Stan zachowania i trwałość dawnych krajobrazów wiejskich na przykładzie obszarów wysiedlonych w Bieszczadach Jacek Wolski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa WPROWADZENIE METODY BADA Ń I ZAKRES ANALIZ Zmiany w środowisku przyrodniczym wywołane gwałtownym przerwaniem rolniczej antropopresji zachodz ą przede wszystkim na obszarach wsi opuszczonych przez ludno ść . Nast ępuje tam W ramach bada ń terenowych skartowano współczesne u Ŝytkowanie ziemi, przeanalizowano rozwój ro ślinno ści zanik sztucznie narzuconego stanu równowagi, spowodowany d ąŜ eniem przyrody do eliminacji efektów działalno ści człowieka, czemu sprzyja brak stałej dostawy materii i energii na aluwiach nadrzecznych, gruntach porolnych i w wyŜszych połoŜeniach dolnoreglowych, a tak Ŝe zlokalizowano podtrzymuj ącej efekty ludzkich oddziaływa ń. pozostałości sadów i przydomowych nasadze ń. Ponadto wykonano inwentaryzacj ę i opis stanu zachowania Aktualny krajobraz, w perspektywie bardzo długiego przedziału czasowego, okre śla si ę jako stan chwilowy. Według niektórych autorów zmiany w obr ębie najmniejszych jednostek mikroform antropogenicznych (terasy rolne, miedze śródpolne, graniczne kopce kamienne itp.), b ędących typologicznych nie maj ą znacz ącego wpływu na całą wewn ętrzn ą struktur ę krajobrazu — mo Ŝna by je okre śli ć jako przej ściowe, a układy antropogeniczne jako niestabilne. Hipotetyczny pozostałościami po dawnym układzie łanowym wsi. Na podstawie map katastralnych autor odtworzył w terenie powrót naturalnych jednostek krajobrazowych jest moŜliwy tylko w sytuacji, kiedy działalno ść czynnika organizuj ącego krajobraz (człowieka) nie doprowadzi do przekroczenia szeroko dawn ą sie ć drogow ą oraz przeprowadził pomiary m.in. szeroko ści i nachylenia wci ęć , opisał stopie ń pokrycia pojmowanej odporno ści środowiska i zaniku zdolno ści samoregulacyjnych. przez ro ślinno ść wci ęć i zboczy i oszacował uwilgotnienie den dawnych dróg. Zjawisko wyludniania si ę terenów górskich w Europie obserwowane jest od wielu lat. W Polsce takim szczególnym obszarem górskim s ą Bieszczady, gdzie w latach 1944–1947 nast ąpiło Do prac kameralnych wykorzystano oryginalne mapy katastralne (1852 r.) w skali 1:2880 ze zbiorów specjalnych masowe wysiedlenie ludno ści, przeprowadzone wyłącznie z powodów politycznych. Procesy depopulacyjne zachodz ące na innych obszarach (np. w Sudetach Kłodzkich) maj ą charakter Archiwów Pa ństwowych w Przemy ślu i Rzeszowie, odrysy map katastralnych z naniesion ą aktualizacj ą wykonan ą stopniowego wyludniania wywołanego całym kompleksem czynników społeczno-politycznych, gospodarczych i przyrodniczych. Regionu bieszczadzkiego nie mo Ŝna wi ęc zaklasyfikowa ć przez Wojewódzkie Biuro Geodezji i Urz ądzania Terenów Rolnych w Rzeszowie (1966 r.) oraz własne mapy jako typowego obszaru wyludniaj ącego si ę, jednak Ŝe geneza wysiedlenia na tym terenie, jego skala przestrzenna i skutki przyrodniczo-kulturowe predestynuj ą go do miana jednego z uŜytkowania ziemi i pokrycia terenu, wykonane podczas bada ń terenowych w 1996 r. na podkładzie w skali niewielu tego typu terenów w Europie i z pewno ści ą jedynego — wraz z Beskidem Niskim — w Polsce. 