Orta Asya'dan Diyarbakir Ve Çevresine Göçler
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI ORTA ASYA’DAN DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNE GÖÇLER Senem ÖZDOĞAN YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ 2007 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI ORTA ASYA’DAN DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNE GÖÇLER DANIŞMAN YRD. DOÇ. DR. İlyas GÖKHAN Senem ÖZDOĞAN YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ 2007 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI ORTA ASYA’DAN DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNE GÖÇLER Senem ÖZDOĞAN YÜKSEK LİSANS TEZİ TARİH ANA BİLİM DALI Bu tez …/…/2007 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği İle Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Doç. Dr. Yrd. Doç. Dr. DANIŞMAN Orhan DOĞAN Mehmet GÜRBÜZ İlyas GÖKHAN Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Kod No: Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ ORTA ASYA’DAN DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNE GÖÇLER Senem ÖZDOĞAN DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. İlyas GÖKHAN YIL: 2007, Sayfa: 105 Jüri: Yrd. Doç. Dr. İlyas GÖKHAN Doç. Dr. Orhan DOĞAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜRBÜZ Bu tez, Orta Asya’dan Diyarbakır ve çevresine yapılan göçler sonucunda bölgeye yerleşen Türkmenleri ve onların bölgede bıraktıkları eserleri incelemektedir. Orta Asya’dan yapılan göçler sonucunda Diyarbakır ve çevresinde hâkimiyet kuran Türk devletlerinin bölgede yaptıkları sosyal ve siyasi faaliyetler hakkında bilgiler içermektedir. Ayrıca bu devletlerden günümüze ulaşan eserler hakkındaki bilgileri içermektedir. Günümüzde Diyarbakır ve çevresi için yapılan karalamaların aslında belgelere dayanarak gerçek olmadığını ve Diyarbakır ‘ın eskiden beri bir Türkmen şehri olduğunu ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Diyarbakır, Göçler, Türkmenler, Selçuklular, Artuklular, Diyarbakır Surları, Boz-Ulus Türkmenleri I DEPARTMENT OF HISTORY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCE UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA Thesis EMIGRATION FROM MIDDLE ASIA TO DİYARBAKIR AND ITS SURROUNDINGS Senem ÖZDOĞAN Supervisor: Asist. Prof. Dr. İlyas GÖKHAN Year: 2007, Pages: 105 Jury: Asist. Prof.Dr. İlyas GÖKHAN Assoc. Prof. Dr. Orhan DOĞAN Asist. Prof. Dr. Mehmet GÜRBÜZ This thesis examines Turkmen’s who have settled in Diyarbakır region because of the consequence of emigration from Middle Asia, and examines the remains left from them on that region. It also includes some information about social and political activities of Turkish states which migrated from Middle Asia and dominated Diyarbakır region and its surroundings. It claims that all aspersions are not essentially true about Diyarbakır and its surroundings by relying on the documents and claims that Diyarbakır has always been as a Turkmen city. Key Words: Diyarbakır, Emigrations, Turkmen’s, Seljuk, Artuqid, Diyarbakır city-walls, Bozulus Türkmenleri. II ÖN SÖZ Diyarbakır, günümüzdeki büyülü atmosferini şehirde yaşamış devletlerin tarihine borçludur. Geçmişteki devletlerin bir parçası olan bizler, atalarımızın