Heydər Əliyevin Abidəsi. İsmayıllı Şəhəri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Heydәr Әliyevin abidәsi. İsmayıllı şәhәri Biz öz tarixi köklәrimizlә, maddi vә mәnәvi dәyәrlәrimizlә, milli-mә- nәvi әnәnәlәrimizlә, böyük tariximiz- lә fәxr edә bilәrik. Fәxr edә bilәrik ki, bizim mәdәniyyәtimiz qәdim za- manlarda da çox zәngin vә yüksәk olmuşdur. Heydәr Әliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant layihəsi çərçivəsində nəşr olunmuşdur. TOFİQ BABAYEV TAHİR ŞAHBAZOV TARİXİ-ETNOQRAFİK TƏDQİQAT BAKI – ELMİN İNKİŞAFI FONDU – 2017 Elmi redaktor: Qafar CƏBİYEV tarix üzrə elmlər doktoru, professor Rəyçilər: Nərgiz QULİYEVA AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix üzrə elmlər doktoru, professor Əsəd ƏLİYEV AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru T.A.Babayev, T.S.Şahbazov. BASQAL. Tarixi-etnoqrafik tədqiqat. – Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2017. – 344 səh. Kitab müasir İsmayıllı rayonunun inzibati-ərazi vahidliyinə daxil olan, Böyük Qafqaz sıra dağlarının cənub yamacında – Niyaldağ silsiləsinin ətəklərində yerləşən Basqal qəsə- bəsinin tarixi-arxeoloji və etnoqrafik tədqiqinə həsr olunmuşdur. 1989-cu ildə Azərbay- can SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə Dövlət Tarix və Mədəniyyət Qoruğu elan edilmiş Bas- qal özünün plan-məkan quruluşu, memarlıq xüsusiyyətləri, tarixi abidələri, sənətkarlıq ənənələri və s. ilə Orta əsrlər şəhər mədəniyyətinin elementlərini günümüzə qədər çatdı- ran unikal yaşayış məskənlərimizdən biridir. Basqal tarixən ipək məmulatı istehsalı, xüsu- silə də kəlağayıçılıq sənəti ilə daha çox şöhrət tapmışdır. Basqallı ustaların nəfis şəkildə hazırladıqları kəlağayılara hələ uzaq keçmişdə Şərq və Avropa ölkələrində böyük maraq olmuş və bu nadir sənət inciləri Azərbaycanın iqtisadi və ticarət əlaqələrində mühüm rol oynamışdır. Onlar zaman-zaman müxtəlif beynəlxalq sərgilərin mükafatçısı olmuş və bu günə qədər dünyanın ən məşhur muzeylərinin dəyərli eksponatları kimi çıxış etməkdədir- lər. Təsadüfi deyil ki, Basqal kəlağayısının simasında Azərbaycan kəlağayısı 2014-cü ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilmişdir. Mənbə, ədəbiyyat və informatorların məlumatları əsasında yazılmış “Basqal (tarixi- etnoqrafik tədqiqat)” əsəri elmi ictimaiyyət və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutul- muşdur. Başqa sözlə, yurdumuzun bu dilbər guşəsini daha yaxından tanımaq istəyən hər kəs bu kitabdan faydalana bilər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun qrant layihəsi çərçivəsində çap olunmuşdur: Qrant № EİF -2013-9(15)-46/38/5 Bu əsər 13 mart 2014-cü il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu tərəfindən Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyində qeydiyyatdan keçirilmiş və əsərin qeydiyyatı haqqında 7982 nömrəli Şəhadətnamə (qeydiyyat nömrəsi: 04/C -7467-14) verilmişdir. ISBN: 978-9952-516-04-3 © Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2017 © T.A.Babayev, T.S.