Coğrafiya Və Təbii Resurslar, №2 (10), 2019
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (10), 2019 TOPONIMIKA DAĞLIQ ŞİRVANIN MİKROORONİMLƏRİNİN TƏDQİQİ (Müsbət relyef formalarını əks etdirən mikrooronimlər) V.N.Bəndəliyev AMEA akad. H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu Az 1143, Bakı, H.Cavid pr., 115 [email protected] _________ X ü l a s ə Məqalənin tarixi: Daxil olub: 09 sentyabr 2019 Məqalədə Dağlıq Şirvan regionunun mikrooronimləri tədqiqata cəlb edilmiş Təkrar işlənməyə göndərilib: və araşdırılmışdır. Ərazidə yayılmış coğrafi adların əmələgəlmə şəraiti, səbəb- 01 noyabr 2019 ləri öyrənilmişdir. Region üçün torpaq, bitki və heyvanlar aləminin yayılması, Çapa qəbul olunub 13 dekabr 2019 faydalı qazıntıların, ümumiyyətlə təbii ehtiyatların üzə çıxarılması, onlardan istifadə edilməsi yolları, keçmiş landşaftların bərpası, təbii ehtiyatlardan sə- __________________________ mərəli istifadə edilməsi vacibdir. Bu baxımdan hər bir mikrotoponimin qeydə alınıb tədqiqata cəlb edilməsi əhəmiyyəti böyükdür. Fiziki-coğrafi şəraitlə Açar sözlər: bağlı mikrooronimlərin öyrənilməsi yolu ilə keçmiş və müasir düvrdə baş ver- mikrotoponim miş təbii hadisələri, geoloji prosesləri, relyefdə, iqlimdə, bitki örtüyündə, hey- mikrooronim vanlar aləmində baş vermiş dəyişiklikləri, keçmiş landşaftların bərpası, əha- nominasiya linin məskunlaşması, təsərrüfatın inkişaf istiqamətləri, gələcək perspektivləri Dağlıq Şirvan və s. izləmək mümkündür. Tədqiqat zamanı ilk dəfə olaraq Dağlıq Şirvan və Böyük Qafqaz onu əhatə edən ərazilərdən toplanmış mikrooronimlərin təsnifatı cədvəli və xəritə-sxemi tərtib edilmişdir. _________ 1. Giriş. tarixən məskunlaşma yolları, əhalinin məşğuliyyə- Dağlıq Şirvan və onu əhatə edən ərazilər Azər- ti, faydalı qazıntıları, təbii şəraiti, iqlimi, torpaq, baycan Respublikasının Böyük Qafqazın cənub bitki örtüyü, heyvanlar aləminin tədqiqində ən eti- şərq hissəsinin cənub yamacını tutur. Bu ərazi ca- barlı məxəz toponimlərdir. Hər bir ərazinin topo- van dağlıq sahəyə malik olduğu üçün seysmik cə- nimləri və mikrotoponimlərinin öyrənilməsində to- hətdən fəal, tarixən tektonik hərəkətlərin aktivliyi ponimik təsnifat başlıca əhəmiyyət daşıyır. ilə fərqlənir. Ərazidə gedən tektonik proseslərin izi Dağlıq Şirvan mikrooronimlərini nominasiyası- ərazidə formalaşan relyef formalarından məlum na görə aşağıdakı kimi təsnif etmək mümkündür. olur. Dağlıq Şirvanda Böyük Qafqazın suayrıcısın- Araşdırmalar göstərir ki, toponimik nominasiya dan şimaldan cənuba və qərbdən şərqə doğru ərazi əsas etibarı ilə oronimiyada [mikrooronimlərdə] tədricən alçalır. Beləki ərazinin geotektonik pro- daha çox öz əksini tapır. sesləri və təbii xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müx- 2. Təhlil və müzakirə təlif relyef əmələgəlmədə həm endogen həm də Şəxs adlarını daşıyan müsbət relyef formalı ekzogen qüvvələrin təsiri böyükdür. Bu təsirlərin mikrooronimlər. Tədqiq olunan ərazidən 70-dən nəticəsində ərazinin təbii xüsusiyyətlərindən asılı artıq şəxs adları ilə bağlı müsbət relyef formalı olaraq müxtəlif relyef dəyişikliklərin yaranmasına mikrooronimlər qeydə alınmışdır. Məsələn, Hacı- səbəb olur. Bu baxımdan da bunlar müxtəlif fiziki- xan təpəsi, Babasəfər dağı, Hacı Hüseyin