Elinizdeki kitapta, Karia Bölgesi’nin The aim of this book is to present a brief Karialılar Denizcilerden Kent Kuruculara Denizcilerden prehistorik çağlara tarihlenen en overview of archaeological and historical erken yerleşimlerinden Geç Osmanlı research on Caria from the very first Dönemi’ne uzanan arkeolojik ve tarihi signs of occupation in the Prehistoric Karialılar geçmişi hakkında bugüne dek yapılmış times to the Late Ottoman period. The Denizcilerden Kent Kuruculara çalışmaların ve güncel araştırmaların region occupied by ancient Caria can bir özeti sunulmuştur. Anadolu roughly be described as the southwestern Yarımadası’nın güneybatı kesiminde portion of the Anatolian peninsula south yer alan ve Antikçağ’da Karia olarak of the Menderes Valley and west of the The bilinen coğrafi bölgenin kuzey sınırını Dalaman River. From to Builders City Seafarers Büyük Menderes Vadisi, doğu sınırını The Carians The Carians are mentioned several times Dalaman Çayı belirler. Carians From Seafarers to City Builders in the 2nd millennium BCE for having MÖ 2. binyıla tarihlenen yazılı supported the fight of Anatolian nations kaynaklarda birçok kez adı geçen against the Hittite invaders and later Hazırlayan | Edited by Olivier C. Henry Ayşe Belgin-Henry Karialıların, Hitit istilaları karşısında to have fought beside the Hittite kings Anadolu halklarını destekledikleri against the Egyptian forces. They were ancak daha sonra Mısırlılar karşısında also counted amongst the legendary Sea Hititlerin yanında yer aldıkları görülür. People, traveling the Mediterranean, Karialıların adı, tüm Akdeniz’de spreading destruction on their path and geçtikleri yerleri talan ederek Geç Tunç bringing down some of the most powerful Çağı’nın güçlü imparatorluklarının empires of the Late Bronze Age. Later, çöküşüne katkıda bulunan efsanevi Homer mentions them in the list of allies “Deniz Kavimleri” arasında da anılır. who came and supported Troy against İlerleyen dönemlerde, Homeros the Greeks, emphasizing the wealth of the Karialıların Yunanlara karşı Troia Carians, who “came to fight decked like kentini savunmaya gelen halklar a girl with gold”. arasında yer aldığından bahsederken “savaşmaya bir kız gibi altınlarla süslü geldiler” sözleriyle Karialıların zenginliğini vurgular.
ISBN 978-975-08-4605-2
Hyllarima’dan mermer sunak Marble altar from Hyllarima (O. Henry) (O. Henry) Karialılar Denizcilerden Kent Kuruculara
The Carians From Seafarers to City Builders Karialılar Denizcilerden Kent Kuruculara
The Carians From Seafarers to City Builders
Hazırlayanlar | Edited by Olivier C. Henry Ayşe Belgin-Henry Karialılar Denizcilerden Kent Kuruculara İçindekiler Contents The Carians From Seafarers to City Builders
Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin dokuzuncu kitabıdır. Bu seri Tüpraş - Yapı Kredi Yayınları işbirliği ile hazırlanmıştır. This is the ninth book in the Anatolian Civilizations Series. A co-publication of Tüpraş - Yapı Kredi Culture, Arts and Publishing. İBRAHİM YELMENOĞLU Hayaller Sınırlardan Büyüktür Dreams Know No Boundaries • VIII - IX Yapı Kredi Yayınları - 5705 ISBN 978-975-08-4876-6 OLIVIER C. HENRY Karia’nın Katmanları AYŞE BELGİN-HENRY The Strata of Caria • Proje Koordinatörü Project Coordinator XII - XVII Yapı Kredi Müzesi Müdürü Director of Yapı Kredi Museum Nihat Tekdemir KARİA COĞRAFYASI Hazırlayanlar Edited by CARIAN GEOGRAPHY Olivier C. Henry Ayşe Belgin-Henry GARY REGER Bölgesel Bağlamda Karia’nın Sınırları, Editör Editor Hudutları ve Sınır Bölgeleri Nihat Tekdemir Carian Frontiers, Boundaries, and Redaksiyon Redaction Borderlands in a Regional Context • 2 Derya Önder
Çeviriler Translations G. Bike Yazıcıoğlu, İpek Dağlı Dinçer YAZILI KAYNAKLAR VE TARİH SOURCES AND HISTORY Grafik Tasarım Graphic Design Nahide Dikel, Arzu Yaraş ALEXANDER HERDA Karia Halkının ve Karkisˇa-Karia Ülkesinin Düzelti Proofreading Erken Dönemlerdeki Kökenleri Filiz Özkan, Merete Çakmak The Early Beginnings of the Carian People and Baskı Print the Land of Karkiša-Caria • 14 Ofset Yapımevi Çağlayan Mah. Şair Sk. No: 4 Kağıthane - İstanbul Telefon: (0 212) 295 86 01 • www.ofset.com SEVİNÇ GÜNEL Karia Bölgesi’nin Kentleşme Sürecinde Çine-Tepecik Höyüğü Sertifika No: 45354 The Process of Urbanization in Caria in Light of Çine-Tepecik Mound 1. baskı: İstanbul, Kasım 2020 • 28 1st printing: Istanbul, November 2020 PIERRE BRIANT Akhaimenid Hâkimiyeti Altında Karia ve Karialılar © Yap› Kredi Kültür Sanat Yay›nc›l›k Ticaret ve Sanayi A.Ş. 2020 Sertifika No Certificate No 44719 Caria and Carians Under Achaemenid Rule • 42
