; Qu­ -şərq və qərb memarlıq iislubıınu özündə əks etdirən tikililər badlı rayonunun Əliquluuşağı kəndində Göy qala (V əsr), ma­ (İçərişəhər, qədim yaşayış məskənləri, göydələnlər və s.); ğara məbədi, Dəmirçilər kəndində türbələr (XIV əsr), Balalıə- -zəngin flora və fauna növlərinin geniş arealı (dünyada sənli kəndində sığınacaqlar (IV əsr); Laçın rayonunda Cicimli yalnız Azərbaycanda rast gəlinən nadir bitki və heyvan kəndində türbələr (XIV və XVIII əsrlər), kurqanlar (dəmir döv­ növləri); rü), Qoçaz kəndində mağara məbədi (V əsr) Zəngilan rayonu­ -xüsusi dəyərlərə malik adət-ənənələr, xalqın qonaqpər­ nun Əmirxanlı kəndində Qız qalası (XII əsr), Yenikənd və Şə­ vərliyi; rə fan kəndlərində sərdabələr (XIII-XrV əsrlər), Məmmədbəyli -Avropa və Asiya arasında tranzit coğrafi mövqedə kəndində səkkizguşəli türbə (XIV əsr) aid edilir. Kəlbəcəı-La- yerləşməsi və qədim “İpək Yolu”mın bu ərazidən keçməsi; çın bölgəsində həmçinin yerli əhəmiyyətli tarixi-mədəni abidə­ -hidroloji ləbii rekreasiya ehtiyatlarının (mineral bulaqlar, lər də çoxdur (məscid, məqbərə, qədim yaşayış yeri və s.). göllər, çaylar, şəlalalər və s.) zənginliyi, qeyri-adi təbiət Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonu tamamilə erməni işğal­ abidələrinin (palçıq vulkanları, mağaralar və s.) mövcudluğu; çıları tərəfindən zəbt olunduğundan 1992-ci ildən sonra böl­ -Milli parklar və istirahət zonalarının olması; gədə turizm fəaliyyəti dondurulmuşdur və ona görə də kitabda - kustar sənətkarlığın inkişafı və əl sənəti nümunələrinin bölgənin turistləri yerləşdirmə vasitələri, nəqliyyat imkanları, nümayişi üçün imkanların mövcudluğu: turizmə aid digər xidmətlər haqqında məlumat verilmir. -əlverişli coğrafi mövqe və inkişaf edən nəqliyyat infrastrukturu (avtomobil, hava, dəniz və dəmir yolu);

355 354 -Bakıda və regionlarda brend mehmanxanalar şəbəkəsinin mək etməklə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldıl­ genişləndirilməsi imkanları; ması məqsədilə xüsusi layihənin həyata keçirməsi; - asudə vaxtın səmərəli təşkili üçün əyləncə mərkəzləri, -ölkəyə gələn turistlərin əsasən sənaye sektoru ilə bağlı yüksək milli və xarici ölkələrin mətbəxini təmsil edən qida biznes strukturlarım təmsil etməsi; müəssisələrinin (restoran, kafe) olması; -turizm sənayesini maliyyə vəsaiti ilə təmin etmək üçün büdcə Azərbaycanda turizm sektorunun inkişafı qarşısında imkanları; çətinliklər (zəif tərəflər): -ölkədə neftlə bağlı şirkətlərin, digər böyük yerli və xarici -regionlarda turizm potensialından optimal səviyyədə istifadə kampaniyaların öz əməkdaşlarının sağlamlıqlarının qorunması­ olunmaması (Aran iqtisadi rayonunda turizm ehtiyatlarının zəif na və bərpasına olan maraq; mənimsənilməsi, Naxçıvan MR -nm blokada şəraitində -yerli və xarici investorların turizm sektoruna cəlb olunması; olması, Yuxarı Qarabağ və Kəlbəcər-Laçın iqtisadi -Azərbaycanm Avropa Birliyi ilə “yeni qonşuluq siyasəti” çər­ rayonlarında mövcud vəziyyət); çivəsində olan əməkdaşlığı: -təbii, tarixi və mədəni irsin təbliğinin zəif olması; -Azərbaycan Republikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tə­ - Bakı şəhərində demoqrafik yüklənmənin və ekoloji rəfindən regionlarda səmərəli turizm strategiyasının qurulması gərginliyin artması; və ölkənin turizm siyasətinə uyğun tədbirlərin həyata keçiril­ -regionlarda tarixi kəndlərin nəqliyyat infrastrukturu, rabitə məsi; və kommunikasiya sistemi ilə zəif təmin olunması; -ölkədə sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması çərçivəsində - turizm-informasiya mərkəzlərində bölgələrin turizminə aid respublika hökumətinin yeritdiyi siyasət. statistik məlumatların (gələn turistlərin sayı, məqsədləri, Azərbaycanın turizm sektoru üçün təhlükələr: yerləşdirmə imkanları və s.) olmaması; -Ermənistanın təcavüzü nəticəsində ölkə ərazisinin 20%-nin iş­ -ölkə tamtımmm, reklam-təbliğat kampaniyalarının yetərincə ğalı, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin hələ do həll olunmaması, təşkil olunmaması (Azərbaycanla bağlı lazımi həmçinin müharibənin başlaması təhlükəsi; informasiyaları əks etdirən bukletlər, turist atlasları, -regionlarda yoxsulluğun hələ də mövcud olması (iş yerlərinin broşurlann qıtlığı); məhdudluğu və s.); -dəniz və çimərlik imkanlarından optimal istifadə olunmaması -respublikada ekoloji gərginliyin yüksək olması; (yaxta turizmi, gəmi ilə səyahətlərin təşkilinə imkan yaradıl- -ölkədə getmə turizminin miqyasının artması və qonşu döv­ maması). lətlərin turizm şirkətlərinin təklif etdiyi beynəlxalq səviy­ -bölgələrdə turizm və ekskursiya xidmətlərində bələdçilər, gid- yəli xidmət və aşağı qiymətli turizm xidmətlərinə marağın lərə olan ehtiyacların tam ödənilməməsi, turlar və ekskursiya artması və s. proqramlarının zəngin olmaması. Beləliklə, Azərbaycanda turizmin müxtəlif növlərinin Azərbaycanm turizm sektoru üçün imkanlar: (mədəni, biznes, kurort-sağlamlıq, ekoturizm) inkişaf -Respublikada beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsi üçün geniş etdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Turizm sektorunun imkanların olması; multiplikator rolunu nəzərə alaraq, onun inkişaf etdirilməsi -Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin BMT-nin İnkişaf Proqra­ ilə iqtisadiyyatın digər sahələrinin də inkişafına nail olmaq mümkündür. mına qoşulması və “Ölkədaxili turizmin səmərəli inkişafına kö­

357 356 istiqamətdə çox mühüm işlər artıq başa çatdırılmışdır. Lakin XIX FƏSİL Azərbaycanda kurort-istirahət turizminin inkişafı hələ 1970- AZƏRBAYCANDA DÖVLƏTİN TURİZM 80-ci illərdəki səviyyədə də deyildir. Respublika Prezidenti SİYASƏTİ VƏ ONUN İSTİQAMƏTLƏRİ cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan Kurortları” haqqında sərəncamı da (27 fevral 2007-ci il) bu zərurətdən irəli Qeyd etdik ki, Azərbaycan Respublikasının əlverişli gəlmişdir. Sərəncamda Azərbaycanda kurort amilləri, geosiyasi və coğrafi mövgeyi, təbiətinin cəlb ediciliyi və bölgələrdə kurortlar şəbəkəsinin əvvəlki və hazırkı vəziyyəti landşaftının müxtəlifliyi, müalicəvi əhəmiyyəti olan mineral vurğulanmış və Azərbaycanın zəngin təbii müalicə ehtiyatların suları, palçıqları, narın qumlu çimərlikləri olan dəniz sahilləri, əhalinin sağlamlığının qorunmasında əhəmiyyəti nəzərə alın­ komfort iqlimi, qədim tarixi-mədəni abidələri və zəngin irsi, mışdır. azərbaycan xalqının milli adət-ənənələri və digər amillər Müalicə-sağlamlıq mərkəzlərinin inkişafını sürətlən­ turizmin inkişafı üçün geniş imkanlar açır. Bununla yanaşı dirmək məqsədi ilə Respublika Prezidenti “Azərbaycan dünya ölkələrinin təcrübəsindən də məlumdur ki, bu amillər Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə ölkədə turizmin səmərəli təşkili və davamlı inkişafı üçün Dövlət Proqramı” haqda sərəncam imzaladı (6 fevral 2009-cu təminatın hamısını təşkil etmir. Təminatın qalan hissəsi il). Bu sərəncam “Azərbaycan Kurortları” Dövlət Proqramı dövlətin iqtisadi potensialından və turizm siyasətindən asılıdır. haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 27 Azərbaycanda turizm sahəsində əsaslı dəyişikliklər XXI fevral tarixli 2002 saylı sərəncamının icrasını təmin etmək əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Respublika Prezidentinin 27 məqsədilə qərara alnımışdır. Proqramda kurort işi sahəsində avqust 2002-ci il tarixli 1029 saylı sərəncamı ilə “Azərbaycan mövcud vəziyyət, kurortların təsnifatı, Dövlət Proqramının Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair həyata keçirilməsinin istiqamətləri və mərhələləri, gözlənilən Dövlət Proqramı” təsdiq edilməklə, turizm potensialından nəticələr və s. haqda məlumat verilir. səmərəli istifadə olunmasına şərait yarandı. Respublikada Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi beynəlxalq standartlara cavab verən turizm marşrutlarının inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər) çərçivəsində yaradılması işinə başlanıldı. həyata keçirilən tədbirləri davam etdirmək məqsədilə “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2004-2008-ci “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cti illərdə illərdə inkişafının Dövlət Proqramf’nda zəngin turizm sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı ”nda (14 aprel , 2009- potensialına malik bölgələrdə Abşeron (Xızı), Gəncə-Qazax cu il) qarşıda duran prioritet istiqamətlərdən biri kimi turizmin (Goranboy), Şəki-Zaqatala, Lənkəran, Quba-Xaçmaz, Naxçı­ inkişafının təmin edilməsi göstərilmişdir. Dövlət Proqramında vanda (Batabat) turizm industriyasının inkişaf etdirilməsinə aid kurort-sanatoriya və turizm komplekslərinin yaradılması müddəalar öz əksini tapdı. Dövlət Proqramında həyata (Naxçıvan, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonları), kurort keçiriləcək tədbirlər sırasında kurort-sanatoriya obyektlərinin müəssisələrinin yenidən bərpası və yenilərinin inşası, tikilməsi, bölgələrdəki turizm obyektlərinin, o cümlədən avadanlıqlarla təchiz olunması (Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu), sanatoriyaların əsaslı təmiri, dağlıq rayonlarda (Lerik, Qusar, mədəniyyət-turizm obyektlərinin tikintisi, tarix-mədəniyyət Şamaxı və s.) dağ turizminin inkişafı, tarixi abidələrin bərpası abidələrinin bərpası, qorunması tədbirlərinin davam etdirilməsi (Lənkəran, Şamaxı, Quba, Şəki) nəzərdə tutulmuşdu. Bu

359 358 (Naxçıvan, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonlarında) Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2011-ci ili “Turizm ili” elan və s. tədbirlər öz əksini tapmışdır. etməsi və bu haqda 15 fevral 2011-ci ildə sərəncam verməsi Respublika Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan olmuşdur. Sərəncam Azərbaycan Respublikasında turizmin Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair daha da inkişaf etdirilməsi və turizm fəaliyyəti üçün əlverişli Dövlət Proqramı” (6 aprel 2010-cu il) da turizm sektorunun şəraitin yaradılması zərurətini nəzərə alaraq, turizm ehtiyat­ dayanaqlı inkişafını təmin etmək və turizmin ölkə larından səmərəli istifadə olunmaqla, zəngin landşafta malik iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən birinə çevrilməsinə nail ölkəmizin təbiət abidələrinin və eləcə də xalqımızın qədim olmaq məqsədi ilə imzaladığı sərəncam da öz bəhrəsini mədəni-tarixi irsinin geniş miqyasda tanıdılmasını təmin etmək verməkdədir. Dövlət Proqramında turizmi iqtisadiyyatın gəlirli məqsədini daşıyır. Bununla əlaqədar dövlət qurumları və sahəsinə çevirmək, sosial və ekoloji tələblərə cavab verəcək təşkilatlarda, turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan şirkətlər və səmərəli və rəqabət qabiliyyətli müasir turizm kompleksləri müəssisələrdə, turizm sektoru üçün mütəxəssis kadr hazırlayan yaratmaq və bu sahədə yeni iş yerlərinin açılmasını təmin peşə və ali təhsil ocaqlarında, turizmə xidmət edən əlaqəli etmək qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində qarşıda təşkilatlarda xüsusi tədbirlər həyata keçirildi və iri miqyaslı duran mühüm vəzifələrdən olduğu göstərilmişdir. layihələr hazırlandı. Azərbaycan Respublikasında turizm sektorunun inkişafı Azərbaycanın turizm bazarına nəzər salsaq, respublikaya istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: müxtəlif ölkələrdən gələn turistlərin sayının ildən-ilə • rəqabət qabiliyyətli turizm infrastrukturu və turizm artmasının şahidi olarıq. Əgər 2005-ci ildə Azərbaycana 692.7 industriyasmm yaradılması; min turist səfər etmişdisə, 2009-ctı ildə bu göstərici 1,0 mln. • turizm obyektlərinin beynəlxalq standartlara nəfər olmuşdur. 2010-cu ildə turistlərin sayının 1.9 mln., 2014- uyğunlaşdırılınası; cü ildə isə 2,2 mln. nəfər olduğu göstərilir. Maraqlı bir faktı • turizm xidməti istiqamətində yeni üsul və standatlann qeyd edək ki, əgər əvvəllər Azərbaycandan xarici ölkələrə hazırlanması və tətbiqi; turizm məqsədilə gedənlərin sayı respublikaya həmin məqsədlə • respublikada turizm-rekreasiya zonalarının hüquqi gələnlərin sayından 2-2,5 dəfə çox idisə, hazırda bu vəziyyət statusunun müəyyən ediməsi; dəyişmişdir. Belə ki, ölkədən gedən Azərbaycan vətəndaşları • respublika ərazisində turizm zonalarının və turizm və ölkəyə gələn xarici turistlərin sayında nisbət getdikcə azalır. marşrutlarının müəyyən olunması; Məsələn, 2005-ci ildə bu fərq 194,2 min nəfər idisə, 2014-cü • turizm sahəsində zəngin təcrübəsi olan ölkələrlə ildə bu göstərici 70,5 min nəfər olmuşdur. Bunun əsas otelçilik və kadr hazırlığı sahəsində əməkdaşlığın səbəblərindən biri Azərbaycanda daxili turizmin inkişaf genişləndirilməsi və s. etdirilməsi sahəsindəki uğurlardır. Belə ki, respublikamızda Turizm mütəxəssisləri, bu sahə ilə əlaqəli qurumlar, Avropa standartlarına cavab verən otellərin tikilməsi, yeni təşkilatlar üçün ən maraqlı hadisələrdən biri də 2011-ci ilin istirahət zonalarının, mərkəzlərinin və turizm komplekslərinin yanvar aymda Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin yaradılması əhalini doğma diyarımızda istirahət etməyə sövq 2010-cu ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarma və 2011-ci edir. 2013-cü ilin qış mövsümündə “Şahdağ” qış-yay turizm ildə qarşıda duran vəzifələrinə həsr olunmuş iclasda ölkə kompleksində istirahət edənlərin saymın 30 min nəfərə çatması

360 361 (26 mart 2013-cü ilə olan məlumata görə) sübut edir ki, XX F Ə S İ L respublikada daxili turizmə maraq artır. Azərbaycan hökuməti AZƏRBAYCANDA TURİZMİN PRİORİTET qeyri-neft sektorunda turizm industriyasmın inkişafında İSTİQAMƏTLƏRİ maraqlıdır və bu sahədə davamlı siyasət həyata keçirir. Şübhə yoxdur ki, bütün bunlar respublikamızda turizmin inkişafım 20.1.Ekoloji turizm sürətləndirəcək və Azərbaycanın dünya turizm bazarında turist qəbul edən dövlət kimi tanınmasında mühüm rol oynayacaqdır. XX əsrin 80-ci illərində səyahət edənlərin məqsədləri Çiinki, Azərbaycanın turizm industriyasmda qazamlan daha aydın və qabarıq nəzərə çarpmağa başladı. Hay-küylü nailiyyətlərin təməlini qoymuş ulu öndər Heydər Əliyevin şəhərlərdən ənənəvi kənd yerlərinə, isti və günəşli yerlərdən siyasətini İlham Əliyev uğurla davam etdirir. sərin meşəliklərə istiqamətlənən turistlərin sayı sürətlə artdı. Bu isə ekoloji turizmin fenomenə çevrilməsi haqda fikir söyləməyə imkan yaradır. Ekoturizm təbiət turizminin mühüm tərkib hissəsidir, turizmin konkret forması olmaqla onun ətraf mühitə təsiri də müxtəlif formada təzahür edə bilər. Ekoturizm anlayışı xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə müasir fəaliyyətdə geniş istifadə olunur. Son 15 il ərzində dünyada turizmin bu növünün sürətlə inkişafı təkcə ətraf mühitin vəziyyətinin korlanması ilə deyil, populyar istirahət rayonlarının (dağ kurortları, isti dəniz sahilləri) daha çox mədəniləşdirilməsi ilə izah olunur. Alimlər və turizm mütəxəssisləri tərəfindən ekotuıizmin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, ona verilən təriflər müxtəlifdir. Ekoturizm, ilk növbədə bütün dünyada milli və təbiət parkları, qoruqlar və digər mühafizə olunan təbii ərazilər kimi tamlan yaxşı saxlanılmış təbii ərazilərə səyahətlər və səfər­ lərdir. İkincisi, ekoturizm ətraf mühitə mənfi təsirin zəif olması ilə fərqlənir. Ona görə də onu “yumşaq turizm" adlandırırlar. Məhz bu xüsusiyyətinə görə ekoturizm xüsusi mühafizə olunan təbii ərazilərdə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadədə təcrübi cəhətdən turizmin yeganə növü sayılır. Üçüncüsü, ekoturizm müəyyən, kifayət qədər ciddi davranış qaydaları olmasını tələb edir ki, bunlara riayət

362 363 1. Xiisusi mühafizə olunan ərazilərin olması; edilməsi həmin sahənin müvəffəqiyyətlə inkişafı üçün əsas 2. Ərazidə ekosistem və landşaftın estetik müxtəlifliyi, şərtdir. həmçinin onların ekoloji və bioiqlim cəhətdən əlverişliliyi; Dördüncüsü, ekoturizm yerli icmalara təkcə xidməti 3. Məskunlaşma mərkəzlərindən uzaqlıq; personal kimi işləmək deyil, həm də mühafizə olunan 4. Nəqliyyat imkanları və infrastrukturun olması; ərazilərdə yaşamaqda davam etməyi, təbiətdən istifadəni təmin edən ənənəvi təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olmağı təklif edir. 5. Regionun və marşrutların tanılmış və perspektivli Təbiidir ki, ekoturizm əhali üçün müəyyən gəlir gətirir və olması. Bu parametrlərlə həmin ərazilər istehlakçılar tərəfindən sosial-iqtisadi inkişafa təsir edir. fərqləndirilir. Bəziləri “vəhşi” (təşkil olunmamış) piknik Ekoturizmi adi turizmdən fərqləndirən beşinci məqsədli turistlər, digərləri isə reklam vasitəsilə informasiya xüsusiyyət irəli sürülür. Belə ki, ekoturizm səyahətçilər üçün alan istehlakçılardır. istirahət, əyləncə və ekoloji təhsilin vəhdəti olan turizmdir. ö.Ekoturizmdə xidmət sxeminin müəyyən edilməsi, “Ekoturizm - nisbətən toxunulmamış təbiətə ekosistemin Ekoturizmin təbiət turizmi, aqroturizm, əyləncə bütövlüyünü pozmadan, həmin ərazinin təbii və mədəni-etnik turizmi, macəra turizmi, elmi, dərketmə, rekreasiya, yaşıl xüsusiyyətləri haqda təəssürat əldə etmək məqsədilə səyahətdir turizm (bəzi mənbələrdə kənd yaşıl turizmi), kənd turizmi və ki, bu da təbiətin mühafizəsi yerli əhali üçün əlverişli olduqda digər növlərini ayırırlar. iqtisadi şərait yaradır”. Deməli, ekoturizm iqtisadi cəhətdən Təbiət turizmi - obyekti istənilən təbiət, həm canlı, nəm məqsədəuyğun və əlverişlidir. də cansız (məsələn, mağara, dağlar, hovuzlar və s.) olan Rus ədəbiyyatlarında ekoloji turizm və turizmin turizmdir. Ümumdünya Turizm Təşkilatı tərəfindən ekolojiliyi terminləri də işlədilir. Ekoloji turizm - ekoloji ekoturizmə daxil olan əyləncəli turizm tennini daha geniş ehtiyatlara istiqamətlənməni, turizmin ekolojiliyi isə ekoloji anlayış kimi işlədir. Lakin ekoturizm əyləncəli elementlərə təhlükəsizlik və ya dayanaqlılığı ifadə edir. malik olsa da, əyləncə heç də həmişə ekoturizmdə “xalis” Ekoturizmi növlərinin müxtəlifliyinə görə iki əsas qrupa formada başa düşülmür. Ona görə də daha doğru olar ki, bölmək olar. “əyləncə turizmi'nin “ekoturizm”i üstələmədiyi başa 1. Xüsusi mühafizə olunan təbii ərazi və akvatoriyaların düşülsün və qəbul edilsin. sərhəddində ekoturizm. Belə ərazilərdə təşkil edilən turlar Ekoturizmin nəqliyyat növlərinə görə də təsnifatı təbiət turizmində ənənəvi istiqamətdir. mövcuddur. Nəqliyyat növlərinə görə piyadə, xizəklə, atla, 2. Xüsusi mühafizə olunan təbii ərazi və akvatoriyaların velosipedlə, avtomobillə, hava ilə (planer, aerostat), ekoloji su sərhəddindən kənarda ekoturizm. Bu tip turları təbiət turizmini (yelkənli qayıqla, yüngül idman qayığı ilə) ayırırlar. istiqamətli turizmin geniş sektoruna aid etmək olar. Son zamanlar aqroturizm və ya aqroekoturizm növləri daha ge­ Aqroturizmdən başlamış komfortlu kruiz səfərləri ekoturların niş yayılmışdır. Bu, kənd yerlərində olan turizmdir ki, turistlər xüsusi qrupunu təşkil edir. öz istirahət vaxtlarında ferma və xutorlarda kənd həyat tərzini Məlumdur ki, ekoturizmi istənilən yerdə təşkil etmək yaşayırlar. Turizmin bu növü daha çox Qərbi Avropa ölkələri, və inkişaf etdirmək olmaz. Ekoturizm və ekoturların təşkili ABŞ, Braziliya, Meksika üçün səciyyəvidir. Bu ölkələrdə zəruri imkanlar və şərait tələb edir. Bunlara aiddir: aqroturizmin inkişafı təbii landşaftların daha çox olması və

364 365 kənd təsərrüfatı cəhətdən mənimsənilmiş ərazilərin yüksək ovu, su turizmi, botaniki ekskursiya, arxeoloji turizm, səviyyəsi ilə izah olunur. speleoturizm, estetik kəpənəklərin müşahidəsi və s, aid edilir. İtaliyada ekoloji turizm milli parklarda inkişaf etdirilir. Azərbaycan Respublikasının təbii coğrafi zənginlikləri Son zamanlar dayanaqlı və yaşıl turizm terminləri də işlədilir. ekoturizmin müxtəlif növlərinin inkişafı üçün geniş imkanlar Bunlar texnologiyadan istifadə etməklə ətraf mühitə təsiri açır. Lakin prioritet istiqamət kimi ilk növbədə potensial minimal səviyyəyə endirən turizm kimi başa düşülür. Lakin hər imkanlardan istifadə edərək, ekoturizmin hansı növünü inkişaf hansı dayanaqlı turizm ekoturizm sayıla bilməz. Belə ki, etdirməyi və regionun bu sahə üzrə ixtisaslaşmasını müəyyən ekoloji texnologiya çimərlik turizminin təşkilində, iri etmək lazımdır. şəhərlərdə mehmanxana işində və hətta aviadaşımalarda Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunun həm düzən (mənzərəli istifadə oluna bilər. meşələri, gözəl çimərlikləri olan sahil zonası), həm də dağlıq Bir qayda olaraq, turist səfər zamanı bir tərəfdən hissəsində ekoturizm (təbiətdə ov, dağ-piyada turizmi, rekrea - müəyyən həcmdə öyrənmək, digər tərəfdən təbiət qoynunda siya, mədəni-etııik turizm) müəyyən səviyyədə inkişaf etdirilir. dincəlməyi arzulayır. Bu məqsədlə ekoturizmin elmi, dərketmə Şəki-Zaqatala rayonunda coğrafi şəraitin müxtəlifliyi və rekreasiya növünü ayırırlar. ekoloji turizm növlərini (dağ-payadə, macəra, rekreasiya, Elmi ekoturizmlə turistlərin nisbətən az hissəsi məşğul dərketmə) inkişaf etdirməyə imkan verir. Bölgənin iqlim şəraiti olur. Lakin turizmin bu növü uzaq və az öyrənilən rayonlar maydan oktyabradək olan müddətdə dağətəyi zonada haqda informasiya mənbəyidir ki, bu da həm elm üçün, həm də avtomobil, piyada və su turizm marşrutları üçün əlverişli ekoturizmin inkişafının planlaşdırılması üçün zərindir. dövrdür. Təbii landşaftlar, mənzərəli meşələr, subalp və alp Təcrübi olaraq hər birilərin ckosəyahət dərketmə çəmənləri, zəngin heyvanat aləmi, çaylar və mineral bulaqlar, məqsədi daşıyır. Dərketmə turizminin elmi ekoturizm kimi şəlalələr rayonun toxunulmamış ərazilərinə turistləri cəlb obyektləri bioloji növlərin müşahidəsi nöqteyi-nəzərindən çox edir. Zaqatala qoruğunda flora və fauna ilə tanış olmaq imkanı maraqlıdır. var. Bu ərazilərə təbiət turlarım mütəşəkkil təşkil etmək olar. Ekoturistləri xüsusi diqqətəlayiq cansız təbiət obyektləri Gəncə-Qazax rayonun dağlıq hissəsi zəngin təbii land­ də çox maraqlandırır. Bunlar geomorfoloji, hidroloji və digər şaftlara, mənzərəli dağ meşələri və çəmənlərə, dağ çayları və obyektlərdir (dağlar və vadilər, mağaralar, göl və çaylar). göllərinə, mineral bulaqlara malikdir. Göygöl, Maralgöl və s. Burada dərketmədən başqa ekoturizmin rekreasiya elementləri dağ gölləri fıstıq və şam ağacı meşələrində yerləşir. Kəpəzin reallaşdırılır ki, bu da idman turizmi, alpinizm, xizək, at, su və ətəyində olan bu ərazi yerli və əcnəbi turistlər arasında da piyadə yürüşlər, fəal və passiv istirahətin müxtəlif növlərini məşhurdur. Landşaftların müxtəlifliyi və gözəlliyinə görə bu əhatə edir. Nəhayət, dərketmə ekoturizm obyektlərinə çox hal­ rayon Azərbaycanda təkrarsızdır. Bu imkanlardan istifadə larda mədəni, tarixi və ya etnoqrafik xüsusiyyətlər (təbii mühit­ edərək təbiət turizmini inkişaf etdirmək olar. dən təcrid olunmayan) aid edilir. Lənkəıan-Astara rayonunda Lənkəran ovalığı və onu Ekoturizm fəaliyyətinin çox yayılmış növlərinə piyadə əhatə edən orta dağlıq ərazi çox mənzərəlidir. Burada kənd yürüşlər, quşların müşahidəsi, kino və fotoçəkilişləri, ekosafari, turizmini, rayonun Xəzər dənizi sahillərində su turizmini, çadır şəhərciklərində istirahət, dağlara səfər və alpinizm, balıq Hirkan və Qızılağac qoruqlarında foto-ovçuluq turizmini