təpəsi- coğrafi sahələrin fərqlənməsinə səbəb olmuşdur. Zarat k, Lələ Həsən təpəsi-Dədəgünəş k, Əhməd Buna görə də, Dağlıq Şirvan ərazisində keçmiş dağı-Çıraqlı k, Məhiyəddin dağı, Sayad dağı Çağan və müasir zamanda baş vermiş geoloji proseslərin, k, Məlik dağı-Cabanı k, Şərif maral atan dağ-Ərçi- geomorfoloji xüsusiyyətlərin və təbiətdə baş ver- man k, və s. [Ş. r-nu]; Baxış təpəsi-Uşdal k, Cavan- miş dəyişikliklərin araşdırılıb öyrənilməsində, baş- şir [qalası] dağı-Talıstan k, Əli Sultan dağı, Əfəndi qa üsullarla yanaşı mikrotoponimlərlə tədqiq edil- təpəsi-Qalacıq k, Əmirəki dağı, Basqal k, Musa məsi daha əhəmiyyətlidir. dağı-Tircan k, Aşıq Osman təpəsi-Bayramlı k, Ərazinin mikrotoponimlərinin tədqiq edilməsi, Zöhrə təpəsi-Gəraybəyli k, və s. [İ. r-nu]; Bağəli geoloji və geomorfoloji proseslərin təsiri, ərazinin dağı-Girdə k, Cavanşir dağı-Gəyəli k, Qasım tə- pəsi-Nuran k, və s. [A.r-nu]; Qazan qaya təpəsi- 99 Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (10), 2019 Bədəlli k, Şeydabəy təpəsi-Sündi k, Səfiqulu dağı- edək ki, əvvəllər Bakı quberniyası, Cavad qəzasın- Nabur k, Məmməd düşən dağ-Dağ Kolanı k, və s. da olan 441 ailə və 2191 nəfər əhali. [26] Kolanı [Q. r-nu]; İncəbel dağı, Kəmaləddin dağı, Xoşa- Cavad qəzasının mərkəzinin Salyana köçürülməsi məddin dağı-Udulu k, və s. [H.r-nu]. ilə əlaqədar inzibati ərazi sərhədlərində də dəyişik- Tayfa, xalq, nəsil adlarını daşıyan müsbət relyef lik getmişdir. Şamaxı qəzasına daxil olan kolanılar formalı mikrooronimlər. Məlum olduğu kimi topo- yaşayan adlar təkrar olmasın deyə Kür çayı sahilin- nimlər tarixi baxımdan ən etibarlı məxəz olmaq dəki Kolanı Türəni və dağda qalan köç kolanılar isə kimi əhəmiyyətə malikdir. Ona görə ki, zamanın Dağ Kolanı adlandırılmışdır. Hazırda Ləngəbiz sil- amansız siyasi-ictimai hadisələri ən çox yazılı siləsində Allahəkbər dağının Kolanı kəndi ərazisin- mənbələri məhv etdiyi halda, onlara nisbətən topo- də qeydə alınan Turan qılıncı, Turan təpəsi mikro- nimlər uzun ömürlü olur. Ancaq, makrotoponim- oronimləri [20] müasir Hacıqabul rayonunda yaşa- lərdən fərqli olaraq yerlərdən yazılı şəkildə qeydə yan kolanıların izindən xəbər verir. Bu baxımdan alınmayan mikrotoponimlər tez unudulub sıradan oronimin Türəni etnonimi ilə bağlı olub, olmama- çıxır. Lakin, unutmaq olmaz ki, mikrotoponimlər- sını araşdırılmaq daha əhəmiyyətlidir. Məsələn, RF də xalqın tarixi, dili, mədəniyyəti və həyat tərzi ya- Tuva Respublikasında Turan adlı şəhər [16, səh. şamaqdadır. 186], Mərkəzi Asiyada Turan ovalığı, Amudərya- Bu baxımdan Dağlıq Şirvanda bəzi tayfa, xalq, dan Mərkəzi Asiyaya kimi ərazilər. Turan sözü nəsil adları ilə bağlı yaranmış müsbət relyef for- İran dillərində türklər və ya Türk ölkəsi anlamında- malarını əks etdirən mikrooronimləri nəzərdən ke- dır [8, səh.319]. Avestada turların yaşadığı yer Tu- çirmək daha çox əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Mə- ran adlanır. Tarixi araşdırmalarda türk sözü tur və sələn, Turan qılıncı,Turan təpəsi, Ağsaqlı güneyi, cəm halı əks etdirən “k” şəkilçisindən ibarət olması Ağasqlı təpəsi-[Dağ Kolanı k, Q.r-nu] və s. qeydə aydınlaşır. Əslində Avestada Turan-tur və “an” şə- alınmışdır. Bunun üçün kolanıların tarixi arealını kilçisindən ibarət türk sözünün