Bütün yayın hakları saklıdır. ALAIN BRESSON Hellenistik Dönem’de Karia Kaynak gösterilerek tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. Caria in the Hellenistic Period • 50 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced without prior CHRISTOF BERNS Roma İmparatorluk Dönemi’nde Karia written permission from the publisher. Roman Caria • 56 Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. İstiklal Caddesi No: 161 Beyoğlu 34433 İstanbul ANNA M. SITZ Geç Antikçağ ve Bizans Dönemi’nde Karia Telefon: (0 212) 252 47 00 Faks: (0 212) 293 07 23 http://www.ykykultur.com.tr Late Antique and Byzantine Caria • 62 e-posta: [email protected] facebook.com/yapikrediyayinlari twitter.com/YKYHaber KADİR PEKTAŞ Karia’dan Menteşe’ye: instagram.com/yapikrediyayinlari Güneybatı Anadolu’nun Yeni Hâkimleri ve Eserleri From Caria to Menteşe: The New Masters of Southwest Anatolia Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık PEN International Publishers Circle üyesidir. and Their Monuments • 78 KARİA TANRILARI VE KUTSAL ALANLARI PAAVO ROOS Karia’nın Kayaya Oyulmuş Tapınak-Mezarları CARIAN GODS AND SANCTUARIES Rock-cut temple-tombs in Caria • 284
OLIVIER C. HENRY Labraunda’nın Kısa Arkeolojik Tarihi OLIVIER C. HENRY Karia Anıtsal Mezarları ve Maussolleionları Üzerine Bir Araştırma A Short Archaeological History of Labraunda • 96 A Survey of Carian Monumental Tombs and Mausolea • 296
SUAT ATEŞLİER Sinuri Sinuri • 116 KENTLER CITIES ZELİHA GİDER BÜYÜKÖZER Lagina Lagina • 124 FRANK RUMSCHEID Mylasa (Milas) Mylasa • 322 CHRISTINA G. WILLIAMSON Panamara Zeus Kutsal Alanı - Karia Tapınağından Kent Kutsal Alanına POUL PEDERSEN Halikarnassos – Karia’nın Metropolisi The Sanctuary of Zeus at Panamara - Herodotos ve Maussollos’un Şehri From Carian Shrine to Urban Sanctuary • 140 Halicarnassus – The Carian Metropolis City of Herodotus and Mausolus • 344 ALEXANDER HERDA Dağlık Amyzon’daki (Bağarcık Kale) Zeus Akraios ve Thea Akre Tapınağı R. R. R. SMITH Aphrodisias The Temple of Zeus Akraios and Aphrodisias • 368 Thea Akre at Amyzon-at-the-Rock (Bağarcık Kale) • 156 ERTEKİN M. DOKSANALTI Knidos Cnidus • 390 YAŞAM VE ÜRETİM PRATİKLERİ PRACTICES AND PRODUCTION FEDE BERTI İasos Iasos • 406 ANNELIESE PESCHLOW-BINDOKAT Latmos’taki Prehistorik Kaya Resimleri The Prehistoric Rock Paintings of Mount Latmus • 174 CENGİZ IŞIK Geride Bırakılan 50 Yılın Arkeolojiye Kazandırdığı İlkleri ile Kaunos MEHMET NEZİH AYTAÇLAR Karia’nın Erken Demir Çağı ve Arkaik Dönem Seramiği Looking Back on 50 Years of Research at Caunus: The Early Iron Age and Archaic Pottery in Caria • 188 An Ancient City of Pioneering Archaeological Discoveries • 422
IGNASI-XAVIER ADIEGO Karia Dili RICHARD POSAMENTIR Latmos Herakleiası The Carian Language • 210 Heracleia under Latmus • 446
POUL PEDERSEN Batı Küçük Asya Mimarlığında İonia Rönesansı PETER RUGGENDORFER Alinda – Kuzey Karia’da Güçlü Surlarla Çevrili Bir Yerleşim The Ionian Renaissance Alinda – A Strong Fortified Settlement in Northern Caria • 466 in the Architecture of Western Asia Minor • 220 WINFRIED HELD Gergakome KORAY KONUK Karia Bölgesi’nin Arkaik ve Klasik Dönem Sikkeleri Gergakome • 480 Archaic and Classical Coins of Caria • 240 BİLAL SÖĞÜT Stratonikeia’da Yerleşim Tarihi ve Kentsel Doku Stratoniceia’s Settlement History and Urban Fabric • 488 ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİ FUNERARY MATTERS DİZİN ADNAN DİLER Taşların Efendisi Leleg Halkının Ana Kenti Pedasa’da INDEX • 505 Geç Tunç-Erken Demir Çağı’nda Yaşam ve Ölüm Life and Death in the Bronze Age and Early Iron Age in Pedasa, the Metropolis of the Lelegians, Masters of Stone • 254
ABUZER KIZIL Mylasa’da (Milas) Elit Aile Mezarları Elite Family Tombs in Mylasa (Milas) • 274 Hayaller Sınırlardan Büyüktür Dreams Know No Boundaries