366 367 elmi, mədəni və estetik dəyərə malikdir. Xüsusi mühafizə inkişaf etdirmək olar. Talış dağları çətin keçilən, bəzi yerlərdə olunan təbiət ərazilərinin statusu “Ətraf mühitin mühafizəsi isə sıldırım yamaclıdır. Lakin Talış dağlarının sarmaşıqlarla haqqında” və “Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və sarılmış meşələrinə ekoloji turlar təşkil etməklə, həmin yerlərin obyektləri haqqında” Azərbaycan Respublikasının landşaftının gözəlliyinin şahidi olmaq mümkündür. Qanununda müəyyən edilmişdir. Şirvan rayonunda Pirqulu, Çuxuryurd, Lahıc, Baskal və digər yerlərdə ekoturizm fəaliyyəti üçün əlverişli təbii imkan­ 20.2.Kənd turizmi lar vardır. Mənzərəli təbii landşaftları, dağ meşələri, mineral sular və digər rekreasiya ehtiyatları ilə zəngin olan bu rayon Kənd turizmi dünyada məşhur olan istirahət növlərindən ekoturizmin bəzi növləri (təbiət, kənd, dərketmə) üçün birinə çevrilmişdir. Kənd turizmi-müxtəlif növ turizmi perspektivli sayılır. Rayonda maraqlı ekoturlar təşkil etmək birləşdirən turizm sektoru olub, kompleks regional turist imkanı var. Şamaxı, Lahıc, İsmayıllı, Şirvan Milli parkı belə məhsulu yaratmaq üçün kənd yerlərinin təbii, tarixi, sosial- ərazilərdəndir. mədəni obyektləri və digər ehtiyatlardan geniş istifadə etməyə Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikasında toxunulmaz istiqamətləndirilir. təbiətə malik ərazilər çoxdur. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, Kənd turizmi - (xarici ədəbiyyatlarda tez-tez ekoturizm və onun müxtəlif növləri respublikamızda hələ arzu “aqroturizm, “fermer turizmi”, rus mənbələrində “kənd olunan səviyyədə inkişaf etməmişdir. Azərbaycanın turizm turizmi” kimi istifadə edilir) turizmin alternativ formalarından bazarında ekoturizmi inkişaf etdirmək üçün təbii imkanların biri olub ekoloji turizmin tərkib hissəsidir. Kənd turizmi kənd reklamı da çox zəif işıqlandırılır. Ekoloji turizm təbiətin və yerlərində istirahətlə yanaşı, burada göstərilən xidmət dəstinə - ənənəvi mədəniyyətin mühafizəsinə xidmət edir. Təbiət turistlərin yerləşdirilməsi, qidalanma, dərketmə və əyləncə abidələri ilə tanışlıq turistlərin daxili aləmini zənginləşdirir və tədbirlərinin təşkili, digər xidmətlər daxildir. Bu xidmətlərin onları təbiəti mühafizə etməyə sövq edir. Turizmin bu sayı fermerlərin imkanları və müştərilərin vəziyyətindən seqmentinə tələbatın artması yeni, xüsusi mühafizə olunan təbii asılıdır. ərazilərin, ilk növbədə Milli və təbii parklarm yaradılmasına Rus alimi M.B. Birjakovun əsərində kənd turizmi (rural səbəb olur. Əgər, 2003-cü ildə Azərbaycanda 3 Milli park var tourizm) turoperator və turagentliklorin vasitəçiliyi ilə kənd idisə, 2015-ci ildə bunların sayı 9-a çatmışdır. Bir çox yerlərində fərdi - turistlərin istirahətinin təşkili kimi qeyd ərazilərdə ekoloji turizm ixtisaslaşmış sahəyə çevrilə bilər ki, edilir. bu da təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində təbiətin dağıdılmasına “Yaşıl turizm” anlayışı müəlliflər tərəfindən müxtəlif cür qarşı alternativ rəqabət hesab oluna bilər. qeyd edilir. Bəzi tədqiqatçılar onu kənd turizminə yaxın olan Hazırda respublikada 9 Milli park, 14 dövlət təbiət anlayış kimi göstərir (şəhərlilərin ailəsi ilə birlikdə şəhərdən qoruğu, 20 dövlət təbiət yasaqlığı, yaşı 100-dəıı yuxarı 2083 kənarda - əsrarəngiz təbiəti olan yerdə yerli sakinlərin ailələri ağac, 37 geoloji və paleontoloji obyekt və 15 min hektar ilə birlikdə istirahət). endemik və qiymətli meşə növü sahələri vardır. Digər tərəfdən, kənd turizmi yalnız turistlərin kənd Xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri və obyektləri evlərində yaşaması deyildir, həm də bir neçə infrastrukturların Azərbaycan Respublikasının milli sərvətidir və xüsusi ekoloji, 369

368 əlaqəli fəaliyyət göstərməsidir. Bunlar yaşayış məntəqələri -təbii aləmə yaxınlıq, meşədə təmiz hava, göldə, dəniz arasında rahat nəqliyyat əlaqələri, asudə vaxtm keçirilməsi kənarında və s. daha çox vaxt keçirmək arzusu; üçün yerlər, təbii və tarixi-mədəni məlumat mərkəzləri, -ekoloji cəhətdən təmiz və ucuz məhsullarla qidalanma restoranlar, kafelər, yeməkxanalar, xidmət və ticarət imkanları; müəssisələri, ənənəvi sənətkarlıq emalatxanaları və s.-dir. Ona -özünün zövqü üçün kənd təsərrüfatı işlərinə qarışmaqda real görə də hər bir qonaq (kənd turizmində turisti qonaq imkanların olması (məsələn, sitrus meyvələri toplamaq, çay adlandırırlar) həmişə rahatlığı hiss etməli və ona qarşı fərdi yığmaq və s.); diqqət yüksək olmalıdır. -kənd həyatını fərqləndirən sakit həyat tərzinin zəruriliyi; Son 20 ildə bu sektor Avropa ölkələrində daha çox inkişaf -yerli bayramlar və əyləncələrdə mədəniyyət və ənənələrlə edir və turizm sənayesinin gəlirli sahələrindən birinə tanışlıq imkanları və s. çevrilmişdir. Hazırda Avropanın bir sıra şərq ölkələrinin Kənd turizminin inkişafı kənd yerlərinə xas olan bir sıra kəndlərində yaranmış gərgin iqtisadi vəziyyətdən çıxış yolunu problemlərin həllinə təsir edə bilər. Bu problemlər və turizm sektorunun gələcək inkişafını kənd turizmində aşağıdakılardır: görürlər. Kənd turizminin inkişafının nəticələri artıq Baltikyam 1. Kənd yerlərində sosial - iqtisadi inkişafın aşağı səviyyədə dövlətlərdə, Belarus və Ukraynada məlumdur. Rusiyada da olması; kənd turizminin inkişafına xüsusi maraq vardır. 2. Kəndlərdən əhalinin şəhərlərə axınının davam etməsi; Ümumiyyətlə, respublikamızda Lənkəran bölgəsi üçün 3. İri ərazi vahidlərində birləşməyə və müasirləşdirməyə kənd turizmi yeni istirahət növü ola bilər. Bu turizm yaramayan kiçik və orta təsərrüfatların olması; Azərbaycan kəndlərində bir sıra problemlərin - sosial, iqtisadi, 4. Baz.aı: üçün heç bir məhsul istehsal etməyən və digər ekoloji və b. həllinə imkan verə bilər. Kənd turizminin fəaliyyətlə məşğul olmaq imkanı olmayan çox kiçik və inkişafına səbəb ola biləcək amillər aşağıdakılardır: imkansız təsərrüfatların mövcudluğu; -əlverişli təbii iqlim şəraiti və ehtiyatlar; 5. Daxili kənd ərazilərinin xidmət mərkəzlərindən uzaqlığı; -aqrolandşaftın cəlbediciliyi; ö.Daxili turizmin təşkilinin aşağı səviyyəsi. -nisbətən böyük olmayan investisiyalarla turistləri cəlb edən Kənd turizminin inkişafı yerli ehtiyatların müəyyən kiçik və orta təsərrüfatlar; edilməsi və onlardan səmərəli istifadəyə əsaslanır. Bu mövcud -zəruri infrastruktur; və yerli infrastrukturun maksimum istifadəsinə təsir edir. Öz -əlverişli ekoloji vəziyyət; ehtiyatlan bazasında təşkil edilmiş, öz xüsusiyyəti ilə -Azərbaycan xalqının qonaqpərvərlik ənənələri. fərqlənən kənd turizmi yerli iqtisadiyyatı, kənd yerlərinin Lənkəran bölgəsində kənd turizminin seçimi üçün əsas çoxfunksiyalı inkişafını canlandıran amillərdən birinə çevrilə səbəblər kimi aşağıdakıları ayırmaq olar: bilər. -bahalı dəbdəbəli kurortlarda istirahət üçün imkanların Turizmin səmərəli inkişafının mühüm şərtlərindən biri olmaması; ətraf mühitin vəziyyətidir. Turizm təbii mühit olmadan mövcud -həkimlərin məsləhəti ilə mövcud iqlim şəraitində sağlamlığın ola bilməz. O, landşaftın vəziyyətinə xüsusi diqqət tələb edir. bərpa edilməsi; Təbiət, turizmin əsas ehtiyatıdır. Hazırda məşhur turizm

370 371 kənd turizminin gəlirli sahəyə çevrilə biləcəyi sübut oluna mərkəzlərinin əksəriyyətinin nailiyyəti ətraf mühitin bilər. təmizliyindən, onun qorunmasında səmərəli tədbirlərdən və Turizm və onun müxtəlif növlərinin, o cümlədən kənd yerli mədəniyyətin bənzərsizliyindən asılıdır. turizminin inkişafı əlverişli ekoloji mühitin olmasına zərurət Deməli, kənd turizminin motivləri - təbiətlə tənha yaradır. Məlumdur ki, cəmiyyət və təbiət arasında münasibətlər qalmaq, təmiz hava, ekoloji təmiz ərzaq məhsulları, mühiti və qarşılıqlı əlaqələr çox əhatəlidir. Bu əlaqələr dərinləşdikcə dəyişmək, digər stil və mədəni həyat, kənd təsərrüfatı işləri və bir sna mühüm problemlər meydana çıxır. Bu prblemlər bağçılıqla müvəqqəti məşğul olmaqdır. Kənd turizmindən bilavasitə təbiətə insanlar tərəfindən təsirin artması ilə bağlıdır. məktəbəqədər və məktəb yaşlılar səmərəli istifadə edə bilər. Belə şəraitin yaradılmasının 2 mühüm təşkili forması vardır: Xarici ölkələrdə turizm “dalğasının” güclənməsi ixtisas­ 1 .Kiçik evlərin və ya mənzillərin, gözəl yerlərdə tikilmiş kənd laşmış turizm-rekreasiya zonalarının, turizm-rekreasiya otellərində və ya kotteclərdə otaqların icarəyə verilməsi, sistemlərinin formalaşmasına səbəb olmuşdur. Bu isə turizm 2.İstirahət edənləri kənd evlərində - ailədə yerləşdirilməsi. inkişaf edən bir sıra ölkələri (İspaniya, Fransa, İsveçrə, ABŞ, Kənd turizmi qonaqlara kənd həyat tərzini hiss Türkiyə və b.) turizm və rekreasiya fəaliyyətinin ekoloji mühitə etməyə, yeni adamlarla tanış olmağa, maraqlı adətləri mənfi və ya müsbət təsirini əvvəlcədən nəzərə almağa, bu öyrənməyə, təsərrüfat işlərində iştirak etməyə, bir stol məqsədlə tədbirlər proqramı hazırlamağa vadar etmişdir. arxasında qidalanmağa imkan yaradır. Aydındır ki, ev sahibi Kənd turizmi təbiətlə əlaqədar olduğundan, təbii mühitin üçün müəyyən dərəcədə narahatlıq yarana bilər. Lakin bu, “işlək” və normal vəziyyətinin olması, onun mühafizə həm də ona gəlir də gətirir. Qonaqlar üçün xüsusi ev və ya olunması ən mühüm və vacib şərtlərdən biridir. Turizmin bütün bir neçə otaq ayrılır. Bu otaqlarda turistlər üçün zəruri olan sahələri, ilk növbədə təbiətlə bağlı növləri (o cümlədən kənd avadanlıqlar (yataq dəsti, müəyyən əşyalar və s.) olmalıdır. turizmi) təbiətlə “ehtiyatla” dolanmağı, ona qayğı göstərməyi Qeyd etmək lazımdır ki, turizm təşkilatlarının iştirakı ilə tələb edir. istirahətin bu növü də dövlətə gəlir gətirə bilər (vergilər və s. Turizm fəaliyyəti məqsədilə təbii ərazilərin yaxşılaşdırıl­ yolu ilə). ması, onun estetik xüsusiyyətlərinin artırılması zamanı onun Kənd turizminin inkişafına təbii turizm-rekreasiya daha çox “yüklənməsinə” imkan verilməməlidir. Ekoloji ehtiyatlan (iqlim və onun komponentləri; çay, göl, dəniz mühitin qorunması və ondan kənd turizm fəaliyyətində sahilləri, fauna və flora və s.), tarixi-mədəni rekreasiya məqsədəuyğun şəkildə səmərəli istifadə edilməsi məsələləri ehtiyatlan (tarix, arxeologiya, memarlıq, incəsənət, sənədli bir-birilə əlaqədardır. abidələr), mədəni irs abidələri, landşaftın cəlbediciliyi, əlverişli Təbii ərazi kompleksləri, təbii ərazi sistemlərində təbiəti ekoloji mühit təsir göstərir, bunların hər biri digəri ilə əlaqədə mühafizə həmin ərazilərdə ekoloji tarazlığın qorunmasında kənd turizmini formalaşdırır. mtihüm əhəmiyyətə malikdir. Kənd turizm fəaliyyətində Respublikada kənd turizminin inkişafında güclü tərəflər, təbiətin mühafizəsi bütövlükdə həmin ərazilərdə turizmin əlverişli imkanlar, zəif və təhlükəli cəhətlər hərtərəfli normal təşkili üçün imkan yaradır. Ümumiyyətlə, turizm- araşdmlmalıdır. Bundan sonra Azərbaycanın hansı bölgəsində rekreasiya, o cümlədən kənd turizm fəaliyyəti bir tərəfdən landşafta müəyyən dərəcədə ziyan vurur, digər tərəfdən isə

373 372 təbii mühitin qorunması və mühafizəsi üçün çox mühüm işlər Kənd yerlərində turistlərin yerləşdirilməsi müxtəlif ola görməyi tələb edir. bilər. Bütiin evi turistlərin ixtiyarına vermək, evin bir hissəsini Kənd turizminin motivlərindən biri də bu istirahət növünü turistin ixtiyarına vermək, ayıı-ayrı mənzilləri turistin seçənlərin ovçuluğa marağıdır. Qeyd etdiyimiz kimi kənd ixtiyarına vermək, sahibin evində ayrı-ayn otaqları turistin turizmi təbii landşaftı zəngin ərazilərdə daha məqsədəuyğun ixtiyarına vermək və s. sayılır. Belə təbii ərazilərdə ovçuluq turizm fəaliyyəti də Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Lənkəran bölgələrinin təbii genişlənir və son illər turizmin bu növü dünya miqyasında və tarixi-mədəni potensialı, turizm sektoru üçün nisbətən inkişaf etməkdədir. əlverişli infrastrukturu, həm daxili, həm də xarici turistləri cəlb Ovçuluq turizmi Avropa, Afrika, Asiya, Avstraliyada etmək imkanına malikdir. Bu bölgələrdə kənd turizminin geniş yayılmışdır. Çexiya, Polşa, Rumıniya, İspaniya, imkanlarının qiymətləndirilməsi və perspektiv inkişafını Bolqarıstan, Rusiya, Slovakiya və digər ölkələrdə, xüsusilə müəyyən etmək məqsədilə SWOT-un işlənilməsi mühüm meşə ilə örtülü ərazilərdə, dağətəyi kənd məskənlərində əhəmiyyətə malikdir. SWOT - kənd turizminin inkişafına turizmin bu növü inkişaf etmişdir. müsbət və ıuənfı təsir edən amillərin oxşar sxemini ifadə edir. Azərbaycanda ovçuluq təsərrüfatının düzgün təşkili təbii “S” (Strengths) - kənd turizminin inkişafının güclü sərvətləri n turizm məqsədilə mühafizəsində və ekoloji mühitin tərəfləridir: əlverişli coğrafi mövqe; -əlverişli və müxtəlif qorunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. Azərbaycanda təbii, tarixi-mədəni turizm- rekreasiya ehtiyatlan; bol əmək kənd turizminin yaradılmasından söhbət gedirsə, respublikada ehtiyatlan, -xalqın qonaqpərvərliyi, əlverişli ekoloji vəziyyət. ovçuluq təsərrüfatlarının perspektiv inkişafı da planlaşdırıl­ “W” (Weaknesses) - kənd turizminin zəif tərəfləridir: malıdır. -mövsünıilik amili; Azərbaycanda ovçuluq əhəmiyyətli 35 növ məməli, 128 -komunikasiya təminatı kənd yerlərində təklif edilən əyləncə növ quş qeydə alınmışdır. Sayca az olan bəzi növlər “Qırmızı imkanlarının məhdudluğu, nəqliyyat şəbəkəsinin zəifliyi, kənd kitab"a düşmüşdür. Respublikada ovçuluq təsərrüfatları yerlərinə aparan yolların bərbad vəziyyəti; turizmin perspektiv inkişafı baxımından yenidən öyrənilməli, -sosial - kənd əhalisinin turistlərə xidmət göstərmək sahəsində fauna sərvətlərindən səmərəli istifadə etmək və onların bacarıq, bilik və təcrübəsinin zəilliyi, gələnlərə qarşı əhalinin mühafizəsi məsələləri araşdırılmalıdır. münasibətinin birmənalı olmaması; Ümumiyyətlə, Azərbaycanın bir sıra bölgələri - Quba- -tarixi - mədəni obyektlərin lazımi vəziyyətdə olmaması, Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Lənkəran üçün kənd turizmi yeni diqqətəlayiq yerlərin baxımsız qalması və bunların turist- istirahət növü ola bilər. Xatırladaq ki, respublikada turizmin ekskursiya proqramlarını, ekskursiya marşrutlarını davamlı inkişafı siyasəti həyata keçirilir. Bu məqsədlə USTDA məhdud laşdı rınas ı; (ABŞ) tərəfindən maliyyələşdirilən proqram sənəd -maliyyə - şəhərlilərin sanitar-gigiyena və estetik tələblərini hazırlanmışdır. Bu sənəddə Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala ödəmək məqsədilə qonaq evlərinin malikanələrində təmir və bölgələrində olmuş tədqiqat qrupunun tövsiyyəsi öz əksini təmizlik işlərinin zəruriliyi; tapmışdır. Tədqiqat qrupu bu 2 bölgənin turizmin inkişafı üçün əlverişli imkanlara malik olduğu haqda rəylərini bildirmişlər.

374 375 çivəsində dağ turizminin inkişafı xüsusi maraq doğurur. Bu Qafqazın cənub yamacında 1,5 metr, Kiçik Qafqazda 70-80 təbiidir, çünki Azərbaycanın zəngin fauna və florası, şəfalı iqli­ sm-ə çatır. mi, saf sulu gur dağ çayları dağ turizminin inkişafı üçün mü­ Qar örtüyü respublikamızın ovalıq və dağətəyi sahə­ hüm təbii amillərdir. lərində dekabr və yanvarda, ortadağlıq qurşağında noyabrın Müqayisə üçün qeyd edək ki, Avstriya, qonşu Türkiyə başlanğıeığmda, yiiksəkdağlıq qurşaqda isə oktyabrın birindən Respublikası və digər ölkələrdə dağ turizmi inkişaf etdirilir. yaranır. Qar örtüyünün tam əriməsi düzənliklərdə qışın Bu baxımdan Avstriya, Türkiyə kimi ölkələrin təcrübəsindən ortalarında, dağlarda isə yüksəldiyə qalxdıqca lcecikir və yararlanmaq olar. Təsadüfi deyildir ki, turizm sənayesi inkişaf yüksəkdağlıqda iyunun 1-ei ongünlüyünə təsadüf edilir. etmiş Avstriyadan olan ekspert qrupu bir neçə dəfə Azərbay­ Qar örtüklü günlərin sayı dağətəyi zonada 20, orta canda olmuş, bölgələrə səfər etmişlər. Ekspertlər Qusar və di­ dağlıq qurşaqda 80-120, yüksəkdağlıqda isə 160-250-dən gər rayonlarda dağ-xizək turizminin inktişafı məqsədilə layihə artıqdır. Böyük Qafqazın 3900 m-dən lıiindür dağlarında qar işləri aparmış və onu reallaşdırmışlar. örtüyü daim qalır. Kiçik Qafqazın yüksəkdağlıq qurşağında dağ Ümumiyyətlə, Azərbaycanda dağ turizminin inkişafı örtüklü günlərin sayı xeyli azdır və daimi qar örtüyü isə olmur. üçün təbii imkanlar mövcuddur. Çünki, respublika ərazisinin Qış turizmi üçün Böyük və Kiçik Qafqazın ortadağlıq 2/3 hissəsini dağlar tutur. Hesablanmışdır ki, Azərbaycan ərazi­ qurşağı əlverişlidir. Bu qurşaqda xizək yolu salmaq imkanı sinin 31%-i 200-1000 metr, 19,5%-i 1000-2000 metr, 6,5 %-i daha çoxdur (daimi qar örtüklü günlərin sayı 90-120 gün 2000-3000 metr yüksəkliklər arasında, 1%-i. isə 3000 metrdən davam edir). yüksəklikdə yerləşir (möhtəşəm və əzəmətli Böyük Qafqaz sil­ Azərbaycanın oroqrafiyası və iqliminin bəzi siləsi, Kiçik Qafqaz dağlan, Talış dağları və b.). elementlərinə istinad edərək, qeyd edə bilərik ki, dağ-xizək Diğər tərəfdən, dağ turizminin inkişafında ərazinin iq­ turizmi üçün perspektivli rayonlardan biri Qusardır. lim xüsusiyyətlərinin mühüm əhəmiyyəti vardır. Dağlıq ərazi­ Qusarın daxil olduğu subtropik və mülayim iqlimli lərdə müalicə-sağlamlıq, istirahət, dağ-xizək turizmi məqsədilə Şəki-Quba zonası dağlıq ərazidə yerləşir. Bu zona dəniz kurort-iqlim ehtiyatları iimumi halda qiymətləndirilmişdir. Bu­ səviyyəsindən 800-1000 metrədək olan dağətəyi hissəni əhatə rada maraqlı cəhətlərdən biri dağlıq ərazilərdə qar örtüyünün edir. Azərbaycanın düzənlik rayonlarından fərqli olaraq burada qalınlığı və davamlılığıdır. Çünki qış turizmi üçün qar həm rütubət, həm də temperaturun paylanmasında fərq vardır. örtüyünün qalınlığı və davamlılığı mühüm şərtdir. Böyük Ortadağlıq ərazi ilə birlikdə burada iqlim və balncoloji Qafqazın orta dağlıq qurşağında (1000-2000 m) qar örtüyünün kurortların yaradılması üçün böyük perspektivlər vardır və qalınlığı 20-50 sm, yüksək dağlıq qurşaqda (2000-3000) 70 landşaft şəraitinin əlverişliliyinə görə Balakən-Qəbələ və sm-dən aıtıq, cənub yamacında isə 1,5 metrə çatır. Kiçik Quba-Qalaallı rayonları xüsusilə seçilir. Qafqazda ortadağlıqda bu göstərici 20-30 sm, yüksəkdağlıqda Təbii-coğrafi və rekreasiya cəhətdən çox əlverişli olan isə 40-50 sm-ə qədərdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Qusar rayonunda hazırda dağ turizm kompleksi yaradılmışdır Lənkəran bölgəsinin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün qalınlığı və bu sahədə bəzi işlər hələ də davam etdirilir. 20-30 sm-dir. 1300-1500 metr yüksəklikdən yuxanda yerləşən Qusarda qış mövsümü donizsahili zonaya nisbətən davamlı qar örtüyü zonasında maksimum qalınlığı Böyük soyuq keçir. Burada yanvarın orta temperaturu aşağıdır. Lakin

378 379 şaxtalı havalar az olduğuna görə, həm də dənizdən əsən Şahdağ Qış-Yay turizm kompleksinə turist səfərləri ilə bağlı rütubətli havanın təsirindən qar örtüyü davamsızdır. Bu, dağ müraciətlər qəbul etməyə başlamışdır. Bu müraciətlər əsasən xizək turizminin inkişafında müəyyən dərəcədə maneə sayılsa Rusiya və MDB-nin digər ölkələrindəndir. Azərbaycanda da, bunun qarşısının alınması əvvəlcədən düşünülmüşdür. Belə fəaliyyət göstərən bütün turizm şirkətləri Şahdağ kompleksinə ki, turizm kompleksinin yaradıldığı ərazinin ətrafındakı səfərlər təşkil edə bilərlər. Respublikamızda inşa olunan göllərdən istifadə edilir. turizm obyektləri sırasında Şahdağ Qış-Yay turizm kom­ Şahdağ Milli parkı ərazisində olan Baş Qafqaz pleksinin geniş perspektivləri vardır. Kompleksin fəaliyyətə silsiləsinə aid daimi qarlı zirvələri - Bazardüzü (4466 m), başlaması ölkəmizdə dağ turizminin inkişafına və daha kütləvi Tufandağ (4206 m), Şahdağ (4243 m), Qızılqaya (3739 m), xarakter almasına imkan yaradır. Babadağ (3632 m) dağ - idman turizminin, alpinizmin inkişafı Dağ turizminin inkişafı üçün perspektivli rayonlardan üçün əlverişli şərait yaradır. olan Şamaxının rekreasiya sərvətlərindən hazırda həm yay, Təməli 2009-cu ilin sentyabrında Prezident İlham həm də qış mövsümündə əhalinin qısa müddətli istirahətində Əliyevin iştirakı ilə qoyulmuş və Azərbaycan tarixində ilk istifadə olunur. Qış mövsümündə Pirquluya istirahətə dağ-xizək kurortu olan “Şahdağ” Qış-Yay Turizm İstirahət gedənlərin (xüsusilə Bakıdan) sayı ildən-ilə artır. Bu onunla kompleksi Qusar rayonunun mərkəzindən 30-32 km şimalda, izah olunur ki, Pirqulu dəniz səviyyəsindən 800-2100 metr dağlıq Alayan kəndi ərazisində Şahdağ zirvəsinin yüksəklikdə dağlıq sahəni əhatə edir (sahəsi 1,5 min ha). ətəyində yerləşir. Bakıdan 210 kilometr aralı məsafədədir. Burada yanvar ayının orta temperaturu -0,6 dərəcədən aşağı Kompleksin tikintisi 4 mərhələdən ibarət olmaqla olur. Qar örtüyünün qalınlığı 50 sm, bəzən daha çox, tamamlanması 8-10 ilə planlaşdırılmışdır. Kompleksdə inşaat davamlılığı isə 20-40 gün təşkil edir. Digər tərəfdən, işləri yüksək standartlara uyğun olaraq həyata keçirilir. 2012- Pirqııluda qış mövsümündə istirahət üçün şərait yaradılmışdır. ci il 20 dekabr tarixində bir sıra obyektlərin açılışı olmuşdur. Lakin dağ turizminin inkişafı üçün infrastrukturun genişlən­ Kompleksdə “Zirvə” Otel və kiçik apart “Qaya” Otel dirilməsinə, xüsusilə yolların abadlaşdırılması, turistləri açılmışdır. 2013-cü ilin iyun ayında 364 yerlik dörd ulduzlu yerləşdirmə, qidalanma xidmətinin yaxşılaşdırılmasına hələ “Şahdağ Resort SPA” oteli istifadəyə verilmişdir. Hazırda də ehtiyac vardır. “Zirvə” otelində - 40 nömrə, personal üçün 3 otaq, restoranlar, Qış iqlim ehtiyatlarına görə Zaqatalanın daxil olduğu bar, kafe və s. fəaliyyət göstərir. Balakəıı-Qəbələ rayonunu İsveçrənin məşhur Montre kurortu “Şahdağ” Qış-Yay turizm istirahət kompleksinə ilə müqayisə edirlər. Zaqatalanın iqliminin səciyyəvi gələnlərin sayı ildən-ilə artır. 2013-cü ilin mart ayında xüsusiyyəti rayonda təkcə dağ xizək turizminin deyil, həm də “Şahdağ” turizm kompleksinə 50 min turistin gəldiyi qeyd dağ kurort istirahətinin təşkili üçün çox əlverişli olmasıdır. Bu edilir. Gələnlərin əksəriyyəti daxili turistlərdir. Getdikcə rayonda yağıntıların əsasən yay aylarında gecə düşməsi və xarici ölkələrdən gələnlərin saymm artdığı da müşahidə edilir. gündüz havaların acıq olması ətraf mühitin abu-havasım Bu da ondan irəli gəlir ki, respublikamızda turizmin reklamı yaxşılaşdırır, rayonun kurort sərvətlərindən istifadəyə imkan getdikcə genişləndirilir. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan yaradır. Turizm Assosiasiyası xarici tərəfdaşlarından Qusarda yerləşən

