1997 Jaargang 96
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
1997-6 KNOB Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond BULLETIN * Walburg Druk Koninklijke Nederlandse INHOUD Oudheidkundige Bond Kasper va n Ommen Opgericht 7 januari 1899 'European comes here f'or ideas'. De Amerikaanse reis Beschermvrouwe H.K.H. Prinses Juliana. van Jan de Bic Leuveling Tjecnk in 1912 189 Bulletin Marie-Thcrèse van Thoor Tweemaandelijks tijdschrift van de KNOB, mede mogelijk Amsterdamse School in Parijs. Het Nederlandse paviljoen gemaakt door d e Rijksdienst voor d e Monumentenzorg e n d op de Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Rijksdienst voor he t Oudheidkundig Bodemonderzoek. Industriels Modemes (1925) 204 Redactie Dirk J. de Vries prof. dr. M. Bock, Monumenten dcndroehronologisch gedateerd (7). Huizen 218 prof. dr. W.F. Denslagen, dr. C.M.J.M. van den Heuvel, Publicaties prof. drs. H.L. Janssen, Tessel Pollmann, Volkswoningbouw 1900-1945, een analyse dr. E. de Jong, van overlevingskansen (recensie Marinus Kooiman) 225 prof. dr . A.J.J. Mekking, prof. dr. K.A. Ottenheym (hoofdredacteur), Monumentenzorg drs. H. Sarfatij, Vijftig jaar Rijksdienst voor d e Monumentenzorg 22 7 prof. dr. ir. F.W. van Voorden, (Dirk J. de Vries) dr. DJ. de Vries (eindredacteur). Summaries 227 Kopij voor he t Bulletin: Gaarne t.a.v. dr . DJ d e Vries Auteurs 228 RDMZ Postbus 1001 3700 B A Zeist Summaries mw . drs. V.J.M.W. Vrijman Lay-out en vormgeving Walburg Druk Abonnementen Bureau KNOB, Mariaplaats 5 l 351 l LM Utrecht tel. 030-2321756 fax 030-2312951 Losse nummers voor zover no g verkrijgbaar ƒ 15,— Abonnement e n lidmaatschap KNOB: ƒ 75,-; ƒ 50,- (tot 27 j r e n 65+); ƒ 125,-(instelling etc.). Opzeggingen schriftelijk voor l november van het jaar. Druk Afbeeldingen omslag Walburg Druk Voorzijde: J.F. Staal, ingekleurde ontwerptekeningen van hel Postbus 22 2 Nederlandse paviljoen in Parijs, gedateerd 25.4.1924 7200 A E Zutphen (W/W, archief J.F. Staal). tel. 0575-541522. Achterzijde: Deur en korbeelslel op de tweede verdieping van Wijnstraat 113 Dordrecht (foto DJ. de Vries 1997). BULLETIN KNOB ISSN 0166-0470 Jaargang 96 , 1997. nummer 6 'European comes here for ideas' De Amerikaanse reis va n Ja d e Bi Leuveling Tjeenk in 1912 Kasper va n Ommen In zijn essay 'The M e t h o d o f Ariadne: tracing th e Lines o f cell een bezoek aan Amerika. Daar volgde een persoonlijke Influence between Some American Sources an d their Dutch ontmoeting met Louis H. Sullivan (1856-1924), de leermees- Recipients'' vergelijkt T . A . P . va n Leeuwen he t speuren naar ter van Purcell. Verder bezocht Berlage vele bouwwerken feiten en ontwikkelingen door de architectuurhistoricus met van ondermeer Sullivan, Henry H. Richardson (1838-1886) het volgen van de draad van Ariadne door Theseus in het la- en Frank Lloyd Wright (1867-1959).? byrint va n Knossos. I n he t geval va n d e Amerikaans-Neder- Wright bezocht op zijn beurt rond 1910 het Europese con- landse wisselwerking, betoogt Van Leeuwen, is het van het tinent. O p uitnodiging va n d e germanist e n cultuurfilosoof grootste belang dat alle mogelijke lijnen gevolgd worden. Kuno Francke4 bracht hij een bezoek aan Duitsland. In Ber- Aan de reeds bestaande getuigenissen van Nederlandse archi- lijn werkte Wright op verzoek van de uitgever Ernst Was- tecten al s Berlage e n Va ' t Hoff ka n u ee nieuwe bron muth aan de publikatie van een portfolio van zijn werk met toegevoegd worden. In een reisdagboek van de architect Jan de titel Ausgeführte Bouten und Entwürfe. Naast deze in- d e Bi Leuveling Tjeenk, da t no g niet eerder i n d e openbaar- vloedrijke publikatie vervulde Berlage ee n sleutelrol me t be - heid geweest is , wordt ee n zeer informatief beeld geschetst trekking to t d e introductie va n he t werk va n Wright i n Neder- van de Amerikaanse architectuur in het begin van deze eeuw.2 'De wereld om ' Direct n a he t behalen va n zijn ingenieursdiploma aa n d e Technische Hogeschool t e Delft vertrok d e 27-jarige Ja n d e Bie Leuveling Tjeenk (1885-1940) voor een reis om de we- reld. Dit was toen nog een uitzonderlijke onderneming, maar de meer gebruikelijke Grand Tour, een reis naar Italië met een verblijf in Rome, had hij tijdens zijn studie al gemaakt. Deze reis zou via Amerika naar het Verre Oosten leiden, waar onder andere Japan, China en Singapore door hem be- zocht zouden worden. In de 19de eeuw was Amerika als cul- tuurdragende natie i n d e interessesfeer va n reizigers