eynidir [9, səh. 72- xatırlamaq lazımdır. Qeyd edilən mikrooronimlər 73]. Müqəddəs Quranda Tur surəsi vardır. Bu su- Dağlıq Şirvanda Dağ Kolanı kəndi ərazisində- rədə Musa Əleyhissəlamın durduğu Tur dağından dir.Turan təpəsi, Turan qılıncı adlı mikrooronimlər danışılır. Tur sözünün “dur” mənasında qeyd edən- Ləngəbiz silsiləsi Allahəkbər dağının Şirvan düzü- lər də, vardır. Türklər daha çox məhsuldar torpaq- nə baxar suayrıcı hissəsindədir. Tarixən mərkəzi larda köçərilikdən oturaqlaşanlara başqa türklər Asiya-Turan ovalığı, Əfqanıstan, Cənubi Azərbay- “Turlar” “türkler” demişlər ki, yəni duranlar adlan- can, Naxçıvan, Vedibasar, Qarabağ çöllərində ge- dırmışlar. Hazırki Orta Asiya ləhcəsində əski türk- niş areala malik olan Kolanı elatının bir hissəsi cə “turmaq” “durmaq” mənasını əks etdirir. M. uzaq keçmişdən Şirvanda yaşamaları məlumdur. Kaşqarinin lüğətində tur-durmaq, çıxmaq, yüksəl- Çünki, Böyük Qafqazda Dübrar dağ sistemində ən mək, qalxmaq, zəifləmək və s. adlarını əks etdirir. uca zirvənin [2205 m.) yaxın vaxtlara kimi Kolanı [7. səh. 161-163]. L.Qumilyov türk sözünü möh- adlanması buna sübutdur [2]. Ağa Məhəmməd Şah kəm, güclü kimi qeyd edir. A.N. Kononova görə Qacarın Qarabağa hücumu zamanı Qarabağ elləri- sonralar bu söz tayfa birliyi mənasını əks etdirir. nin bir hissəsi Şirvana köçürülmüşdür [3.səh.396] [21. səh. 31]. B.Ə. Budaqov turan sözünün türk dil- Ağa Məhəmməd Şah Qacarın hücum təhlükəsi so- lərində “şorakət” “ şorakətli çəmən” mənasını ver- vuşduqdan sonra Qarabağ ellərinin yenidən Qara- diyini göstərir. [6. səh. 141]. bağa qayıtdığları zaman kolanıların bir hissəsi qə- Yuxarıdakı araşdırmaların təhlili nəticəsində dimdən Şirvanda yaşayan qan qohumları ilə görü- bizcə türəni etnonimi Turan sözünün tələffüz for- şüb onlarla birlikdə Şirvanda yaşamağa başlamış- ması olub “a” səsi “ə” səsi ilə əvəzlənərək turanlı, lar. Şirvanda yaşayan Kolanı elatı tərkibində Ağ- turandan olan mənasını bildirir. Bütün bunlar de- saqlı, Şadılı, Qaraoğlanlı, Goran, Osallı, Pirəvənd, məyə imkan verir ki, Kolanı ellərinin Mərkəzi Asi- Borravənd, Türəni və b. tayfa və tirələr Kolanı elatı ya-Əfşarlar yaşayan Xorasan əyaləti Kolat Xanlığı- adı altında birləşərək heyvandarlıqla məşğul ol- Qırıxlı kəndi; [25. səh. 43], Vedibasar və Qarabağ muşlar. Onlardan Şadılı və Osallılar başqa tayfala- çöllərində tarixən yaşamalarına şahidlik edir. ra qarışaraq tayfa və ya tirə kimi mövcudluğunu Beləliklə, Dağ Kolanı kəndi ərazisində qeydə itirmişlər. Qalanları isə ayrı-ayrı obalarda yaşamış- alınmış “Turan qılıncı”, ”Turan təpəsi” mikrooro- lar. Onlardan Ağsaqlı, Goran, Qaraoğlanlı və Türə- nimləri Kolanı elatı tərkibindəki Türəni tayfasının ni adları maraq doğurur. Köçəri həyat keçirən Ko- izindən xəbər verir. Bununlada türklərin ana yurdu lanı elatının bir hissəsi XX əsrin əvvəllərində Kür hesab edilən Turanı özündə yaşatmaqdadır. çayı sahillərində qış otlağı kimi istifadə etdikləri Araşdırmalar göstərir ki, ərazidə vaxtı ilə yaşa- sahələrdə oturaq həyata keçərək əkinçiliklə məşğul mış ellərin adını yaşadan mikrotoponimlərin sayı olmağa başlamışlar [18. səh. 20.]. Onuda qeyd daha çoxdur. Məsələn, Dəllək təpə, Ərəb qərəbi, 100 Coğrafiya və təbii resurslar, №2 (10), 2019 Xələc qərəbi, Xələc yurdu, Ağabəyli