380 381 Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikasında dağ — Rekreasiya turizminin bu növü insan orqanizminə müxtəlif təbii-miialicəvi vasitələrin (iqlim, müalicəvi neft, turizm komplekslərinin yaradılması üçün geniş təbii imkanlar palçıq, mineral su və s.) müəyyən dərəcədə təsirinə əsaslanır. mövcuddur. Lakin təbii imkanların olması hələ kifayət deyildir. Kurort-sanatoriya müəssisələrində müalicə və sağlamlığın Dağ turizm kompleksini inkişaf etdirmək istəyiriksə, bu bərpası bir həftədən bir ayadək davam etdirilir. Bu cəhətdən komplekslərdə turistlərə göstərilən xidmətlər də beynəlxalq kurort-miialicə müəssisələri uzunmüddətli turizm fəaliyyətinə standartlara cavab verməlidir. Yəni, dağ-turizm komplekslərin­ aid edilir. Kurort-sanatoriya müəssisələrində istirahət edənlərə də yerləşmə müəssisəsi, tibb məntəqəsi, peşəkar təlimatçılar, qoyulmuş diaqnozdan asılı olaraq, onlardan istifadə müddəti bələdçilər, xizək avadanlığı kirayə verən məntəqə və s. yaradıl­ dəyişir. malıdır. Bu sahədə “Şahdağ” kompleksindəki təcrübədən ya­ Kurort-sanatoriya müəssisələrində xidmətlərin qiyməti rarlanmaq olar. digər turizm növlərinə nisbətən yüksək olur. Bunun da səbəbi Dağ turizm komplekslərində bu şəraitin yaradılması isə müalicə və sağlamlığın bərpasının uzunmüddətli olması, tibbi ilk növbədə kompleks, həm də böyük quruculuq işlərinin diaqnoza uyğun müalicənin aparılmasıdır. Əksər ölkələrdə reallaşdınlmasını tələb edir. Bunlara aiddir: kurort müəssisələrinin rentabelliyini təmin etmək üçün sosial -dağ turizmi üçün yararlı olan ərazilərin düzgün seçilməsi; turlara üstünlük verilir. Belə turların təşkili daha çox yerli -dağ turizm növlərinin yerli şəraitə uyğun müəyyənləşdirilmə­ əhaliyə istiqamətlənir. si; Kurort-müalicə müəssisələrində mövsümilik probleminin -dağ turizm kompleksləri yaradılarkən ərazinin ekoloji vəziy­ olmaması onun başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Dəniz-iqlim yətinin öyrənilməsi və nəzərə alınması; kurortlarından başqa digər balneoloji və palçıqla müalicə -dağ turizmini inkişaf etdirərkən dağlıq ərazilərdə ekosistemin kurortlarında mövsümilik az müşahidə olunur. Bəzi ölkələrdə qorunması; balneoloji kurortlar mövsümlər arası dövrdə daha çox fəaliyyət -dağ turizm komplekslərində xidmət göstərə biləcək kadrların göstərir. Kurort-miialicə müəssisələrində mövsümiliyi aradan hazırlanması; qaldırmaq üçün kütləvi tədbirlər həyata keçirilir. Kurort- -infrastrukturun yaradılması; sanatoriyalara olan tələbat əsasən orta və yaşlı nəsil aıasıtıda -dağ turizm komplekslərinin yaradılmasında yerli iş adamları formalaşır. Buna görə də sanatoriya xidmətlərindən istifadə daha çox fərdi tələbatlar arasında formalaşır. Bu cəhətdən ilə yanaşı xarici investorların cəlb olunması və s. kurort-sanatoriya xidmətlərinə tələbat ilboyu formalaşa bilər. Kurort-sanatoıiya müəssisələrinin tiplərinə daxildir: 20.4. Kurort-müalicə turizmi balneoloji, palçıq və iqlim kurortları. Balneoloji kurortlarda müalicə vannaları və mineral sulardan süfrə suyu kimi istifadə Kurort-müalicə turizmi təbii müalicəvi amillərə görə etməklə müalicə prosesi aparılır. Balneoloji kurortların ən çoxu fərqlənir. Bu amillər əsasən iqlim, müalicəvi palçıq, mineral Bolqarıstan, Çexiya, Rusiya, Balkan ölkələrində, Fransa, sulardır. Müalicəvi kurort turizminin (rekreasiyanın) şərtləri İtaliya və digər ölkələrdə yayılmışdır. Azərbaycan tibbi-bioloji normalara uyğun olmalıdır. Bunlar daha çox respublikasında balncoloji kurort ehtiyatları bol olsa da, bu turizm-ekskursiya xidmətləri də daxil olmaqla müəyyən sektor hələ lazımi səviyyədə inkişaf etməmişdir. marşrutlar üzrə profilaktik müalicə məqsədilə həyata keçirilən səfərlərdir. 383 382 Müalicəvi palçıq kurortlarında varmalardan istifadə 1980-ci illərdə isə hökumətin xüsusi qərarına əsasən, olunur. Palçığın müalicəvi əhəmiyyətini artıran amil onun Azərbaycanın kurortlar şəbəkəsinin genişləndirilməsi, o yapışqanlığı və temperaturunun yüksək olmasıdır. Palçıqla cümlədən Xaçmaz-Nabran zanasmda iri miqyaslı layihələrin müalicə kurortları ən çox Rusiya, Ukrayna, Avstriya, Yeni gerçəkləşdirilməsi nəzərdə tutulsa da, cərəyan etməyə başlayan Zelandiya, ABŞ-da və digər ölkələrdə yayılmışdır. Palçıqla mürəkkəb proseslər bu planın həyata keçirilməsinə imkan müalicə sadə üsullarla Azərbaycanda da aparılır. vermədi. İqlim kurortları dəniz sahillərinə yaxın ərazidə 1990-cı illərin iqtisadi və sosial böhranı kurort yerləşdirilir. İqlim kurortları üçün əsas müalicə amili günəş zonalarının inkişafına olduqca mənfi təsir göstərmişdir. vannaları və qumlu çimərliklərdir. İqlimlə müalicənin aero və Sanatoriya və istirahət evlərinin bir qismi Ermənistan- helioterapiya növləri vardır. İqlim kurortları daha çox Aralıq, Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində erməni Qara, Egey, Qırmızı, Xəzər və digər quru iqlimə malik olan silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunan ərazilərdə qalmış, dənizlərin sahillərində fəaliyyət göstərir. bir qismi isə məcburi köçkün və qaçqınlarin yerləşdirilməsi Azərbaycanda kurortlar şəbəkəsinin mütəşəkkil təşkili üçün istifadə edilmişdir. Hazırda regionların inkişafı XX əsrdən etibarən həyata keçirilmişdir. Əlverişli iqlim şəraiti, çərçivəsində ayrı-ayrı bölgələrdə kurortların bərpası müxtəlif mineral sular, müalicəvi palçıq və neft ehtiyatlarından istiqamətində müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsinə asılı olaraq, respublikamızın ayrı-ayn iqlim zonalarında baxmayaraq, aparılan işlərin səviyyəsi müasir tələblərə cavab yerləşən zəngin müalicəvi əhəmiyyətə malik təbii kurortların vermir. təsnifatı müəyyənləşdirilmiş və bununla bağlı müvafiq Azərbaycan Respublikasında kurort təsərrüfatına təsir infrastruktur yaradılmışdır. 1936-cu ildə Kurortoligiya və edən amillərin mövcudluğu və ərazi üzrə yerləşməsi həm Fizioterapiya İnstitutunun təşkili ilə təbii kurortların elmi daxili, həm də xarici turizmin inkişaf etdirilməsində mühüm cəhətdən tədqiqində yeni mərhələ başlamışdır. şərtlərdən sayılır. Təbii amillər - mineral sular, narın qumlu XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda artıq dəniz sahilləri, komfort iqlim şəraiti, müalicəvi palçıq və neft formalaşmış kurortlar şəbəkəsi mövcud idi. Həmin dövrdə respublikada kurort-sanatoriya təsərrüfatının inkişafı üçün yaradılan sanatoriya, pansionat və istirahət evləri sistemi mövcud və əvəz olunmaz imkanlardır. Bu imkanlar coğrafi Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisini əhatə edirdi. baxımdan müxtəlif ərazilərdə yerləşir və kurort amilləri Kurort-müalicə imkanları çox geniş olan Naxçıvan MR, adlanır. Abşeron yarımadası, Gəncə-Hacıkənd-Göygöi, Şəki-Zaqatala, Regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Şuşa-Turşsu, Quba-Xaçmaz-Nabran, Lənkəran-Astara və digər Proqramlarında respublikamızın ayrı-ayrı bölgələrində turizmin regionlarda müalicə və istirahətin təşkili üçün lazımi şərait potensial imkanları nəzərə alınaraq xüsusi tədbirlər həyata yaradılmışdı. keçirilməsi göstərilir. Azərbaycanın zəngin turizm-rekreasiya Azərbaycan kurortlarının inkişafına 1970-ci ildən ehtiyatlarına malik olan bölgələri Abşeron (Xızı), Gəncə- başlayaraq xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məhz həmin ildə SSRİ Qazax (Goranboy), Şəki-Zaqatala, Lənkəran, Quba-Xaçmaz. hökumətinin qərarı ilə Abşeron yarımadası, Naftalan və İstisu Naxçıvanda (Batabat) həyata keçiriləcək bu tədbirlərdən ən kurortları ümumittifaq əhəmiyyətli kurortlar siyahısına daxil mühümü kurort-sanatoriya obyektlərinin tikilməsidir. edildmişdir. Bölgələrdəki turizm obyektlərinin, o cümlədən sanatoriyaların əsaslı təmiri nəzərdə tutulmuşdur.

384 385 rayonu) və digər sanatoriyalar fəaliyyət göstərirdi. Bu Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafı kurort- sanatoriyalarda nəinki yerli əhali, həmçinin ittifaqın müxtəlif rekreasiya sərvətlərindən səmərəli istifadəni tələb edir. yerlərindən və bəzi xarici ölkələrdən gələrək istirahət edir və Təsadüfi deyildir ki, respublika əhalisi sağlamlığını bərpa müalicə olunurdular. Xəzərsahili sanatoriyalarda istirahət etmək və istirahət məqsədilə Şimali Qafqaz, həmçinin etməyə üstünlük verənlər çox idi. Lakin məlum səbəblər Avropanın digər kurortlarına getməyi üstün tutur. ucbatından 1990-cı illərdə bu sanatoriyaların fəaliyyəti demək Kurort-rekreasiya sərvətlərindən qısa və uzun müddətli olar ki, donduruldu. Sanatoriya və pansionatlara erməni istirahətin təşkilində lazımi səviyyədə istifadə olunmamasının təcavüzü nəticəsində doğma yurdlarından didərgin düşmüş səbəbləri kimi aşağıdakıları göstərmək olar: soydaşlarımız yerləşdirildi. -kurort-sanatoriya müəssisələrində çarpayı fondunun mövcud Respublika Prezidentinin “Azərbaycan kurortları” tələbatı ödəməməsi, Dövlət Proqramı haqqında (27 fevral, 2007-ci il) sərən­ -kurort-sanatoriya müəssisələrinin əksəriyyətində xidmətin camında, “Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-2018- Avropa standartları səviyyəsində olmaması, ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqrammı”nm təsdiq edilməsi -nəqliyyat infrastrukturunun fəaliyyətinin müasir tələblərə haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamında cavab verməməsi, (6 fevral, 2009-cu il) kurort-miialicə imkanları zəngin olan -kurort-sanatoriya müəssisələrində məcburi köçkünlərin yerləş­ bölgələrdə müasir vəziyyət, bununla bağlı problemlər də öz dirilməsi, əksini tapmışdır. Respublikanın zəngin müalicə ehtiyatlarının -əksər hallarda qiymətlərin sərfəli olmaması və rekrcantların əhalinin sağlamlığının qorunmasında böyük əhəmiyyəti nəzərə respublikadan kənarda müalicə və istirahəti üstün tutması, alınaraq bu proqramlar tədricən reallaşdırılır. Bu isə kurorl- -kurort-sanatoriya müəssisələrinin əksəriyyətinin Xəzər sahil­ müalicə turizminin prioritet istiqamətlərdən olduğuna şübhə lərində, bakılıların qısa müddətli istirahət yerlərində (Şıx, yaratmır. Respublika prezidentinin 2015-ci ilin avqust ayında Buzovna, Bilgəh, Mərdəkan, Pirşağı) olması və s. Şabran rayonunda möhtəşəm “Qalaaltı” kurort-istirahət -kurort-sanatoriya müəssisələrindəki vəziyyətin və respub­ kompleksinin açılışında söylədikləri də bunu sübut edir. likada turizmin inkişafının günün tələblərinə tam cavab verməməsi. Ölkə əhalisinin kurort-sanatoriya müalicəsi və uzunmüddətli istirahətə olan tələbatının yerli ehtiyatlar he­ sabına ödənilməsi üçün Xəzərsahili, Quba-Xaçmaz, Naxçıvan, Lənkəran bölgələri perspektivlidir. Respublikada kurort-müa­ licə turizminin inkişafı və onun coğrafiyasının genişləndirilməsi də kurort amilləri ilə zəngin olan perspektivli ərazilərdən səmərəli istifadə olunmasından asılıdır. Respub­ likamızda hələ sovetlər dövründə “Abşeron”, “Qaranquş” “Günəşli” (Mərdəkan qəsəbəsi), “Bilgəh” (Bilgəh qəsəbəsi), “Araz” (Şüvəlan), “Şıx” (Bakıda, Xəzər dənizi sahili), “Xəzər” (Buzovna qəsəbəsi), “Lənkəran” (Lənkəran rayonu) ,'“Çinar” (Naftalan kurort birliyinə daxil olan), “Qalaaltı” (Şabran

387 386 ƏLAVƏ L turizm vauçeri - xarici turistlərə xidmət göstərilməsi və firma ilə qarşılıqlı ödəmələr aparılması üçün əsas olmaqla, turun “Turizm haqqında” tərkibinə daxil olan xidmətlər üzərində turistin hüququnu AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU müəyyənləşdirən və xidmətlərin göstəriləcəyi faktım təsdiq edən sənəd; Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında turizm turoperator - turların komplektləşdirilməsi, turizm məhsulunun bazarının hüquqi əsaslarının bərqərar edilməsinə yönəldilmiş formalaşdırılması, hərəkətə gətirilməsi və satışı ilə məşğul olan dövlət siyasətinin prinsiplərini, turizm fəaliyyətinin əsaslarını turizm təşkilatı; müəyyən edir və turizm sahəsində meydana çıxan turaqent - turoperator tərəfindən turların satışı, turizm münasibətləri tənzimləyir, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən məhsulunun hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə vasitəçilik vasitələrdən biri kimi turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə fəaliyyəti göstərən fiziki və ya hüquqi şəxs; olunması qaydasını müəyyənləşdirir. turaqentlik - turizm və ekskursiya yollayışlarının satışı, habelə turizm -ekskursiya fəaliyyətinin təşkili üzrə (informasiya, Maddə 1. Əsas anlayışlar reklam, marketinq və s.) digər xidmətlər göstərilməsi ilə Bu Qanunda istifadə edilən anlayışlar aşağıdakı məşğul olan vasitəçi təşkilat; mənaları ifadə edir: turizm məhsulu - turistlərə göstərilən xidmətlər kompleksi turizm - Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, əcnəbilərin (turistlərin yerləşdirilməsi, daşınması, yeməyi üzrə xidmətlər və vətəndaşlığ olmayan şəxslərin müvəqqəti olacağı ölkədə kompleksi, ekskursiya, həmçinin bələdçi (bələdçi-tərcüməçi) (yerdə) ödənişli fəaliyyətlə məşğul olmamaq şərtilə istirahət, xidmətləri və səfərin məqsədlərindən asılı olaraq göstərilən sağlamlaşdırma, tanış olma, idraki (tarix və mədəniyyyət digər xidmətlər); sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə (vəzifə borclarının turizm fəaliyyəti - turoperator və turaqent fəaliyyəti, habelə icra edilməsi istisna olmaqla), idman və dini məqsədlərlə daimi səyahətlərin təşkili üzrə digər fəaliyyət; yaşayış yerlərindən müvəqqəti getmələri (səyahətləri); ekskursiya fəaliyyəti - turoperatorun müddəti 24 saatdan çox turist - istirahət, sağlamlaşdırma, tanış olma, idraki (tarix və olmayan və turistlərin yerləşdirilməsi (gecələməsi) xidmətini mədəniyyət sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə (vəzifə nəzərdə tutmayan turizm məhsulunun formalaşdırılması, borclarının icra edilməsi istisna olmaqla), idman və dini hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə fəaliyyəti; məqsədlərlə getdiyi ölkədə (yerdə) ödənişli fəaliyyətlə məşğul daxili turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan olmamaq şərtilə, 24 saatdan 12 ayadək müddətdə müvəqqəti vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan olan şəxs; Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri; tur - konkret müddətdə konkret marşrut üzrə fərdi və ya qrup xarici turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan halında səfərdən ibarət olan, turizm məhsulunun vauçer vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin başqa ölkəyə şəklində satılan forması; səyahətləri; turizm yollayışı - ciddi hesabatlı blank olub, proqramla nəzərdə tutulmuş xidmətlərin ödənildiyini təsdiq edən sənəd;

388 389 Maddə 2. Turizm haqqında qanunvericilik gəlmə turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşamayan Turizm haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikası vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Konstitusiyasına əsaslanır və bu Qanundan, Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri; Respublikasının digər normativ hüquqi aktlarından və tərəfdar sosial turizm - sosial ehtiyaclar üçün dövlətin ayırdığı çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir. vəsaitdən yardmılanan səyahət; öz fəaliyyət turizmi - yerdəyişmənin aktiv üsullarından istifadə Maddə 3. Turizm fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi olunmaqla, turistlər tərəfindən sərbəst təşkil edilən səyahətlər; 1. Dövlət turizm sahəsində: turizm ehtiyatları - səfər edilən ölkənin (yerin) təbii, mədəni, 1.1. Turizm fəaliyyətinə kömək edir və onun inkişafı üçün tarixi, sağlamlaşdmna obyektləri və turistlərin ayrı-ayrılıqda və əlverişli şərait yaradır; ya kompleks halında tələb və ehtiyaclarını təmin edə bilən, 1.2. turizm fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müəyyən edir və onların fiziki və mənəvi qüvvələrinin bərpası və inkişafına onun həyata keçirilməsinə kömək edir; kömək edə bilən digər obyektlər məcmusu; 1.3. Azərbaycan Respublikası haqqında turizm üçiin turizm infrastrukturu - turizm məhsulu istehsalı təşkilinin əhəmiyyətli bir ölkə kimi təsəvvür formalaşdırır. kompleksli sistemi və yaxud mehmanxana və digər 2. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsas məqsədləri yerləşdirmə-yerdəyişmə, nəqliyyat vasitələrinin, ictimai iaşə, aşağıdakılardır: əyləncə obyektləri və vasitələrinin, tanış olma, idraki, iş-peşə, 2.1 .turistlərin səyahətləri zamanı istirahət, yerdəyişmə azadlığı sağlamlaşdırma, idman və digər təyinatlı obyektlərin, və digər hüquqlarını təmin etmək; turoperator və turaqent fəaliyyətini həyata keçirən 2.2. ətraf mühiti (təbiəti) qorumaq; ixtisaslaşdırılmış müəssisə və təşkilatların, həmçinin 2.3. turistlərin səyahətləri zanıanı onların tələbatlarını təmin ekskursiya və bələdçi (bələdçi-tərcüməçi) xidmətləri göstərən edən turizmin infrastrukturunu inkişaf etdirmək, yeni iş yerləri təşkilatların məcmusu; yaratmaq, dövlətin və orum vətəndaşlarının gəlirlərini artırmaq; turizm məhsulunun hərəkətə gətirilməsi - turizm məhsulunun 2.4. beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdirmək, tuıi/m baxış satışına yönəldilmiş tədbirlər kompleksi (reklam, obyektlərini qoruyub saxlamaq, ləbii, tarixi və mədəni irsdən ixtisaslaşdırılmış sərgilər, yarmarkalarda iştirak, turizm səmərəli surətdə istifadə etmək. məhsulunun satışı üzrə turizm informasiya mərkəzlərinin 3. Turizm fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin üsulları təşkili, kataloqların, bukletlərin və s. nəşri): aşağıdakılardır: turizm və rekreasiya zonaları - xüsusi ekoloji, rekreasiya, 3.1. turizm infrastrukturu sahəsində münasibətlərin tarixi, mədəni əhəmiyyət daşıyan təbiət və mədəniyyət təkmilləşməsinə yönəldilmiş normativ hüquqi aktların qəbul komponentlərinin yerləşdiyi, təbiəti mühafizə, milli və mədəni edilməsi; irsi qoruma, maarifçilik, elmi və digər məqsədlər üçün istifadə 3.2. daxili və dünya turizm bazarlarında turizm məhsulunun olunan, qanunvericiliyin tələbləri nəzərə alınmaqla turizmin hərəkətə gətirilməsinə kömək göstərilməsi; təşkili və inkişafı məqsədilə ayrılan əlverişli turizm 3.3. turistlərin hiiqııq və maraqlarını müdafiə etmək, onların potensialına və müvafiq turizm infrastrukturuna malik olan təhlükəsizliyinin təmin edilməsi; ərazilər.

391 390 3.4. turizm infrastrukturu sahəsində xüsusi razılığın verilməsi, 1.7. ərazi-turizm ehtiyatlan kimi qəbul edilmiş obyektlərin standartlaşdırma və turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması; qorunmasını və fəaliyyətini təşkil etmək; 3.5. turizmin inkişaf etdirilməsi üzrə məqsədli dövlət 1.8. turizm sahəsində peşə-ixtisas təhsili üzrə istiqamətləri və proqramlarının işlənib hazırlanması; ixtisasların siyahısını müəyyən etmək; 3.6. turizm infrastrukturuna investisiya qoyuluşu, o cümlədən 1.9. turizm qanunvericiliyinin icrasına nəzarət etmək; xarici investorların cəlb olunması üçün əlverişli şərait 1.J0.turizm sahəsində standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma yaradılması; qaydalarını hazırlamaq; 3.7. turizm fəaliyyəti sahəsinin kadr təminatına kömək 1.11 .turizm təşkilatlrının reyestrini aparmaq; edilməsi; 1.12.mülkiyyət formasından və tabeliyindən asılı olmayaraq, 3.8. turizm infrastrukturu sahəsində elmi tədqiqatların inkişaf turizm fəaliyyəti ilə məşğul olan və turistlərə xidmət göstərən etdirilməsi; bütün müəssisələrdə xidmətlərin dövlət standartlarına riayət 3.9. Azərbaycan turistlərinin, turoperatorlarınm, turaqentlərinin olunmasına nəzarət etmək. və onların birliklərinin beynəlxalq turizm proqramında iştirakına şərait yaradılması; Maddə 4-1. Turizm və rekreasiya zonaları 3.10. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən 4-1.1.Turizm fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi məqsədilə olunmuş digər üsullar. müvafiq icra hakimiyyəti orqanının təklifi əsasında müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən turizm və rekreasiya zonaları Maddə 4. Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri yaradıla bilər. 1.Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri aşğıdakılardır: 4-1.2.Turizm və rekreasiya zonaları müvafiq icra hakimiyyəti 1.1. turizm sahəsində dövlət siyasətinin əsaslarmı və bu sahənin orqanı tərəfindən idarə olunur. əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirmək; 4-1.3. Turizm və rekreasiya zonaları haqqında nümunəvi 1.2. turizmin inkişafına dair dövlət proqramını işləyib əsasnamə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təsdiq hazırlamaq; edilir. 1.3. turizmin normativ bazasını işləyib hazırlamaq; 1.4.turizmdə sahələrarası və regionlararası fəaliyyəti Maddə 5. Turizm sahəsində xüsusi razılığın əlaqələndirmək; verilməsi, standartlaşdırma və turizm məhsulunun serti­ 1.5. Azərbaycan Respublikasını xaricdə əhəmiyyətli turizm fikatlaşdırılması ölkəsi kimi tanıtmaq məqsədilə infonnasiya şəbəkəsi yaratmaq: l.Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırmaya aşağıdakılar 1.6. beynəlxalq turizm təşkilatlarında Azərbaycan Respubli­ aiddir kasının nümayəndəliyini təşkil etmək, turizmin inkişafına dair 1.1 .turizm müəssisələrinin və turizm məhsullarının təsnifatı; beynəlxalq proqramın işlənib hazırlanmasında iştirak etmək, 1.2. turizm məhsullarının təhlükəsizliyinin vo keyfiyyətinin turizm sahəsində əməkdaşlıq üzrə müqavilələr bağlamaq və təmin edilməsi; onların həyata keçirilməsi mexanizmini işləyib hazırlamaq; 1.3. turizm məhsullarının turist tələbatına uyğunluq parametrlərinin müəyyənləşdirilməsi;

