Title: Polacy W Szwajcarii Po Upadku Powstania Listopadowego : Dokumenty Dozoru Polskiego W Genewie Jako Przyczynek Do Badań Nad Działalnością Polskiej Emigracji
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Polacy w Szwajcarii po upadku powstania listopadowego : dokumenty Dozoru Polskiego w Genewie jako przyczynek do badań nad działalnością polskiej emigracji Author: Beniamin Czapla Citation style: Czapla Beniamin. (2020). Polacy w Szwajcarii po upadku powstania listopadowego : dokumenty Dozoru Polskiego w Genewie jako przyczynek do badań nad działalnością polskiej emigracji. „Szkice Archiwalno-Historyczne” (Nr 17, 2020, s. 31-42) SZKICE ARCHIW A LNO -HI S TORYCZNE NR 17 (2020) be n i a m i n cz a pl a Polacy w Szwajcarii po upadku powstania listopadowego. Dokumenty Dozoru Polskiego w Genewie jako przyczynek do badań nad działalnością polskiej emigracji Szwajcaria zdecydowanie wyróżnia się na tle sąsiadujących z nią państw bogatą historią, otwartością i różnorodnością kulturową. Dzieje niepodległej Szwajcarii się- gają zaledwie XVII wieku, jednak pierwsze wzmianki o ludach zamieszkujących tere- ny dzisiejszej konfederacji, tj. helwetach, datuje się już na okres dominacji rzymskiej w regionie1. Dominacja ta zakończyła się wraz z najazdem Alaryka na Italię i opusz- czeniem tego regionu przez rzymską armię2. Po raz drugi tereny dzisiejszej Szwajcarii znalazły się w granicach Cesarstwa Rzymskiego po upadku Imperium Franków3 . W kolejnych wiekach, na kanwie wojen toczonych pomiędzy ludnością zamieszkują- cą terytorium dzisiejszej Konfederacji Szwajcarskiej a władającymi swymi włościami Habsburgami, zaaranżowano pierwsze sojusze i porozumienia. Te z kolei przyczyniły się do zawiązania Związku Szwajcarskiego4 . Zawarty w 1648 roku pokój westfalski potwierdził niepodległość Szwajcarii. Kraj ten, podobnie jak już w XVI wieku, należał do jednych z ważniejszych ośrodków re- formacji i miejsc emigracji europejskich mniejszości religijnych. Wraz z masą uchodź- ców do Szwajcarii przybyli pierwsi wysoko wykwalifikowani rzemieślnicy, tworząc podstawy rozwoju szwajcarskiego jubilerstwa oraz zegarmistrzostwa. Rozwój gospo- darczy Związku Szwajcarskiego wstrzymały wydarzenia związane z okresem wojen napoleońskich i chwilowej utraty pełnej niezależności na rzecz tzw. Republiki Hel- weckiej5 . Już w niespełna miesiąc po klęsce wojsk napoleońskich pod Lipskiem zebrany na nowo Sejm Związkowy ogłosił neutralność kraju, którą do 1815 roku uznały wszyst- kie liczące się na arenie międzynarodowej mocarstwa. Nowa konstytucja i zagwa- rantowana neutralność nie ostudziły jednak dążeń sąsiadujących ze Szwajcarią mo- narchii do wywierania wpływu na jej politykę. Efektem działań Austrii, Francji oraz Rosji był akces Szwajcarii do Świętego Przymierza. Dawał on europejskim przywód- 1 J. Wójtowicz: Historia Szwajcarii. Wrocław 1989, s. 11–15. 2 Tamże, s. 23. 3 Tamże, s. 30–31. 4 Tamże, s. 40–44. 5 A. Porębski: Rodowód narodu Szwajcarskiego. Szkic analizy. [W:] Zrozumieć współczesność. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Hieronimowi Kubiakowi w 75. rocznicę urodzin. Red. G. Babiński, M. Kapiszewska. Kraków 2009, s. 282. 