Stan zachowania i trwałość dawnych krajobrazów wiejskich na przykładzie obszarów wysiedlonych w Bieszczadach Jacek Wolski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa

WPROWADZENIE METODY BADA Ń I ZAKRES ANALIZ Zmiany w środowisku przyrodniczym wywołane gwałtownym przerwaniem rolniczej antropopresji zachodz ą przede wszystkim na obszarach wsi opuszczonych przez ludno ść . Nast ępuje tam W ramach bada ń terenowych skartowano współczesne u Ŝytkowanie ziemi, przeanalizowano rozwój ro ślinno ści zanik sztucznie narzuconego stanu równowagi, spowodowany d ąŜ eniem przyrody do eliminacji efektów działalno ści człowieka, czemu sprzyja brak stałej dostawy materii i energii na aluwiach nadrzecznych, gruntach porolnych i w wyŜszych połoŜeniach dolnoreglowych, a tak Ŝe zlokalizowano podtrzymuj ącej efekty ludzkich oddziaływa ń. pozostałości sadów i przydomowych nasadze ń. Ponadto wykonano inwentaryzacj ę i opis stanu zachowania Aktualny krajobraz, w perspektywie bardzo długiego przedziału czasowego, okre śla si ę jako stan chwilowy. Według niektórych autorów zmiany w obr ębie najmniejszych jednostek mikroform antropogenicznych (terasy rolne, miedze śródpolne, graniczne kopce kamienne itp.), b ędących typologicznych nie maj ą znacz ącego wpływu na całą wewn ętrzn ą struktur ę krajobrazu — mo Ŝna by je okre śli ć jako przej ściowe, a układy antropogeniczne jako niestabilne. Hipotetyczny pozostałościami po dawnym układzie łanowym wsi. Na podstawie map katastralnych autor odtworzył w terenie powrót naturalnych jednostek krajobrazowych jest moŜliwy tylko w sytuacji, kiedy działalno ść czynnika organizuj ącego krajobraz (człowieka) nie doprowadzi do przekroczenia szeroko dawn ą sie ć drogow ą oraz przeprowadził pomiary m.in. szeroko ści i nachylenia wci ęć , opisał stopie ń pokrycia pojmowanej odporno ści środowiska i zaniku zdolno ści samoregulacyjnych. przez ro ślinno ść wci ęć i zboczy i oszacował uwilgotnienie den dawnych dróg. Zjawisko wyludniania si ę terenów górskich w Europie obserwowane jest od wielu lat. W Polsce takim szczególnym obszarem górskim s ą Bieszczady, gdzie w latach 1944–1947 nast ąpiło Do prac kameralnych wykorzystano oryginalne mapy katastralne (1852 r.) w skali 1:2880 ze zbiorów specjalnych masowe wysiedlenie ludno ści, przeprowadzone wyłącznie z powodów politycznych. Procesy depopulacyjne zachodz ące na innych obszarach (np. w Sudetach Kłodzkich) maj ą charakter Archiwów Pa ństwowych w Przemy ślu i Rzeszowie, odrysy map katastralnych z naniesion ą aktualizacj ą wykonan ą stopniowego wyludniania wywołanego całym kompleksem czynników społeczno-politycznych, gospodarczych i przyrodniczych. Regionu bieszczadzkiego nie mo Ŝna wi ęc zaklasyfikowa ć przez Wojewódzkie Biuro Geodezji i Urz ądzania Terenów Rolnych w Rzeszowie (1966 r.) oraz własne mapy jako typowego obszaru wyludniaj ącego si ę, jednak Ŝe geneza wysiedlenia na tym terenie, jego skala przestrzenna i skutki przyrodniczo-kulturowe predestynuj ą go do miana jednego z uŜytkowania ziemi i pokrycia terenu, wykonane podczas bada ń terenowych w 1996 r. na podkładzie w skali niewielu tego typu terenów w Europie i z pewno ści ą jedynego — wraz z Beskidem Niskim — w Polsce. 1:10 000 z 1983 r. Wszystkie materiały po dokonaniu generalizacji sprowadzono do skali 1:10 000. Ze wzgl ędu na du Ŝą liczb ę wydziele ń, szczegółowy przebieg granic i ich oscylacyjny charakter postanowiono zastosowa ć Głównym celem bada ń jest: (1) syntetyczne przedstawienie zmian przestrzennej struktury krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Cary ńskie jako konsekwencji klasyczne podej ście do kartograficznej metody zasi ęgów, czyli prezentacj ę szeregu map przedstawiaj ących zmian form i nat ęŜ enia antropopresji w latach 1850–1996; (2) analiza stanu zachowania elementów antropogenicznych, świadcz ących o minionej działalno ści kolejne obrazy stanów. gospodarczej człowieka oraz okre ślenie ich dzisiejszej roli i trwałości w krajobrazie.