392 393 1.4. turizm müəssisələrinin işçilərinə verilən ixtisas tələbləri; Maddə 7. Turistin vəzifələri 1.5. turizm müəssisələrinin ofislərinə verilən tələblər. 1. Azərbaycan Respublikasından xarici ölkəyə gedən turistin 2. Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırma obyektləri tranzit də daxil olmaqla, səyahət vaxtı aşağıdakı vəzifələri var: müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə razılaşdırılmaqla müvafiq 1.1. getdiyi ölkənin (yerin) qanunlarına riayət etmək, oııun icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir. sosial quruluşuna, adətlərinə, ənənələrinə, dini etiqadlarına 3. (Çıxarılıb) hörmət etmək; 4. (Çıxarılıb) 1.2. müvəqqəti olduğu ölkədə (yerdə) ətraf mühitin mühafizə 5. (Çıxarılıb) qaydalarına riayət etmək, təbiət, tarix və mədəniyyət 6. Turist-ekskursiya xidmətlərinin sertifikatlaşdırılması müvafiq abidələrinə qayğı ilə yanaşmaq; icrahakimiyyəti orqanı tərəfindən aparılır. Turist-ekskursiya 1.3. müvəqqəti getdiyi ölkədə (yerdə), habelə yolboyu keçdiyi xidmətlərinin sertifikatlaşdırılması qaydası müvafiq icra ölkələrdə gəlmə, getmə qaydalarına riayət etmək; hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir. 1.4. səyahət zamanı şəxsi təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək. Maddə 6. Turistin hüquqları 2. Azərbaycan Respublikasına gəlmiş turist yuxarıdakı 1.Turist səyahətə hazırlaşarkən, habelə tranzit də daxil olmaqla, müddəalara əməl etməklə bərabər Azərbaycan Respublikasının bütün səyahət müddətində aşağıdakı hüquqlara malikdir: qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş ölkəyə (müvəqqəti olduğu 1.1. nəzərdə tutulan proqrama müvafiq getdiyi ölkəyə (yerə) yerə) gəlmə və ölkədən (müvəqqəti olduğu yerdən) getmə, daxil olma, orada qalma qaydaları, yerli əhalinin adətləri, dini habelə orada qalma qaydalarına riayət etməlidir. mərasimlər, müqəddəs yerlər, xüsusi mühafizədə olan təbiət, tarix, mədəniyyət abidələri və digər turizm obyektləri, ətraf Maddə 8. Turizm məhsulunun formalaşdırılması və mühitin vəziyyəti barədə zəruri və dürüst informasiya almaq; hərəkətə gətirilməsi 1.2. getdiyi ölkədə (yerdə), mövcud olan məhdudiyyət tələbləri Turizm məhsulu turizm bazarının vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq nəzərə alınmaqla, hərəkət-yerdəyişmə hüququndan, turizm və yaxud da turistin konkret sifarişi üzrə formalaşdırılır. ehtiyatlarından sərbəst istifadə etmək; Turoperator ayrı-ayrı xidmətlər göstərən və yaxud tura daxil 1.3. həyatının və sağlamlığının qorunması üçün təxirəsalınmaz olan biitiin xidmət növlərini təmin edən turist qəbulu üzrə tibbi yardım alınması hüququna malik olmaq; turopcratorla müqavilələr əsasında tura daxil olan xidmətlər 1.4. turizm məhsulunun pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi üzərində hüquqlara malik olur. şərtlərinin turoperator və ya tııraqent tərəfindən yerinə yetiril­ Turoperator turizm məhsulunu formalaşdırır (hazırlıyır), mədiyi hallarda ona dəymiş maddi və mənəvi zərərlərin göndərir və onun satışım birbaşa və ya turaqent vasitəsilə əvəzinin Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə həyata keçirir. müəyyən olunmuş qaydada ödənilməsini tələb etmək; Turizm məhsulu haqqında yazılı informasiyada müqavilənin 1.5. getdiyi ölkənin (yerin) hakimiyyət və yerli özünüidarə Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində, həmçinin bu orqanlarından hüquqi və digər təxirəsalınmaz yardım növləri Qanunda nəzərdə tutulmuş bütün vacib şərtləri varsa və göstərilməsində kömək almaq. turoperatorun və ya tııraqeııtin təklifdə göstərilmiş şərtlərlə

394 395 2.10.müqavilənin dəyişdirilməsi və pozulması şərtləri, bununla müqavilə bağlamaq iradəsi ifadə olunarsa, belə təklif müqavilə əlaqədar əmələ gəlmiş mübahisələrin tənzimlənməsi və təklifi kimi qəbul olunur. tərəflərə dəymiş ziyanların ödənilməsi qaydası. 3. Müqavilənin digər şərtləri tərəflərin razılığı ilə müəyyən Maddə 9. Turizm məhsulu satışının təşkili qaydaları edilir. Turistin turoperatordan və ya turaqentdən tura daxil olan 1. Turizm məhsulunun satışı müqavilə əsasında həyata keçirilir. bütün xidmətlərin göstərilməsini tələb etmək hüququ var. Müqavilə yazılı formada bağlanır və o, Azərbaycan 4. Tərəfləriıı hər birinin, səyahət vaxtı şəraitin əsaslı dəyişikliyi Respublikasının qanunvericiliyinə, o cümlədən istehlakçıların ilə əlaqədar olaraq, müqaviləni dəyişdirməyi və ya onu hüquqlarının müdafiəsi sahəsində qanunvericiliyə uyğun pozmağı tələb etmək hüququ var. olmalıdır. 5. Şəraitin əsaslı dəyişikliyinə aşağıdakılar aiddir: 2. Müqavilənin vacib şərtləri aşağıdakılardır: 5.1. səyahətin şərtlərinin pisləşməsi, səyahətin müddətində 2.1. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş dəyişiklik; lisenziya barədə məlumatlar göstərilməklə turoperator 5.2. səyahətin baş tutması üçün müqavilədə göstərilmiş qrupda haqqında informasiya, onun hüquqi ünvanı və bank rekvizitləri; turistlərin minimal sayının natamamlığı; 2.2. turist (alıcı) haqqında turizm məhsulunun satışı üçün zəruri 5.3. nəqliyyat tariflərinin gözlənilmədən artması; olan həcmdə 5.4. turoperatorun və ya tııraqentin maliyyə vəziyyətini kəskin məlumat; pisləşdirən yeni vergi və vergitutma qaydalarının tətbiqi və ya 2.3. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş xüsusi mövcud olanların artırılması; razılıq barədə məlumatlar göstərilməklə turaqent (satıcı) 5.5. milli valyuta kursunun kəskin dəyişilməsi. haqqında informasiya, onun hüquqi 6. Müqavilə pozulduqda, zərərin ödənilməsi tərəflərin ünvanı və bank rekvizitləri; çəkdikləri faktiki xərclərə uyğun surətdə həyata keçirilir. 2.4. səyahətin proqramı və marşrutu barədə məlumat Zərərin əvəzi kimi ödənilən məbləğ turizm məhsulunun göstərilməklə turizm məhsulunun istehlak xassələri, turistlərin dəyərinin iki mislindən artıq ola bilməz. təhlükəsizlik şərtləri, turizm məhsulunun 7.Səyahətin konkret şərtləri, turizm məhsulunun pərakəndə sertifikatlaşdırılmasının nəticələri haqqında düzgün məlumat; qiyməti turistə turoperator və ya turaqent tərəfindən verilən 2.5. səyahətin başlanmasının və qurtarmasının tarixi və vaxtı, turizm yollayışında göstərilir. onun müddəti; 8. Turizm yollayışı müqavilənin ayrılmaz hissəsi olmaqla, 2.6. turistlərin qarşılanması, yola salınması və müşayiət tııroperatorun və ya turaqentin turizm məhsulunun satışına olunması qaydası; yazılı razılıq və onun satıldığı faktını təsdiqləyən ilkin hesabat 2.7. tərəflərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti; sənədidir. 2.8. turizm məhsulunun pərakəndə qiyməti və onun ödəniş 9. Turist göndərən turoperatorla və ya turaqenllə turist qəbul qaydası; edən turoperator və ya tura daxil olan konkret xidmətləri təklif 2.9. qrupda turistlərin minimal sayı, qrup üzvlərinin edən şəxslər arasında qarşılıqlı ödəmələr turizm vauçeri çatışmazlığı üzündən səyahətin olmayacağı barədə turistin əsasında həyata keçirilir. məlumatlandırılması müddəti;

397 396 Maddə 10. Turoperatorların, turaqentlərin və uyğun olaraq həyata keçirilir. Turizm sahəsində müvafiq icra turistlərin birlikləri hakimiyyəti orqanı turistlərin getdikləri ölkədə (müvəqqəti 1 .Turoperatorlar və turaqentlər özlərinin sahibkarlıq olacaqları yerdə) onların həyatını təhlükə altında qoya biləcək fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, həmçinin ümumi əmlak hər bir amil haqqında turoperatorlara, turaqentləıə və turistlərə maraqlarının təmsili və müdafiəsi məqsədilə Azərbaycan məlumat və təlimat verir. Təsisçilər dövlət orqanları olan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada kütləvi informasiya vasitələri turizm sahəsində müvafiq icra birliklər yarada bilərlər. hakimiyyəti orqanına turistlərin həyatı üçün təhlükə qorxusu 2. Turizm birliklərinə turizm sahəsinə aid olan təşkilatlar və barədə təcili məlumat verməyə imkan yaradırlar. müəssisələr daxil ola bilərlər. Turoperatorlar və turaqentlər turistlərə səyahətlərin 3. Turistlər, səyahət vaxtı istirahət, hərəkət-yerdəyişmə azadlığı xüsusiyyətləri, habelə səyahət zamanı onların rast gələ hüquqlarını və başqa hüquqlarım həyata keçinnək məqsədilə biləcəkləri təhlükələr barədə müfəssəl məlumat verməyə maraq birliyi əsasında Azərbaycan Respublikasının qabaqcadan turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş qaydada ictimai birliklər yönəldilmiş tədbirlər görməyə borcludurlar. yarada bilərlər. Turoperatorlar və turaqentlər səyahət zamanı turistlərin 4. Turistlərin birliyinin fəaliyyəti turizmin və özfəaliyyət qatlaşdığı (üzləşdiyi) fövqəladə hadisələr, həmçinin səyahətdən turizminin təşkilinə və inkişafına, əhalinin turizm sahəsində qayıtmamış turistlər barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqanına maarifləndirilməsi, turistlərin huquq və marağının müdafiəsi, və turizm fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan şəxslərə təxirə turizmin infrastrukturu sahəsində təşkilatların fəaliyyəti barədə salmadan məlumat verməlidirlər. ictimai rəyin formalaşdırılması və digər vəzifələrin həllinə Yoluxucu xəstəliklər təhlükəsi olan ölkəyə (yerə) göndərilən kömək etməyə yönəldilə bilər. turistlər beynəlxalq tibbi tələbatlara müvafiq surətdə lazımi tibbi yoxlamadan keçməli və təhlükəli yoluxucu xəstəliklərə Maddə 11. Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatları qarşı peyvənd olunmalıdırlar. Turist qruplarını müşayiət edən Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatlarının təsnifatı və şəxslərin pıoqıam əsasında minimum tibbi hazırlığı, tibbi qiymətləndirilməsi, onların mühafizəsi rejimi, Azərbaycan ləvazimatı və ilkin yardım üçün tibb çantası olmalıdır. Sayı 100 Respublikasının turizm ehtiyatlarının bütövlüyünün nəfərdən artıq olan turist qrupları ixtisaslaşdırılmış həkim saxlanılması və onların bərpası üzrə tədbirlər, ətraf mühitə yol tərəfindən müşayiət olunmalıdır. verilə bilən təsirin həddi nəzərə alınmaqla, turizm ehtiyatlarından istifadə qaydaları Azərbaycan Respublikasının Maddə 13. Turistlərin sığortalanması qanunvericiliyinə müvafiq olaraq müəyyənləşdirilir. Turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı ölkənin (yerin) qanunvericiliyi ilə həmin ölkədə müvəqqəti olan şəxslərə Maddə 12. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi göstərilən tibbi yardım üçün xərcin ödənilməsinə zəmanət Turistlərin təhlükəsizliyi - səyahət müddətində turistlərin şəxsi verilməsi tələbi müəyyən edilmişdirsə, turoperator (turaqent) təhlükəsizliyi və onların əmlakının qorunmasıdır. Turistlərin belə zəmanətləri verməlidir. Turistlərin qəflətən sığortalanması Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə xəstələnməkdən və bədbəxt hadisələrdən sığortalanması belə

398 399 zəmanətlərin əsas formasıdır. Sığorta şəhadətnaməsində Respublikasının hüdudlarından kənarda qanunvericiliklə turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı ölkədə (yerdə) sığorta müəyyən edilmiş qaydada turizm nümayəndəlikləri yaradır. hadisəsi olduqda, onlara tibbi yardım xərclərinin və bu hadisə ilə bağlı digər xərclərin ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Maddə 17.Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası Sığorta şəhadətnaməsi Azərbaycan dilində və turistlərin getdiyi qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyət ölkənin və ya ölkələrin dövlət dilində tərtib olunur. Turistlərin Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələbi ilə turoperator (turaqent) səyahətin keçirilməsi ilə bağlı pozulması Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə digər hallar (nəqliyyatın ləngiməsi, şəxsi əmlakın itirilməsi, müvafiq qaydada məsuliyyətlə nəticələnir. izafi xərclər və s.) üzrə sığorta xidmətləri göstərilməsinə kömək edir. AzərbaycanRespublikasının Prezidenti Maddə 14. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin HEYDƏR ƏLİYEV edilməsi üzrə ixtisaslaşdırılmış xidmətlər Azərbaycan Respublikasının ərazisində bədbəxt hadisələrə Bakı şəhəri. 4 iyutı 1999-cu il uğramış turistlərə axtarış-xilasetmə xidməti lazımi yardım göstərir və onların təhlükəsizliyini təmin edir. Axtarış- № 674-IQ xilasetmə xidməti yerli icra hakimiyyəti, səhiyyə, rabitə, daxili işlər orqanları, meşə təsərrüfatı, hidrometeorologiya, mülki aviasiya və s. xidmət idarələri ilə müvafiq qaydada qarşılıqlı əlaqə şəraitində fəaliyyət göstərir.

Maddə 15. Azərbaycan Respublikasının hüdud­ larından kənarda fövqəladə vəziyyət yarandığı hallarda Azərbaycan turistlərinin maraqlarının müdafiəsi Fövqəladə vəziyyət yarandığı hallarda dövlət Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda Azərbaycan turistlərinin maraqlarının müdafiəsi üzrə, o cümlədən onların müvəqqəti olduqları ölkədən köçürülməsi üzrə tədbirlər görür.

Maddə 16. Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda turizm nümayəndəliyi Azərbaycan Respublikasının turizm sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanı dünya bazarında turizm məhsulunun hərəkətə gətirilməsi, yayılması, satışı məqsədilə Azərbaycan

400 401 ƏLAVƏ 2 Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair DÖVLƏT PROQRAMI Dövlət Proqramının təsdiq olunması haqqında Nadir təbii-iqlim şəraiti olan Azərbaycan Respublikasında planetin 11 iqlim qurşağından 9-ıı mövcuddur. Ölkənin fauna AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN və llora aləmi müxtəlif və zəngindir. Azərbaycanda 12 təbii və SƏRƏNCAMI tarixi qoruq, 17 müvəqqəti qoruq və ovçuluq təsərrüfatı vardır. Xəzər dənizi boyunca 7 istirahət zonası yerləşir. Ölkə Ölkədə turizmi inkişaf etdirmək və turizm ehtiyatlarından ərazisində 6 inindən artıq memarlıq və mədəniyyət abidələri səmərəli istifadə etmək məqsədi ilə qərara alıram: qorunub saxlanılır. Ölkənin təbii, mədəni və tarixi irsi onun 1. Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə beynəlxalq turizm bazarına daxil olmasına real zəmin yaradır. turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilsin (əlavə Azərbaycan Respublikasından turizmin inkişafında Bakı olunur). şəhəri mühüm yer tutur. Əcnəbilərin 90%-dən çoxu ölkə 2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti paytaxtına gəlir. Neft kontraktlarının işə düşməsi ölkəyə gələn Azərbaycan Respublikasının Gənclər, İdman və Turizm xarici iş adamlarının axınının artmasına şərait yaratmışdır. Nazirliyi ilə birlikdə bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll Bakıda zəngin memarlıq abidələri, çoxlu muzey, teatr, müasir etsin. və tarixi binalar, dini obyektlər xaıiei ölkələrdən gələn 3. Bu Sərəncam dərc olunduğu gündən qüvvəyə minir. turistlərin diqqətini cəlb edir. Hazırda Bakıda 50 turizm agentliyi, 10 mehmanxana vardır. Son vaxtlar Bakıda ictimai Heydər ƏLİYEV, iaşə müəssisələrinin sayı xeyli artmışdır. “Makdonalds”. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti “Piz/a-Nat”, “Palio-pizza” kimi xarici firmaların restoranları, Tiirkiyə, İtaliya, Çin və başqa ölkələrin mətbəxləri yaradıl­ Bakı şəhəri, 27 avqust 2002-ei il mışdır. № 1029 Ölkədə, xüsusilə Bakı şəhərində beynəlxalq standartlara cavab verən mehmanxanaların, ayrı-ayrı rayonlarda kem- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin pinqlərin, motellərin. digər turizm obyektlərinin tikintisi, 2002-ci il “27” avqust tarixli, ölkəyə gələn və xarici ölkələrə gedən turistlərin, habelə 1029 nömrəli Sərəncamı iiə təsdiq edilmişdir fəaliyyət göstərən turizm təşkilatlarının sayının artması bu sahənin inkişafına xüsusi diqqət yetirilməsini, onun maddi- texniki bazasının möhkəmləndirilməsini zəruri edir.

402 403 1. PROQRAMIN MƏQSƏDİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ çeşidinin genişləndirilməsi və müasir standartlara uyğunlaş- Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin dırılması; inkişafına dair Dövlət Proqramının əsas məqsədi “Turizm mehmanxanaların və digər turizm obyektlərinin tikintisinin haqqında” Qanunda, habelə digər müvafiq nonnativ hüquqi genişləndirilməsi, turizm marşrutlarının artırılması; aktlarda nəzərdə tutulmuş müddəalara uyğun olaraq turizm milli adət-ənənələri, Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni irsini, sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini, ölkənin ayrı-ayrı regionların və şəhərlərin tarixini əks etdirən sosial-iqtisadi inkişafını təmin edən vasitələrdən biri kimi materialların nəşr etdirilməsi və yayılması; turizm resurslarından səmərəli istifadə olunmasım təmin milli sənətkarlıq və suvenir məhsullarının istehsalının və etməkdən ibarətdir. satışının genişləndirilməsi; Proqramın əsas vəzifələri aşağıdakılardır, Azərbaycanı turizm biznesi üçün əlverişli şəraiti olan ölkə kimi ölkənin turizm potensialından səmərəli istifadə etməklə dünyada tanıtmaq məqsədi ilə reklam - təbliğat və məlumat - Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafına nail olmaq; sorğu fəaliyyətinin canlandırılınası; turizm sahəsində sahibkarlığı, ilk növbədə kiçik və orta turizm inkişafı sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın sahibkarlığı inkişaf etdirmək; genişləndirilməsi. rəqabətə davamlı turizm bazarı yaratmaq; turizmdən dövlət və yerli büdcələrə daxil olan vəsaitin həcmini 3. GÖZLƏNİLƏN NƏTİCƏLƏR artırmaq; Proqramda yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlər turistlərə xidmətin keyfiyyətinin yüksəldilməsini, onun aşağıdakı nəticələri əldə etməyə imkan verəcəkdir: beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasım təmin etmək; fəaliyyət göstərən turizm obyektlərinin müasir tələblərə turizm infrastrukturunu, onun maddi-texniki bazasını uyğun qurmaq; möhkəmləndirmək; beynəlxalq və daxili bazarda ölkənin rəqabət qabiliyyətini turizm fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsini həyata artıra bilən turizm infrastrukturu yaratmaq; keçirtmək; ölkə ərazisində turizm zonalarının və turist marşrutlarının xarici investorları turizm sahəsinə cəlb etmək; müəyyən olunmasını təmin etmək; turist müəssisələrinin beynəlxalq turizm proqramlarında iştirakı turizm xidməti üzrə mütərəqqi üsulların və standartların üçün əlverişli şərait yaratmaq. hazırlanmasına və tətbiq edilməsinə nail olmaq; turizm ehtiyatlarının qorunmasım təmin etmək və bu 2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA TURİZMİN ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyini artırmaq. İNKİŞAFININ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ 2002-2005-ci illərdə ölkədə turizmin inkişafını aşağıdakı əsas istiqamətlərdə həyata keçirtmək nəzərdə tutulur: turizm ehtiyatlarının öyrənilməsi və onların genişləndirilməsi; turistlərin istirahəti, onların tələbatının ödənilməsi üçün zəruri olan xidmətlərin, ekskursiya və digər mədəni tədbirlərin

404 405 ■ ------' ------2002-ci il 2 0 0 2 -ci il 2003-cü il 2002-ci il ~~— ~ 2002-ci il ~ m ü tam ad i 2002-2004-cü illər İcra müddəti 2002-2003-eü illər 2002-2004-cii illər — 2002-2005-ci illər ~~ icraçılar TƏDBİRLƏRİ Gənclər, İdman və Tıırizm Nazirliyi,Nazirliyi, Milli Təhlükəsizlik Daxili İşlər Nazirliyi, Xarici İşlər N azirliy i Maliyyə NazirinN azirliyi i. İqtisadi İnkişaf Xarici İşlər Nazirliyi.və Turizm Gənclər. Nazirliyi. İdman Ədliyyə N azirliy i Gənclər. İdman və Turizm Nazirliyi. İdmaıı və i urizm Naziriiyi Standartlaşma.üzrə Metrologiya Dövlət Agentliyi. və Patent Gənclər, Elmlər Akademiyası Daxili İşlər Nazirliyi.N azirliy i Odliyvə Gənclər. İdman \ə Turizm Nazirliyi. Nazirlər Kabineti.Turizm Gənclər, Nazirliyi.Nazirliyi, İdman İqtisadi vəMaliyyə İnkişaf Nazirliyi. Milli Gənclər, İdmanyerli və icra Turizm hakimiyyəti Nazirliyi, orqanları Tıırizm Nazirliyi,Xarici Ədliyyə İşlər Nazirliyi Nazirliyi, İşlər Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Nazirlər Kabineti, Gənclər, İdman və Daxili İşlər Nazirliyi, Xarici İşlər Gənclər. İdman və Tıırizm Nazirliyi Nazirlər Kabineti,Turizm Gənclər, Nazirliyi İdman və Nazirliyi, MilliNazirliyi. Təhlükəsizlik Dövlət Gömrük Komitəsi. inkişafına dair Dövlət Proqram ının həyata keçirilməsi l. NORMATİV HÜQUQİ BAZANIN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin T ədbirlər 1 urizm 1 yolluytşının \ ahid təmin olunmasınatədbirlər dair sisteminin kompleks hazırlanması Turizm sahəsində təhlükəsizliyin əməkdaşlıq haqqındavə idarələrarası hökumətlərhazırlanması saziş layihələrinin Turizm sahəsində xarici ölkələrlə nümunəvi formasının hazırlanması və təsdiq edilməsi standartlaşdırılmasısertifıkatlaşdınlmasımn \ə bazasının yaradılması normativ göstərilməsi qaydalarının Turizm məhsullarının edən turizm-səyahət xidmətlərininhazırlanması təkliflərin hazırlanması i Turistlərin təhlükəsizliyini təmin proqramların layihələri üzrə Turizmin inkişafınadövlətlərarası dair proqramların,ölkə məqsədli və sahə və ara/i m eh m an x an aların ın və s. gücləndirilməsi infrastrukturunakomplekslərinin, daxil olan turist obyektlərin mühafizəsinin abidələrinin, habelə turizm Tarix, mədəniyyət və təbiət Turistlərin gediş-gəlişi zamanıqaydalarının dairtəkmilləşdirilməsmə təkliflərin hazırlanması Turizmlə bağlı normativ hüquqi qərar layihəsinin hazırlanması rəsmiləşdirmə (viza, gömrük və s.) aktların layihələrinin hazırlanması“Daxili turizmin inkişafınaRespublikası dair Nazirlər Kabinetin tədbirlər haqqında” Azərbaycan 1.10 1.9 1.7 1.5 1.6 İ Sıra ; ; 1.8 № -si 1.4 1.3 1.2 1.1