Şahbazov, 2017 QӘDİM DİYAR HAQQINDA YENİ ӘSӘR TOFİQ BABAYEV, TAHİR ŞAHBAZOV Müasir Azәrbaycan mәdәniyyәti ümumbәşәri dәyәrlәr sisteminin tәrkib hissәsi olmaqla, özünün keşmәkәşli inkişaf tarixi, zәnginliyi vә rәngarәngliyi ilә bu sistemdә özünәmәxsus yer tutur. Belә ki, ölkәmi- zin әrazisinin tarixәn Qәrb vә Şәrq sivilizasiyalarının qovşağında yer- lәşmәsi, aktiv inteqrasiya proseslәrinin mәrkәzindә olması onun mә- dәniyyәtindә dә әksini tapmış vә bu mәdәniyyәti daha cazibәdar, da- ha rәngarәng vә daha unikal etmişdir. Mәhz buna görә dә bu gün Azәrbaycan xalqı tarixәn yaratdığı maddi vә mәnәvi mәdәniyyәt nü- munәlәri – memarlıq abidәlәri, musiqisi, xalçası, әdәbiyyatı, teatrı vә s. ilә haqlı olaraq fәxr edir. Tәsadüfi deyil ki, hәmin maddi vә mәnәvi dәyәrlәrin bir çoxu UNESKO-nun maddi vә qeyri-maddi mәdәni irs si- yahısına daxil edilmişdir. Azәrbaycan әrazisi hәm dә dünya şәhәr mәdәniyyәtinin yaranıb formalaşdığı vә yayıldığı mәkanlardan sayılır. Bakı, Naxçıvan, Gәncә, Qәbәlә, Beylәqan, Şamaxı vә başqa şәhәrlәrimiz qәdimliyi, Şәrq sivili- zasiyasının şәhәrsalma әnәnәlәrinә uyğunluğu, memarlıq üslubu, in- frastruktur vә s. baxımından dünya şәhәrlәri sırasında özünәmәxsus yer tutur. Lakin hәmin şәhәrlәrlә bәrabәr elә yaşayış mәntәqәlәrimiz – kәnd vә qәsәbәlәrimiz var ki, onlar da orta әsr şәhәr mәdәniyyәti elementlәrini bu günә qәdәr yaşatmaqdadırlar. Özünün orijinallığı vә identikliyi ilә seçilәn bu kәnd vә qәsәbәlәr zaman-zaman baş vermiş tәbii-coğrafi, sosial-iqtisadi vә siyasi proseslәrin hәr cür tәsirlәrinә rәğmәn spesifik elementlәrini, tarixi küçә vә mәhәllә strukturlarını, klassik ev nümunәlәrini, mәscidlәri, ibadәtgahları vә s. qoruyub sax- lamış, xalqımızın әnәnәvi tәsәrrüfat vә mәdәni-mәişәt xüsusiyyәtlәri- 6 7 ni günümüzә çatdıra bilmişlәr. Lahıc (İsmayıllı rayonu), İlisu vә Sarı- baş (Qax rayonu), Xınalıq (Quba) vә Qala (Abşeron) kәndlәri mәhz belәlәrindәndir. Tәqdirәlayiq haldır ki, onlar qәdim vә zәngin tarixi- mәdәni irs nümunәlәri olaraq dövlәtin mühafizәsinә götürülmüş vә әrazilәri qoruq elan edilmişdir. Azәrbaycan tarixiliyi, özünәmәxsusluğu vә tәbii gözәlliklәri ilә se- çilәn belә yaşayış mәntәqәlәrindәn biri dә Basqaldır. 1932-1933-cü il- lәrdә indiki İsmayıllı rayonunun mәrkәzi olmuş Basqal öz unikal tәbii- coğrafi mövqeyi, abidәlәri, sәnәtkarlıq әnәnәlәri, әhalisinin keçmişә, milli yaddaşa vә milli-mәnәvi dәyәrlәrә bağlılığı, bütün bunlarla ya- naşı hәm dә, müasirliyi ilә sözün tam mәnasında açıq sәma altında etnoqrafik muzeydir. Әslindә Basqalın tarixәn kәnd, qәsәbә vә ya şәhәr olması ilә bağ- lı elmdә vahid fikir yoxdur vә bu barәdә mübahisәlәr hәlә dә davam edir. Alimlәr mәsәlә ilә bağlı konkret bir fikir söylәmәkdәn çәkinirlәr. Amma, “görünәn kәndә nә bәlәdçi” – deyib, müdriklәrimiz. Basqalda canlı olaraq gördüklәrimiz, o cümlәdәn bizә gәlib çatan bәzi tarixi mәlumatlar vaxtilә buranın şәhәr, әn azından isә şәhәr tipli yaşayış mәntәqәsi olduğuna dәlalәt edir. Bundan başqa, bәzi yazılı mәnbә- lәrdә dә Basqalın adı mәhz şәhәr olaraq qeyd olunur. Mәsәlәn, XIX әsr müәllifi V.Lebedov-Konstrometes “Qafqaz” qәzetinin 1882-ci il, 310-cu sayında dәrc olunmuş qeydlәrindә Basqalı mәhz şәhәr kimi tәqdim edir: “... Basqal şәhәrinә qәza mәrkәzi Şamaxıdan Rusiya atlarından kiçik, lakin zәrif vә iti yerişli kәhәr atla gәldik. ... Basqal şәhәrinә axşam vaxtı yetişdik...”