yaşayışlarından dersler çıkararak daha aydınlık bir gelecek çizmek adına önemli adımlar atmak hedefindeyiz. Bu çalışmadaki amacımız, günümüzde Diyarbakır şehri adına yapılan karalama politikalarına karşı, şehrin bir tarihi geçmişinin olduğunu ve geçmişte burada yaşayan milletlerin ırk, dil, din ve mezhep ayrımı yapmadan bir arada yaşadıklarını bir nebze de olsa hatırlatmaktır. Bazı yerli ve yabancı kaynakların son yıllarda şehir üzerinde oynanan oyunlara alet olması ve hatta bu oyunlara göz yumması, Diyarbakır ‘ın kimliği hakkında insanları şüpheye düşürmektedir. Bir Diyarbakır Türkmeni olarak bu oyunlar başta beni, ailemi ve içinde yaşadığım şehirdeki ırk ayrımı yapmadan yaşayan diğer insanları da rahatsız etmektedir. Bu nedenle bu çalışma da, Diyarbakır ‘ın asıl kimliğinin Türk olduğunu ve bu Türklerinde ırk ayrımı yapmadan şehirde yaşadıklarını dile getirmeye çalıştım. Fakat kaynak yetersizliği yüzünden, bir araştırmacı olarak araştırmayı seven herkes gibi sorunlarla karşı karşıya kaldım. Hazırladığımız bu çalışmayı okuyacak olan şahıslara bir nevi de olsa Diyarbakır’ın benliğini yitirmeme mücadelesi verdiğini dile getirebilmişsem bu tamamen beni destekleyen hocalarım sayesindedir. Beni bu çalışmaya yönlendiren ve çalışma sırasında yardımlarını esirgemeyen hocalarım Yrd. Doç. İlyas GÖKHAN ve Doç. Dr. Orhan DOĞAN’A teşekkürü borç bilirim. Son olarak çalışmalarım sırasında benden desteğini esirgemeyen aileme ve bana kaynak bulmam için elinden gelen yardımı yapan Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü hocası Doç. Dr. Tufan GÜNDÜZ’E yardımlarından dolayı teşekkür ederim. Senem ÖZDOĞAN Kahramanmaraş 2007 III KISALTMALAR Ans. Ansiklopedi Bs. Baskı, basım C. Cilt Çev. Çeviren DİA. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DBB. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Hzl. Hazırlayan Hz. Hazreti İ.A. İslam Ansiklopedisi İ.Y. İl Yıllığı M. Miladi M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra S. Sayı s. Sayfa ss. Sayfa sayısı TDAV. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı TTK. Türk Tarih Kurumu Yay. Yayınevi YY. Yüzyıl IV İÇİNDEKİLER ÖZET…………………………………………………………………………… I ABSTRACT……………………………………………………………………. II ÖNSÖZ………………………………………………………………………… III KISALTMALAR………………………………………………………………. IV İÇİNDEKİLER………………………………………………………………… V 1. GİRİŞ………………………………………………………………………... 1 2. DİYARBAKIR İLİNİN TARİH ÖNCESİ DÖNEMİ………………………. 3 2.1. Diyarbakır İsminin Menşeî…………………………………………….. 4 2.2. Diyarbakır’ın Coğrafi ve Kültürel Yapısına Genel Bir Bakış…………. 4 3. ORTA ASYA’DAN YAPILAN GÖÇLER SONUCUNDA DİYARBAKIR VE ÇEVRESİNDEKİ YERLEŞİMLER VE İLİŞKİLERİ……………………….... 8 3.1. İlkçağ’da Diyarbakır’daki Yerleşimler…………………………………. 8 3.2.Orta Çağ Başlarında Diyarbakır’daki Yerleşimler……………………… 13 3.2.1. Bizans Döneminde Diyarbakır ve Akhun Akınlarının Başlaması….. 14 3.2.2. Diyarbakır’da İslamiyet’in Yayılışı…………………………………. 15 3.2.2.1. Oğuzların Diyarbakır Bölgesine Akınları ve Mervânî Devletinin Yıkılışı………………………………………………………….. 19 4. DİYARBAKIR İLİNDE HÂKİMİYET KURAN DEVLETLER…………… 22 4.1. Büyük Selçuklu Dönemi………………………………………………... 23 4.1.1. Suriye Selçukluları Döneminde Diyarbakır……………………….. 25 4.1.2. İnal Oğulları Ve Nisan Oğulları Dönemi………………………….. 