406 2 002-ci il m ütəm adi m ütəm adi 2002-ci il 2002-2005-ci illər 2002-2005-ci illər 2002-2004-cü illər 2002-2004-cü illər İnkişafı İttifaqı, Mədəniyyət Gənclər, İdmanAzərbavcan və Turizm Turizm Nazirliyi. Sənayesinin Nazirliyi, İqtisadiyyat və XariciSənaye İşlər Nazirliyi, yerli icra Akademiyası Mədəniyyət Nazirliyi,Akademiyası Milli Elmlər Gənclər, İdman və TurizmAkademiyası Nazirliyi, Nazirliyi, Ticarət-Sənaye hakimivyətiPalatası. orqanları Rabitə və İnformasiya Mədəniyyət Nazirliyi. Milli Elmlər Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Gənclər. İdman və Turizm Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi, Milli Elmlər Texnologiyaları Nazirliyi. İşlər Nazirliyi Azərbaycan Turizm Sənayesinin İnkişafıİttifaqı. Ticarət-Sənaye Palatası, Xarici Gənclər, İdman vəTurizm Nazirliyi, Gənclər, İdmanStandartlaşma, və Turizm Nazirliyi, Metrologiya və Patent İdman və Turizm Nazirliyi Dövlət Statistika Komitəsi,Azərbaycan Gənclər, İnkişafıTurizm İttifaqı,Sənayesinin Xarici İşlər Nazirliyi İqtisadi İnkişafNazirliyi, Gənclər, İdman və TurizmNazirliyi, üzrə Dövlət Agentliyi 3. MARKETİNQ TƏDBİRLƏRİ Bakı şəhərində hər il ənənəvi informasiya-meıodiki məlumat "Böyük İpək Yolu" Beynəlxalq kitabçasının hazırlanması verilm əsi turizm yarmarkalarınınedilməsi və təşkil turizm mərkəzinümunələrindən olacaq təşk iliibarət sərgilərin Turizmin inkişafıbağlı problemləriölkə və beynəlxalq ilə elmi- mədəni-tarixihumanitar irsi, əsas qanunlan.elmlərsahəsində və mədəniyyət əldə edilmiş nailiyyətləri vasitəsi ilə turistlərə məlumat rayonlarda xalq sənəti Ölkənin ictimai-siyasi həyatı, barədə ekskursiya bələdçiləri üçün Azərbaycanın görməli yerləribarədə və beynəlxalqqovşağı-İNTERNET informasiya şəbəkəsi praktiki konfransların keçirilməsi təklifolunan nırist marşrutları keçirilməsini təmin etmək əməkdaşlıq. Azərbaycan ərazisində turizm sərgilərinin təşkili və milli stendin yaradılması, beynəlxalq sərgilərinin təşkilində və keçirilməsində iştirak etmək, vahid turizmin investisiya layihələri Beynəlxalqturizm sərgilərinin və yaradılması və təkmilləşdirilməsi edən yeni statistika sisteminin (ÜTT) tövsiyələriniStatistik və Komissiyasının BMT qərarlannı standartlarınaturizmin uyğunlaşdırılınası, bütün sahələrini əhatə Turizm sahəsində istehlakçıların statistik sistemin dünya standartlaşdırılmasısertifikatlaşdırılmasına və dair hüquqlarının tədbirlərinqorunmasına görülməsiÜmumdünya dair Turizm Təşkilatının nəzərə alaraq turizm sahəsində Turizm xidmətlərinin kompleks tədbirləri görülməsi 2. TURİZM FƏALİYYƏTİNİN TƏŞKİLİ VƏ TURİZMİN İNKİŞAFININ İDARƏ OLUNMASI İDARƏ İNKİŞAFININ TURİZMİN VƏ TƏŞKİLİ FƏALİYYƏTİNİN TURİZM 2. 3.3 3.2 2.5 3.1 2.4 2.3 2.2 2.1 408 2002-ci İİ ~ m ü təm ad i m ü təm ad i m ütəm adi 2002-ci il ınüləm adi m ütəm adi 2002-2004-cü illər 2002-2005-ci illəı 2002-2003-cü illər İnkişafı İttifaqı, Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan Turizm Sənayesinin Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Sənayesinin Elmlərİnkişafı Akademiyasıİttifaqı, Milli Dövlət TorpaqKomitəsi. və Xəritəçəkmə Azərbaycan Turizm Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi Turizm Sənayesinin İnkişafı İttifaqı, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi,Turizm Sənayesinin Gənclər,İnkişafı İttifaqıİdmanDövlət və TurizmTeleviziyaVerilişləri Nazirliyi, və Radio Şirkəti, Azərbaycan Nazirliyi, Milli Elmlər Akademiyası,Gənclər, İdman və TurizmMədəniyyət Nazirliyi, Nazirliyi, Azərbaycan Gənclər, İdmanEkologiya və Turizm və TəbiiNazirliyi, Sənətlər yerli icra hakimiyyəti orqanları Mədəniyyət Nazirliyi. Gənclər, İdman \ə Turizm Nazirliyi, yerli icra hakimiyyəti orqanları İdman \ə TurizmElmlər Nazirliyi,Akademiyası, Milli yerli icra Şəhər İcra Hakimiyyəti, yerli icra Mədəniyyət Nazirliyi. Gənclər, hakmıiyvətı orqanları Mədəniyyət Nazirliyi.İdman və Gənclər,Turizm Nazirliyi.hakimiyyəti Bakı orqorqanları, an ları bələdiyyə İq tisad ı İn k işaİdman f N azirlis və Turizmi. G ənclər, Nazirliyi Gənclər. İdmanİqtisadi və Turizm İnkişaf Nazirliyi,Nazirliyi, Dövlət Tikinti və Arxitektura Komitəsi 4. TURİSTLƏRƏ XİDMƏTİN BEYNƏLXALQ STANDARTLAR SƏVİYYƏSİNƏ şəbəkələrə inteqrasiyası və oıuın analoji beynəlxalq Azərbaycan ərazisindəməlumat şəbəkəsinin vahid turist- yaradılması obyektlərinin,və turist Azərbaycan xidmətlərininhazırlanması atlasının mehmanxana təsərrüfatı haqqında kataloqların, Turizm məlumatıturizm bülleteninin, firmalarının marşrutları ölkə olması barədə reklam Azərbaycanın ttıri/.m üçün kampaniyasınınəlverişli keçirilməsi informasiya vasitələrində idman, mədəni turizm və s. Daxili və xarici kütləvi ÇATDIRILMASI, TURİZMİN İNFRASTRUKTURUNUN FORMALAŞDIRILMASI turizm bazarına çıxarılmasıtədbirlərin ilə həyata keçirilməsi etdirilməsi: turizmin və baxışınxalq adət-ənənələrinə təşkili surətlərindən suvenir istehsalının inkişafını nümayişvideofılmlərin etdirən çəkilməsi Milli turizm məhsullarınınbağlı dünya reklam-inəlumat üzrə tarixi, ekoloji, ekzotik, təbiət, Turist obyektlərində mədəni Muzey kolleksiyalarıqazıntı nümunələrinin və arxeoloji Turizmin yeni növlərinin inkişaf təşk ili Mədəni və tarixi obyektlərdənümunələrinin xalq köşklərin satışı üçün təşkili, ənənələrini xalq adət- və mədəni turizmin layihələri haqqında məlumat tikintisi və yenidən qurulmasına müəyyənləşdirilməsi Turizm obyektlərinin investisiybankının a yaradılması Ölkədə turizm obyektlərinindair təşkilatı işlərinmaliyyə aparılması mənbələrin \ə yaradıcılıq \ ə sənətkarlıq 3.8 3.7 3.6 3.5 4.3 3.4 4.2 3.9 3.10 4.1 410 411 mütəmadi mütəmadi 2002-ci il 2002-ci 2002-2004-cü illər 2002-2004-cü 2002-2003-cü illər 2002-2003-cü illər 2002-2003-cü 2002-2003-cü illər 2002-2003-cü İdman və Turizm Nazirliyi, Nazirliyi, Turizm və İdman Mədəniyyət Nazirliyi, Səhiyyə Səhiyyə Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi Akademiyası, Mədəniyyət Mədəniyyət Akademiyası, Komitəsi Xəritəçəkmə Təhsil Nazirliyi, Ekologiya və və Ekologiya Nazirliyi, Təhsil Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Gənclər, Gənclər, Nazirliyi, Sərvətlər Təbii İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Nazirliyi, İnkişaf İqtisadi Sərvətlər Təbii və Ekologiya Elmlər Milli Nazirliyi, Turizm və Torpaq Dövlət Nazirliyi, Gənclər. İdman və Turizm Turizm və İdman Gənclər. Nazirliyi, Gənclər, İdman və və İdman Gənclər, Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Ekologiya Ekologiya Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Sərvətlər Təbii və İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Nazirliyi, İnkişaf İqtisadi Nazirliyi. Milli Elmlər Elmlər Milli Nazirliyi. Akademiyası Təhsil Nazirliyi, Gənclər, İdman İdman Gənclər, Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi Turizm və . Akademiyası Akademiyası Elmlər Milli Nazirliyi, Turizm Təhsil Nazirliyi, Gənclər, İdman İdman Gənclər, Nazirliyi, Təhsil Elmlər Milli Nazirliyi, Turizm və Təhsil Kabineti, Nazirlər və İdman Gənclər, Nazirliyi, Azərbaycan Turizm Sənayesinin Sənayesinin Turizm Azərbaycan İttifaqı İnkişafı Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Nazirliyi, Turizm və İdman Gənclər, 6. 6. ELMİ TƏMİNAT 5. KADR TƏMİNATI KADR 5. 7. DAXİLİ TURİZMİN TƏŞKİLİ ÜÇÜN TƏDBİRLƏR (ekoloji, sosial, mədəni turizm, turizm, mədəni sosial, (ekoloji, idman-sağlamlıq, uşaq-gənclər, mədəni-maarif, təbiət və s.) və təbiət mədəni-maarif, xəritələşdirilməsi Azərbaycanda turizmin xüsusi xüsusi turizmin Azərbaycanda hazırlanması proqramının ərazisində turizm zonaları və və zonaları turizm ərazisində növlərinin yaradılması yaradılması növlərinin obyektlərinin inkişafı və və inkişafı obyektlərinin sxeminin baş yerləşdirilməsi ərazisində Ölkə hazırlanması. abidələrin mədəni və tarixi Azərbaycanın turist bazarının bazarının turist Azərbaycanın inkişafı vəziyyətinin kompleks kompleks vəziyyətinin inkişafı proqnozu və təhlili Azərbaycan Respublikasının Respublikasının Azərbaycan Azərbaycan Respublikasının Respublikasının Azərbaycan mədəni-tarixi və təbii ərazisində ilə məqsədi olunması istifadə potensialın daha səmərəli səmərəli daha potensialın səviyyələrinin artırılması üçün üçün artırılması səviyyələrinin metodik vəsaitlərin işlənilməsi vəsaitlərin metodik işçilərin peşə və ixtisas ixtisas və peşə işçilərin Turizm sahəsində çalışan bütün bütün çalışan sahəsində Turizm hazırlanması sahəsində işləmək üçün üçün işləmək sahəsində metodikalarının müvafiq dair müəyyən edilməsi və turizm turizm və edilməsi müəyyən hazırlanmasına mütəxəssislərin fasiləsiz təhsil sisteminin sisteminin təhsil fasiləsiz təşkilatlarının fəaliyyətinin fəaliyyətinin təşkilatlarının əlaqələndirilməsi Turizm sahəsi üzrə ixtisasların ixtisasların üzrə sahəsi Turizm Turizm sahəsində vahid vahid sahəsində Turizm yaradılmasına dair təkliflərin təkliflərin dair yaradılmasına hazırlanması Müəyyən olunmuş qaydada turist turist qaydada olunmuş Müəyyən 6.3 6.2 6.1 5.3 5.1 5.2 4.4 4 1 3 ч« > < Ф си ш > N ■Ч W 45 45 О‘ 65 ə тг с ч О С: — -ÇJ 2 -1 > N ?э m гп ч N_ » О I 65 Z н — СЭ СЭ _ “< 65 П > 73 ел ~а а СО Г" S Г Я 3 И я - и V CL ^ 65 Z ел я Z ф ф r ş >

l р C О: < з о р V- _Q «U 2002-2005-ci illər 2002-2003-cü illər 2002-2004-cü illər 5 2002-2003-cü illər

м е> е> гг e/: о а> о о о В В Ü. 3 =5 сг

D l s s з ä 5 C: 3 (U X XI ГГ > N Си СГ ►■*+•> О: < Ч , d CL 7Г -■ гг Ei 2 äj С! С! C Р 2 ■ — ел -Л N-. ел 2 £ Л В5‘ 5 J S5 ^ O CJ O 4 CJ ^ P< -ел P < < 9- £ ? 3 о с> - О G - «ел «ел C w £ о Е Ç ä ? ■о ■о С -

. .

l C 2 2 гг 3 р 9 Л-s. 2 г г N р ftp -Г' l з П) — C < - гз . ft) 3 I? d: с ü ~ < р с - -g* (u 3 d -n ‘ p г г - -s P ел -s ЛГ CL с? ч : л о ' О =Г =Г 5« ft) ft) г* х ’ о ° с С: d Е . -ел о о •* х * О- о l ^ 5- 3 п § 3 5 а . § 5 ' г - О *ел *2 5£ ’ C £ FT *> о X (U СГ з 1 SŞ (U P р а ^ ş l О $л S сг з а -ел f | ‘ ‘ - l - о > N г? СГ fie fie СГ О 5 а О 5 “ р 3 -ел ч Р . о 5 l С Р *— — г 3 £ , § c - i ç ■п S .T 3 5— р CL 53 Е 5 =з = • =• C 6 £ р —{ Р > C < Л I. 3 -ел ^ _С _С р Ч ЕГ > ) 1 1 “1 “1 Р ?2 Р _ -ел •у. •< . . — X 53 ""* лг: лг: о 5 ■t р — X о I s О J- . 3 -ч | *— — -ел — 1» Р с г р - ел < Р . о сг г> О ГГ о й CL (D W' р j“ • - у Ъ -ел ? г ^ С “Е -

г— < JT •-Л Л2 CL ftf п Р о 1 ft: - X N N р Р г; —t -« ел 3 3 С СГ Р ел N — гГ #*- з г г — 3 % о •п ^ 3 ел 5' ft? р о Г' р с . р Ч? < ч : “О “О — . . > —» о 3* 3 7Г 1 О- г г г— “«t Г. О 2 . : СТО ^ г г _ с о* •Z р сг £ CD ел О о с yerli icra hakimiyyəti orqanları Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Komitəsi, yerliorqanları icra hakimiyyəti Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Mədəniyyət Nazirlər Kabineti. EkologiyaNazirliyi, və Milli Elmlər Akademiyası Gənclər, İdmanDövlət və TurizmTorpaq Nazirliyi, və Xəritəçəknıə ч: ч: ч : Təhsil Nazirliyi,Nazirliyi, Mədəniyyət Dini Qurumlarla hakimiyyəti İş üzrə orqanları СТО*’ СТО*’ Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyi, Dövlət Komitəsi, yerli icıa з; з < . .

s s <л з =з о ÜT О 0 ZU 7 ! Ş N* W £ С О О ел чcl л 3» CD' 3 ~ 2 N CL р С CD Р d . «ел «ел 3 , р ч ’ " 3 » — S»^ ГГ" 3 ел сг. 3 р 3 «— ЛЗ ZJ г г з> -л г г J 2_ aq гг3 чГ - з ft) CL I- < р 2 < г ■ 3 . _ с • С и — Г' — : i—. о о Ф> с 3 о -п д _ о с г _ с г 3 3 Ü - 3 -ел -ел ч ft? ЛГ 4 “ cL о cL Ё Е ^ < I и! —t * ^ г с X ft3 ел О О" ГГ о • — о 3 - CL » İ с X О -С Sİ Sİ N * О 2 ч: 3 w . л С: < г-. Р гг к. гг ел 9 - 9 . ^ С ‘ -ел -V5 2 ГВ ^ Р 3 ) > > ~ “ ft: С- £С 3 Р 3 3 0 ft: ГГ О ГГ Р с г о (Z: Р S у: 3 г* g 1 ЛГ ЛГ S О О- ? =t > N 3 ч С Ч С: С- о с о С: О ft: р -• з 3 Р _ Р £

х § 7* JÇ =: =: о3 •* из Сь 2 * г о N CD ре ft: ft: 5 Р О: ^ 3 Р Z CD 2 г г -2о < S; 5г О /J Т~

» 53 ф V О 09 св 1 I - § >* Р _ _ EL _ _ :. о < w ЛТ ?Г С Г Г Г I з: ° X 2 52 N i г* и Р Q- 3 ' а> р О Р р N О pi О f-ч Р о -о 3 х ЧЛ ЧЛ İ, Z yaradılması •ел təbliğat və reklam mərkəzinin göstərilən turist xidmətləri üçün Turist zonalarının obyektlərində yaradılması qorunması vəməqsədi təbliğ edilməsiilə milli parkların Ətraf mühitin,tarix-memarlıq ekoloji tarazlığın abidələrinin və ed ilm əsi Ölkənin regionlarındazonalarının turist və marşrutlarının təşkil və təbiət abidələrinəekskursiyaların təşkili Regionlarda mədəni-maarif, tarix S. S. İ ? о . i* i* Р- •ел 7.4 7.3 7.2 7.! 4 СП н -р* 414 Azərbaycan kurortlarının inkişafına 1970-ci ildən baş­ vətəndaşlarının müalicəsi və istirahəti üçün müasir standartlara layaraq xüsusi diqqət yetirilmişdir. Məhz həmin ildə SSRİ cavab verən infrastrukturun formalaşdın İması məsələləri və hökumətinin qərarı ilə Abşeron yarımadası, Naftalan və İstisu 2007-2017-ci illərdə müalicə-istirahət ocaqlarının mərhələli kurortları ümumittifaq əhəmiyyətli kurortlar siyahısına daxil inkişaf strategiyasının nəzərə alınması təmin edilsin. edilmişdir. 1980-ci illərdə isə hökumətin xüsusi qərarına əsasən 3. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Azərbaycanın kurortlar şəbəkəsinin genişləndirilməsi, o Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin. cümlədən Xaçınaz-Nabran zonasında irimiqyaslı layihələrin 4. Bu Sərəncam imzalandığı gündən qüvvəyə minir. gerçəkləşdirilməsi nəzərdə tutulsa da, cərəyan etməyə başlayan mürəkkəb siyasi proseslər bu planın həyata keçirilməsinə imkan verməmişdir. tllham ƏLİYEV, 1990-cı illərin iqtisadi və sosial böhranı kurort zonaları­ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti nın inkişafına olduqca mənfi təsir göstərmişdir. Sanatoriya və istirahət evlərinin bir qismi Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Bakı şəhəri, 27 fevral 2007-ci il Qarabağ münaqişəsi nəticəsində erməni silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunan ərazilərdə qalmış, bir qismi isə məcburi № 2002 köçkün və qaçqınların yerləşdirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Halhazırda regionların inkişafı proqramı çərçivəsində ayrı-ayrı bölgələrdə kurortların dirçəldilməsi istiqamətində müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsinə baxmayaraq, aparılan işlərin səviyyəsi müasir tələblərə cavab vermir. Azərbaycanın zəngin təbii müalicə ehtiyatlarının əhalinin sağlamlığının qorunmasında böyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq qərara alıram: 1. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi İnkişaf Nazirliyi və Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi Azərbaycan Respublikasının Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyasının tək­ lifləri nəzərə alınmaqla “Azərbaycan kurortları” Dövlət Proqramının layihəsini üç ay müddətində hazır­ layıb Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin. 2. Bu Sərəncamın 1-ci bəndində qeyd olunan Proqram layihəsinin hazırlanması zamanı tabelik və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, Azərbaycan kurortlarının inkişafına yerli sərmayə ilə yanaşı xarici sərmayələrin cəlb olunması, həmçinin belə ərazilərdə Azərbaycan və xarici ölkə

416 417 turist xidmətinin keyfiyyətinə nəzarət məqsədləri üçün istifadə ƏLAVƏ 4. edilə bilər. 1.5. Turizm və rekreasiya zonalarında turizm Azərbaycan Respublikası Prezidentinin obyektlərinin, təbiət və mədəniyyət komplekslərinin qorunması 713 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir və bərpası, inkişaf planlarına uyğun infrastrukturun yaradılması zamanı bu Əsasnamədə müəyyən edilmiş tələblərə zidd TURİZM VƏ REKREASİYA ZONALARI olmayan digər fəaliyyət növləri də həyata keçirilə bilər. HAQQINDA NÜMUNƏVİ ƏSASNAMƏ 1.6. Turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində turizm və (və ya) rekreasiya xidməti obyektləri, habelə L Ümumi müddəalar turistlərə göstərilən xidmətlər kompleksinə daxil olan digər 1.1. Turizm və rekreasiya zonaları insanların xidmət obyektləri Azərbaycan Respublikasının mövcud əyləncəsini, istirahətini, müalicəsini və sağlamlığını təmin qanunvericiliyinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərirlər. edən, müvafiq turizm infrastrukturuna malik olan, xüsusi 1.7. Turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində ekoloji, rekreasiya, tarixi, mədəni əhəmiyyət daşıyan təbiət və yerləşən və üzərindən tədıis-məşq. lıırist cığırlarının və yolların mədəniyyət komplekslərinin yerləşdiyi və təbiəti mühafizə, keçdiyi torpaq sahələrinin mülkiyyətçilərinə, istifadəçilərinə və milli və mədəni irsi qoruma, gəncləri vətənpərvərlik ruhunda icarəçilərinə Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinə tərbiyə etmə, maarifçilik, elmi və digər məqsədlər üçün istifadə uyğun olaraq müvafiq kompensasiya ödənilir. olunan, regionların sosial-iqtisadi inkişafına kömək edən və 2. Turizm və rekreasiya zonalarının yaradıl- müvafiq idarəetmə qurumlarına malik ərazilərdir. ınusının məqsədləri 1.2. Turizm və rekreasiya zonaları turizm zonası, 2.0. Turizm və rekreasiya zonalarında aşağıdakılara rekreasiya zonası və turizm və rekreasiya zonası formalarında nail olunmalıdır: yaradıla bilər. 2.0. 1. istehlakçıların təhlükəsizliyinin təmin edil­ 1.3. Turizm və rekreasiya zonalarına Azərbaycan məsinə; Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin daimi 2.0. 2. turizm, istirahət və rekreasiya üçiin münbit istifadəsinə verilmiş torpaqlarla yanaşı, zonanın hüdudları şəraitin yaradılmasına; daxilində yerləşən məqsədli təyinatından və hüqııqi rejimindən 2.0. 3. turizmin davamlı inkişafının və yerli sosial- asılı olmayaraq digər dövlət torpaqları, habelə torpaq sahələri iqtisadi layihələrdə turizm və rekreasiya zonalarının iştirakının üzərində mövcud olan müvafiq hüquqlara xitam verilmədən təmin edilməsi vasitəsilə regionlarda sosial-iqtisadi inkişafa və bələdiyyə mülkiyyətində və xüsusi mülkiyyətdə olan torpaq milli-mədəni irsin saxlanılmasına nail olunmasına; sahələri də daxil edilə bilər. 2.0. 4. turizmin köməyi ilə tarix və mədəniyyət 1.4. Turizm və rekreasiya zonalarından Azərbaycan abidələrinin, nadir təbiət mənzərələrinin, spesifik turist xidməti Respublikasının mövcud qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş obyektlərinin, milli-mədəni irsiıı qorunmasının və təbliğinin tələblərə əməl etmək şəıti ilə istirahət, əyləncə, rekreasiya, təmin edilməsinə; turizm fəaliyyəti, təbiətin qorunması, milli-mədəni irsin saxlanılması, elmi tədqiqat, təlim-tərbiyə, turizm statistikası və

419 418 2.0. 5. ətraf mühitin qorunması və ekoloji tarazlığın Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin saxlanmasına şərait yaradan müxtəlif turizm növlərinin təqdimatına əsasən Azərbayean Respublikası Nazirlər Kabi­ yaradılması və təbliğinə; netinin qərarı ilə yaradılır. 2.0. 6. müvafiq turizm və (və ya) rekreasiya zonasına 3.2. Turizm və rekreasiya zonalarına Azərbaycan daxil olan torpaq sahələri üzərində hüquqları olan şəxslərlə Respublikasının torpaq qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş razılaşdırılaraq beynəlxalq standartlara cavab verən və aşağıdakı zonalara aid sahələr daxil edilə bilər: keyfiyyətli turist xidməti göstərə bilən turizm infrastrukturunun 3.2.1. arxeoloji, memarlıq abidələri və onların qalıq­ yaradılmasına; ları müəyyən olunmuş zonalar; 2.0. 7. turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində 3.2.2. meşə fondu zonaları; rəqabət qabiliyyətli və əhalinin bütün təbəqələrinə turist 3.2.3. Xəzər dənizinin (gölünün) Azərbaycan xidməti göstərə bilən turizm bazarının yaradılmasına; Respublikasına mənsub olan bölməsi (zonası); 2.0. 8. turizm sahəsində statistikanın, marketinq və 3.2.4. dağ zonalan; digər araşdırmaların aparılmasına; 3.2.5. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda di­ 2.0. 9. daxili və xarici sərmayəçilərin (investorların) gər ərazilər. cəlb edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına; 3.3. Turizmin davamlı inkişafım təmin etmək üçün 2.0. 10. turizm bazarının tələbinə uyğun olaraq turizm turizm və rekreasiya zonalarına yaxın ərazilərdə istənilən növ məhsullarının yaradılması və mövcud olan imkanların turizm və (və ya) rekreasiya üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsi genişləndirilməsinə; zərurəti yarandıqda, həmin ərazilər hesabına müəyyən olunmuş 2.0. 11. turizm və rekreasiya zonalarında turizm qaydada turizm və (və ya) rekreasiya zonasının sahəsi xidməti sahəsini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə nəqliyyat, genişləndirilə bilər. kommunikasiya və informasiya vasitələrinin inkişaf etdiril­ 4. Turizın vo rekreasiya zonalarında tətbiq edilən məsinə; mühafizə rejiminin xüsusiyyətləri 2.0. 12. turizm və rekreasiya zonalarında fəaliyyət 4.1. Turizm və rekreasiya zonalarında mövcud olan göstərən müəssisələrin iştirakı ilə ərazinin sosial-iqtisadi təbiət, tarix-mədəniyyət, şəhərsalma vo memarlıq, təsərrüfat inkişafına istiqamətləndirilmiş layihələrin həyata keçirilməsinə; xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, qanunvericiliyə uyğun olaraq 2.0. 13. turizm və rekreasiya zonalarında yeni iş xüsusi mühafizənin ayrı-ayrı rejimləri tətbiq oluna bilər. Bu yerlərinin yaradılması, əhalinin sosial-iqtisadi durumunun fəaliyyət zonalarına aşağıdakılar daxildir: yaxşılaşdırılmasına; 4.1.1. tarix və mədəniyyət abidələrinə və arxeoloji 2.0. 14. turizm və rekreasiya zonalan sahəsində dövlət qazıntılara aid edilən, xüsusi mühafizə rejimi tətbiq olunan tənzimlənməsi və nəzarətinin həyata keçirilməsinə. zonalar; 3. Turizm və rekreasiya zonalarının yaradılması 4.1.2. milli parkların və qoruqların ərazisindəki tu­ 3.1. Turizm və rekreasiya zonalan bu Əsasnamənin 1 - rizm sahələri, təbiət abidələri və meşə örtüyü olan xüsusi ci bəndində nəzərdə tutulmuş tələblərə uyğun gələn və turizmin mühafizə rejimi tətbiq edilən zonalar; müxtəlif növlərinin inkişafı üçün əlverişli olan ərazilərdə 4.1.3. müalicə və rekreasiya zonalan;

420 421 tutulmamış, turizm və ya rekreasiya fəaliyyəti ilə bağlı 4.1.4. turist bazalarının, qış dağ-xizək düşərgələrinin, olmayan bərk örtülü yolların, boru kəmərlərinin, elektrik, neft istirahət mərkəzlərinin, sanatoriyaların, mehmanxanaların və burııqları və onların infrastrukturu və digər kommunikasiya ona bərabər tutulan yerləşdirmə obyektlərinin fəaliyyət xətlərinin çəkilməsi; göstərdiyi zonalar, o cümlədən kurortlar. 4.6.5. turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində Cari 4.2. Xüsusi mühafizə rejimi tətbiq edilən ərazilər və inkişaf planında nəzərdə tutulmamış və ya zonanın idarəetmə orada yerləşən obyektlər Azərbaycan Respublikasının qanun­ orqanı ilə razılaşdırılmamış yerlərdə treyler yaşayış-istirahət vericiliyinə müvafiq qorunan obyektin xarakterinə uyğun qəsəbələrinin, piyada marşrutların yaradılması, dayanacaqların mühafizə olunur. təşkili, çadırların qurulması və tonqalların yandırılması; 4.3. Turizm və rekreasiya zonalarına istirahət və 4.6.6. müvafiq fəaliyyət növiinə xüsusi razılığı (lisen­ rekreasiya məqsədləri üçün gələn istehlakçılara həmin zonada ziyası) olmayan və Baş inkişaf planında nəzərdə tutulmayan təklif olunan bütün növ turist və rekreasiya xidmətindən mehmanxana və ona bərabər tutulan yerləşdirmə obyektlərinin istifadə etmək imkanı yaradılır. fəaliyyəti; 4.4. Turizm və rekreasiya zonalarında müəyyən 4.6.7. ətraf miihitə dəyən ziyanı minimuma endirən olunmuş qaydada elmi tədqiqatlar, mədəni-maarif, vətən­ müvafiq avadanlıqlarla təchiz olunmayan tikili və obyektlərin pərvərlik ruhunda təlim-tərbiyə və sınaq-təcrübə tədbirləri istifadə edilməsi; keçirilə bilər. 4.6.8. yerli fauna və (lora növlərinə mənfi təsir edən 4.5. Turizm və rekreasiya zonalarında xüsusi fəaliyyət növləri; mühafizə rejimini və qaydalarım pozan şəxslər qanunvericiliyə 4.6.9. dövləl ekoloji ekspertizasının müsbət rəyi ol­ uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar. madan təsərriifaldaxili layihələrin həyata keçirilməsi. 4.6. Turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində (bu 4.7. Turizm və rekreasiya zonalarında aidiyyəti dövlət Əsasnamənin 4.1-ci bəndində nəzərdə tutulmuş bütün fəaliyyət orqanının rəyi nəzərə alınmaqla, ərazilərin ekoloji, sanitariya- zonalarında) aşağıdakılar qadağan edilir: epidemioloji, elmi, estetik, mədəni, turizm və rekreasiya dəyər­ 4.6.1. təbiət komplekslərinin, tarix və mədəniyyət lərini aşağı sala bilən digər fəaliyyət növləri do qanunvericiliyə abidələrinin, mehmanxana və ona bərabər tutulan yerləşdirmə uyğun məhdudlaşdırıla və ya qadağan edilə bilər. obyektlərinin təhlükəsizliyini təhdid edən hər hansı bir 5. Turizm və rekreasiya zonalarının elmi tədqiqat fəaliyyətin həyata keçirilməsi və ya hərəkətə yol verilməsi; və marketinq-araşdırma fəaliyyəti 4.6.2. geoloji kəşfiyyat və faydalı qazıntı işlərinin 5.1. Turizm və rekreasiya zonalarında elmi tədqiqat aparılması; rekreasiya məqsədi ilə istifadə olunan şəraitdə ekoloji, 4.6.3. xüsusi ekoloji təhlükə yaradan kimya sənayesi, sanitariya-epidemioloji vəziyyətin proqnozlaşdırılmasına, qiy­ metallurgiya, nüvə energetikası ilə bağlı və bu qəbildən olan mətləndirilməsinə, səciyyəvi, nadir təbiət və şəhərsalma, digər fəaliyyət növlərinin həyata keçirilməsi; memarlıq komplekslərinin elmi əsaslandırılmış üsullarla qorun­ 4.6.4. qanunvericiliyə uyğun olaraq dövlət ehtiyacları masına yönəldilir. üçün zəruri hesab edilən hallar istisna olmaqla, turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində Baş inkişaf planında nəzərdə