. Fikrimizcә, bu mәsәlә әtrafında düşünmәyә dәyәr. Әvvәla, ona görә ki, orta әsrlәrdәn başlayaraq tarixi әdәbiyyatda adı çәkilәn Bas- qal әrazisinә vә әhalisinin sayına görә, Azәrbaycanın iri yaşayış mәn- tәqәlәrindәn biri olmuşdur. İkincisi, mәntәqә orta әsr şәhәrlәrinin strukturuna uyğun olan bir sıra parametrlәrә malikdir. İlk növbәdә BASQAL TARİXİ-ETNOQRAFİK TƏDQİQAT TOFİQ BABAYEV, TAHİR ŞAHBAZOV Basqal bir zamanlar qala divarları ilә әhatә olunubmuş ki, bu fakt da hal-hazırda Qalabaşı mәhәllәsindәki qalınlığı bir neçә metrә çatan qa- la divarlarının qalıqları ilә sübut olunur. Lakin hәmin qala divarlarının hansı dövrә aid olması dәqiq müәyyәnlәşdirilmәmişdir. Bәzi tәdqiqat- çılar onu XIV әsrә aid etsәlәr dә, ortada konkret bir sübut yoxdur. Yәni, qala divarlarının tarixinin daha qәdim dövrә aid olması istisna deyildir. Vә tәbiidir ki, әrazidә arxeoloji qazıntılar aparılmadan bu ba- rәdә son vә qәti söz demәk çәtindir. Üçüncüsü, Basqalın memarlıq quruluşu – daş döşәnmiş küçә vә meydanları, cәrgә ilә düzülmüş emalatxana vә dükanları, çox mükәmmәl su vә kanalizasiya şәbәkәsi onun şәhәr mәdәniyyәti elementlәri ilә zәnginliyini vә bәlkә dә orta әsr şәhәrlәrindәn biri olduğunu tәsdiqlәyәn çox ciddi arqumentlәrdir. Dördüncüsü vә bәlkә dә әn başlıcası Basqal orta әsr şәhәrlәri kimi, yüzilliklәr boyu mühüm sәnәtkarlıq mәrkәzi, Qafqazda ipәk istehsalı vә ticarәtinin cәm olduğu çox mühüm yaşayış mәntәqәlәrindәn biri olmuşdur. Basqal ustalarının istehsal etdiklәri ipәk mәmulatı (kәlağa- yı, qanovuz, mov, darayı, yorğanüzü vә s.) Azәrbaycanın sәrhәdlәrini aşaraq Şәrqdә Hindistana, Qәrbdә isә Fransaya qәdәr gedib çıxmış- dır. Basqal sәnәtkarları xam ipәyi әsasәn Şәki, Qaramәryәm, Bığır, Vәndam, Qәbәlә, İsmayıllı, Ordubad, Kutaisi vә Sәmәrqәnddәn alırdı- lar ki, bu da öz növbәsindә Basqalın dünyanın müxtәlif ölkәlәri vә şә- hәrlәri ilә geniş iqtisadi vә ticarәt әlaqәlәrindәn xәbәr verir. Bundan başqa basqallılar bir çox ölkәlәrdә vә şәhәrlәrdә bu qәdim xalq sәnә- tini tәbliğ vә inkişaf etdirmiş, icma şәklindә yaşayaraq öz doğma yurdlarının adını da yaşatmağa çalışmışlar. Bütün bu mәsәlәlәr AMEA Arxeologiya vә Etnoqrafiya İnstitu- tunun әmәkdaşları Tofiq Babayev vә Tahir Şahbazovun birlikdә qәlә- mә aldıqları “Basqal (tarixi-etnoqrafik tәdqiqat)” adlı monoqrafiyada öz geniş tәhlilini tapmışdır. Lakin bu monoqrafiyada әn başlıca cәhәt sәnәt istehsalı tarixinin bilavasitә şәhәrlәrin yaranması vә inkişafı ilә 8 9 üzvü surәtdә bağlılığının ön plana çıxarılmasıdır ki, bu da Basqalın şәhәr әnәnәlәrinin daşıyıcısı olması fikrini bir daha möhkәmlәndirir. Bundan başqa, şәhәrçilik әnәnәlәri basqallıların mәişәtindә, psi- xologiyasında, etik vә davranış normalarında hәmişә mövcud olmuş vә nәsildәn-nәsilә ötürülәrәk indinin özündә dә yaşamaqda davam edir. Monoqrafiya müәlliflәri dә faktiki materiallar әsasında әsas diq- qәti mәhz hәmin vacib mәsәlәlәrә yönәldәrәk Basqalın tarixi etnoqra- fiyası ilә bağlı açıq qalan bir çox problemlәrin hәllinә cәhd göstәr- mişlәr. Etiraf edәk ki, Basqal haqqında çoxlu sayda mәqalә vә bir neçә kitabların yazılmasına baxmayaraq, bu qәdim yurdun tarixi, etnoqrafi- yası, mәişәt vә mәdәniyyәti kompleks şәkildә vә elmi әsaslarla ilk dә- fә olaraq mәhz bu monoqrafiyada öz