Anadolu toprakları, ilk defa tarihçi Herodotos’un bahsettiği “Dünyanın Yedi The ancient land of Anatolia embodies a unique and rich cultural heritage. Anatolia is Harikası”ndan ikisine ev sahipliği yapan, kadim ve eşsiz bir coğrafyadır. Bu eser- also home to two of the “Seven Wonders of the Ancient World” first accounted by the lerden biri İzmir’in Selçuk ilçesinde yer alan Ephesos Artemis Tapınağı, diğeri historian Herodotus: the Temple of Artemis at Ephesus in Selçuk (Izmir) and the monu- Muğla’nın Bodrum ilçesinde yer alan Karia kralı Maussollos’un anıtmezarıdır. MÖ mental tomb of Mausolus, Dynast and Satrap of Caria, in Bodrum (Muğla). Commonly 4. yüzyılda inşa edilen ve günümüzde “Halikarnas Mozolesi” olarak bilinen Hali- known as the “Mausoleum of Halicarnassus” today, this monument was constructed in karnassos Maussolleionu işçiliği, ihtişamı ve şöhretiyle birçok anıtmezarı gölgesinde the 4th century BC and gained eminence in the ancient world as an architectural feat bırakmıştır. İleri görüşlü bir yönetici olan Maussollos’un hayalinin ürünü bu yapı, outshining its contemporaries in its fine workmanship and glamour. Envisioned by a yetenekli mimarlar ve heykeltıraşların eliyle Yunan ve Pers mimari geleneğinde yük- farsighted ruler and crafted by the skillful architects and sculptors of its time, the Maus- selmiş ve insanlık kültür tarihinde yüzyıllar boyunca tekrarlanacak bir mimari stan- solleion earned its place in the canon of Greek and Persian architectural traditions and dart oluşturmuştur. became an architectural convention adapted in many places around the world through- “Maussolleion”, adını her ne kadar Karialı Maussollos’tan alsa da kelimenin out history. anlamı zaman içinde genişlemiştir. Kralın ismi, mensubu olduğu Hekatomnos Although the name of this structure, “Maussolleion,” was derived from the name of Hanedanı’nın adı hafızalardan silindikten çok sonra bile hatırlanmış ve günümüzde Mausolus, the word ‘mausoleum’ acquired the broader sense of ‘monumental tomb’ over dünyanın dört bir yanından duyulan bir yankı yaratmıştır. Illinois, Springfield’daki time. Through this word, the name of this Carian king of the Hecatomnid Dynasty has Lincoln’ün mezarından Moskova Kızıl Meydan’daki Lenin’in mezarına, hatta mo- outlived his long-forgotten forefathers and continues to echo around the globe even to- dern Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu lideri Mustafa Kemal Atatürk’ün Ankara’da- day. From the Lincoln Tomb in Springfield, Illinois in the USA to Lenin’s Mausoleum in ki Anıtkabir’ine kadar, dünya tarihinde kalıcı izler bırakan liderlerin anıtmezarları Moscow’s Red Square in Russia, the Maussolleion has constituted a model for the memo- için de bir model olmuştur. rial tombs of prominent leaders in world history, including the founder of the modern Koç Topluluğu ve Tüpraş olarak; tarih, kültür ve sanat alanlarında “Enerjimiz Republic of Turkey, Mustafa Kemal Atatürk’s Mausoleum, Anıtkabir in Ankara. Bitmez” diyerek 2011 yılında 12 kitaptan oluşan “Anadolu Uygarlıkları Serisi” hazır- As corporate representatives of Tüpraş and Koç Holding, motivated by our commit- lama hayaliyle çıkmıştık yola... Serinin Urartular, Frigler, Hititler, Pergamon, Lykialılar, ment to contribute to history, culture and the arts, and guided by our motto “Our energy Persler, Assurlular, Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu başlıklı kitaplarından son- never ends,” we set in motion the realization of a dream in 2011 by initiating the publica- ra hazırlanan dokuzuncu kitabı Karialılar: Denizcilerden Kent Kuruculara isimli yeni tion program of a 12-volume series on ancient Anatolian civilizations… Following the kitabımızla bu hayale bir adım daha yaklaşmanın ve Karialıları bütün yönleriyle previous volumes of the Anatolian Civilizations Series titled Urartu, Phrygians, Hittites, okuyucularla buluşturmanın mutluluğunu yaşıyoruz. Pergamon, Lycians, The Persians, The Assyrians, and Hellenistic and Roman Anatolia, with this Bu topraklar için “Hayallerimiz Bitmez.” ninth volume, The Carians: From Seafarers to City Builders, we have approached one step Söz yine bereketli Anadolu topraklarında. closer to the realization of this dream. With this volume that presents experts’ current knowledge about all aspects of ancient Caria and Carians, we share with you the joy of İbrahim Yelmenoğlu this accomplishment. Genel Müdür “Our dreams will never end” for our land… Kasım 2020 Without further ado, we shall let the rich land of Anatolia speak for itself…
İbrahim Yelmenoğlu General Manager November 2020
VIII IX KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City Builders Aphrodisias Tetrapylonu’ndan detay (YKKSY arşivi).