423 422 5.2. Turizm və rekreasiya zonalarında elmi tədqiqatlar 6.3.2. turizm və (və ya) rekreasiya zonası Şurasının Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, elmi tədqiqat (bundan sonra - Şura) yaradılması və həmin Şuranın institutları, aidiyyəti mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlan, fəaliyyətinin təmin edilməsi; turizm, şəhərsalma və memarlıq sahəsində çalışan tədqiqatçılar 6.3.3. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının idarə­ tərəfindən aparıla bilər. etməyə verilməsi. 5.3. Marketinq-araşdırma və proqnozlaşdırma fəaliy­ 6.4. Turizm və rekreasiya zonaları bu Əsasnamənin yəti ilə bağlı turizm və rekreasiya zonasının hər birində turizm 6.3.1- ci yarımbəndiııə uyğun olaraq idarə edildikdə, turizm və informasiya mərkəzləri yaradılır. Həmin mərkəzlər vasitəsilə rekreasiya zonalarında turizm fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin və zonanın turizm və (və ya) rekreasiya potensialının öyrənilməsi, tənzimlənməsinin həyata keçirilməsi və turizm fəaliyyətinin turist xidmətlərinin təşviqi həyata keçirilir və turizm-məlumat istiqamətləndirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının bazasının yaradılması təşkil olunur. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Azərbaycan Respub­ 5.4. Turizm və rekreasiya zonalarının rəhbərliyinə likasının mədəniyyət və turizm naziri tərəfindən təsdiq edilmiş turizm və rekreasiya zonalarının ərazisində yerləşən turist Əsasnamə əsasında fəaliyyət göstərən xüsusi struktur vahidi xidməti obyektləri tərəfindən marketinq - araşdırma və yaradılır. Turizm və (və ya) rekreasiya zonalarım idarə edən proqnozlaşdırma işlərinin aparılması üçün statistik məlu­ müvafiq qurum kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməz. matların verilməsi məcburidir. 6.5. Turizm və rekreasiya zonaları bu Əsasnamənin 6. Turizm və rekreasiya zonalarının idarə 6.3.2- ci yarımbəndinə uyğun olaraq idarə edildikdə, müvafiq olunması turizm və (və ya) rekreasiya zonası yaradıldığı gündən 6.1. Turizm və rekreasiya zonalarının idarə olunması Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Tıırizm Nazirliyi həmin zonalarda turizm fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin həyata tərəfindən müəyyən edilmiş müddətdə kollegial orqan olan keçirilməsindən, turizm fəaliyyətinin dövlət tənzimlən­ Şura yaradılır. məsindən, habelə bu fəaliyyətin istiqamətləndirilməsindən 6.6. Şuranın tərkibinə aşağıdakı şəxslər daxil edilirlər: ibarətdir və heç bir halda həmin ərazidə mülkiyyət və digər 6.6.1. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və əşya hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına yönəldilə bilməz. Turizm Nazirliyinin nümayəndələri; 6.2. Turizm və rekreasiya zonaları Azərbaycan 6.6.2. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının əhatə Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən bu etdiyi torpaq sahələrinin yerləşdiyi ərazilər üzrə bələdiyyə Əsasnaməyə və Azərbaycan Respublikasının digər normativ nümayəndələri; hüquqi aktlarına uyğun olaraq idarə olunur. 6.6.3. zəruri hallarda turizm və (və ya) rekreasiya 6.3. Turizm və rekreasiya zonalarının, o cümlədən zonasına daxil olan torpaq sahəsinin mülkiyyətçisi və ya onun ictimai əsaslarla və (və ya) təsərrüfathesabı prinsipi ilə idarə nümayəndəsi, mülkiyyətçi dövlət olduqda müvafiq dövlət edilməsi üçün aşağıdakı üsullardan istifadə oluna bilər: orqanının nümayəndəsi, toıpaq sahəsinin əlavə olaraq sahibi, 6.3.1. turizm və (və ya) rekreasiya zoııasuıda istifadəçisi və ya sərəncamçısı olduqda, həmin şəxslər və ya bilavasitə idarəçiliyin tətbiq edilməsi; onların nümayəndəsi;

424 425 6.6.4. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının 6.8.8. turizm və (və ya) rekreasiya zonasında icra inkişafına sərmayə (investisiya) qoymuş şəxslər (belə şəxslər orqanları yaradıldıqda, bu orqanlara icrası məcburi olan yalnız onların sərmayə qoyuluşu haqqında təklifləri layihə göstərişlərin verilməsi; şəklində müvafiq olaraq Şura və Azərbaycan Respublikasmm 6.8.9. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının idarə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən təsdiq edildikdən edilməsi sahəsində müvafiq qayda və təlimatların hazırlanması sonra Şurada təmsil olunmaq hüququ qazanırlar). və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm 6.7. Eyni bir şəxsin, habelə dövlət və ya bələdiyyə Nazirliyinin təsdiqinə təqdim edilməsi; orqanının bir neçə əsasla Şurada təmsil olunmaq hüququ 6.8.10. zəruri hallarda, turizm vo (və ya) rekreasiya olduqda, o, bir və ya bir neçə üzvlə təmsil oluna bilər. zonasında müvafiq layihəni həyata keçirən şəxslə (şəxslərlə) 6.8. Şura aşağıdakı səlahiyyətlərə malikdir: torpaq üzərində hüquqları olan şəxslər arasında müvafiq 6.8.1. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının Baş müqavilənin bağlanılmasının təklif edilməsi; inkişaf planının layihəsinin hazırlanması və Azərbaycan 6.8.1 1. Şuranın öz təşəbbüsü ilə hazırlanmış layihələr Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə təqdim üzrə müsabiqələrin keçirilməsi, maliyyə mənbəyinin tapılması edilməsi; üçün tədbirlərin görülməsi; 6.8.2. turizm və (vo ya) rekreasiya zonasının Cari 6.8.12. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi inkişaf planının qəbul edilməsi və həmin planın bir nüsxəsinin ilə müəyyən edilmiş, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan Respublikasmm Mədəniyyət və Turizm Nazir­ Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən Şuraya həvalə liyinə təqdim edilməsi; edilmiş digər səlahiyyətlərin həyala keçirilməsi. 6.8.3. potensial sərmayəçilərin (investorların) 6.9. Zərurət olduqda, Şuranın toklili əsasında turizm müvafiq zona üzrə layihələrin həyata keçirilməsinə cəlb və (və ya) rekreasiya zonasının cari idarə edilməsinin həyala edilməsi və sərmayə (investisiya) qoymaq arzusunda olan keçirilməsi məqsədilə turizm və (və ya) rekreasiya zonasının şəxslərlə danışıqların aparılması; icra orqanları yaradıla bilər. 6.8.4. dövlət və bələdiyyə orqanları, digər müəssisə 6.10. Şura və turizm və (və ya) rekreasiya zonasının və təşkilatlarla və ayrı-ayrı sərmayəçilərlə birgə layihələrin icra orqanları Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və hazırlanması və ya təklif olunan layihələrin müzakirəsi; Turizm Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilən Əsasnaməyə uyğun 6.8.5. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının fəaliyyət göstərirlər. pasportunun hazırlanması; 6.1 1. Bu Əsasnamənin 6.3.3-eti yarımbəndinə uyğun 6.8.6. müvafiq turizm və (və ya) rekreasiya zonasında olaraq, turizm və rekreasiya zonalarının idarə olunması və həyata keçirilən fəaliyyətin öz səlahiyyətləri daxilində inkişaf etdirilməsi, qanunvericiliyə ııyğun olaraq müsabiqə yoxlanılması və təhlil edilməsi (monitorinq); keçirilməklə kənar idarəçiyə həvalə edilə bilər. 6.8.7. müvafiq turizm və (və ya) rekreasiya zonasında 6.12. Bu Əsasnamənin 6 .11-ci bəndində nəzərdə həyata keçirilən fəaliyyətlə bağlı məlumatların (o cümlədən tutulmuş halda. Şuranın rəyi əsasında. Azərbaycan Res­ monitorinq nəticələrinin) qanunvericiliyin tələbləri nəzərə publikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi müvafiq kənar alınmaqla dərc edilməsi; idarəçi ilə turizm və (vo ya) rekreasiya zonalarının idarə olunmasına və inkişafına dair müqavilə bağlayır. Azərbaycan 426 427 Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi kənar idarə- məsi və aidiyyəti üzrə sərmayənin (investisiyanın) cəlb olun­ çinin fəaliyyətinə nəzarət edir və həmin kənar idarəçinin ması; müvafiq qərarlarını ləğv etmək hüququna malikdir. 7.3.4. turistlərin təhlükəsizliyini təmin edən tədbir­ 6.13. Kənar idarəçi turizm və (və ya) rekreasiya lərin həyata keçirilməsi; zonalarının idarə olunması üçün əqdlər bağlayır, zonada həyata 7.3.5. müasir turizm bazarında rəqabətə davamlılığı keçirilən fəaliyyətlə bağlı marketinq işini və zonaya daxil olan təmin edən marketinq siyasətinin qurulması; obyektlərin mühafizəsini təşkil edir, layihələr hazırlayıb Şuraya 7.3.6. turizmin davamlı inkişafım, yerli əhalinin təqdim edir, sərmayəçiləri zonanın inkişafına cəlb edir, sosial-iqtisadi durumunu və regionlarda yeni iş yerlərinin qanunvericiliklə qadağan edilməyən səlahiyyətləri zonanın yaradılmasını təmin edən fəaliyyətin genişləndirilməsi. idarə olunmasına və inkişafına dair müqaviləyə uyğun həyata 7.4. Baş inkişaf planı Şuranın təklifinə əsasən, dövlət keçirir. proqramlarının və Azərbaycan Respublikasının normativ hüqu­ 7. Baş və Cari inkişaf planları. Turizm və qi aktlarının turizm sahəsinə dair müddəaları nəzərə alınmaqla. rekreasiya zonasının pasportu Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilir. Baş 7.1. Baş və Cari inkişaf planları turizm və (və ya) inkişaf planı 5 illik dövrü əhatə edir. rekreasiya zonalarının inkişafı məqsədi ilə tərtib edilir. 7.5. Cari inkişaf planı müəyyən dövr ərzində turizm 7.2. Baş inkişaf planı müəyyən dövr ərzində ərazinin və (və ya) rekreasiya zonasında piyada və mexaniki nəqliyyat mövcud potensialına uyğun olaraq turizm və (və ya) rekreasiya vasitələrinin konkret marşrutlarını, cığırların və digər bərk zonasının inkişafını, burada tikililərin və qurğuların inşasını və örtüyü olmayan yolların çəkilməsini, yüngül konstruksiyaların yerləşdirilməsini, avtomobil və digər bərk örtüklü yolların və reklam lövhələrinin quraşdırılmasmı, onların yerləşdirilmə­ çəkilməsini və zonada əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb ola sini və zonada əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb olmayan digər bilən digər mühüm işlərin görülməsini nəzərdə tutan, bu az əhəmiyyətli işlərin görülməsini nəzərdə tutan, Şura tərəfin­ Əsasnamənin dən təsdiq edilən sənəddir. 7.4-cü bəndi ilə müəyyən edilmiş qaydada təsdiq 7.6. Cari inkişaf planı 1 illik dövrü əhatə edir. Cari edilən sənəddir. inkişaf planları Baş inkişaf planına uyğıın olaraq. Baş inkişaf 7.3. Baş inkişaf planında müvafiq turizm və (və ya) planının təsdiq edildiyi gündən sonra 3 aydan gec olmayaraq rekreasiya zonasının mövcud potensialına uyğun olaraq qəbul edilir. aşağıdakı istiqamətlərdə inkişafı nəzərdə tutulmalıdır: 7.7. Hər bir turizm və (və ya) rekreasiya zonası 7.3.1. müvafiq standartlara cavab verən turist xidməti pasportla təmin edilir. Zonanın pasportunda mövcud turist xid­ (yerləşdirmə, iaşə, nəqliyyat, ekskursiya, təşviqat və məlu­ məti obyektlərinin və turizm və (və ya) rekreasiya zonasında matlandırma) infrastrukturunun yaradılması; yaradılması nəzərdə tutulan obyektlərin yerləşdirilməsi, nəqliy­ 7.3.2. turizm bazarının tələbatına uyğun turizm yat yollan, piyada və mexaniki nəqliyyat vasitələrinin marşrut­ növlərinin yaradılması və genişləndirilməsi; ları göstərilməlidir. 7.3.3. turizm və (və ya) rekreasiya zonasının inkişafı 7.8. Turizm və (və ya) rekreasiya zonasının pasportu və idarə edilməsi üçün maliyyə mənbələrinin müəyyən edil­ 3 bölmədən ibarət aşağıdakı qaydada tərtib və təsdiq edilir:

428 429 7.8.1. Birinci bölmə müvafiq turizm və (və ya) rekreasiya zonasında mövcud olan vəziyyəti əks etdirir. Bu ƏLAVƏ 5 bölmənin layihəsi Şura tərəfindən qəbul edilib, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təsdiqinə Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə təqdim edilir. Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı Turizm Nazirliyi həmin layihəni təqdim edilmiş məzmunda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qəbul edə və ya ona əlavə və dəyişikliklərin edilməsini, o cüm­ 2010-cu il 6 aprel tarixli lədən müvafiq araşdırmaların aparılmasını təklif edərək. Şu­ sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir raya geri qaytara bilər; 7.8.2. ikinci bölmə Baş inkişaf planından, habelə ona 1. Ümumi əsaslar əlavə olunan qrafik və digər sənədlərdən ibarətdir; 7.8.3. üçüncü bölmə Cari inkişaf planından və ona 1.1. Mövcud vəziyyət əlavə olunan yekun qrafik və digər sənədlərdən ibarətdir. Cari Qeyri-neft sahələrinin yüksəlişi ilə davamlı iqtisadi inkişaf planı təsdiq edildikdən sonra inkişaf planları nəzərə inkişafın təmin edilməsi müasir dövrdə ölkəmizdə qarşıda alınmaqla, planları əks etdirən yekun qrafik və digər sənədlər (sxemlər, xəritələr, təsvirlər və s.) hazırlanır və Şura tərəfindən duran mühüm vəzifədir. Çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, turizm təsdiq edilərək müvafiq turizm və (və ya) rekreasiya zonasının öz perspektivliyinə görə qeyri-neft sahələri arasında aparıcı pasportuna əlavə edilir; mövqelərdən birini tutur. 7.8.4. paspoıtuıı yekun redaksiyası bütün əlavə və Hazırda turizm planetar miqyasda sürətlə inkişaf edən qoşmalarla birlikdə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət biznes sahələrindəndir. Dünya üzrə ümumi milli məhsulun 10 və Turizm Nazirliyi tərəfindən dövlət qeydiyyatına alınır və faizi, ixracatın 8 faizi beynəlxalq lurizıuin payına düşür, gös­ zonanın müvafiq məsul şəxsində saxlanılır. tərilən xidmətlərin təqribən üçdəbiri beynəlxalq turizm va­ 7.9. Pasporta əlavə və dəyişikliklər onun düzəlişlərə sitəsilə həyata keçirilir. Dünyada oməkqabiliyyəlli əhalinin 8,1 məruz qalan hissəsi üçün nəzərdə tutulmuş qaydada tətbiq faizi turizm industriyasında və onunla bağlı iqtisadiyyat sa­ edilir və pasportun yeni redaksiyası dövlət qeydiyyatına alınır. hələrində məşğuldur. 8. Turizm və rekreasiya zonalarına dövlət nəzarəti Zəngin mədəni-tarixi irsə və əlverişli təbii şəraitə malik 8.1. Turizm və rekreasiya zonalarına dövlət nəzarəti­ olan Azərbaycan turizm sahəsində böyük inkişaf perspek­ nin məqsədi həmin ərazilərin vəziyyətinə, mühafizəsi, qorun­ tivlərinə malikdir. Ölkəmizdə turizmin əksər növlərinin (kənd, ması, bərpası və istifadəsi üzrə tədbirlərin yerinə yetirilməsinə miialicə-sağlamlıq, ekoloji, mədəni, sosial, kommersiya, id­ nəzarət etmək, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydalara və man, dini, xüsusi maraq kəsb edən və s.) inkişafı üçün geniş tələblərə əməl olunmasını təmin etməkdir. imkanlar mövcuddur. 8.2. Turizm və rekreasiya zonalarında həyata Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turiz­ keçirilən idarəetmə və turizm fəaliyyətinə dövlət nəzarəti min inkişafına dair Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi nə­ Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ticəsində turizmin inkişafı üçün münbit şərait yaradılmış, bey­ tərəfindən həyata keçirilir. nəlxalq turi/m bazarına inteqrasiyanın təmin olunmasının əsası

430 431 qoyulmuş, milli turizm kompleksinin rəqabətə davamlılığı "Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turiz­ yüksəlmişdir. min inkişafına dair Dövlət Proqramı" (bundan sonra - Dövlət Azərbaycanda turistlərin yerləşdirmə biznesi dinamik Proqramı) ölkədə turizmin rastlaşdığı problemlərin həll edil­ surətdə inkişaf edir. 2002-ci ildə ölkədə fəaliyyət göstərən məsi və turizm sahəsinin daha da inkişaf etdirilməsinin təmin mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı 94 edilməsi üçün hazırlanmışdır. olduğu halda ötən dövr ərzində onlann sayı 4 dəfə artaraq 370- ə çatmışdır. Bu obyektlərdə ümumi yerlərin sayı da 2002-ci illə 1.2. Məqsəd və vəzifələr müqayisədə təxminən 3 dəfə çoxdur. Dövlət Proqramının başlıca məqsədi Azərbaycanda Turizm sahəsində çalışanların peşə hazırlığının artırıl­ yüksək iqtisadi, sosial və ekoloji tələblərə cavab verən müasir ması məqsədilə 2006-cı ildə Turizm İnstitutu yaradılmış, onun turizm sahəsinin formalaşdırılması və onun ölkə iqtisadiyyatı­ nəzdində müxtəlif peşələr üzrə daimi fəaliyyət göstərən kurslar nın əsas inkişaf dayaqlarından birinə çevrilməsinin təmin edil­ açılmış, eyni zamanda, Ümumdünya Turizm Təşkilatının və məsidir. Türkiyənin Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə Bıı məqsədə nail olunması aşağıdakı əsas vəzifələrin müxtəlif təlim proqramları həyata keçirilməkdədir. həllini nəzərdə tutur: 2002-ci ildən başlayaraq hər il Azərbaycanda beynəlxalq • ölkədə turizm infrastrukturunun yiiksək beynəlxalq turizm sərgisi təşkil olunur. Ölkədə turizmin əhəmiyyətini tələblər səviyyəsində qurulmasına istiqamətlənmiş məqsədyön­ artırmaq, turizm potensialını təbliğ etmək, yerli adət-ənənələri, lü fəaliyyətin həyata keçirilməsi; milli mətbəxi, mədəni və tarixi irsi tanıtmaq məqsədilə tematik • daxili və xarici investisiyaların turizm sahəsinə cəlb nəşr məhsulları (kitab, buklet, CD və DVD-lər və s.) hazırlanır edilməsi məqsədilə bu sahədə toşviqləndirici investisiya və və yayılır, dünyanın müxtəlif televiziya kanal [arında reklam biznes mühitinin formalaşdırılması; çarxı nümayiş etdirilir, həyata keçirilən yeni layihələr barədə • turizm sahəsində qabaqcıl beynəlxalq təcrübədən reklam və elanlar verilir, bu istiqamətdə internet imkanlarından istifadə edilməklə səmərəli dövlət tənzimlənməsi və idarə və digər elektron daşıyıcı vasitələrindən də geniş istifadə edilir. edilməsi mexanizmlərinin yaradılması; Görülən kompleks işlərin nəticəsi olaraq ölkəyə gələn • ölkənin turizm sahəsinin təqdim etdiyi xidmətlərin turistlərin sayı ilbəil artır, ölkədə fəaliyyət göstərən turizm keyfiyyət səviyyəsinin beynəlxalq standartlara uyğunluğunun şirkətləri şəbəkəsi genişlənir. Hazırda respublikada 123 turizm təmin edilməsi, dünya turizm xidmətləri bazarında ölkə müəssisəsi lisenziya əsasında fəaliyyət göstərir və 2002-ci ilə turizminin rəqabət qabiliyyətinin artırılması. nisbətən onların sayı 3 dəfədən çox artmışdır. Bununla yanaşı, turizmin inkişafı və turizm sektorunun 1.3. Dövlət Proqramının fəaliyyət istiqamətləri ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən birinə çevrilməsi bu Dövlət Proqramı aşağıdakı istiqamətlərdə məqsədyönlü gün Azərbaycanda ən mühüm vəzifə olaraq qarşıda durur. Son tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur: illər Azərbaycanda əldə olunmuş sosial-iqtisadi irəliləyiş bu • turizm sahəsində normativ hüquqi bazanın və dövlət vəzifənin yeni imkanlara adekvat səviyyədə həllinə şərait tənzimlənməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi; yaradır.

432 433 • turizm və rekreasiya zonalarında müvafiq infrastrukturun yaradılması; • ölkənin turizm potensialından istifadə imkanlarının genişləndirilməsi; • ölkənin bütün regionlarında turizm fəaliyyətinin stimullaşdınlması; • turizm sahəsinə yerli və xarici investisiyaların cəlb edilməsi; • turizmin müxtəlif növlərinin inkişaf etdirilməsi, yeni turizm marşrutlarının yaradılması; • turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin artırılması məq­ sədilə mütərəqqi üsulların və standartların hazırlanması və tət­ biq edilməsi; • mehmanxanaların və digər turizm xidməti müəssisələri şəbəkəsinin genişləndirilməsi; • turizm sahəsi üçün kadr hazırlığı və ixtisasartırma sisteminin təkmilləşdirilməsi, xarici dövlətlərdə məqsədli təhsil üzrə layihələrin həyata keçirilməsi; • Azərbaycanın milli-tarixi, mədəni və mənəvi irsinin, milli adət-ənənələrin dünyada təbliği, ayrı-ayrı regionların və şəhərlərin tarixini əks etdirən materialların nəşr etdirilməsi və yayılması, müasir informasiya və kommunikasiya texnologiya­ larının tətbiq edilməsi; • milli sənətkarlıq və suvenir məhsullarının istehsalının və satışının təşviqi; • turizmin inkişafı sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi.

1.4. Dövlət Proqramının maliyyələşdirilməsi 2. Dövlət Proqram ının həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlər Azərbay­ can Respublikasının dövlət büdcəsinin vəsaitləri, o cümlədən dövlət büdcəsində Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi üçün nəzərdə tutulmuş vəsaitlər, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər mənbələr hesabına maliyyələşdirilir. 435 434 Memarlıq Qoruğuhakinıiyvəti İdarəsi, orqanları yerli icra Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Akademiyası,yanında Nazirlər “İçərişəhər” Dövlət Kabineti Tarix Azərbaycan Milli Elmləı Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Nazirliyi, miyyətiorqanlarını cəlb yerlibələdiyyə etməklə orqanları icra haki- Mədəniyyət İqtisadi və İnkişaf TurizmNazirliyi Mədəniyyət Nazirliyi, və Turizm Nazirliyi, Ekologiya və Təbii Sərvətlər yanında “İçərişəhər”Memarlıq Qoruğuhakimiyyəti Dövlət İdarəsi, orqanları Tarix- yerli icra Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Akademiyası, Nazirlər Kabineti! Azərbaycan Milli Eimlər Azərbaycan Konfederasiyasını Həmkarlar cəlb etməklə İttifaqları Əmək və NƏhalinin azirliyi, Sosial Müdafiəsi Mədəniyyət yerli və rı icra Turizm etm əklə Nazirliyi, hakimiyyəti bələdiyyə orqanla­ orqanlarım cəlb hakimiwəti orqanları Dövlət Sosial Müdafiə Fondu Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi,Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Mədəniyyət Ekologiya və Turizm və Mədəniyyət Nazirliyi, Təbii və hakimiwəti Turizm Sərvətlər orqanları Nazirliyi,Səhiyyə Nazirliyi. FövqəladəSərvətlər Nazirliyi Hallar Nazirlər “İçərişəhər” Qoruğu Dövlət Kabineti Tarix-Memarlıq İdarəsi, yanındaN azirliy yerli i Səhiyyə icra Nazirliyi, yerliNazirliyi, icra Ekologiya və Təbii 2011 2 0 1 0 - 2 0 1 4 2 0 1 0 -2 0 1 1 2 0 1 0 - 2 0 1 4 2010 - 2014 2 0 1 0 -2 0 1 1 2 0 1 0 - 2 0 1 4 2 0 1 0 - 2 0 1 2 2010 - 2014 2 0 1 0 - 2 0 1 4 2010 - 2014 Mədəni turizm marşrutlarının yaradılması və tətbiqi təsdiqi Mədəni turizm obyektlərinin reyestrinin hazırlanması vr lurizm növlərininkeçirilməsi inkişafına dair tədbirlər həyata Kənd, idman, ailəvi, xüsusi maraq kəsbİnvestisiyaların edən və cəlb digət edilməsi aztəminatlı əhalinin, uşaq və tələbələrin sosial hazırlanması Sağlamlıq imkanlarıturizmdən istifadəsininhazırlanması məhdud təmin şəxslərin, edilməsinə dair təkliflərin əlillərin, Turizmin müxtəlifnövlərinin inkişafı ərazilərdə müasir tələblərə uyğun rekreasiya- ərazilərdə ekoturızm fəaliyyətinin təşkili, ərazi turizm qorunması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi Ətraf mühitin, tarix və mədəniyyət abidələrinin Tarix və mədəniyyətmalik binaların təkliflərin abidələrinin, turizm hazırlanmasıməqsədləri qədim üçün arxitekturaya istifadəsinə daiı Turizm infrastrukturun, və göstərən mehmanxana tədbirlərin rekreasiya obyektlərinvə digər lıəyata turizm yaradılmasıkeçirilməsi xidmətləri zonalarında ilə bağlı müvafiq təşviqi Milli parklarda və ekolojiinkişaf turizmplanlarının üçünRekreasiya yararlı hazırlanması olan(rekreasiya-yerləşdirmə digət turizmi planlarının ü/rə hazırlanmasıMüalicəvi obyektləri) kurortlar barədə su və yerləşdirmə və sanatoriyalar rekreasiya digər obyektlərinin təbii mənbələrin tikintisinin olduğu planlarının Tarix-memarlıqmüasir \ ə mədəniyyətdəstəklənməsi qoruqlarının turizm ərazilərində infrastrukturunun yaradılmasının 2.4. 2.3. 2.3.2. 2.3.K 2.3.1. 2.3.7. 2.3.6. 2.3.5. 2.3.4. 2.3.3. 2.2.3. 2.2.2. 2.2.1.