CHARAKTERYSTYKA TERENU BADA Ń Szczegółowymi badaniami obj ęto obszar dawnej wsi Cary ńskie, połoŜonej w pi ętrze regla dolnego mi ędzy Połonin ą Cary ńsk ą a Magur ą Stuposia ńsk ą, w obr ębie antropogenicznej “krainy dolin”, która powstała w wyniku wielowiekowej działalno ści gospodarczej człowieka (karczunek, wypalanie, wypas, uprawa ziemi). Wytypowana powierzchnia badawcza zajmuje około 2,4 km 2 (3,1 ×0,8 km) i rozci ąga si ę wzdłuŜ osi doliny na obszarze zwartej zabudowy dawnej wsi wraz z terenami przyległymi. Dolina Cary ńskiego stanowi modelowy przykład renaturalizacji krajobrazu dolinnego w sytuacji prawie całkowitego zaniku antropopresji. Teren bada ń ponadto mo Ŝna uzna ć za reprezentatywny dla pozostałej cz ęś ci Bieszczadów. Decyduje o tym m.in.: podobie ństwo historycznej organizacji przestrzeni (łańcuchówki, układ le śnych łanów) i katenalnego nast ępstwa elementów biotycznych i abiotycznych, niewielkie zróŜnicowanie komponentów środowiska przyrodniczego z jednoczesnym zachowaniem fizjograficznego podobie ństwa i ograniczona presja człowieka po rozpocz ęciu procesu relaksacji. Pierwsze informacje o wsi Cary ńskie pochodz ą z 1620 r. Etymologia nazwy łączona jest z ukrai ńskim słowem џарина (pole uprawne, wygon) i rumu ńskim Ńarina (rola), co mo Ŝe znaczy ć, Ŝe opisywany obszar był zagospodarowany przez Bojków ju Ŝ przed rokiem 1620, a wie ś istniała nieprzerwanie nawet ponad 350 lat. Nazwa wsi 1921 1943 1996Nazwa wsi 1921 1943 1996 Wraz z przej ęciem tych terenów przez władz ę sowieck ą w 1944 r. rozpocz ęła si ę repatriacja Polaków na Ziemie Zachodnie, za ś ludno ści B ere Ŝki b.d. 271 36 617 663 0 Chmiel 336 451 121 Berehy Grn. 527 621 4 ukrai ńskiej do Zwi ązku Radzieckiego. Przymusowe wysiedlenie całej ludności Cary ńskiego nast ąpiło na przełomie kwietnia i maja 1946 r. Wbrew 622 652 239 Bukowiec 375 529 0 powszechnej opinii akcja "Wisła" (1947 r.) na terytorium obecnej gminy nie odegrała du Ŝej roli, bowiem wi ększo ść wsi była ju Ŝ wtedy Dźwiniacz Grn. 1218 859 38 Cary ńskie 402 374 1 wysiedlona. Niedługo później cała zabudowa mieszkalna i gospodarcza wsi Cary ńskie została zrównana z ziemi ą. Lutowiska 2173 1225 741 930 842 0 247 261 52 Hulskie 332 344 4 Po II wojnie światowej osadników zniech ęcała do powrotu sytuacja polityczna, skrajny prymitywizm warunków bytowania, brak sieci drogowej i 411 442 36 Krywe 472 704 2 odci ęcie dost ępu do linii kolejowej Lwów-Sambor--UŜhorod (od 1944 r. po stronie radzieckiej). W latach 60. i 70. prowadzono na zboczach 955 1129 31 337 440 0 doliny wypas owiec, a wraz z nim lokalny karczunek zaro śli krzaczastych i młodych drzew. W latach 70. na przełęczy Przysłup powstało schronisko Smolnik 580 592 168 Łokie ć 398 466 0 796 774 105 Ruskie 203 259 0 “Koliba”. Obecnie pozostało niewiele śladów po przedwojennych obiektach. Tarnawa Ni Ŝ. 913 509 39 Sianki 809 494 0 Ustrzyki Grn. 428 482 91 Sokoliki 1474 503 0 ! Wołosate 819 1070 13 Tarnawa W y Ŝ. 643 588 0 769 1079 206 śurawin 605 808 11 Łącznie 18 391 17 431 1938