26 4.2. Artuk Oğulları Dönemi………………………………………………… 28 4.2.1. Eyyûbîler ve Anadolu Selçuklu Devleti Döneminde Diyarbakır….. 30 4.2.2. Mardin Artukluları -Moğollar ve Timur Döneminde Diyarbakır….. 32 4.3. Akkoyunlu Devleti Döneminde Diyarbakır……………………………. 34 4.3.1. Safevî Eğemenliğinde Diyarbakır………………………………….. 37 4.4. Osmanlı Devleti Döneminde Diyarbakır………………………………. 40 4.4.1. Boz-Ulus Türkmenleri……………………………………………... 46 5. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE DİYARBAKIR’A GENEL BİR BAKIŞ VE GÜNÜMÜZE ULAŞAN ESERLER………………………………………….. 52 5.1. Roma ve Bizans İmparatorlukları Dönemine Ait Eserler……………... 53 5.2. İslam Dönemine Ait Eserler…………………………………………... 55 5.3.Artuklular ve Eyyûbîler Dönemine Ait Eserler………………………... 58 5.4.Akkoyunlu Devletine Ait Eserler……………………………………… 60 5.5. Osmanlı Döneminden Kalma Eserler…………………………………. 63 6. SONUÇ VE ÖNERİLER…………………………………………………… 72 V KAYNAKÇA…………………………………………………………………. 74 DİZİN…………………………………………………………………………. 82 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………… 85 EKLER………………………………………………………………………... 105 VI GİRİŞ…...… ….… ……………………………………………… SENEM ÖZDOĞAN 1.GİRİŞ Tez çalışmasının ana teması, Diyarbakır ve çevresine yapılan Türkmen akınlarından oluşmaktadır. Tezin daha anlaşılır kılınması için içerisinde Diyarbakır ‘ın sosyal ve kültürel yapısına da yer verilmektedir. Tezin konulara göre dağılımı ise şu şekilde oluşturulmuştur; 1. Bölümde, Giriş kısmı yer almaktadır. 2. Bölümde, Diyarbakır İlinin Tarih Öncesi Dönemi içerisinde şehirde bulunan yerler ve bölgeye yerleşen kavimlerden söz edilmiştir. 3. Bölümde, Orta Asya’dan yapılan göçler sonucunda Diyarbakır ve çevresine yerleşen kavimler ile bu kavimlerin birbirleriyle olan mücadelelerine yer verilmiştir. 4. Bölümde, Diyarbakır’da hâkimiyet kuran devletler ve bu devletlerin birbirleriyle olan ilişkilerine yer verilmiştir. Ayrıca tezimizin bu bölümünde Diyarbakır’a yerleşen Türkmenlerden bahsedilmektedir. 5. Bölümde, Geçmişten günümüze Diyarbakır’da hâkimiyet kuran devletlere genel olarak değinildikten sonra bu devletlerden günümüze ulaşan eserler üzerinde durulmuştur. Ayrıca tez çalışmamızın sonraki bölümlerinde kaynakça, dizin ve ekler kısmında da Diyarbakır’a ait resimler yer almaktadır. Diyarbakır, jeopolojik önemi açısından ilkçağlardan bu yana, Akdeniz’i Basra Körfezine, Karadeniz’i Mezopotamya’ya bağlayan bir konuma sahip olmuştur. Ayrıca Bitlis ve Van Gölü havzası üzerinde bulunduğundan, her dönemde önemini koruyan bir merkez konumundadır. Hem İslamiyet öncesi, hem de islamiyet’ten sonraki dönemlerde önemini kaybetmeyerek günümüzde bile özelliğini koruyan bir şehirdir (Ünalan, 2004: 185). M.Ö 6000 yıllarında Orta Asya’dan göç eden Sümer Türkleri, Anadolu’ya geldikleri zaman Fırat ve Dicle nehirlerinin yukarı kesimlerine yerleşmişlerdir. Bu göçler, uzun yıllar devam etmiş ve Sümer Türkleriyle soydaş olan, Subârtu adıyla tanınan Hurrîler, bölgeye yerleşmişlerdir (Balin, 1970: 6). Bu dönem itibariyle, şehir “Amid, Amidâ, Amide, Kara Amid, Kara Hamid, Diyar-ı Bekr ve Diyarbakır” adları ile günümüze ulaşmıştır. Diyarbakır’ın Orta Asya’dan gelen Sûbari Türkleriyle iskân hareketi, Sümer ve Akâdlar (M.Ö.2750–2725), Hurrîler-Mitânniler (M.Ö.2725–1260),