31 BENI A MIN CZ A PL A com możliwość sprawowania kontroli nad szwajcarskim ustawodawstwem, polityką zagraniczną i przyczynił się do pogłębienia wewnętrznych partykularyzmów. Główną kością niezgody między wchodzącymi w skład Świętego Przymierza mocarstwami a Szwajcarią był stosunek do licznie napływających w granice poszczególnych kanto- nów uchodźców oraz działaczy politycznych6. Wielu z nich podejmowało w Szwajca- rii dalszą działalność polityczną i korzystało z licznych swobód obywatelskich. Polska emigracja penetrowała tereny dzisiejszej Szwajcarii już od czasów średnio- wiecznych. W XVI wieku znaczną karierę naukową rozwinął w Szwajcarii polski uczony, dziekan Uniwersytetu w Bazylei – Marcin Chmielecki. W Solurze ostatnie miesiące życia spędził z kolei Tadeusz Kościuszko7. Nie ulega jednak wątpliwości, iż najliczniejszą grupą Polaków osiadłych w Szwajcarii okazała się emigracja po po- wstaniu listopadowym. Pośród szwajcarskiej Polonii znalazło się wielu działaczy nie- podległościowych oraz intelektualistów, w tym między innymi Juliusz Słowacki oraz Adam Mickiewicz. Znakomita większość z osiadłych w Szwajcarii Polaków znalazła się jednak w jej granicach nie bezpośrednio po upadku powstania, a blisko dwa lata później – w ramach tzw. ucieczki grupy Hufca Świętego z obozu przejściowego we francuskim Besançon. Tuż po przejściu polskich emigrantów z Prus do Francji, zgodnie z rozporządze- niem francuskiego ministra wojny, Polacy zostali rozlokowani w kilku zakładach – tzw. dépôt. Pierwszy z nich powstał w Awinionie, kolejny zorganizowano z kolei w murach cytadeli wspomnianego Besançon. Z czasem liczba zorganizowanych we Francji obozów wzrosła do sześciu ośrodków8. Wraz z upływem czasu stanowisko francuskiego rządu względem polskich emigrantów uległo zmianie. Rezerwa, z jaką Francuzi poczęli odnosić się do osadzonych w obozach powstańców, przejawiała się przede wszystkim w zmniejszeniu przyznanego im żołdu oraz coraz bardziej zaostrza- jącym się prawie ograniczającym ich wolności osobiste. Jednym z przejawów buntu polskiego wychodźstwa przeciw francuskim rozporządzeniom okazała się wspomnia- na ucieczka Polaków z dépôt w Besançon, połączona z wysłaniem do części francu- skich kół politycznych pism zawierających krytykę paryskiego rządu9 . Idea manifestacyjnego opuszczenia francuskiego obozu powstała z inicjatywy przywódców zorganizowanej w placówce loży masońskiej „Persévérance-Espérance” (Wytrwałość – Nadzieja). Zorganizowana w Besançon loża była jedną z dwóch funk- cjonujących w dépôt placówek „sztuki królewskiej”. Drugą, po loży „Wytrwałość – Nadzieja”, była działająca w Awignonie „L`Aigle Blaanc et le Chevalier” (Orzeł i Po- goń). Obie loże działały pod auspicjami loży „Grande Blanc et le Chevalier” (Wielki Wschód Francji)10. Wśród ojców założycieli besançonskiej loży na uwagę zasługują przede wszystkim osoby Franciszka Gordaszewskiego oraz Ludwika Oborskiego. Na początku 1833 roku zorganizowali oni zakrojoną na szeroką skalę akcję agitacyjną, 6 A. Porębski: Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu. Kraków 2010, s. 51. 7 K. Kamiński: Polacy w Szwajcarii (1832–1863). „Zeszyty Historyczne” 1990, nr 92, s. 182. 8 R. Bielecki: Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1847. Materiały z archiwów fran- cuskich. Warszawa 1986, s. 24–26. 9 J. Lewandowski: Polacy w Szwajcarii. Lublin 1981, s. 27–28. 