geko- men. Ook op het gebied van de architectuur trok Amerika aan het eind va n d e vorige e n he t begin va n deze eeuw sterk d e aandacht. O p zoek naar ee n nieuwe, va n d e historische stijlen verloste architectuur hoopten d e Europese architecten nieuwe inspiratie in het 'land van de onbegrensde mogelijkheden' te vinden. Omdat d e communicatiemiddelen i n deze periode nog niet ten volle ontwikkeld waren ontstond de behoefte om zich persoonlijk op de hoogte te stellen van de situatie zoals di e i n he t buitenland ontstaan was. E r ontstond ee n stroom aan persoonlijke contacten tussen Nederland e n Amerika, di e zijn hoogtepunt vond in de vriendschap tussen de architect William Gray Purcell (1880-1965) en H.P. Berlage. In 1906, tijdens ee n bezoek aa n Nederland, werden Purcell e n zijn vriend e n latere zakenpartner George Feick Jr . (1881-1945) door Berlage rondgeleid door onder andere d e Beurs va n Afb. 1. Architect Jan de Bie Leuveling Tjeenk (rechts) en een onhekende Amsterdam. I n 1911 bracht Berlage o p uitnodiging va n Pur- reisgenoot gefotografeerd tijdens zijn reis om de wereld. PAGINA'S 189-203 i go BULLETIN KNOB 1997-6 land, Zwitserland e n i Duitsland zelf. Ee n belangrijke ro l bouwwerken. Naast vele bekende namen, waaronder natuur- hierbij speelde Berlages beschrijving van de reis die hij door lijk Sullivan en Wright, zoekt Tjeenk ook contact met archi- Amerika ha d gemaakt e n di i 1913 uitgegeven werd bi j d e tecten die minder bekend waren, zoals Dwight H. Perkins. Rotterdamse uitgeverij Brusse onder d e titel Amerikaan.iche Me t Perkins knoopt Tjeenk ee n vriendschappelijk contact aa n Re is lierinne ringen. en de bewondering voor zijn werk is groot. Naar aanleiding van dit boek kwam een ware stroom bezoe- Uit de dagboeknotities blijkt dat Tjeenk voor het afvaren kers o p gang di e allen d e architect Wright wensten t e ontmoe- naar Amerika contact heeft gehad met Berlage en de Amster- ten o f i n ieder geval zijn bouwwerken wilden bezichtigen. Z o damse architect J.A. van Straaten. Ook blijkt Tjeenk goed op ontmoette Robert va n ' t Hoff (1887-1979) i n 1914 W r i g h t de hoogte va n d e bevindingen di e Berlage over di t land opge- persoonlijk i n Chicago. Over deze ontmoeting schreef Wright tekend had. Tjeenk kende enkele artikelen van Berlage waar- later: ' A young Dutch patriot Va n ' t Hoff made hi s appearan- uit diens bewondering voor me t name Wright naar voren c e i n Chicago very early i n m y da an d look home something kwam. Berlage zal Tjeenk mogelijk ook mondeling op de of what hè then saw there on the Chicago prairie.'6 Het mee- hoogte gebracht hebben van zijn indrukken over de Ameri- gebrachte kreeg uiteindelijk ee n plaats i n d e vorm va n twee kaanse architectuur. He t staat vast da t Berlage zelfs enkele villa's di e i n 1916 t e Huis te r Heide gebouwd werden.7 introductiebrieven aan Tjeenk meegaf die het bezoek aan de Andere architecten di e Wright niet eens i n eigen persoon architecten die Berlage zelf in Amerika ontmoet had voor zouden ontmoetten, zoals Ja n Wils (1891-1972) e n Hendrik Tjeenk zouden vergemakkelijken. Ook Van Straaten, die in Wouda (1885-1947), namen in hun architectuur veel kenmer- Amerika op een architectenbureau gewerkt had, g a f hem der- ken van de stijl van Wright over, in het geval van Wils in zo gelijke brieven mee. He t i s goed mogelijk da t Tjeenk te r grote mate dat hij ook wel Frank Lloyd Wils genoemd werd. voorbereiding ook het artikel 'Bouwkunst in Amerika' van de Meestal wordt bij de navolging van Wright in Nederland Amerikaanse architect Frank M. Andrews in het tijdschrift opgemerkt da t e r me name sprake wa s va n imitatie va n d e De Bouwwereld van 1911 gelezen heeft. In deze tekst gaf uiterlijke kenmerken va n d e architectuur, terwijl d e achterlig- Andrews een korte uiteenzetting van de moderne Amerikaan- gende ideologie va n Wrights 'Organic Architecture' veelal se architectuur, met name met betrekking tot de ontwikkeling onbegrepen bleef.x Wright zelf leek ee n ander oordeel toege- van d e skyscraper. Zeker heeft hi j oo k Berlage's 'Voordracht daan toen hij schreef: '(Holland is) one of the truly indepen- over Amerika' gelezen, di e begin 1912 d o o r he t tijdschrift dant Democracies o n earth, sh e ha s suffered an d shared much Architectunt afgedrukt werd. Z o goed mogelijk voorbereid that is to be the soul of the new world-order. Someday com- zette Tjeenk op maandag 3 j u n i voet op Amerikaanse bodem. mon to us all.