Detail of Aphrodisias Tetrapylon (YKKSY archive).
X XI KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City Builders Karia’nın Katmanları The Strata of Caria
Elinizdeki kitapta, Karia Bölgesi’nin prehistorik çağlara tarihlenen en erken yerle- The aim of this book is to present a brief overview of archaeological and historical şimlerinden Geç Osmanlı Dönemi’ne uzanan arkeolojik ve tarihi geçmişi hakkında research on Caria from the very first signs of occupation in the prehistoric times bugüne dek yapılmış çalışmaların ve güncel araştırmaların bir özeti sunulmuştur. to the Late Ottoman period. The region occupied by ancient Caria can roughly be Anadolu Yarımadası’nın güneybatı kesiminde yer alan ve Antikçağ’da Karia olarak described as the southwestern portion of the Anatolian peninsula south of the Men- bilinen coğrafi bölgenin kuzey sınırını Büyük Menderes Vadisi, doğu sınırını Dala- deres Valley and west of the Dalaman River. The region now is home to a number of man Çayı belirler. Ege Denizi’nin Akdeniz’e kavuştuğu sulara açılan uzun sahilleriyle modern Turkey’s dynamic tourist resorts, essentially benefiting from its long seashore Karia Bölgesi, bugün Türkiye’nin en canlı turizm merkezlerine ev sahipliği yapar. at a corner where the Mediterranean and the Aegean Sea meet. Both the mountain Denize dik uzanan dağ sıraları ve nehir vadileriyle bölgenin topografyası değişken ranges and the river valleys open up towards the sinuous shore, creating a complex ve sahilleri girintili çıkıntılıdır. Sahilden görüş mesafesinde, birbirine yakın çok topography enriching the landscape. The coast is dotted with numerous neighbor- sayıda küçük ada yer alır ve adalar Güneybatı Anadolu’dan Kıta Yunanistan’a doğru ing islands close to the coastline and to each other, extending from southwestern bir zincir gibi uzanır. Topografyanın sunduğu doğal yol ağları ve deniz yollarıyla Anatolia towards the Greek mainland. The complex web of corridors provided by bağlantıları sonucunda Karia, en eski çağlardan beri göç ve iletişim yollarının ke- the topography, as well as its connection to the active sea routes places the region at siştiği bir bölge olmuştur. the crossroad of human movements from the very early periods. Bir yandan Büyük Menderes Vadisi’ni izleyen anayol hattı Anadolu’nun dağlık iç The Maeander valley offered an artery of mobility into the highlands of Anatolia kesimlerine geçişi sağlarken, diğer yandan doğal konum bölge sakinlerinin denize and a perfectly natural outlet for the continental population reaching out to the sea. açılmalarına olanak tanımıştır. Sahil şeridi ve adalar tüccarların ve denizcilerin The seacoast and the numerous islands provided way stations for traders/travelers konaklama, ikmal ve ticaret için duraklayabilecekleri küçük, korunaklı limanlar where they could resupply and exchange goods, while the harbors of the region acted barındırmış, büyük limanlar ise Akdeniz’in doğu ve batı kesimlerini bağlayan rota- as important central stops between the eastern and western sections of the Mediter- lar üzerinde önemli birer merkeze dönüşmüştür. Girit, Rhodos ve Kuzey Afrika’dan ranean. Caria was the first continental contact for ships coming from Crete, Rhodes Ege ve Karadeniz yönüne seyahat eden gemilerin anakaraya ilk ulaştıkları noktada and North Africa sailing towards the Aegean and the Black Sea. It also provided the yer alan Karia, aynı zamanda, Mısır’a giden gemilerin anakaradaki son durağıdır. last base before Egypt. Such a peculiar geographical position explains the wealth Nitekim, Karia sahili açıklarında bulunan ve dört bin yıl önceye tarihlenen batıkla- retrieved from the four millennia-old shipwrecks that have been discovered along the rın sıradışı buluntuları ancak bölgenin bu özel coğrafi konumuyla açıklanabilir. Bu Carian coasts. Their freights consisted of an outstanding variety of goods providing gemilerin kargolarına ait buluntuların olağanüstü çeşitliliği, Akdeniz’de dönemin a small snapshot of the dynamic sea trade throughout the Mediterranean. deniz ticaretinin ne denli canlı olduğunu gözler önüne serer. Caria has seen a growing occupation since the Bronze Age and was frequently Karia’nın yerleşim dokusu Tunç Çağı’ndan itibaren giderek yoğunlaşmış ve bölge brought to the heart of intense political games. The region has constantly been çoğu kez siyasi güç oyunlarına sahne olmuştur. Dinamik yerleşim tarihi boyunca swamped by waves of peoples with their goods, beliefs, traditions, knowledge etc; bölgeye birçok halk, inanç, gelenek, kültür ve maddi kültür unsuru ulaşmış, bu un- some were absorbed, some were transformed and some were repelled. In this con- surların bazıları özümsenmiş, bazıları dönüşüme uğramış ve bazıları reddedilmiştir. tinuous interaction, the coast acted as the outpost experiencing higher stimuli than Bu süreç boyunca sarp yamaçları, zirveleri