1:10 000 z 1983 r. Wszystkie materiały po dokonaniu generalizacji sprowadzono do skali 1:10 000. Ze wzgl ędu na du Ŝą liczb ę wydziele ń, szczegółowy przebieg granic i ich oscylacyjny charakter postanowiono zastosowa ć Głównym celem bada ń jest: (1) syntetyczne przedstawienie zmian przestrzennej struktury krajobrazu okolic bieszczadzkiej wsi Cary ńskie jako konsekwencji klasyczne podej ście do kartograficznej metody zasi ęgów, czyli prezentacj ę szeregu map przedstawiaj ących zmian form i nat ęŜ enia antropopresji w latach 1850–1996; (2) analiza stanu zachowania elementów antropogenicznych, świadcz ących o minionej działalno ści kolejne obrazy stanów. gospodarczej człowieka oraz okre ślenie ich dzisiejszej roli i trwałości w krajobrazie. CHARAKTERYSTYKA TERENU BADA Ń Szczegółowymi badaniami obj ęto obszar dawnej wsi Cary ńskie, połoŜonej w pi ętrze regla dolnego mi ędzy Połonin ą Cary ńsk ą a Magur ą Stuposia ńsk ą, w obr ębie antropogenicznej “krainy dolin”, która powstała w wyniku wielowiekowej działalno ści gospodarczej człowieka (karczunek, wypalanie, wypas, uprawa ziemi). Wytypowana powierzchnia badawcza zajmuje około 2,4 km 2 (3,1 ×0,8 km) i rozci ąga si ę wzdłuŜ osi doliny na obszarze zwartej zabudowy dawnej wsi wraz z terenami przyległymi. Dolina Cary ńskiego stanowi modelowy przykład renaturalizacji krajobrazu dolinnego w sytuacji prawie całkowitego zaniku antropopresji. Teren bada ń ponadto mo Ŝna uzna ć za reprezentatywny dla pozostałej cz ęś ci Bieszczadów. Decyduje o tym m.in.: podobie ństwo historycznej organizacji przestrzeni (łańcuchówki, układ le śnych łanów) i katenalnego nast ępstwa elementów biotycznych i abiotycznych, niewielkie zróŜnicowanie komponentów środowiska przyrodniczego z jednoczesnym zachowaniem fizjograficznego podobie ństwa i ograniczona presja człowieka po rozpocz ęciu procesu relaksacji. Pierwsze informacje o wsi Cary ńskie pochodz ą z 1620 r. Etymologia nazwy łączona jest z ukrai ńskim słowem џарина (pole uprawne, wygon) i rumu ńskim Ńarina (rola), co mo Ŝe znaczy ć, Ŝe opisywany obszar był zagospodarowany przez Bojków ju Ŝ przed rokiem 1620, a wie ś istniała nieprzerwanie nawet ponad 350 lat. Nazwa wsi 1921 1943 1996Nazwa wsi 1921 1943 1996 Wraz z przej ęciem tych terenów przez władz ę sowieck ą w 1944 r. rozpocz ęła si ę repatriacja Polaków na Ziemie Zachodnie, za ś ludno ści B ere Ŝki b.d. 271 36 Beniowa 617 663 0 Chmiel 336 451 121 Berehy Grn. 527 621 4 ukrai ńskiej do Zwi ązku Radzieckiego. Przymusowe wysiedlenie całej ludności Cary ńskiego nast ąpiło na przełomie kwietnia i maja 1946 r. Wbrew Dwernik 622 652 239 Bukowiec 375 529 0 powszechnej opinii akcja "Wisła" (1947 r.) na terytorium obecnej gminy Lutowiska nie odegrała du Ŝej roli, bowiem wi ększo ść wsi była ju Ŝ wtedy Dźwiniacz Grn. 1218 859 38 Cary ńskie 402 374 1 wysiedlona. Niedługo później cała zabudowa mieszkalna i gospodarcza wsi Cary ńskie została zrównana z ziemi ą. Lutowiska 2173 1225 741 Dydiowa 930 842 0 Nasiczne 247 261 52 Hulskie 332 344 4 Po II wojnie światowej osadników zniech ęcała do powrotu sytuacja polityczna, skrajny prymitywizm warunków bytowania, brak sieci drogowej i Procisne 411 442 36 Krywe 472 704 2 odci ęcie dost ępu do linii kolejowej