Azsaylı Xalqların Folkloru, II Kitab, Bakı, Elm Və Təhsil, 2017, -196 Səh
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI FOLKLOR ĠNSTĠTUTU ____________________________________________ AZSAYLI XALQLARIN FOLKLORU II KĠTAB BAKI – 2017 1 Layihənin rəhbəri: Muxtar Kazımoğlu (Ġmanov) AMEA- nın həqiqi üzvü Toplayıb, tərtib edən və ön sözün müəllifləri: AtəĢ Əhmədli filologiya üzrə fəlsəfə doktoru DadaĢ Əliyev AMEA Folklor İnstitutunun doktorantı Redaktoru: Afaq Ramazanova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Rəyçilər: Gülsüm Hüseynova filologiya üzrə elmlər doktoru Mətanət Yaqubqızı filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mətnlərin tərcüməsi üzrə məsul Ģəxslər: 1. Dadaş Əliyev (lahıc-tat dilindən) 2. İldırım Məsimov (hapıt dilindən) 3. Elsevər Məsimov (hapıt dilindən) 4. Bəxtiyar Rəhimov (ləzgi dilindən) Azsaylı xalqların folkloru, II kitab, Bakı, Elm və təhsil, 2017, -196 səh. Kitaba İsmayıllı rayonunda yaşayan lahıc (tat), ləzgi, rus (molokan) və hapıtların folklor nümunələri daxil edilmişdir. folklor.az A 4603000000 Qrifli nəşr N-098-2017 © Folklor İnstitutu 2 ÖN SÖZ İsmayıllı rayon kimi rəsmən 1931-ci ildə təşkil edilmişdir. Həmin dövrə qədər isə bu ərazi (1867-ci ildən) Göyçay qəzasının tərkibində Bakı quberniyasının inzibati tabeliyində olmuşdur. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında yerləşən İsmayıllı ra- yonunun əksər hissəsi dağlıq ərazilərdən ibarətdir. Bu ərazilərin də ən uca zirvələri (Niyaldağ, Qarabuğra, Babadağ və s.) rayonun şimal səmtinə düşən silsiləsində yüksəlir. Cənuba doğru uzandıq- ca get-gedə bu ərazilər alçalır. Buradan da baş alan Şirvan düzü- nə aid landşaft ətəklərdə (Göyçay ərazisinə ən yaxın hissədə) Kür-Araz ovalığına qovuşur. Ümumən götürsək, İsmayıllı rayo- nu orta hündürlüyü 200 m olmaqla (Babadağ zirvəsinədək) dəniz səviyyəsindən 3629 m hündürlüyədək ərazi fərqi ilə dəyişilir. Dərin çay dərələri sanki rayon ərazisini ayrı-ayrı şaxələrə parçalamışdır. Bunun da bir qismi Qanıq-Əyriçay vadisinin cə- nub-şərq qurtaracağı ilə kəsişir. Kür hövzəsinə aid olan Girdi- man, Əyriçay, Axox və Göyçay çayları rayonun başlıca su mən- bələrini təşkil edir. Rayon ərazisi mineral bulaqlarla hədsiz zən- gindir. Bu cəhəti nəzərə alan yerli sakinlər İsmayıllı toponiminin də məhz bu səciyyədən qaynaqlandığını, yəni sözün suya meyilli (“su mayıllı”) ərazi anlamını ifadə etdiyini fərziyyə edirlər. Topçu və Qalıncaq meşələri İsmayıllının ən mənzərəli landşaftları sayılır. Şahdağ Milli Parkının ekzotik bir guşəsi də İsmayıllı ərazisinə düşür. Ecazkar təbii şəraiti, səfalı məkanları ilə seçilər rayon çox qədim tarixi qatlarla zəngin ərazilərin qo- vuşuğunda yerləşməsi ilə də diqqəti çəkir. Arxeoloji araşdırmalar zamanı əldə olunmuş maddi sübutlar İsmayıllının bir neçə inkişaf mərhələsindən keçdiyini, buradakı mədəni həyatın və təsərrüfat sahələrinin qədim Daş və Tunc dövr- ləri ilə ilişgəli olduğunu əsaslandırır. Lahıc yaxınlığında erkən or- ta yüzillərə aid Girdiman qalası (V əsr), Talıstan ərazisində Ca- vanşir qalası (VII əsr), Sulut kəndi ərazisində Fit qalası (X əsr), Basqal, o cümlədən Lahıc qəsəbəsində inşa olunmuş kürəbənd 3 sistemi (IX-X əsr) və başqa tikililərin burada mövcud olması vax- tilə bu yerlərin siyasi-inzibati mərkəz kimi dövlətçilik