ve kanyonlarıyla dağlık kesimler dış etki- the highlands that were fenced off by steep cliffs, high mountain-peaks and deep lerden görece uzak kalmış, geniş ufkuyla sahil kesimi ise dış etkilere ve yeniliklere valleys. Hence the coast and the countryside often presented significant variations açık olmuştur. Bu nedenle, sahil ve dağlık kesimlerin gelişim süreci birbirinden and, until the 4th century BCE, Caria could perhaps best be defined as a mosaic of farklı ilerlemiş ve Karia Bölgesi MÖ 4. yüzyıla kadar bir “topluluklar mozaiği” olarak communities. As the reader of the present volume will quickly realize, the questions kalmıştır. Bu kitapta sunulan çalışmalarda da yer yer değinildiği gibi, Karia halkının concerning the formation of the Carian community in this region are still very much sosyal oluşum süreci ve “Karialı” kimliğinin nasıl tanımlanabileceği açıklanması zor debated and defining the “Carian” identity is complicated. However, these communi- konulardır. Diğer taraftan, bölgede yaşayan toplulukların bir noktada ortak Karialı ties somehow claimed a common identity. The Carians were particularly noteworthy kimliğini benimsedikleri açıktır. Karialılar, özellikle bölgeyi tehdit eden saldırılar in their ability to gather under a common leadership at the threat of an invasion karşısında aralarındaki geçimsizlikleri bir yana bırakıp birleşmekte gösterdikleri despite their own dissensions, with their specific emphasis on their common roots, başarıyla ve gerçek veya efsanevi ortak köklerine bağlılıklarıyla tanınmışlardır. whether these roots may be real or fabricated. MÖ 2. binyıla tarihlenen yazılı kaynaklarda birkaç kez adı geçen Karialıların, Hitit The Carians are mentioned several times in the 2nd millennium BCE for having istilaları karşısında Anadolu halklarını destekledikleri, ancak daha sonra Mısırlılar supported the fight of Anatolian nations against the Hittite invaders and later to
XII XIII KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City Builders KARIA’NIN KATMANLARI THE STRATA OF CARIA karşısında Hititlerin yanında yer aldıkları görülür. Karialıların adı, tüm Akdeniz’de have fought beside the Hittite kings against the Egyptian forces. They were also geçtikleri yerleri talan ederek Geç Tunç Çağı’nın güçlü imparatorluklarının çöküşüne counted amongst the legendary Sea People, traveling the Mediterranean, spreading katkıda bulunan efsanevi “Deniz Kavimleri” arasında da anılır. İlerleyen dönemlerde, destruction their path and bringing down some of the most powerful empires of the Homeros Karialıların Yunanlara karşı Troia kentini savunmaya gelen halklar arasında Late Bronze Age. Later, Homer mentions them in the list of allies who came and yer aldığından bahseder. Homeros, “savaşmaya bir kız gibi altınlarla süslü geldiler” supported Troy against the Greeks, emphasizing the wealth of the men, who “came sözleriyle Karia askerlerinin zenginliğini vurgular. Hem denizde hem karada savaş- to fight decked like a girl with gold”. The reputation of the Carian warlords, who maya her an hazır olan Karialı savaş beylerinin ünü yüzyıllarca sürmüştür. Arkaik were at ease fighting at sea as much as on the solid ground, endured for centuries. Dönem’de Mısır firavunları hizmetinde paralı asker olarak savaşan Karialılar, yeni Employed by the Egyptian pharaohs in the Archaic period as soldiers of fortune, they silahlar icat etmiş ve çağın ötesinde, dâhice gemi yapımı teknikleri geliştirerek deniz continuously invented new weaponry and perfected their naval skills by developing savaşı taktiklerini ilerletmişlerdir. ingenious and revolutionary shipbuilding techniques. Karialılar Arkaik Dönem’de, büyük olasılıkla Doğu Yunan yerleşimcileriyle kur- In the Archaic period the Carians started developing yet another set of skills, dukları sıkı ilişkiler sonucunda, mimaride de ustalıklarını geliştirmişlerdir. Bu dö- probably due to the strong ties they established with the eastern Greek communities. nemde Karialılar, bugün Küçük Asya’nın en zarif mimari eserleri arasında sayılan In this period, they started to build what is now considered to be among the finest yapılar inşa etmişlerdir. Ancak bu kültürel ve mimari atılım kısa sürmüştür. MÖ 6. examples of architecture in Asia Minor. The period of this cultural and architectural yüzyılın sonunda gerçekleşen İonia Ayaklanması sırasında Perslere karşı Yunanların heyday was nonetheless short-lived. Fighting side by side with the Greeks against yanında savaşan Karialılar ağır bir bozguna uğramışlardır. Bozgundan sonra, yazılı the Persian power in the late 6th century BCE during the Ionian Revolt, they were kaynakların sessiz kaldığı yüz yıldan uzun bir sürenin ardından Karia, MÖ 4. yüzyıl heavily defeated and the sources stay silent for more than a century. It was not until başlarında önemli bir siyasi aktör olarak tarih sahnesinde yerini tekrar