436 6İP 2.4.3. 2.4.4. 2 4 7 2.4.1. 2.5.1. 2.5.2. 2.6. 2.6.4. 2.6.5. 2.6.3. 2.6.2. .!. .6 2 2.6.7. 2.6.6. у 3 у 3 2.7.1. B ey n əlx alq tu rizm b azarın d a A zərb ay can R esp u b lik ası ası lik b u esp R can ay zərb A a d azarın b rizm tu alq əlx n ey B aların estisiy v a in asın ə bərp əsin in əsi rin istifad lə ə n istifad id çü ab ü ət əsi y ləri iy ilm səd ed ən n d ü əq ə ç m cəlb ü m və rizm tu arlıq və ləri em səd m əq m arix, T həyata m riz a tu lard ark p illi m erlərin təşviqi y in ın çin əm arlığ h эй k ib sah ə, d əsi rta o ərazilərin keçirilm ta və a əy h və əbiət T içik əsi k irlərin ilm b turizm ed təd ə d rə a cəlb əsin iz lard n sah o aların ray urizm estisiy T v in rafi ğ i-co xarici tisad və iq təşviqi erli y ə əsin sah potensial)) rizm u T üçün p rio ritet h esab o lu n an ö lk ələrin m ü əy y ən ed ilm əsi əsi ilm ed ən y əy ü m ələrin lk ö an n lu o esab h ritet rio p üçün ceçirilə b iləcək tu rizm fəaliy y ətlərin in a raşd ırılm ası və və ası ırılm raşd a in ətlərin y fəaliy rizm tu iləcək b ceçirilə və h əm in ö lk ələrd ə A zərb ay can tu rizm in in təb liğ i ü zrə zrə ü i liğ təb in in rizm tu can ay zərb A ə ələrd lk ö in əm h və mknaıı nilndiiməsi irilm d işlən en g kanlarının im ə rəi gör məsi lm rü ö g irlərin b təd B eynəlxalq tu rizm b azarın d a A zərb ay can R espublikası espublikası R can ay zərb A a d azarın b rizm tu eynəlxalq B .. ynəxaq əa lər ə əlaq alq əlx n ey B 2.5. üçün p rio ritet h esab o lu n an ö lk ələrlə əm ək d a şlığ ır ır şlığ a d ək əm ələrlə lk ö an n lu o esab h ritet rio p üçün eilniil əsi lm genişləndiri aı ə inatı təm Kadı T u riz m o b y ek tlərin d ə san iıariy a və g igiyena tədris tədris igiyena g və a iıariy xüsusi san üçün ə d slər tlərin şəx ek y b o ixtisas çalışan m ə riz d u orta T əsin sah ali. əsı əti irilm xidm illəşd m azırlayan lək h rizm u ın T rın la əssis ram q təx ro ü p m zrə ü İxtisas m riz u rif T a T ahid V işçilərin olan aid ə əsin sah rizm u T r zni aaıması varadılm in əzin ərk m ğu Kia aı n tsi eiməsi edilm təsdiq ın çasın itab K u rğ o S ч ə tex n ik i pc-,ə təhsili m ü əssisələrin d ə m ü \ afiq tədris tədris afiq \ ü m ə d əssisələrin ü m təhsili pc-,ə i ik n tex ч ə əbq brdə ə ilrn zra ası m azırlan h liflərin tək ə barəd tətbiqi araşdırılm ası və b ey n əlx alq təcrü b ə n əzərə alınm aqla aqla alınm əzərə n ə b təcrü alq əlx n ey b və ası araşdırılm m issiy aların ın əm əkdaşları ü çü n m ü v afiq təlim - - təlim afiq v ü m atik m lo ip d i n liğ çü təb ü ın asın lik b u esp ölkələrdə R əkdaşları arici x əm ın zərbaycan A ın aların sialın issiy ilə ten m o p rizm əqsədi tu m in ən lk Ö kə zə urz əlyyəi darti ttsi t unun n u n lu p to statistik airitlik d ə ətin y fəaliy rizm tu üzrə ə lk Ö r a nı yt keiiməsi eçirilm əsi k eçirilm əyata k h ın ın irlərin b ram q təd pro ər ig d və arlar in sem kurslar, rz a sndə ə il bğı eı asiəl i təşkili rin lə itə s arların ta in sem >enı bağlı sillə təh ə d əsin sah urizm T T u rizm sahəsi (izrə statistik m əlu m atların to p lan ılm ası ası əsi ası ılm irilm lan p to hazırlanm illəşd m tək la atların m aq əlu m ırılm laşd n u ğ y u statistik (izrə at sahəsi iq q təd rizm və u T a tatistik S 2.7. sistem in in və m eto d o lo g iy asın ın b ey n əlx alq təcrü b əy ə ə əy b təcrü alq əlx n ey b ın asın iy g lo o d eto m və in in sistem ırz nsiut z ndə urz zə li əi təlim illi m üzrə rizm tu ə d in əzd n n u n tu stitu İn Гıırizm 4 1 0 2 - 0 1 0 2 4 1 0 2 - 0 1 0 2 010 014 1 20 - 0 1 20 4 1 0 2 - 0 1 0 2 4 1 0 2 - 0 1 0 2 4 1 0 2 - 0 1 0 2 4 1 0 2 - 0 1 0 2 1 1 0 -2 0 1 0 2 2011 - 0 1 0 2 2012 - ! 201 4 1 0 2 - 0 1 0 2 01 2014 - 2011 tmadı utam M 2012 i 20! M əd ən iy y ət və T u rizm N azirliy i, i, azirliy N rizm u T və ət y iy i ən əd M azirliy N rizm u T ə işal v k İn niyyət İqtisadi i, azirliy N urizm T T arix -M em arlıq Q o ru ğ u İd arəsi, arəsi, İd u ğ ru o Q övlət D ər” arlıq em İçərişəh “ -M a d arix T ın an y eti in ab K A zərb ay can M illi E lm lər lər lm E illi M ası iy em ad k A can ay zərb A N azirlər K ab in eti, X arici İşlər İşlər arici X eti, in ab K azirlər N i, azirliy N rizm u T ərvətlər S və ii ədəniyyət əb M T və azirliyi N ə­ əd kologiya M S i, azirliy N f a iş k İn i və azirliy N r iqtisadi ət ilə y rg iy e ən V əd M azirliyi, N eti, in ab K r irlə z a 4 zrii Mədəni v Turz rizm u T və t ə y iy n ə d ə M azirliyi, N azirliyi N N azirlər K ab in eti, X arici İşlər İşlər arici X eti, in ab K azirlər N iqtisadi İn k iş a f N az irliy i, N azirlər azirlər N i, irliy az N f a iş k İn iqtisadi zrii Mə ni t Tuız ıizm u T ə v ət y iy ən i əd M azirliy N azirliyi, N əi Mə ni t ə rz azirliyi N urizm T və ət y iy ən əd M təsi, ə Sttsi Komi­ m o K a tatistik S lət v ö D azirliyi N əhiyyə S azirliyi, N rizm u T və ədəniyyət M Na7İriivi əhsil livi.T üdafiəsi M Sosial in alin h Ə və ək m O D övlət S tatistik a K om itəsi. itəsi. om K i a azirliy N tatistik S rizm u T və ədəniyyət M övlət D azirliyi, N i urizm T azirliy N İşlər və arici X ədəniyyət M azirliyi N urizm T və ədəniyyət i, M azirliy N rizm u T və ədəniyyət M azirliyi N rizm u T və ədəniyyət M azir- N azirliyi N əhsil T rizm u T və urizm T və ədəniyyət ət M y iy i ən əd M a/irliv N azirliyi, N > Ъ 9 г. ƏLAVƏ 6 :0 =5 S С*>» U2 § Й S 'Я Q N Цм N! Д те О те те с сг ^ İZ “Azərbaycan Respublikasında kurortların

с е я й N 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə 'C 'С =3 =1 •5 Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında н Н И -о ^ о те сЗ ’ л £ й о . тз О X AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN üO те ; _"с X о е 2 503 те>-L SƏRƏNCAMI те >* О U ,' - о Г' . 2Г' £ с тэ 2 ö те те Р> 3 « J? "İ “ s g. -о те 73те тЗ х те гч “Azərbaycan kurortları” Dövlət Proqramı haqqında” •о "*? те ^ -*й Sте ^«u ^İ3 Ä те 10_ЖJJ. < < >» о о Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 27 fevral tarixli 2002 nömrəli Sərəncamının icrasını təmin etmək О о məqsədi ilə qərara alıram: f в с х>те 73 те теV3 те р £ Bakı şəhəri, 6 fevral 2009-cu il g £•= ..İ. 7 3 ^ х те İS *5 « № 125 а В >> а £ '6- £ с •а д =з Йте ~й n U 3 с с те -лте х л ’■ f V2 те ;а < Е 7SJ2 J - 1 _£_ J_L

гл rN r-J ОС (N C'i 441 4 4 0 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin soydaşlarımız yaşayış yerləri ilə təmin edilmək məqsədi ilə 2009-cu il 6 fevral tarixli 125 nömrəli sovet dövründə inşa edilmiş sanatoriya-kuıort müəssisələrin- Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir dək i çarpayı fondunun təxminən 50 faizi nisbətində ölkənin digər ərazilərində yerləşən sanatoriya, pansionat və istirahət 1. ÜMUMİ ƏSASLAR evləri ndə məskunlaşdш I mışdır. Hazırda Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2004-cü 1.1. Mövcud vəziyyət il 11 fevral tarixli 24 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Kurort işi Azərbaycan Respublikasında ənənəvi olaraq Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)" çərçivəsində ayrı-ayrı dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsini bölgələrdə kurortların dirçəldilməsi istiqamətində həyata təşkil etmişdir. Bu sahədə aparılmış dövlət siyasəti nəticəsində keçirilən tədbirlərlə yanaşı, aparılan işlərin səviyyəsinin müasir inkişaf etmiş və kütləvi tələbatı ödəyən kurort kompleksi tələblərə uyğunlaşdırtimasına ehtiyac vardır. yaradılmışdır. Kurort işinin təşkili iqtisadi və sosial əhəmiy­ Təcrübə göstərir ki, sanatoriya-kurort müalicəsi əhalinin yətli fəaliyyət olaraq ölkənin bir çox regionlarının inkişafını, sağlamlığının qorunması sahəsində olduqca mühüm yer tutur. infrastrukturunun yaradılmasım, əhalinin məşğulluğunu, Bu sağlamlıq ocaqlarında aparılan miialicə nəticəsində xəs­ xidmət sahələrinin inkişafmı təmin etmişdir. Ölkədə yaradılmış tələrdə reabilitasiya prosesi sürətlənir, xəstəliklərin kəskin­ sanatoriya-kurort sistemi insanların istirahətinin, ləşməsi prosesinin qarşısı alınır və xəstələr normal həyata sağlamlaşdırılmasınm və müalicəsinin təşkili baxımından qayıtmaq imkanı əldə edirlər. Səmərəli sanatoriya-kurort müa­ olduqca vacib ümummilli sosial-iqtisadi funksiyaları da yerinə licəsi böyüklərdə və uşaqlarda xəstəliklərin kəskinləşməsi hal­ yetirmişdir. larını, habelə sanatoriyalarda reabilitasiya keçmiş xəstələrdə Keçən əsrin 80-ci illərinin sonunda - 90-cı illərin əmək qabiliyyətinin müvəqqəti və daimi itirilməsi hallarının əvvəllərində, Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və sosial həyatında sayını dəfələrlə azaldır. baş verən proseslər kurort kompleksinin təşkili, idarə edilməsi, Sanatoriya-kurort müalicəsinə əlillərin, xəstələrin, ekoloji maliyyələşdirilməsi, insanların istirahətinin, müalicəsinin və cəhətdən çirkli zonalarda yaşayanların, uşaqların xüsusilə bö­ sağlamlaşdırılmasınm təşkili, kurort texnologiyalarının tətbiqi, yük ehtiyacı vardır. Əhalinin bu kateqoriyalarının sanatoriya- kadr təminatı sahəsinə təsirsiz ötüşməmiş, nəticədə mərkəzləş­ kurort müalicəsinə tələbatı sanatoriya-kurort şəbəkəsinin in­ dirilmiş kurort kompleksinin və sanatoriya-kurort xidmətlərinin kişafında nəzərə alınmalı, uşaq sanatoriyaları və istirahət düşər­ ümumdövlət sisteminin ahəngdar fəaliyyəti pozulmuşdur. gələri şəbəkəsi genişləndirilməli, mövcud uşaq sanatoriyaları Bu kompleksə olduqca böyük zərər Ermənistanın Azər­ müasir avadanlıqlarla təmin olunmalı, onların maddi-texniki baycan Respublikasına təcavüzü nəticəsində vurulmuşdur. bazası sanitar norına və qaydalara uyğunlaşdırılmalı, xəstə və Azərbaycanın 20 faiz ərazisi işğal olunmuş, bir milyondan artıq sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların tibbi, psixoloji və sosial soydaşımız qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüş, reabilitasiyası iiçiin optimal şərait yaradılmalıdır. həmin ərazilərdə unikal təbii xüsusiyyətlərə malik kuroıt Azərbaycan Respublikasında mövcud sanatoriya-kurort yerləri dağıdılmış, daimi yaşayış yerlərindən didərgin düşmüş şəbəkəsinin yenidən təşkili və yaradılacaq müəssisələrin foaliy-

442 443 yotinin müasir beynəlxalq tələblər səviyyəsində qurulması Böyük Qafqaz zonasında otuzdan artıq termal və soyuq müxtəlif konsentrasiyalı kükürdlü və üzvi maddələr tərkibli mühüm vəzifələrdəndir. "Azərbaycan Respublikasında kurort­ zəif minerallaşmış mineral su yataqları mövcuddur. Azər­ ların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı"nda baycanda geniş yayılmış palçıq vulkanları da bu zonada (bundan sonra - Dövlət Proqramı) həmin vəzifələrin yerinə yerləşir. yetirilməsi ilə bağlı kompleks tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur. Kiçik Qafqaz zonası əsasən karbon turşulu mineral 1.2. Azərbaycan kurortlarının təsnifatı sularla zəngin balneoloji kurortlarla fərqlənir. Şəfalı iqlimə malikdir. Bu zonada nadir təbii miialicə amili kimi tanınan Kurort təbii müalicə ehtiyatlarına malik olan və həmin Naftalan nefti mədənləri yerləşir. ehtiyatlardan bərpa, profilaktika və müalicə məqsədi ilə istifadə Xəzər dənizinin sahil zonası iqlim və balneoloji etmək üçün zəruri şəraiti olan ərazi hesab olunur. Azərbaycanın xüsusiyyətlərinə görə üç kurort sahəsinə bölünür. Xudat- ərazisi kurortlarla zəngindir. Yalaıııa zolağı (Nabraıı kurortu) qumlu çimərliklər, meşələr, Belə ərazilərdə istirahət və müalicəni təmin edən müəs­ yod-bromlu su ehtiyatları ilə zəngindir. Abşeron yarımadası sisələr (sanatoriyalar, istirahət evləri, pansionatlar, balneoloji Mərdəkan, Bilgəh, Zıığıılba, Buzovna, Suraxanı kurortlarını və palçıq müalicə ocaqları, kurort poliklinikaları, bərpa mər­ əhatə edir. Həmin ərazidə dəniz iqlimi ilə yanaşı Şıx tcımal kəzləri və s.), sanitariya mühafizə zonaları və digər kurort sullidli suyu, çoxsaylı yodlu-bromlu sular kimi müxtəlif infrastrukturu təşkil olunur. mineral sularla müalicə aparılır. Suraxanı kükiirdlü suları, Təbii müalicə ehtiyatlanna görə Azərbaycanda kurort­ Masazır və Zığ lil palçıqları da müalicə üçiin istifadə olunur. ların balneoloji, iqlim, müalicəvi palçıq kurortları və Naftalan Lənkəran-Astara subtropik zolağı termal mineral su bulaqları nefti kurortu kimi növləri mövcuddur. ilə zəngindir. Balneoloji kurortlara əsasən təbii mineral sulardan istifa­ Mineral sularla zəngin bölgədə (150 su bulaqları) kurort də olunan kurortlar aiddir. Azərbaycanın ərazisində müalicəvi müalicəsi iiçün əhəmiyyətli olan Naxçıvan Muxtar xüsusiyyətlərinə görə dünyada qəbul olunan səkkiz qrup mi­ Respublikasının Sirab, Badamlı, Vayxır, Darıdağ və Batabat neral suyun hər biri mövcuddur. kurortları yerləşir. İqlim kurortları müalicəvi iqlimə malikdir. İqlim Kür-Araz çökəkliyində balneoloji kurortlar yerləşir və kurortları üçtin səciyyəvi olan müalicəvi amillər (dəniz suyu, mövcud olan metanlı, azotlu, yüksək və çox yiiksək minc- günəş vannaları, isti qum vannaları, dağ iqlimi və s.) bir çox rallaşmış, silisiumlu, yodlu-bromlu termal su ehtiyatları müali­ xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsi baxımından əhəmiy­ cəvi əhəmiyyətə malikdir. yətli hesab olunur. Müalicəvi palçıq kurortlarında palçıqdan, əsasən lil 1.3. Dövlət Proqramının əsas məqsədi və vəzifələri palçığmdan (Masazır və Zığ gölünün palçıqlan) və təpə (vulkan) palçıqlarından istifadə yolu ilə müalicə aparılır. Dövlət Proqramının əsas məqsədi Azərbaycanda Naftalan nefti kurortunda unikal müalicə amilli olan və kurortların, müalicə-sağlamlıq və istirahət ocaqlarının inkişaf yüksək təsirə malik Naftalan nefti ilə müalicə aparılır. etdirilməsindən, onların fəaliyyətinin qabaqcıl beynəlxalq Coğrafi yerləşməsinə görə Azərbaycanın kurort resursları təcrübə və tələblər əsasmda təşkil olunmasından, ölkə aşağıdakı zonalara bölünür:

444 445 ərazisində mövcud təbii müalicə ehtiyatlarından səmərəli - sanatoriya-kurort şəbəkəsinin müasir mütərəqqi istifadənin təmin edilməsindən ibarətdir. üsullarla idarə olunmasının təmin edilməsi; Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıda göstərilən - ölkə əhalisinin yerli kurortlardan istifadəsinin genişlən­ vəzifələrin yerinə yetirilməsi zəruridir: dirilməsi, xarici ölkə vətəndaşlarının müalicə və istirahət məq­ kurort fəaliyyətinin qanunvericilik bazasının sədi ilə Azərbaycan Respublikasına gəlməsinin təmin edilməsi təkmilləşdirilməsi; üçün sanatoriya-kurort müalicəsinin səmərəliliyinin artırılması, - kurortların inkişafı sahəsində beynəlxalq təcrübənin həmçinin göstərilən xidmətlərin kəmiyyət və keyfiyyət gös­ öyrənilməsi və tətbiqi ilə bağlı tədbirlərin görülməsi; təricilərinin yüksəldilməsi; - kurort müəssisələrinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi - ölkə ərazisində mövcud təbii müalicə ehtiyatlarının sisteminin təkmilləşdirilməsi; öyrənilinəsi və onlardan səmərəli istifadə olunmasının təşkil kurort sahəsində özəl sektorun fəaliyyətinin edilməsi; dəstəklənməsi; - ölkə ərazisində mövcud təbii müalicə ehtiyatlarından - kurort şəbəkəsinin zəruri infrastrukturla, ilk növbədə istifadə olunması işinə yerli və xarici investorların cəlb olun­ elektrik enerjisi, qaz, istilik və içməli su ilə təmin edilməsi, ması; kanalizasiya sistemlərinin yenidən qurulması, kurortların - əhalinin, o cümlədən aztəminatlı ailələrin ölkə ərazisin­ yerləşdiyi bölgələrə gedən yolların əsaslı təmir edilməsi; də sanatoriya-kurort və istirahət ocaqlarından istifadə imkan­ - kurort müəssisələri üçün yüksək ixtisaslı kadrların larının genişləndirilməsi. hazırlanması, mövcud mütəxəssislərin əlavə təhsili ilə bağlı Dövlət Proqramının iki mərhələdə həyata keçirilməsi tədbirlərin görülməsi;1 planlaşdırılır: kurortologiya sahəsində elmi-tədqiqat işlərinin birinci ınərlıələ 2009-201 l-ci illəri əhatə edərək ölkədə genişləndirilməsi; sanatoriya-kurort şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi sahəsində ilk - beynəlxalq kurort xidmətləri bazarına çıxışın təmin ən vacib tədbirlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir; edilməsi üçün reklam-marketinq və digər işlərin həyata 2012-2018-ci illəri əhatə edəcək ikinci mərhələdə digər keçirilməsi. zəruri tədbirlərin, o cümlədən birinci mərhələ üzrə tədbirlərin icrasının nəticələrinə görə müvafiq tədbirlərin həyata 1.4. Dövlət Proqramının həyata keçirilməsinin əsas keçirilməsi və tamamlanması nəzərdə tutulur. istiqamətləri və mərhələləri 1.5. Dövlət Proqramının maliyyə təminatı

Dövlət Proqramının əsas məqsəd və vəzifələrinin həyata Dövlət Proqramının maliyyə təminatı aşağıdakı maliyyə keçirilməsinin başlıca istiqamətləri aşağıdakılardır: mənbələri lıesabma həyata keçiriləcəkdir: - sanatoriya-kurort şəbəkəsinin maddi, elmi, təbii və kadr - dövlət büdcəsinin vəsaitləri; bazasmın inkişaf etdirilməsi; - dövlət fondlarının vəsaitləri; - sanatoıiya-kurort və istirahət ocaqlarının müasir stan­ - yerli və xarici investorların maliyyə dəstəyi; dartlara cavab verməsinin və dünya sanatoriya-kurort xid­ - qanunvericiliyə zidd olmayan digər mənbələr. mətləri bazarına çıxışının təmin edilməsi;

446 447 Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin icrasına yönəldilən dövlət büdcəsi vəsaitlərinin həcmi növbəti illər üçün dövlət büdcəsinin tərtibi prosesində müəyyənləşdiriləcəkdir.

1.6. Gözlənilən nəticələr Dövlət Proqramı çərçivəsində həyata keçiriləcək tədbirlər nəticəsində aşağıdakılara nail olunması gözlənilir: - Azərbaycan Respublikasının təbii müalicə ehtiyatların­ dan səmərəli istifadənin təmin olunması; - ölkənin sanatoriya-kurort və istirahət ocaqlarının bey­ nəlxalq sanatoriya-kurort xidmətləri bazarına çıxışı; - ölkənin sanatoriya-kurort şəbəkəsinin cəlbedici imicinin formalaşması və nəticədə onun xidmətlərindən əhalinin, o cüm­ lədən aztəminatlı şəxslərin, ailələrin və xarici ölkə vətəndaş­ larının geniş istifadə etməsi; - əhali arasında müvəqqəti və davamlı əmək qabiliyyəti­ nin itirilməsi hallarının azalması; - sanatoriya-kurort müəssisələrində profilaktika tədbir­ lərinin həcmi və keyfiyyətinin artırılması hesabına ürək, qan- damar, nevroloji, periferik sinir sistemi, sümük-əzələ, mədə- bağırsaq, vərəm və digər xəstəliklərin azalması; - sanatoriya-kurort şəbəkəsinin gəlirliyinin artaraq kurort və sanatoriyalar yerləşən zonalarda, habelə ətrafda yaşayan əhalinin məşğulluğuna və sağlamlığına müsbət təsir göstərmə­ si, sanatoriya-kurort şəbəkəsi ilə əlaqədə olan iqtisadiyyatın di­ gər sektorlarının inkişafı. 2. DÖV LƏT PROQRAMININ KEÇİRİLMƏSİNƏ HƏYATA DÖV 2. DAİR TƏDBİRLƏR

448 44 9 ______İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi, Səhiyyə İdarə Nazirliyi. F.dılməsi üzrə Dövlət Dövlət Komitəsi Əmlakının Sənaye Nazirliyi, Konfederasiyasının Səhiyyə Nazirliyi təklifləri nəzərə Həmkarlar İttifaqları (Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Səhiyyə Konfederasiyasının Nazirliyi təklifləri (Azərbaycan nəzərə Nazirlər Kabineti. İqtisadiyyat alınm aqla) və alınm aqla) Konfederasiyasınınalın m aq la) təklifləri nəzərə Məcburi KöçkünlərinKomitəsi İşləri(Azərbaycan və üzrə digərDövlət aidiyyəti Həmkarlar orqanlar İttifaqları Səhiyyə Nazirliyi,Sərvətlər Ekologiya Nazirliyi, və Təbii Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Nazirlər Kabineti, Qaçqınların və Sərvətlər Nazirliyi İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, Ekologiya və Təbii alınm aqla) Səhiyyə Sənaye Nazirliyi, İqtisadiyyatKonfederasiyasının Nazirliyi, və Mədəniyyət təklifləri (Azərbaycan nəzərə və Turizm Nazirliyi, Həmkarlar İttifaqları ______I 1, 1, 11 1.11 L 11 I. II 1.11 I. и 2 0 09-20 8 i 2009-2018 2009-2011 2009-2018 2009-2018 2009-2018 j j 1. 11 işinə verli və xarici investorların cəlb edilməsi i T Mövcud kurort müəssisələrinin yenidən j Azərbaycan Respublikasıyenidənqurma Səhiyyə Nazirliyinin işlərinin uyğun olaraq tədbirlərin aparılması,özəlləşdirilməsi görülməsi "Naftalan" ilə zərurətbağlı müvafiq kurortunun yenidən qurulması ilə keçirilməsi qurulması, idarə edilməsi və xidmətlərin təşkili J tabeliyində olan sanatoriyalardayarandıqda, təmir, bərpa həmin və obyektlərin qanunvericiliyə bağlı müvafiqvə həmin şəhərsalma verən ərazidə sənədlərinin yaradılması beynəlxalq təsdiqi sanatoriya-kurort tələblərə ilə ca\ab bağlı müəssisələrinin tədbirlərin həyata mərhələlərlə köçürülməsiyeni salınan qəsəbələrəüçün zəruri tədbirlərin görülməsi Sanatoriya-kurortməskunlaşmış müəssisələrində qaçqın \ə məcburi köçkünlərin yaradılmasının dəstəklənməsi Böyük və dənizinin Kiçik Respublikasının sahil Qafqaz zonasında, zonalarında. Naxçıvanbalneoloji, ərazisində Xəzər iqlim, Muxtar müalicəvi və palçıq kurortlarının Kür-Araz çökəkliyində müasir tələblərə cavab verən kitabçalarının çap olunması marşrutlarının müəyyən edilməsi, məlumat Kurortların yerləşdiyi ərazilərdə tarixi abidələr, nəzarətin gücləndirilməsi digər görməli yerlərlə bağlı turist sanitariya mühafizəsininKurort daxilində təmin xidmətlərinin və tədbirlərin xarici edilməsinə ölkələrdəhəyata keçirilməsi reklamı marketinqi. ilə bağlı ölkə sağlamlaşdırma yerlərinin və kurortların