10 T. Cegielski: Niezwykła misja loży „Copernic” („Kopernik”) na wschodzie Paryża 1939–1991. [W:] Nietypowe migracje Polaków w XIX–XXI wieku. Red. A. Kargol, W. Masiarz. Kraków 2011, s. 88. 32 Po L a c y w sz w a j c a r i i P o u P a d k u P o w s t a n i a L i s t o P a d o w e g o ... przewidującą utworzenie oddziału wojskowego mającego na celu pomoc organizowa- nemu przez karbonariuszy powstaniu we Frankfurcie nad Menem. Grupa polskich oficerów wyruszyła w stronę Szwajcarii 7 kwietnia 1833 roku11. Upadek powstania we Frankfurcie i zamknięcie granicy francuskiej zmusił blisko 500 polskich żołnierzy do pozostania na terytorium Związku Szwajcarskiego. Jak sugerują źródła, władze Konfederacji Helweckiej odnosiły się z dystansem do niespodziewanych gości. Do czasów współczesnych w zasobach Muzeum Narodowego w Krakowie zachowała się relacja przewodniczącego Polaków osadzonych w dépôt w Cahors, apelującego do księcia Adama Czartoryskiego o natychmiastowe podjęcie kroków mających na celu udzielenie pomocy „uwięzionym” w Szwajcarii Polakom. Pisma publiczne ciągle głoszą, iż stan zostających w Szwaycaryi pogarsza się. Nareszcie 24 bm. odbieramy od tych nieszczęśliwych Braci Expedycyją nadawaną z Bienne 15 Grud- nia, w której z rozpaczą opisuią nam swe okropne położenie – donoszą, iż składki pieniężne przez Radę Kantonu Berneńskiego zupełnie odmówionemi zostały – że mają bydź wydale- ni z kraju, jeśli funduszów dostatecznych na utrzymanie się nie okażą.12 Blisko 470 uczestników wyprawy rozmieszczono w zachodniej, frankofońskiej części kantonu berneńskiego. Części z nich przyznano skromne zasiłki. Niemal od samego początku pobytu Polaków nad Lemanem szwajcarski rząd federalny negocjo- wał z przedstawicielami Ludwika Filipa co do możliwości powrotu uczestników fe- ralnej wyprawy do Francji. Dzięki zaangażowaniu szwajcarskich dyplomatów jesienią 1833 roku – po podpisaniu odpowiedniej deklaracji – do Francji powróciła znaczna część z podwójnych emigrantów. Liczba Polaków przebywających w Szwajcarii zma- lała wówczas do około 200 osób13 . Realia, z jakimi przyszło się zmierzyć osiadłym w Szwajcarii Polakom, nie należały do najłatwiejszych. Znakomita większość z nich mogła liczyć na zarobek, jedynie pracując fizycznie. Jan Bartkowski, pamiętnikarz okresu Wielkiej Emigracji wspo- minał: Spora liczba towarzyszów naszych wzięła się do ręcznej roboty. Łempicki August został furmanem w rulażu, przewoził towary z Bazylei do Berna i tak sobie przyswoił postawę, obyczaj i język furmański, że nikt by się nie domyślił, że to był cudzoziemiec i niedawno przedtem oficer. Jasiński Tomasz wziął się do blacharstwa i wyrabiał rondelki, imbryczki, tarki itd.14 Wielu z pośród polskich emigrantów w Szwajcarii bądź nie osiągnęło większych sukcesów zawodowych, bądź w kolejnych latach z powodu narastających problemów finansowych zostało zmuszonych do opuszczenia terytorium Konfederacji i powrotu 11 L. Hass: Diaspora polskiego wolnomularstwa (1821–1908). „Przegląd Historyczny” 1971, nr 62/2, s. 206. 12 Muzeum Narodowe w Krakowie, Adam Jerzy Czartoryski. Korespondencja, rkps, sygn. 17 5478 IV, T. 1, k. 405 – List Polaków z Cahors do ks. Adama Jerzego Czartoryskiego . 13 J. Lewandowski: Polacy…, s. 27–28. 14 J. Bartkowski: Wspomnienia z powstania 1831 roku i pierwszych lat