almıştır. the dawn of the 4th century BCE that the Carians returned to the forefront of the Perslerin bölgenin satraplığını yerel bir Karia hanedanı olan Hekatomnos political scene. Hanedanı’na devretmesiyle tüm bölgede derin bir değişim süreci başlamıştır. Kur- When the Hecatomnids, a local Carian dynasty, received the rank of satrap from dukları yeni şehirler, yaptıkları ekonomik reformlar ve halkı bir araya getiren kült the Persian Kingdom, the whole region experienced a profound transformation. The merkezleri aracılığıyla, o döneme dek küçük yerel beyliklerden oluşan bölgeyi tek Hecatomnids changed what was a mosaic of modest principalities into a united body bir siyasi kimlik altında birleştiren Hekatomnos Hanedanı, anakarada ve adalarda by founding new cities, reforming the economy, gathering the population around egemenlik alanını genişletmiştir. Böylece, Hekatomnos Hanedanı Karia’yı Güneybatı common cults and imposing their authority over the neighboring lands and islands. Küçük Asya’nın ve Ege Denizi’nin jeopolitik ağının tam merkezinde bir güç odağı- The Hecatomnids have thus located Caria at the center of the geopolitical network in na çevirmiştir. Ancak, zenginliği ve siyasi gücüyle ün salan Karia, Büyük İskender southwestern Asia Minor and the Aegean Sea. However, the wealth and the political dönemi sonrasında saldırılara hedef haline gelmiştir. Hellenistik Dönem, Karia’da power that Caria represented also made it a valuable target in the post-Alexander egemenlik kurmaya çalışan güçlerin kıran kırana çarpıştığı bir dönem olmuştur. era. The region witnessed harsh clashes among the Hellenistic authorities who fought Bu çalkantılı dönemin ardından Roma İmparatorluğu huzur ve refahı ilk ola- long and hard to control Caria. rak bu bölgede sağlamıştır. Hekatomnos Hanedanı döneminde kurulan şehirler The Roman empire imposed, earlier than anywhere else, a new period of peace tekrar abat edilmiş, anıtlarla donatılmış ve büyük değişimlere sahne olmuştur. and prosperity after these troubled times. Cities that had been erected in the Hec- Karialıların atalarından kalan yerel mabetlerinin ve tanrılarının ihtişamını tekrar atomnid period were rebuilt, embellished and transformed. The Carians also aimed canlandırmayı hedefledikleri bu dönemde, kadim geçmişlerini vurgulayan stra- at reinvigorating the old grandeur of their deities and local sanctuaries; the ancient tejik düzenlemeler kullanılarak eski kült merkezleri tekrar canlandırılmıştır. Bu cults experienced a period of revival while strategies were employed to emphasize uygulamaları destekleyen Geç Antikçağ imparatorları bölgeyi şahsen ziyaret ederek their deep roots. Emperors of the Late Antiquity participated in this movement, Karia’nın ileri gelenlerini gösterişli anıtlarla imparator ve tanrıları onurlandırmaya traveling all the way to Caria, inviting citizens to provide a display of wealth in the teşvik etmiştir. service of the gods and the emperor. Hıristiyanlık’ın doğuşu ve yayılmasıyla beraber, Karia’da yeni başkent Aphrodisias Yet, the emergence and later dominance of Christianity marks a series of new liderliğinde önemli dönüşümlerin gerçekleştiği bir refah dönemi yaşanmıştır. Bu transformations and a new period of prosperity under the leadership of Aphrodisias, dönem, MS 7. yüzyılda kısa süreliğine kesintiye uğramıştır. Geç Antikçağ boyun- the new capital of Caria, only interrupted in the 7th century CE. Throughout the Late ca hemen hemen her şehre bir piskopos atanmış, her antik kentte en azından bir Antiquity almost each city had its own bishop, every ancient sanctuary contained kilise inşa edilmiş ve Karia’nın dağlık kesimlerinde çok sayıda manastır kurulmuş- at least one church and the mountainous Carian landscape had seen flourishing tur. Ardından, Ortaçağ’da Bizans, Haçlı ve daha sonra Türk akınlarına hedef olan monasteries multiply. The medieval period was marked by conflicts and interactions, Karia’nın bir karmaşa dönemine girdiği ve halkın hızla inşa edilen kalelere sığındığı and communities torn between the Byzantines, the Crusaders, and the later Turkish görülmüştür. Çatışmalar sonucunda bölgenin parçalanan siyasi coğrafyası, MS 13. forces retreated within rapidly rebuilt fortification walls. These upheavals resulted yüzyılda Güneybatı Anadolu’da yükselen Menteşe Beyliği’nin egemenliğine girmiş- in a fragmentation of the region that endured until the 13th century and the rise tir. Karia’da yeni bir toplumsal yapının oluşumuna yön veren bu kültürel, ekonomik of the Menteşe Beyliği that established its dominion in southwestern Anatolia. The ve siyasi değişimler süresince eski şehirler hızla yeniden anıtlarla donatılmış ve yeni changing culture, economy and politics triggered the development of a new society şehirler kurulmuştur. quick at rebuilding and embellishing the old cities as well as founding new ones.