OKRES INTENSYWNEJ GOSPODARKI OKRES EKSTENSYWNEJ GOSPODAR- ETAP RENATURALIZACJI (PO 1975 R.) ROLNO-PASTWISKOWEJ (DO 1946 R.) KI PASTWISKOWEJ (DO 1975 R.) Obecnie prawie cały teren zajmuj ą nie u Ŝytkowane ko śnie ani W czasach intensywnej gospodarki człowieka teren bada ń W ci ągu kilkunastu lat od wysiedlenia ludno ści pastwiskowo łąki (50,6% powierzchni) oraz lasy (47,7%). W charakteryzował si ę łanow ą struktur ą rozmieszczenia uŜytkowanie ziemi uległo drastycznej zmianie. 1996 r. na terenie bada ń istniał tylko jeden płat łąki ko śnej, gruntów. Prawie ka Ŝdy łan — biegn ący od koryta potoku po Dominuj ącym stał si ę proces sukcesji wtórnej załoŜonej w celu pozyskania paszy dla koni huculskich oraz wysokie, zalesione partie obu przeciwległych zboczy — rekreatywnej lub regeneracji ro ślinno ści. Pocz ątkowo zwi ększenia walorów krajobrazowych doliny. Las zaj ął podzielony był na parcele, nale Ŝą ce do róŜnych gospodarzy. odłogi zostały opanowane przez chwasty polne oraz zarastaj ące w latach 60. pastwiska, szczególnie na stokach W jego obr ębie znajdowały si ę grunty orne pod róŜnymi gatunki dawnych polowych kultur uprawnych. W Połoniny Cary ńskiej, schodz ąc o kolejne 30-70 m na samo uprawami (z chwastami segetalnymi i drobno- wyniku samozadarnienia zanikły całkowicie pola orne. dno doliny. Znacznie mniejsze zmiany w przebiegu dolnej powierzchniowymi zbiorowiskami miedz śródpolnych i Mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe ju Ŝ w latach 60. skład granicy lasu na zboczach od strony Magury Stuposia ńskiej terasów rolnych), drogi polne i zabudowa rolnicza stoku. gatunkowy porostu zajmuj ącego dawne pola orne spowodowane były wi ększ ą intensyfikacj ą wypasu. Układ łanowy cechował wi ększo ść wsi karpackich, dawał on niewiele si ę róŜnił od ro ślinno ści byłych trwałych Granica mi ędzy zbiorowiskami le śnymi a niele śnymi jest bowiem mo Ŝliwo ść sprawiedliwego podziału ziemi. uŜytków zielonych. obecnie młoda i nieustabilizowana. W jej obr ębie obserwowa ć W połowie XIX w. w dolinie Cary ńskiego dominowały pola Wa Ŝną rol ę w przebiegu procesów rozwoju ro ślinno ści mo Ŝna róŜnowiekowy drzewostan sukcesyjny o orne, tworz ące pasma w środkowych partiach zboczy. Łąki w obr ębie agrocenoz odgrywał wypas owiec. zróŜnicowanym składzie gatunkowym (głównie buk, świerk, ko śne zajmowały głównie płaskie, łatwo dost ępne i Gospodarka pastwiskowa w dolinie Cary ńskiego brzoza, jesion). O obni Ŝeniu si ę dawnej granicy rolno-le śnej najwilgotniejsze tereny przykorytowe, a miejscami rozwijała si ę w latach 60. i na pocz ątku lat 70. Później świadczy ć mog ą tak Ŝe spotykane czasami w młodych towarzyszyły schodz ącym w dolin ę wci ęciom drogowym i owce wypasano nieregularnie, w małej obsadzie i bez buczynach pastwiskowe formy buka, b ędące starymi potokom. Stosunkowo niewielkie obszary zajmowały koszarowania — miało to głównie znaczenie drzewami wyrosłymi na skraju dawnych pastwisk, trwale pastwiska, tworz ące szeroki pas przy granicy z lasem. W ekologiczne (ograniczenie procesów sukcesyjnych), a zdeformowanymi