2.2. Kurortların və sanatoriva-kurort müəssisələrinin yaradılması, yenidən qurulması və inkişafı

2.2.4. 2.2.5. 2.2.3. 2.2.2. 2.2.1. 2.1.6. 2.1.5. 4 5 1 Г 2.3. Sanatoriya-kurort müəssisələrinin infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması Sanatoriya-kurort müəssisələrinin etibarlı "Azərenerji" Açıq Səhmdar Cəmiyyəti, elektrik enerjisi, qaz, isti və soyuq su, istilik Dövlət Neft Şirkəti, "Azərsu" Açıq təchizatı, kanalizasiya sistemlərinin bərpası, 2009-2018 Səhmdar Cəmiyyəti, 2.3.1. yenidən qurulması və inşası sahəsində müvafiq 1,11 "Azəristiliktəchizat” Açıq Səhmdar tədbirlərin həyata keçirilməsi Cəmiyyəti, yerli icra hakimiyyəti o rq an ları Sanatoriya-kurort müəssisələrinə gedəıı Nəqliyyat Nazirliyi, İqtisadiyyat və yollann bərpası, yenidən qurulması, müvafiq Sənaye Nazirliyi, yerli icra hakimiyyəti 2009-2018 2.3.2. yaşayış məntəqələrində müasir tipli o rq an ları 1, II avtovağzalların inşası, yol boyu məlumat nişanlarının quraşdırılması Sanatoriya-kurort müəssisələrinin yaxınlığında Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi, nəqliyyat vasitələrinin saxlanması üçün zəruri Nəqliyyat Nazirliyi, Energetika 2009-2018 2.3.3. texniki xidmətin göstərilməsi şərti ilə Nazirliyi, yerli icra hakimiyyəti I, II avtodayanacaqlann, yanacaqdoldurma orqanları məntəqələrinin təşkilinin dəstəklənməsi Kurort ərazisində yerləşən yaşayış 2009-2018 2.3.4. məntəqələrində müasir tələblərə cavab verən Səhiyyə Nazirliyi I, II müvafiq səhiyyə xidmətlərinin təşkili Kurort ərazisində yerləşən yaşayış İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi, yerli məntəqələrində məişət tullantılarının 2009-2018 icra hakimiyyəti orqanları 2.3.5. utilizasiyası müəssisələrinin yaradılması ilə I. II ___ 1 bağlı tədbirlərin görülməsi

2.4. Sanatoriya-kurort müəssisələrinin kadr və elmi təminatının gücləndirilməsi Sanatoriya-kurort müəssisələrində çalışan həkim, Səhiyyə Nazirliyi 2009-2011 2.4.1. orta tibb işçiləri % ə digər xidmət personalı üçün I ixtisasartırma kurslarının təşkili Sanatoriya-kurort müəssisələri iiçim Nazirlər Kabineti, Təlısıl Nazirliyi. mütəxəssislərin hazırlanması məqsədi ilə ali Səhiyyə Nazirliyi 2009-2011 4- i - J təhsil müəssisələrinə qəbul və mütəxəssislərin l hazırlanması planlarında müvafiq ixtisasların nəzərdə tutulması Kurortologiya elminin inkişaf etdirilməsi, müasir Səhiyyə Nazirliyi standartlara cavab verən yeni müalicə 2009-2018 2.4.3. texnologiyalarının hazırlanması və tətbiqi 1. II

Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin Səhiyyə Nazirliyi Elmi-Tədqiqat Tibbi Bərpa İnstitutunun yenidən г 'Ft "■f qurulması. maddi-texniki bazasının 2009-2018 i genişləndirilməsi, elmi tədqiqatların aparılması I. II məqsədi ilə kurortlarda elmi-ıııetodık kabinetlərin yaradılması Kurort fondunun genişləndirilməsi və ondan Səhiyyə Nazirliyi istifadənin səmərəliliyini artırmaq məqsədi ilə 2009-2018 2 4.5. i elmi tədqiqatların aparılmasının təşkili I, H

Səhiyyə Nazirliyi. İqtisadiyyat və Sənaye j Kurort işinin təşkili və inkişafı ü/rə elmi-praktık 2009-2018 N azirliyi 2.4.6. ’■ konfransların \ ə digər tədbirlərin keçirilməsi I. II SƏRƏNCAMA EDİLMİŞ DƏYİŞİKLİK VƏ ƏLAVƏLƏRİN SİYAHISI

1. 10 noyabr 2009-cu il tarixli 183 nömrəli Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı (“Azərbaycan” qəzeti 11 noyabr 2009-cu il, № 252, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2009-cu il, № 11, maddə 886) 2. 2 iyul 2010-cu il tarixli 291 nömrəli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (“Azərbaycan” qəzeti 4 iyul 2010-cu il, № 141, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2010-cu il, № 7, maddə 610) 3. 15 fevral 201 l-ci il tarixli 381 nömrəli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (“Respublika” qəzeti, 18 fevral 201 l-ci il, № 38, “Azərbaycan” qəzeti, 20 fevral 201 l-ci il, № 40, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 201 l-ci il, № 02, maddə 85) DİOQRAMLAR 4. 10 fevral 2014-cü il tarixli 105 nömrəli Azərbaycan Respublikasının Fərmanı (“Respublika” qəzeti, 12 fevral 2014-cü il, № 30, Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2014-cü il, № 2, maddə 112) 5. 14 may 2014-cü il tarixli 164 nömrəli Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı (“Azərbaycan” qəzeti 16 may 2014-cü il, № 101

454 455 İllər >!* « З^ « ш>!* ч liIMOİ'-'i?" : liU fil оЗ|Щ Э 11 ( u n u U» U') л» e t n/irau Şəkil 1. Azərbaycanda turizm şirkətlərinin sayı ш у я и я 2005 2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013 2014 • Al* :* J

•*HI Şəkil 2. Azərbaycanda mehmanxana və ona uyğun yerləşmə müəssisələrinin sayı

457 Lfl O s 200000

180000

160000

140000

120000

Ln-t* 100000 0 0 80000

60000

40000

20000 0

Şəkil 3. Meh m a®xana və ona uyğun yerləşmə müəssisələrinin gəlirləri (min man.)

»uc f.vu nıwsD /-j(ı*uq.'i/j:tı.ıı>ııı aa>ı

3000000

2484100 2508900 2500000 2239141 297800 1962906 2000000

1500000 337701

1000000

500000

2007 2009 2010 2011 2012 2013 2014 tUər

Şəkil 4, Azərbaycana gələn xarici ölkə vətəndaşlarının sayı rif ıj)- unu uoptp 2014 П : ism ЩО !»Эф ziyarəti SlX9I3fI 0Ш1 İşgüzar Didərməqsədlə * İstirahətvə əyləncə * Digərturizm məqsədi ■ M üalicə " Dini ■ Qohumlann dostlann ш n

2013

J|>'üq.i*|aU»n;! ?5Ш i 2012 İllə r

2011 3 5 5 0 2 0 0 Lpa^.cauqnu frqoir ruuı^ijjt.nı frqoir Lpa^.cauqnu

3 1 7 5 6 0 0 2010 ü • -j '! <}|p> ‘Щ / » 4 > 3 0 0 0 0 0 0 - Й Ч Ч 1 1 * / 4 5 0 0 0 0 0 -i 3 5 0 0 0 0 0 - 2-.İJOJ - / 4 0 0 0 0 0 0 - Şəkil 5. Xarici ölkələrə səfər edən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı OU' i л* г ч л* 9ч °ч " ,u*ı kii Şəkil 6. Səfərlərin məqsədinə görə Azərbaycana gələn turistlərin sayı (2014-cii il), min nəfərlə 2» 460 461 $чул\ if И» Э “Ж.‘> '-/ЗЯЬрЯАШЯ fr?| .! |fJti/Cl > ' ' *‘Я/. ■ л j t ' 3 • г uıt» u v q s

л İstirahət və əyləncə

■ İşgüzar

■ M üalicə

* D ini

■ Qohumların dostların ziyarəti

* Digər turizm məqsədi 4^ osЮ Didər məqsədlə

Şəkil 7. Səfərlərin məqsədinə görə Azərbaycandan gedən turistlərin sayı (2014-cü il), min nəfərlə

16%

OV'4-'

SAtOWC Pil1 wjpy

grıusd

Н^лаь

■ Müalicə və sağlamlıq xidmətləri ■ Nömrələrin satışmdan

■ Qida məhsulları satışından ■ Digər pullu xidmətlərdən

r v -top' Şəkil 8. Azərbaycanda mehmanxanaların xidmətindən gəlirlər (%-lə) İSTİFADƏ OLUNMUŞ VƏ TÖVSİYƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Qanunvericiliyi toplusu. I cild, Bakı: “Avrasiya press”, 2011,521 s. 2. Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götü­ rülmüş tarix və mədəniyyət abidələri. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Qanunvericiliyi toplusu. II cild, Bakı: “Avrasiya press”, 2011, 500 s. 3. Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər). “Respublika” qəzeti, 13 fevral 2004-cü il. 4. “Azərbaycan kurortları” Dövlət Proqramı. “Xalq” qəzeti, 28 fevral, 2007-ci il. 5. Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial -iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. “Respublika” qəzeti, 16 aprel, 2009-cu il. 6. Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı. “Respublika” qəzeti, 7 fevral 2009-cu il. 7. Azərbaycanda turizm. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. “Səda”, 2014, 247 s. 8. Azərbaycanın iqtisadi və sosial coğrafiyası. Ali məktəblər üçün dərslik./ prof. V.Ə.Əfəndiyevin redaktəsi ilə. - B.: “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, 2010, 496 s. 9. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 2005-ci ildə mehmanxana fəaliyyətinə dair əsas göstəriciləri. Bakı, 2006, 156 s. 10. Azərbaycanda turizm strategiyasının inkişafı üçün texniki yardım. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Na­ ŞəkU ŞəkU 9. Nəqliyyat növləri üzrə xidmət göstərilmiş turistlərin sayı (%-lə) zirliyi. Bakı. 2006.

465 464 11. Azərbaycanda turizm strategiyasının inkişafı üçün texni­ 28. Dərgahov V.S. Azərbaycanın Xəzərsahili bölgəsinin rekrea­ ki yardım. Bakı: 2006, 188 s. siya-turizm ehtiyatları. Bakı: “Sabah”, 2003, 138 s. 12. Azərbaycanın əsas və əlavə turist marşrutlarının təsdiq olun­ 29. Dərgahov V.S. Rekreasiya-turizm ehtiyatları. Bakı: ması haqqında Gənclər, İdman və Turizm Nazirliyinin qəran. “MBM”, 2008,214 s. Bakı, 2003, 36 s. 30. Əliyev Ə.İ., Aslanov E.Z. Beynəlxalq turizm hüququ. Bakı: 10. Azərbaycan. Bələdçi kitabı. Bakı: 2003, 255 s. “ISBN”, 2011,475 s. 11 .Ağakərimov M.M., Babazadə S.İ. Ekskursiya və ekskursiya 31 .Əfəndiyeva F.P. Şəfalı palçıqlar. Bakı: “Elm”, 1984, 64 s. rəhbəri. Bakı: “Oskar”, 2006, 171 s. 32. Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı: “Elm”, 2007, 204 s. 12. Ağakərimov M.M. Otel. Bakı: “R.N. Novruz-94”, 2008, 33. Əliyev H.Ə. Təbiətin keşiyində. Bakı: “Elm”, 1993, 309 s. 327 s. 34. Əlirzayev Ə.Q., Aslanova S.İ. Turizmin inkişafının sosial- 13. Ağakərimov M.M. Mehmanxanada Ön büro. Bakı: “Aypara iqtisadi problemləri. Bakı: “Adiloğlu”, 2006, 139 s. nəşriyyatı”, 2013, 272 s. 35. Əlirzayev Ə.Q. Turizmin iqtisadiyyatı və idarə olunması. 14. Axundov Ş.Ə. Marketinq. Bakı: “Əbilov, Zeynalov və Bakı: İqtisad universiteti, 2011, 494 s. oğulları”, 2003, 589 s. 36. Əyyubov Ə.C. Azərbaycan SSR-nin kurort və istirahət 15. Aşurbəyli S.B. Bakı şəhərinin tarixi. Bakı: “Avrasiya Press” yerlərinin iqlimi. Bakı: “Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı”, 1987, 2006,416 s. 93 s. 19. Azərbaycanın Milli Parkları. Ekologiya və Təbii Sərvətlər 37. Filipp Kotler. Marketinqin əsasları. Bakı: Ergün, 1993, 559 Nazirliyi. Bakı, 2007, 37 s. s. 20. Bağırov F.A. Naxçıvanın təbii sərvətləri. Naxçıvan: AzTU, 38. Qafarov N.C. Turizmin iqtisadiyyatı. Bakı: “Kooperasiya” 2008, 196 s. nəşriyyatı, 2012, 440 s. 21. Bilalov B.Ə. Turizmin menecmenti. Bakı: “Mütəcim”, 39. Heydərov Ş.Ə. Turizmdə nəqliyyat xidmətlərinin təşkili. 2005, 372 s. Mingəçevir, “MMC”, 2011, 148 s. 22. Bilalov B.Ə. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsi. Bakı: 40. İsmayılov Ç.N. İqtisadi və sosial coğrafiyanın əsaslan. B.: “Mütəcim”, 2006, 280 s. TEAS Press nəşriyyat evi, 2015, 160 s. 23. Bilalov B.Ə. Turizmin tarixi. Bakı: “Mütəcim”, 2008, 328 41. Qasımov M.S. Abşeron yarımadası əhalisinin rekreasiya s. təminatı. Bakı: “Qismət”, 2007, 328 s. 24. Bilalov B.Ə., Qəhrəmanov Y.M. Səyahət agentlikləri və 42. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Azərbaycan meşələri. Bakı: turoperatorluq. Bakı: “Mütərcim”, 2012, 227 s. “Elm”, 2002, 472 s. 25. Budaqov B.Ə. Azərbaycanın müasir təbii landşaflan. Bakı: 43. Məmmədov C.A., Soltanova H.B., Rəhimov S.H. Beynəl­ Elm, 1988,135 s. xalq turizmin coğrafiyası. Bakı: “R.N.Novruz-94”, 2002, 547 s. 26. Budaqov B.Ə. Sovet Azərbaycanın təbiəti. Bakı: “Elm”, 44. Məmmədov C.A., Rəhimov S.H. Turizm termin və anlayış­ 1988, 126 s. larının ensiklopedik lüğəti. Bakı: “Mütərcim”, 2003, 207 s. 27. Budaqov B.Ə. Azərbaycanın təbiət abidələri. Bakı: 45. Məmmədov C.A., Bilalov B.Ə. Azərbaycanda gəlmə “Elm”, 1990, 180 s. turizm və onun inkişaf yollan. Bakı: 2004, 212 s.

466 467 46. Məmmədov C.A., Rəhimov S.H. Turizm və onunla əlaqəli 05 may, 2007, s. 546-549. sahəlardə işlədilən termin və anlayışların izahi lüğəti. Bakı: 61.Soltanova H.B. Turist marşrutlarının təkmilləşdirilməsi// Qanun 2000, 272 s. H.ƏIiyevin 85 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi 47. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Ekologiya və ətraf mühitin konfransın materialları. Bakı, 2008, s.331-335. mühafizəsi. Bakı: “Elm”, 2005, 879 s. 62.Soltanova H.B. Azərbaycan Respublikası regionlarında 48. Məmmədov Z.S. XXI əsr iqtisadi inkişafın nəqliyyat turizmin inkişafının aktual problemləri. Azərbaycan Respub­ faktoru. Bakı: “Kooperasiya”, 2002, 386 s. likası regionlarının sosial-iqtisadi problemləri. Bakı: 2005, s. 49. Müseyibov M.M. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Ali 66-69. məktəblər üçün dərslik. B.: “M aarif’, 2008, 398 s. 63.Soltanova H.B. Turizm-rekreasiya sistemlərinin öyrənil­ 50. Nadirov F.T., Qəhrəmanov M.K. Kənd yaşıl turizmi. Bakı, məsinin nəzəri əsasları.// Azərb.Coğr.Cəm. BDU filialının “Adiloğlu”, 2004, 112 s. əsərləri II cild. Azərbaycanda müasir ekocoğrafi şəraitin 51. Naxçıvan Ensiklopediyası. Bakı: “Ensiklopediya”, 2002, dəyişməsində antropogen amilin rolu. BDU-nıın 90 il.yub. 594 s. həsr olunmuş elmi konfransın materialları, Bakı, 2009 52. Rəhimov S.H. Beynəlxalq turizm texnoloji terminlərinin s. 73 7-741. izahlı lüğəti. Bakı: “Mütəcim”, 2003, 208 s. 64.Soltanova II.B., Əhmədova İ.İ. Azərbaycanda yerləşmə 53. Rəhimov S.H. Turizm-ekskursiya işinin təşkili. Bakı: müəssisələri: regional problemlər// Azərbaycanda “Turizm “Mütəcim”, 2004, 312 s. ili”nə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfransın materialları. 54. Rəhimov S.H. Turların təşkili: nəzəriyyə və təcrübə. Bakı, 201 I s. 450-457. ’ Azerbaican tourizm news, №3 (19), 2008. 65. Turizmin davamlı inkişafı. Yerli planlaşdırma üzrə 55. Rzayev B.Z. Naxçıvan Muxtar Respublikasının mineral mütəxəssislər üçüıı vəsait. Azərbaycan Respublikası Mədəniy­ sərvətləri və onların istifadə perspektivləri. Naxçıvan: Əcəmi, yət və furizm Nazirliyi. Bakı: 2012, 59 s. 2003, 88 s. 66. Turizm sektorunda çalışanlar üçün məlumat kitabçası. 56.Soltanova H.B., Ağakərirnov A.A., Babazadə S.İ. Mehman­ Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi. xana təsərrüfatı. Bakı: “Parni iz Baku”, 2005, 220 s. Bakı: 2011, 142 s. 57.Soltanova H.B., Hüseynova Ş.H. Turizmin əsaslan. Bakı: 67. Şəkııri.B.Q. Naxçıvan Muxtar Respublikasının təbii ehtiyat­ Mütərcim, 2007, 316 s. ları və onların qorunması. Bakı: “MBM” MMC, 2005, 344 s. 58.Soltanova H.B., Zeynalov C.V. Otelçilik fəaliyyətinin 68. Şükürov T.Ş. Marketinq tədqiqatları. Bakı: 2003, 228 s. əsasları. Bakı: AzTu-nun mətbəəsi.2013,410 s. 69. 1.’’Turizm haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu 59.Soltanova H.B. Azərbaycan Respublikasında turizmin (4 iyıın 1999-cu il, №497-15-JQ). Azərbaycan Respublikasının müasir problemləri // Bakı Universitetinin Xəbərləri. Təbiət mədəniyyət və turizm qanunvericiliyi toplusu. “Avrasiya elmləri seriyası. Bakı, 2007, №1, s. 133-138. press”, 2011, 522 s. 60.Soltanova H.B. Azərbaycan Respublikasmda dağ turizm 70. Zülfüqarova S.M. Abşeron Azərbaycan Respublikasının kompleks yaradılması imkanları// “Qloballaşma prosesində mühüm turizm mərkəzi kimi.// Bakı Universitetinin xəbərləri. Qafqaz və Mərkəzi Asiya” II Beynəlxalq konfransı. Bakı, 02- Təbiət elmləri seriyası. 2006. №1, s. 132-137.

468 469 Rus dilində: ванне и развитие территориальных рекреационных ком­ 71. Абрамов M.А., Солтанова Г.Б. Проблемы территориаль­ плексов. М.: «Мысль», 1978, 238 s. ной организации курортно-туристических комплексов на 87. Кусков А.С., Голубева В.Л, Одинцова Т.Н. Рекреацион­ побережье Каспийского моря. Вестник Бакинского Уни­ ная география. М.: “Флинта”, 2005, 493 с. верситета. Изд. Бакинского Университета №3, 1998, с. 176- 88. Рагимов С.И. У Азербайджанского туризма большое 184 будущее. AİTT News, Баку, 2003,№2. 72. Балабанов И.Т., Балабанов А.И. Экономика туризма. М.: 89. Салманов А.А. География курортного хозяйства при­ «Финансы и статистика», 2003, 116с. морской зоны Азербайджана.: Автореферат, к.г.н. Баку, 73. Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПб «Издательский 1973, 19 с. дом Герда», 2007, 576 с. 90. Тагиев И.И., Ибрагимова И.Ш., Бабаев А.М. Ресурсы 75. Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, минеральных и термальных вод Азербайджана. Баку: методология, и практика. М.: Финпресс, 2000, 464 с. «Чашыоглу», 2001. 214 с. 76. Дж. Р.Уокер. Введение в гостеприимство. М.: ЮНИТИ, 91 .Ушаков Д.С. Прикладной туроиерейтинг.М.: Изд.центр 2008,711с. «Март», 2006, 448 с. 77. Гусейнов М.М. Курортные ресурсы Азербайджана. 92.Экономика и организация туризма: международный Баку: «Элм», 1979, 120 с. туризм.//Под ред.И.А.Рябовой. М.: «КНОРУС», 2005, 576 с. 78. Дурович А.П. Маркетинг в туризме. М.: ИНФРА-М, 93. Десяткова 11.11., Корнсвсц В.С. Оршнизация сельского 2012,316 с. туризма. Калининград, 2003. 79. Дурович А.П. Основы маркетинга. М.: ИНФРА-М, 94. Солтанова Г.Б. Курортно-туристские ресурсы Азербай­ 2012,286 с. джанской Республики и перспективы развития курортной 80. Дурович А.П. Организация туризма. Питер Пресс, системы. Сб. География и туризм. Вып I. Пермь: «ИГУ», 2009, 318 с. 2005, с. 206-216 81. Ильина Е.Н. Туроперейтинг. Организация деятельности. 95. Сергеева Т. К. Экологический туризм. Учебник. М., М.: “Финансы и статистика”, 2001, 204 с. Финансы и статистика, 2004. 82. Ильина Е.Л. Деятельность туристских агентств: 96. Тарасснок А.В. Виды жологического туризма. //Туризм Туристский рынок и предпринимательство. М.: и отдых, 2000, №21. «Советский спорт», 2004, 64 с. 83. Квартальнов В.А. Туризм. М.: «Финансы и статистика», 2002, 320 с. 84. Квартальнов В.А. Экономика туризма. М.: «Финансы и статистика», 2002, 376 с. 85. Квартальное В.А. Туризм как вид деятельности. М.: 2002, 288 с. 86. Котляров Е.А. География отдыха и туризма: формиро-

470 471 İnternet resursları: Development of tourism in Azerbaijan Republic http:// http://www.stat.gov.az/source/tourizm/ Annotation www.tourism.edu.az Habiba Soltanova http://www.unwto.org/statistics/index.htm www.azerbaijan.travel.az This monograph is dedicated to tourism which is a www.bakutourism.az priority field in non-oil sector and to its development. www.az.wikipedia.org/wiki/Naftalan According to the structure, this book consists of mainly 5 parts http ://www. shahdag.az/page4. html and 20 chapters, as well as the appendices. In this monograph http://www.eco-tourism.aznet.org natural, historical- cultural and social -economic factors of http://ekoturizm.az/home.htm development of tourism in Azerbaijan, as well as tourism https://www.google.az/search?q=Qalaalti market of the republic and its development directions, tourism https://az.wikipedia.org/wiki/Qalaalti_llotel_%26_SPA potential according to economic regions, perspectives of http://www.duzdag.com/duzdagaz.html tourism in the country are investigated. Natural wealth of http://www.nakhchivan.az/portal-l/tcbict.htm Azerbaijan, its ancient historical and cultural recourses, the state of tourism infrastructure, investigation of tourism market both for incomers and outgoers, modern state of tourism in separate regions and their development directions, tourism policy of the state, priority directions of tourism (ecological tourism, rural tourism, hiking, beach and resort tourism) are analyzed in the chapters. The [’resident’s decrees of different contents on State Programs on development of tourism are shown at the end of this book as “appendices”, and the essence of the activities born out of them, as well as the information on their implementation are also stated there. This monograph can be used by bachelors, masters, doctors studying tourism specialty, as well as those who get vocational education on this specialty and those working in the related establishments.

472 473 Soltanova Həbibə Bayraməli qızı kələrinin coğrafiyası” (dərslik. Bakı Universiteti nəşriyyatı. 1992. prof. C. A.Məmmədovla müştərək), “Beynəlxalq turizmin 1948-ci ildə Bakının Maştağa qə­ coğrafiyası” (dərs vəsaiti, Bakı “Novruz-94” nəşriyyatı. 2002, səbəsində doğıılub. 1966-1971-ci il­ prof. C.A.Məmmədov və S.H.Rəhimovla müştərək), “Meh­ lərdə Azərbaycan Dövlət Univer­ manxana təsərrüfatı” (dərs vəsaiti, “Parni iz Baku”, 2005, sitetinin (indiki BDU) geologiya- Ağakərimov M.M., Baba-zadə S.İ. ilə müştərək). “Turizmin coğrafiya fakültəsində təhsil alıb. əsasları” (dərs vəsaiti, Bakı: “Miitərcim”, 2007, Əmək fəaliyyətinə Azərbaycan Dö­ Ş.H.Hüseynova ilə müştərək), “Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin vlət Universitetində başlamışdır. iqtisadi və sosial coğrafiyası" (dərslik, Bakı Universiteti 1972-ci ildən BDU-nun “Xarici öl­ Nəşriyyatı. 2008, C.A.Məmmədovla müştərək), “Dünyanın kələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası" iqtisadi və sosial coğrafiyası” (dərslik. Bakı: AzTıı-nun mətbə­ kafedrasında (2004-cü ildən “Xarici əsi, 2011), “Otelçilik fəaliyyətinin əsaslan” (monoqrafiya, ölkələrin iqtisadi-siyasi coğrafiyası və turizm” kafedrası ad­ Bakı: 2013, C.V.Zeynalovla müştərək). lanır) baş laborant, 1980-ci ildən assistent, 1985-ci ildən baş Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyində Coğrafiya müəllim, 1988-ci ildən dosent vəzifələrində çalışmışdır. 1996- bölməsi ii/rə Metodiki Şuranın. Coğrafiya fakültəsinin Elmi cı ildən həmin kafedranın müdiridir. I986-cı ildən coğrafiya Şurasının üzviidiir. Coğrafiya fakültəsində Tədris-Metodik elmləri namizədidir. Şurasının sədridir. Azərbaycan Respublikasında Turizmin İn­ H.B.Soltanova Azərbaycanda 2000-ci illərdən sonra turizm kişafı Dövlət Proqramının layihəsinin hazırlanması məqsədilə sektorunun inkişafına təkan verildiyindən xarici ölkələrin bu işçi qrupunun tərkibimlə olub. Azərbaycan Coğrafiya Cəmiy­ sahədə təcrübəsindən istifadə edərək kafedrada elmi tədqiqat­ yətinin Rəyasət Heyətinin iizvü və Coğrafiya Cəmiyyətinin ların aparılmasına rəhbərlik edir. BDU filialının sədridir. Azərbaycanın görkəmli coğrafiyaşünas alimi, Əməkdar AR Təhsil Nazirliyi, AR Mədəniyyət və Tuıizın Nazirliyinin elm xadimi prof.Hadı Bədəl oğlu Əliyevin yaratdığı elmi mək­ fəxri fərmanlarına, “Qızıl Qələm” mükafatına, Azərbaycan təbin davamçılarındandır. Elmi marağı Yaxın və Orta Şərq öl­ Bayrağı" fəxri diplomuna layiq görülüb. kələrinin iqtisadi-siyasi və sosial problemlərinin öyrənilməsi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə turizm və otelçilik istiqamətindədir. “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşdur. O, 9 dərslik və dərs vəsaitinin, 2 monoqrafiya, 100-dək elmi və publisistik məqalənin, çox saylı metodik göstəriş, tədris proqramlarının müəllifi, xeyli sayda monoqrafiya və tədris- metodiki vəsaitlərin elmi redaktorudur. Rəhbərliyi altında 3 elmlər namizədi hazırlanmışdır. Elmi əsərləri iqtisadi-siyasi və sosial coğrafiyanın müxtəlif sahələri, xüsusilə ölkəşünaslıq və turizm istiqamətin­ dədir. 1990-cı ildən sonra regional coğrafiya və turizm is­ tiqamətində iri həcmli əsərləri çap olunmuşdur: “Ərəb öl-

474 475 Mətbəə müdiri: Əvəz tdrisoğlu Texniki redaktor: Ramin Vidadioğiu

Çapa imzalanıb 30.10.2015-ci il Sayı 200. Həcmi 30 ç.v. Formatı 60x84 Ум. Əla növ kağız AzTU-nun mətbəəsi. H.Cavidpr.25. Tel: (+012) 539-14-52 E. mail: aztınnetbecCävahoo. сот