XIV XV KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City Builders KARIA’NIN KATMANLARI THE STRATA OF CARIA
Bölgenin geçmişi üzerine bugüne dek yapılan çalışmaları en iyi biçimde tem- In order to best represent the historical and archaeological research of the re- sil edebilmek için, tek bir cildin olanak tanıdığı ölçüde, Karia üzerine en yetkin gion, we have invited some (but not all, since one volume would not have sufficed) uzmanları bu kitabın oluşumuna katkıda bulunmaya davet ettik. Burada sunulan of the very best specialists on Caria for this book. The book is essentially organized çalışmalar, genel olarak kronolojik düzende ilerleyen çeşitli konu başlıkları altında chronologically and is divided under thematic titles. While some articles present a bir araya getirilmiştir. Farklı dönemlerin ele alındığı bölümler, döneme damgasını road map concerning the main developments at certain periods, the case studies, vuran değişimlerin tarihi ve coğrafi yol haritasını anahatlarıyla ortaya koymaktadır. whether they are focused on settlements, sanctuaries or any group of material, pre- Tek bir yerleşmeyi, kutsal alanı veya belirli bir maddi kültür unsurunu derinlemesine sent instances where the reader can observe the diversity throughout the region. We inceleyen bölümler ise bölgenin kültürel çeşitliliğine pencere açmaktadır. Konu baş- hope that this division will prove useful for most readers and present different ways lıklarında izlediğimiz bu düzenleme sayesinde bu kitabın okuyucu gruplarının farklı to use the book. We also trust that the wide array of subjects and topics given in this ilgi alanlarına hitap edeceğini ümit ediyoruz. Aynı zamanda, geniş konu yelpazesiyle volume will be representative enough to give any reader a start on their own journey Karia arkeolojisi ve tarihini kapsamlı olarak temsil eden bu kitabın, Karia’nın kadim through the history and the archaeology of Caria. geçmişinde kendi keşif yolculuğuna çıkmak isteyen her okuyucu için güvenilir bir Besides the numerous blue bays, sandy beaches and clean water, the wealth and başvuru kaynağı ve yola çıkış noktası olacağına inanıyoruz. the variety of the ancient remains is what makes Caria particularly appealing today. Karia’nın bugün halen ilgi çekici bir turizm cenneti olmasının sebebi mavi koyları, It is also, unfortunately, the source of its biggest threat. Alongside the illegal excava- uzun kumsalları ve temiz su kaynakları kadar, kadim geçmişinden gelen maddi kültür tions and trafficking, the region is faced with large-scale construction projects and kalıntılarının zenginliği ve çeşitliliğidir. Ancak maalesef bu zenginlik aynı zamanda industry. This threat is not unique to Caria but clearly widespread and a common bölge için büyük bir tehdit unsurudur. Karia definecilik ve eski eser kaçakçılığının peril in all the regions and countries that demonstrate such a rich archaeological yanı sıra, büyük ölçekli inşaatlar ve endüstriyel projelerin tehdidiyle karşı karşıyadır. and historical heritage. We believe that the solution to this problem has to encompass Sorunun Karia’ya özgü olmadığı, yapılaşma ve endüstriyelleşmenin arkeolojik ve tari- the integration and the empowerment of local communities as stakeholders, coupled hi zenginliğe sahip bölgelerde ortak bir tehdit haline geldiği açıktır. Bu soruna karşı with public outreach going beyond journals and books produced for specialist audi- sunulan çözümlerin kültürel mirasın paydaşları olan yerel toplulukların kalkındırıl- ences. This volume is one such attempt at reaching out to non-specialists. As such, ması ve entegrasyonunun yanı sıra, uzmanlara yönelik dergi ve kitapların ötesinde we would like to invite everyone to contemplate the archaeological and the natural yayınlarla kurulan kamusal bir iletişimi de kapsaması gerektiği kanısındayız. Elinizde wealth of the region beyond the economical means, while hoping for solutions that tuttuğunuz kitap, bu hedef doğrultusunda, geniş okuyucu kitlelerine ulaşmak yolunda