przez wypasaj ące si ę zwierz ęta. cz ęś ci przykorytowej (du Ŝe uwilgotnienie siedlisk) i od strony nie gospodarcze. Wypasu całkowicie zaniechano w Połoniny Cary ńskiej (mała insolacja) pastwiska wyst ępowały pierwszej połowie lat 80. sporadycznie i tylko w postaci małych płatów. Znacznie wi ększa ilo ść składników od Ŝywczych Fitocenozy wcze śniej ju Ŝ antropogenicznie przekształcone (odchody zwierz ąt) wpływała na zmian ę składu podlegały wówczas dalszym powtarzaj ącym si ę okresowym gatunkowego zbiorowisk łąkowych, przygryzanie działaniom, m.in. koszeniu, wydeptywaniu, wypasowi i powstrzymywało odnawianie si ę lasu, a wydeptywanie płodozmianowi. Wyra źna fragmentacja krajobrazu wi ązała pogarszało właściwo ści fizyczne gleby. DłuŜszy wypas si ę z du Ŝą gęsto ści ą róŜnego typu elementów liniowych, tzn. stacjonarny bez nawo Ŝenia mógł prowadzi ć do trwałej dróg polnych, terasów rolnych czy miedz śródpolnych. degradacji siedliska, jednak Ŝe w Bieszczadach Zarysowany powy Ŝej obraz struktury przestrzennej stosowano głównie system w ędruj ącego charakteryzował si ę wysok ą trwałości ą i nie ulegał wi ększym koszarowania. zmianom a Ŝ do roku 1946. Natomiast w tym samym czasie Pastwiska, których powierzchnia w ci ągu 20 lat od negatywnej presji poddane były otaczaj ące obszary le śne. wysiedlenia ludno ści wzrosła ponad czterokrotnie, Dewastacyjna eksploatacja lasów bieszczadzkich rozwijały si ę w środkowych i lepiej nasłonecznionych 1852 r. (XIX/XX w.) wpłyn ęła niekorzystnie na skład gatunkowy partiach stoków, gdzie zbyt mała wilgotno ść nie drzewostanów, rozkład klas wiekowych ( ścinka naj- sprzyjała ekspansji olszy szarej, wierzb i innych warto ściowszych drzew, pozostawianie złych jako ściowo pionierskich gatunków lekkonasiennych. Wyra źnie 1966 r. niedor ębów, sadzenie świerka na zr ębach) oraz ich jako ść . zmniejszyła si ę, charakterystyczna w czasach W czasie r ębni wybiórczej pozostawiano egzemplarze chore intensywnej gospodarki, geometryzacja granic płatów i zdeformowane, wybieraj ąc tylko drzewa gonne. Ponadto w ro ślinnych i poszczególnych u Ŝytków. wy Ŝszych partiach stoków zachodziły procesy regresji lub Obni Ŝenie i wyrównanie przebiegu dolnej granicy lasu 1996 r. degeneracji — w ich wyniku zmieniał si ę przebieg granicy oraz zarastanie śródle śnych polan doprowadziło do rolno-polno-le śnej. Efektem było znaczne rozdrobnienie ponad dwukrotnego wzrostu powierzchni zajmowanej 0% 20% 40% 60% 80% 100% powierzchni le śnej, powstanie “wysepek” i przylasków oraz przez zbiorowiska le śne. Las i silnie zarastaj ące Las Pastwiska podwy Ŝszanie dolnej granicy lasu, która w 1852 r. pastwiska zaj ęły wszystkie dolinki potoków Pastwiska zakrzaczone Łąki ko śne przebiegała na wysoko ści 700–750 m n.p.m. (Połonina spływaj ących do Cary ńskiego. Granica rolno-le śna Łąki zakrzaczone Grunty orne Cary ńska) i 700–850 m n.p.m. (Magura Stuposia ńska). obni Ŝyła si ę na całej powierzchni o 20–50 m. Zabudowania, drogi