tariximizdə əhəmiyyətli mövqe tutduğunu indilikdə bizə yansıtmaqdadır. Saf təbiəti, füsunkar mənzərələri, olaylarla zəngin tarixi əs- lində İsmayıllının vətənpərvər və əməksevər insanlarını daima qurub-yaratmağa ruhlandırmışdır. Bu insanların daha şövqlə ça- lışmasına və yaratmasına stimul verən bir mühüm mənbə də dü- şünürük ki, burada yaşayan fərqli xalqların bir-birinə bəslədiyi dərin etimaddır. Buna nail olmaq üçün isə yüzillərcə zəhmət çəkmək lazım gəlmişdir. Önəmlisi odur ki, həmin xalqların ara- sındakı bu münasibət günümüzdə də davam etməkdədir. Bu minvalla, əhalisinin əsas hissəsi türk mənşəli olan rayonda hələ çox qədimdən milli və dini fərqləri ilə seçilən xalqlar da məs- kunlaşmışdır. Həmin xalqlardan tat, ləzgi, hapıt, slavyan, bir də ki, daha azlıq təşkil edən yəhudi və kürdləri misal gətirmək olar. On- ların içərisində kəmiyyətcə üstün mövqedə olanı isə tatlardır. Tatlar əsasən, Lahıc qəsəbəsi və ona bitişik kəndlərdə məskunlaşmışlar. Bu kəndlərin sayı təxminən iyirmiyə yaxındır. Onlardan Ərəgit, Gəndo, Namazgah, Mulux, Qoydan, Müdrisə, Nanıc, Kənəə, Mulux Əhən, Zərnava, Gideyli, Zarat, Buynuz, Həftəsov, Brovdal, Ağ- bulaq, Çandahar, Dvoryan və digərlərini qeyd etmək olar. Bu xalqlardan sayca ikinci sırada mövqe alanı ləzgilərdir. Ləzgilər Qurbanəfəndi, İstisu, Sumağallı, Qalacıq, Uştalqışlaq, Çəmənli, Ruşan, Qalınçaq, Qalagah, Vəng kəndlərinin əsas sa- kinləri sayılır. Hapıtların isə böyük qrupu Mollaisaqlı və Hacıhətəmli kəndlərində məskunlaşmışdır. Çox az miqdarda olsa da, digər kəndlərdə də bu mənşəli əhaliyə rast gəlmək olur. İstisna olaraq, yalnız malakanlar rayonun bir kəndində (İvanovkada) məskundurlar. Bundan başqa, sayca sonuncular he- sab olunan kürdlər və yəhudilər, bir də axır illərdə rayona köçüb gəlmiş minimal həddə məshəti türkləri də hazırda İsmayıllının yerli camaatı ilə bir yerdə güzəranlarına davam etməkdədirlər. 4 Bildiyimiz kimi, hər bir etnos məskun olduğu ərazinin təbii- coğrafi şəraiti və relyef xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq məişətini və təsərrüfat həyatını qurur. Milli-etnik identikliyini qorumaqla yana- şı, istənilən xalq ərazicə ona yaxın yerləşən xalqla sosial-mədəni əlaqələrə girməyi də zəruri sayır. Bütün bunlar ona gətirir ki, eyni yaşayış məntəqələrində güzəran sürən fərqli xalqlar (birliklər) mil- li və dini ayrılmalarına baxmayaraq, heç bir münaqişəyə yönlən- mir, əksinə iç-içə yaşadıqları mühitdə daha sıx əlaqələr qurur, bə- zən bu əlaqələri qohumluq münasibətlərinədək inkişaf etdirməyə meyilli olurlar. Məsələ burasındadır ki, İsmayıllı rayonunda tari- xən məskunlaşmış etniklər təkcə öz varlıqları ilə deyil, həm də dili, dini inancları, adət-ənənələri, məişəti, habelə arxaik mədəniyyəti və onun mühüm tərkibi olan folkloru ilə də bu etnomühiti zəngin- ləşdirir və inkişaf etdirirlər. Bu da bir neçə mühüm amilə dayanaq- lıdır. Əvvəla, bu xalqların məskun olduqları ərazilərdə sabitləşmiş bilinqvizm (ikidillilik) şəraiti hökm sürür. İkincisi, həmin ərazilər- də hər iki dildən (məs.tat-Azərbaycan) təkcə ünsiyyət vasitəsi kimi deyil, həm də mənəvi yaradıcılıq sahələrində, özəlliklə də folklor nümunələrinin ifası və yaradılması prosesində qarşılıqlı şəkildə is- tifadə olunur. Bir də ki, nümunənin hansı dildə (tat, yoxsa Azər- baycan dilində) təqdim olunmasını və yaxud da meydana gəlmə- sini, adətən, belə şəraitlərdə nümunənin hansı janra aid olması da diktə edə bilir. Məsələn, istənilən nümunəni tat dilində söyləməyə üstünlük verən lahıclı istisna olaraq, bayatını Azərbaycan türkcə- sində təqdim edir. Heç şübhəsiz, bunu zəruri edən şərtləri vardır və daha əsaslı hesab etdiklərimizi burada qeyd etməyi lazım bilirik. Birincisi, janrın kifayət qədər arxaik olması bu halı şərtləndirə bilər. Digər halda isə bu vəziyyət, həmin xalqların daha erkən tə- şəkkül tapmış qonşuluq münasibətlərinə əsaslana bilər. Bununla belə, həmin xalqlar milli psixologiyasından, inanc sistemindən, ça- lışdığı məşğulluq sahəsindən asılı olaraq, yaratdıqlarında fərqlilik- ləri ilə də görünə bilirlər. Bütün bunları nəzərə alıb, polietnik Azərbaycan cəmiyyəti üçün səciyyəvi olan türk, iran, qafqaz və 5 slavyan mənşəli etnosların folklorunu onlara doğma hesab olunan İsmayıllı rayonunun folkloru ilə vəhdətdə öyrənməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Hər bir azsaylı xalqın folklorunun öyrənilməsi əslində Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi və sistemləşdirilməsi kimi başa düşülməlidir. Ümid edirik ki, İsmayıllıda yaşayan az- saylı xalqların folklorunun öyrənilməsi folklorşünaslığımızda yal- nız ayrılıqda götürülmüş bir rayonun probleminə yanaşma qismin- də deyil, Azərbaycan folklorşünaslığında irəliyə doğru atılmış növbəti bir addım kimi qarşılanacaq. Kitabın ərsəyə gəlməsində bir çox insanların iştirakı olmuş- dur və onların bir qismi haqqında söyləyicilər bölümündə məlu- mat vermişik. Təəssüf doğuracaq haldır ki, həmin insanlardan bə- ziləri artıq dünyasını dəyişmişdir. Xeyirxah əməl sahibi olduqları üçün daima yad olunacaqlarına inanır və onlara Uca Tanrıdan rəhmət diləyirik. Bir qisim insanlar da bu işə köməyini əsirgəmə- mişdir ki, buna da kitabda münasibət bildirməyi zəruri saydıq. Söyləyici qismində olmasalar da heç şübhəsiz, onlardan aldığımız məlumatlar kitabın dolğun hazırlanmasına təsirsiz qalmamışdır. Zəruri məlumatları bizə təqdim edən belə insanları kitabda infor- mator qismində göstərməyi münasib sayır və onlara dərin təşək- kürümüzü bildiririk. Həmin informatorları sizə təqdim edirik: Haqverdili Fikrət – İsmayıllı rayonu Lahıc i.ə.v. üzrə icra nümayəndəsi (lahıc) Əliyeva Ceyran – İsmayıllı rayonu Lahıc qəsəbə tam orta məktəbinin müəllimi (lahıc) Eminov Təbriz – İsmayıllı rayonu Qalacıq i.ə.v. üzrə icra nümayəndəsi (ləzgi) Rəhimov Bəxtiyar – İsmayıllı rayonu Qalacıq kənd tam orta məktəbinin müəllimi (ləzgi) Jabina Olqa – İsmayıllı rayonu İvanovka i.ə.v. üzrə icra nümayəndəsi (rus) Jabina Nadejda – İsmayıllı rayonu İvanovka kənd tam orta məktəbinin müəllimi (rus) 6 Uryupin Mixail – İsmayıllı rayonu İvanovka kənd tam orta məktəbinin direktoru (rus) Prokofyev Vasili – İsmayıllı rayonu İvanovka kəndi üzrə molokan dini icmasının presviteri (rus) Jabin Mixail – İsmayıllı rayonu İvanovka kəndi üzrə dini icmanın üzvü (rus) AğakiĢiyev Nazim – İsmayıllı rayonu Hacıhətəmli i.ə.v. üzrə icra nümayəndəsi (hapıt) Məsimov Ġldırım – İsmayıllı rayonu Mollaisaqlı kənd tam orta məktəbinin müəllimi (hapıt) Abdullayev ġakir – İsmayıllı rayonu Mollaisaqlı kəndi, təqaüdçü (hapıt) Kitabdakı nümunələrin mənbələrini oxucuya çatdırmaq məqsədilə ayrıca kodlaşmadan