Lwów-Sambor-Sianki-UŜhorod (od 1944 r. po stronie radzieckiej). W latach 60. i 70. prowadzono na zboczach Skorodne 955 1129 31 Krywka 337 440 0 doliny wypas owiec, a wraz z nim lokalny karczunek zaro śli krzaczastych i młodych drzew. W latach 70. na przełęczy Przysłup powstało schronisko Smolnik 580 592 168 Łokie ć 398 466 0 Stuposiany 796 774 105 Ruskie 203 259 0 “Koliba”. Obecnie pozostało niewiele śladów po przedwojennych obiektach. Tarnawa Ni Ŝ. 913 509 39 Sianki 809 494 0 Ustrzyki Grn. 428 482 91 Sokoliki 1474 503 0 ! Wołosate 819 1070 13 Tarnawa W y Ŝ. 643 588 0 Zatwarnica 769 1079 206 śurawin 605 808 11 Łącznie 18 391 17 431 1938 OKRES INTENSYWNEJ GOSPODARKI OKRES EKSTENSYWNEJ GOSPODAR- ETAP RENATURALIZACJI (PO 1975 R.) ROLNO-PASTWISKOWEJ (DO 1946 R.) KI PASTWISKOWEJ (DO 1975 R.) Obecnie prawie cały teren zajmuj ą nie u Ŝytkowane ko śnie ani W czasach intensywnej gospodarki człowieka teren bada ń W ci ągu kilkunastu lat od wysiedlenia ludno ści pastwiskowo łąki (50,6% powierzchni) oraz lasy (47,7%). W charakteryzował si ę łanow ą struktur ą rozmieszczenia uŜytkowanie ziemi uległo drastycznej zmianie. 1996 r. na terenie bada ń istniał tylko jeden płat łąki ko śnej, gruntów. Prawie ka Ŝdy łan — biegn ący od koryta potoku po Dominuj ącym stał si ę proces sukcesji wtórnej załoŜonej w celu pozyskania paszy dla koni huculskich oraz wysokie, zalesione partie obu przeciwległych zboczy — rekreatywnej lub regeneracji ro ślinno ści. Pocz ątkowo zwi ększenia walorów krajobrazowych doliny. Las zaj ął podzielony był na parcele, nale Ŝą ce do róŜnych gospodarzy. odłogi zostały opanowane przez chwasty polne oraz zarastaj ące w latach 60. pastwiska, szczególnie na stokach W jego obr ębie znajdowały si ę grunty orne pod róŜnymi gatunki dawnych polowych kultur uprawnych. W Połoniny Cary ńskiej, schodz ąc o kolejne 30-70 m na samo uprawami (z chwastami segetalnymi i drobno- wyniku samozadarnienia zanikły całkowicie pola orne. dno doliny. Znacznie mniejsze zmiany w przebiegu dolnej powierzchniowymi zbiorowiskami miedz śródpolnych i Mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe ju Ŝ w latach 60. skład granicy lasu na zboczach od strony Magury Stuposia ńskiej terasów rolnych), drogi polne i zabudowa rolnicza stoku. gatunkowy porostu zajmuj ącego dawne pola orne spowodowane były wi ększ ą intensyfikacj ą wypasu. Układ łanowy cechował wi ększo ść wsi karpackich, dawał on niewiele si ę róŜnił od ro ślinno ści byłych trwałych Granica mi ędzy zbiorowiskami le śnymi a niele śnymi jest bowiem mo Ŝliwo ść sprawiedliwego podziału ziemi. uŜytków zielonych. obecnie młoda i nieustabilizowana. W jej obr ębie obserwowa ć W połowie XIX w. w dolinie Cary ńskiego dominowały pola Wa Ŝną rol ę w przebiegu procesów rozwoju ro ślinno ści mo Ŝna róŜnowiekowy drzewostan sukcesyjny o orne, tworz ące pasma w środkowych partiach zboczy. Łąki w obr ębie agrocenoz odgrywał wypas owiec. zróŜnicowanym składzie gatunkowym (głównie buk, świerk, ko śne zajmowały głównie płaskie, łatwo dost ępne i Gospodarka pastwiskowa w dolinie Cary ńskiego brzoza, jesion). O obni Ŝeniu si ę dawnej granicy rolno-le śnej najwilgotniejsze tereny przykorytowe, a miejscami rozwijała si ę w latach 60. i na