INNE ARTEFAKTY ANTROPOGENICZNE Kolejnymi indykatorami minionej działalno ści gospodarczej człowieka s ą miedze śródpolne i terasy rolne, powstaj ące w czasie orki stokowej prowadzonej równolegle do poziomic. Oprócz funkcji granic własno ściowych tworzyły one tak Ŝe lokalne bazy denudacyjne, modyfikuj ące obieg wody na stoku i Terasa rolna Kopiec kamienny efektywno ść niektórych procesów morfologicznych. STAN ZACHOWANIA I TRWAŁOŚĆ ARTEFAKTÓW DROGI POLNE Do dzisiaj terasy zachowały si ę na pn. zboczu w rejonie ANTROPOGENICZNYCH przełęczy Przysłup, na polanie śródle śnej na pn.-zach. od Jednymi z najlepiej zachowanych elementów szlaku prowadz ącego na Połonin ę Cary ńsk ą, a w najwi ększej Obecnie na obszarze bada ń, mimo upływu ponad 50 lat od zaprzestania świadcz ących o minionej działalno ści gospodarczej s ą liczbie na wsch. cz ęś ci przełęczy nad wsi ą Nasiczne. W intensywnej działalno ści gospodarczej człowieka, mo Ŝna wyróŜni ć liczne drogi polne. Układ przestrzenny dróg w dolinie młodnikach odnaleziono formy, które mo Ŝna zaklasyfikowa ć elementy i procesy świadcz ące o dawnej antropopresji. Wi ększo ść z nich to Cary ńskiego w XIX w. był do ść typowy i w du Ŝej jako porolne terasy le śne. Ich pokrycie jest rzadsze, a kształt, bezpo średnie pozostałości u Ŝytkowania ziemi (rolnicza zabudowa zboczy), mierze zale Ŝny od ukształtowania terenu, sieci wodnej w porównaniu do teras łąkowych, bardziej zbli Ŝony do pokrycia terenu (nasadzenia synantropijnych lub nie zwi ązanych z siedliskiem i struktury własno ści. Dnem przebiegał główny, pierwotnego. Terasy łąkowe, niszczone m.in. przez gryzonie gatunków drzew) i struktury funkcjonalnej (drogi polne). Cz ęść stanowi ą utwardzony trakt, kilkakrotnie przecinaj ący potok. Na polne, podlegaj ą powolnemu zrównywaniu na całej natomiast struktury po średnie, których geneza jest ści śle zwi ązana z zboczach istniało 19 w ąskich i prostopadłych do osi powierzchni, skutecznie hamowanemu przez rozwini ęty działalno ści ą ludzk ą, natomiast rozwój nast ąpił ju Ŝ po roku 1946. doliny dróg polnych, o nawierzchni gruntowej; łączna system korzeniowy traw (dar ń). Terasy le śne natomiast ich długo ść wynosiła 11 km, średnia g ęsto ść ulegaj ą rozczłonkowaniu w wyniku erozji linijnej i spłukiwania 2 4,6 km/km . Czasem biegły one dnem strumienia powierzchniowego. Mimo to okazuje si ę, Ŝe trwałość tych form płyn ącego w głębokim, naturalnym w ąwozie; jest znaczna i si ęga przynajmniej 150 lat (cz ęść zachowanych niewielka liczba mostków i przepustów powodowała, terasów pokrywa si ę z granicami własno ściowymi na mapach Ŝe drogi z reguły wykorzystywały naturalne brody. katastralnych). W wi ększo ści przypadków ślady po dawnych drogach Na terenie bada ń napotkano ponadto kilka charakte- znacznie lepiej zachowały si ę na terenach le śnych, rystycznych kopców kamiennych. Dawniej sypano je, bowiem powierzchniowe procesy degradacyjne, mimo wykorzystuj ąc wyorany materiał, w szczytowych rogach pól du Ŝego nachylenia stoków, s ą tam skutecznie uprawnych. Pełniły rol ę “punktowych” granic własno ściowych. hamowane. Dodatkowo ściany niektórych