does not perceive archaeology and history as an obstacle, but venues through which atılmış bir adımdır. Bu minvalde, bir yandan hepinizi bölgenin arkeolojik ve doğal we can establish a better future through dialogue. Our contemporary identities are servetinin paha biçilemez değeri üzerinde düşünmeye davet ediyor, diğer yandan da the results of millennia-long and entangled interactions, and cultural heritage, as a arkeolojik ve tarihi mirası ekonomik gelişimin önünde bir engel olarak değil, diya- paramount agent in their formulation should remain unscathed by short-term gains. log halinde daha iyi bir gelecek oluşturmamıza kapı açacak alanlar olarak algılayan In this process, the work that has been undertaken for many years by Yapı Kredi bir bakış açısıyla üretilecek çözümlerin umudunu taşıyoruz. Çağdaş kimliklerimiz Culture, Art and Publishing with the (almost annual) publication of the Anatolian binlerce yıldır süregelen girift ilişkilerin ürünüdür ve kimliğimizi biçimlendiren bu Civilizations Series, supported by Tüpraş since 2011, is of the upmost importance. miras, kısa vadeli çıkarların üzerinde tutulmadır. This is why we would like to sincerely thank all who have participated in the produc- 2011 yılından beri Tüpraş’ın desteği ve Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık ekibi- tion of this book, despite the many difficulties created by the Covid-19 pandemic: nin emeğiyle her yıl yeni bir cildi yayımlanan Anadolu Uygarlıkları Serisi, kültürel Nihat Tekdemir, project coordinator and series editor of the Anatolian Civilizations mirasın geniş kitlelere tanıtılmasında önemli bir yere sahip. Bu seri dahilinde Karia Series; Derya Önder for editorial assistance; G. Bike Yazıcıoğlu and İpek Dağlı for cildinin yayına hazırlanmasında, Covid-19 salgınının neden olduğu birçok zorlu- translations; Filiz Özkan and Merete Çakmak for proofreading; Nahide Dikel and ğa rağmen, özveriyle çalışan tüm yayın ekibine en içten teşekkürlerimizi sunarız. Arzu Yaraş for graphic design, and each one of the historians and archaeologists Anadolu Uygarlıkları Serisi’nin proje koordinatörü ve seri editörü Nihat Tekdemir who happily shared their knowledge and experience. başta olmak üzere, kitabın redaksiyonunu üstlenen Derya Önder’e, çeviriler için G. Bike Yazıcıoğlu ve İpek Dağlı’ya, düzelti okumaları için Filiz Özkan’a ve Merete Olivier C. Henry Çakmak’a, grafik ve tasarım çalışmaları için Nahide Dikel ve Arzu Yaraş’a, arkeoloji Ayşe Belgin-Henry ve tarih alanında araştırmalarını ve deneyimlerini okuyucularla bu kitapta cömertçe paylaşmayı kabul eden tüm yazarlarımıza teşekkür ederiz.
Olivier C. Henry Ayşe Belgin-Henry
XVI XVII KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City Builders Claros Belevi S M. S O G I Notion M E S Ephesus Hierapolis Nysa Antiocheia Pygela Magnesia Tralles . Laodiceia M Orthosia Marathesion X SAMOS A R Harpasa O TH Carion Samos Aphrodisias Priene E M. MYCAL Heracleia Çine-Tepecik Plarasa Salbake Amyzon Alabanda Myus Alinda Bargasa L Gerga Heracleia A Apollonia under Latmus TM U Hyllarima Salbake Latmos S Miletus M Xystis . Tabai G R Kys IO Labraunda N Pidasa Didyma M Lagina . Olymus Euromos . Teichioussa M Sarıçay Turgut Chalketor E Mylasa Stratoniceia Yatağan K Hydai/ A Iasos B Kydai Sinuri L Beçin A Panamara S Passala
Bargylia Pisye Muğla Cindye Caryanda Kildara Hydissus Çömlekçi Thera Sekköy Belentepe Gökçebel Yalıkavak Gebekilise Pladasa CALYMNOS Geriş Torba Myndus Pedasa Syangela Halicarnassus Cyllandus Müsgebi Theangela Ouranion Ceramus Idyma Alazeytin/ Kodapa Telmessus Asarlık Kedreai Köyceğiz Kissebükü F U L G Cos S U M A Physcos R E C Caunus Castabus COS Pasanda Amos Calynda Daedala Crya Datça Lissa Cnidus E S E N Nisyros O S Telmessus R Syme E Loryma H Serçe C SYME Limanı NISYROS
TELOS Rhodes Telos
RHODES Ialysus
Camirus
CHALKE
Chalke Karia Haritası 0 10 20 30 40 50 km (O. Henry) XVIII KARİALILAR Denizcilerden Kent Kuruculara THE CARIANS From Seafarers to City BuildersMap of Caria Lindus (O. Henry)