le śnych Stopie ń zwarcia, nagromadzenie materiału glebowego i wąwozów drogowych umocnione s ą kamiennymi poro śni ęcie dobrze rozwini ętą darni ą lub borówczyskiem wałami poro śni ętymi przez borówk ę czarn ą Vaccinium wskazuj ą na ich przedwojenne pochodzenie. myrtillus , a miejscami zachowały si ę nawet fragmenty Charakterystyczne dla opuszczonej przez ludno ść doliny s ą niskich murków z łamanego kamienia. Intensywno ść Przydomowe nasadzenia tak Ŝe stare drzewa, pochodz ące z przydomowych nasadze ń akumulacji materiału w obr ębie wci ęć na terenach (gł. jawory, jesiony i świerki). Na obszarze wsi Cary ńskie w niele śnych w pierwszych latach po wysiedleniu (przed bardzo wielu miejscach zaobserwowano zarówno pojedyncze wytworzeniem si ę zwartej pokrywy darniowej), sztuki, jak i skupiska złoŜone z kilkunastu drzew. Ich obecne doprowadziła do znacznego “zatarcia” ich śladów w stanowiska cz ęsto odpowiadaj ą lokalizacji zabudowa ń na krajobrazie (zwłaszcza u podnóŜy zboczy). mapach katastralnych sprzed 150 lat. Podobnie wygl ąda Niewielka szeroko ść łąkowych stokówek połoŜonych sytuacja z pozostałościami sadów. Składały si ę one z w wy Ŝszych partiach zboczy była spowodowana niewielkiej liczby drzewek, najcz ęś ciej śliw, gruszek, jabłoni i wykorzystywaniem wozów o mniejszym rozstawie kół czere śni. Oodnaleziono je w wielu miejscach — od lub ograniczeniem tylko do komunikacji pieszej — plony z pól były noszone na plecach, a nawóz przykorytowych partii doliny a Ŝ po doln ą granic ę lasu. transportowano na specjalnych noszach. Dobrze zachowały si ę stokówki le śne — znacznie szersze, płaskie, miejscami bardzo kamieniste i prawie całkowicie pozbawione ro ślinno ści. Niektóre wci ęcia drogowe maj ą zupełnie płaskie dna. W małej skali jest to proces przeobra Ŝenia WYBRANE STRUKTURY PO ŚREDNIE pierwotnych (V-kształtnych) w ąwozów i debrzy w Podczas bada ń terenowych spotykano niewielkie płaty zbiorowisk synantropijnych, które wci ąŜ są świadectwem istniej ącej tutaj niegdy ś wsi. Nale Ŝą do nich m.in. formy o znacznie łagodniejszej rze źbie U-kształtnej, ziołoro śla szczawiu alpejskiego Rumicetum alpini (wska źnik intensywnego wypasu lub nawo Ŝenia), zbiorowiska perzu właściwego Agropyron repens i pokrzywy najbardziej zbli Ŝonej do parowów. W bardzo niewielu Urtica dioica (przy drodze i w miejscach dawnych zabudowa ń). Mimo, Ŝe Ŝaden z dominuj ących gatunków w tych ubogich florystycznie fitocenozach nie jest miejscach zachowały si ę koleiny, które typowym synantropem, to ich nitrofilne preferencje wymuszaj ą wyst ępowanie głównie na terenach zwi ązanych z działalno ści ą człowieka. O du Ŝej trwałości tych wymodelowane podczas sezonowego u Ŝytkowania zbiorowisk świadczy fakt, Ŝe niektóre miejsca gromadnego wyst ępowania pokrzywy zwyczajnej pokrywaj ą si ę z lokalizacj ą budynków na planie katastralnym, a dróg pogłębiane były przez erozj ę linijn ą i podczas rozrzucone płaty szczawiu alpejskiego wci ąŜ znacz ą miejsca nieistniej ących od przynajmniej 20 lat owczych koszar. zsuwania mocno obci ąŜ onych wozów na uprzednio Zmiany w u Ŝytkowaniu ziemi spowodowały tak Ŝe uruchomienie specyficznych procesów morfogenetycznych i hydrologicznych, których efekty mo Ŝna obecnie zablokowanych łańcuchami kołach (cz ęsty proceder obserwowa ć. W wyst ępuj ących w dolinie Cary ńskiego warstwach kro śnie ńskich nast ępuje wymywanie cz ąsteczek glebowych, czyli tzw. sufozja. Procesy na silnie nachylonych stokach). Bardzo głębokie sufozyjne uległy znacznej intensyfikacji po 1946 r. — stało si ę to dzi ęki zaprzestaniu uprawy roli (brak maszyn niszcz ących korytarze zwierz ęce) i koleiny (do 40 cm) znajduj ą si ę tylko na jedynej samozadarnieniu odłogów (wysokie trawy s ą pokarmem dla gryzoni). Na terenie pracy odnaleziono charakterystyczne wkl ęsłe formy (lejki zapadliskowe). drodze u Ŝytkowanej po wojnie — zostały one Na podstawie bada ń prowadzonych w innych rejonach Karpat fliszowych moŜna wnioskowa ć, Ŝe współczesne procesy morfogenetyczne uległy spowolnieniu w pogłębione w latach 70. podczas budowy schroniska i obr ębie całej doliny Cary ńskiego. W obr ębie u Ŝytków zielonych zwarta dar ń powoduje ustalenie równowagi dynamicznej mi ędzy procesami erodowania i obecnie tworz ą sztuczne koryta wód spływaj ących z narastania warstwy glebowej oraz ogranicza spływ powierzchniowy na korzy ść podziemnego, co prowadzi do zwi ększenia zasilania wód gruntowych i Klasyfikacja wci ęć drogowych: drogi z koleinami, stokówki, wci ęcia o profilu przełęczy Przysłup. podniesienia ich poziomu. Procesy morfogenetyczne, które zmieniły swój charakter i intensywno ść , nie powinny dalej ewoluowa ć w sensie jako ściowym. symetrycznym i asymetrycznym.

PODSUMOWANIE Zmiany u Ŝytkowania ziemi i pokrycia terenu, jakie zaszły na terenie wsi Cary ńskie po wysiedleniu ludno ści w 1946 r., charakteryzowały si ę znaczn ą dynamik ą i przebiegały etapowo. WyróŜniono trzy okresy funkcjonalne: intensywnej gospodarki rolno- pastwiskowej (do 1946 r.), ekstensywnej i nieregularnej gospodarki pastwiskowej (do ok. 1975 r.) oraz renaturalizacji (stan obecny). Taki podział warunkowany jest róŜnym oddziaływaniem antropogenicznym kształtuj ącym krajobraz. Omawiane zjawisko renaturalizacji nie opisuje jednak powrotu środowiska przyrodniczego wprost do stanu pierwotnego sprzed XV w. Zachowane w krajobrazie artefakty antropogeniczne i procesy b ędące po średnim wynikiem historycznego u Ŝytkowania wci ąŜ zbyt silnie oddziaływaj ą funkcjonalnie na geoekosystem doliny, modyfikuj ąc jednocze śnie potencjaln ą mo Ŝliwo ść swobodnej renaturalizacji. Obecnie niektóre procesy zachodz ą wprawdzie bez udziału człowieka, ale s ą współczesn ą konsekwencj ą krajobrazow ą wpływaj ącą na charakter i układ siedlisk ści śle zwi ązan ą z dawn ą działalno ści ą gospodarcz ą. Przyroda d ąŜ y wi ęc do zatarcia “antropogenicznych blizn”, wykorzystuj ąc jednak algorytm nowej ście Ŝki rozwojowej i tworz ąc now ą jako ść , która strukturalnie i funkcjonalnie jest wprawdzie znacznie bli Ŝsza stanowi pierwotnemu ni Ŝ antropogenicznemu, jednak Ŝe nie jest z nim to Ŝsama.