TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR AKADEMIÝASYNYŇ MAGTYMGULY ADYNDAKY DIL, EDEBIÝAT WE MILLI GOLÝAZMALAR INSTITUTY
ACADEMY OF SCIENCES OF TURKMENISTAN ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И MAGTYMGULY INSTITUTE OF НАЦИОНАЛЬНЫХ РУКОПИСЕЙ LANGUAGE, LITERATURE ИМЕНИ МАХТУМКУЛИ AND NATIONAL MANUSCRIPTS АКАДЕМИИ НАУК ТУРКМЕНИСТАНА
№4 (76), 2019
YLMY-KÖPÇÜLIKLEÝIN SCIENTIFIC AND POPULAR НАУЧНО-ПОПУЛЯРНЫЙ ŽURNAL JOURNAL ЖУРНАЛ
ESASLANDYRYJY – THE FOUNDER – УЧРЕДИТЕЛЬ – TÜRKMENISTANYŇ YLYMLAR ACADEMY OF SCIENCES ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ AKADEMIÝASYNYŇ OF TURKMENISTAN И НАЦИОНАЛЬНЫХ MAGTYMGULY ADYNDAKY DIL, MAGTYMGULY INSTITUTE OF РУКОПИСЕЙ ИМЕНИ EDEBIÝAT WE MILLI LANGUAGE, LITERATURE AND МАХТУМКУЛИ АКАДЕМИИ НАУК GOLÝAZMALAR INSTITUTY NATIONAL MANUSCRIPTS ТУРКМЕНИСТАНА
Baş redaktor Editor-in-Chief Главный редактор D. S. Orazsähedow D. S. Orazsakhedov Д. С. Оразсахедов
Redkollegiýa: Editorial Board: Редколлегия: Ý. Orazgylyjew, Ya. Orazgylyjev, Я. Оразгылыджев, A. Ýazberdiýew, A. Yazberdiyev, А. Язбердиев, A. Aşyrow, A. Ashyrov, А. Ашыров, M. Söýegow, M. Soegov, М. Соегов, A. Berdiýew, A. Berdiyev, А. Бердыев, O. Ekäýew O. Ekayev О. Экаев
Baş redaktoryň orunbasary Deputy Editor-in-Chief Заместитель главного редактора A. Hojagulyýewa A. Hojagulyyeva А. Ходжагулыева
Jogapkär kätip Executive Secretary Ответственный секретарь G. Tagandurdyýewa G. Tagandurdyyeva Г. Тагандурдыева MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ
GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ HALKYNA
TO THE PEOPLE OF INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN 4 НАРОДУ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI GURBANGULY BERDIMUHAMEDOWYŇ TÜRKMEN HALKYNA TÄZE ÝYL GUTLAGY
NEW YEAR ADDRESS OF TURKMENISTAN PRESIDENT GURBANGULY BERDIMUHAMEDOV TO THE TURKMEN NATION 8
НОВОГОДНЕЕ ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА ТУРКМЕНИСТАНА ГУРБАНГУЛЫ БЕРДЫМУХАМЕДОВА К ТУРКМЕНСКОМУ НАРОДУ
J. GURBANGELDIÝEW (Türkmenistan) ALABAÝ – GADYMYÝETIŇ JÜMMÜŞINDEN AŞYP GELEN JANLY ÝADYGÄRLIK
J. GURBANGELDYYEV (Turkmenistan) ALABAY – A LIVING MONUMENT THAT REACHED US THROUGH ANCIENT REMOTE AGES 13
ДЖ. ГУРБАНГЕЛЬДЫЕВ (Туркменистан) АЛАБАЙ – ЖИВОЙ ПАМЯТНИК, ДОШЕДШИЙ ДО НАС ИЗ ГЛУБИНЫ ВЕКОВ
S. ATDAÝEW (Türkmenistan) ÝYLDYZLAR TÜRKMENLERIŇ DÄP-DESSURLARYNDA
S. ATDAYEV (Тurkmenistan) THE STARS IN TRADITIONAL UNDERSTANDING OF TURKMENS
С. АТДАЕВ (Туркменистан) 31 ЗВЁЗДЫ В ТРАДИЦИОННОМ ПРЕДСТАВЛЕНИИ ТУРКМЕН
2 MIRAS
MAZMUNY CONTENTS СОДЕРЖАНИЕ
G. TAGANDURDYÝEWA (Türkmenistan) HEKIM SENAÝY WE TÜRKMEN EDEBIÝATY
G. ТАGАNDURDYYEVA (Turkmenistan) HAKIM SANAI AND TURKMEN LITERATURE 47 Г. ТАГАНДУРДЫЕВА (Туркменистан) ХАКИМ САНАИ И ТУРКМЕНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА
H. MÄTIÝEW (Türkmenistan) ŞAHSYÝETIŇ RUHY-AHLAK MEDENIÝETINI ÖSDÜRMEGIŇ UGURLARY
H. MYATIYEV (Turkmenistan) VECTORS OF PERFECTION OF 56 SPIRITIAL-MORAL CULTURE OF PERSONALITY
Х. МЯТИЕВ (Туркменистан) ВЕКТОРЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ ЛИЧНОСТИ
G. AMANGULYÝEWA (Türkmenistan) HOJA AHMET ÝASAWYNYŇ «HIKMETLER» DIWANY
G. AMANGULYYEVA (Turkmenistan) 67 «DIVANE OF KHIKMETS» BY KHOJA AKHMED YASAVI Г. АМАНГУЛЫЕВА (Туркменистан) «ДИВАН ХИКМЕТОВ» ХОДЖА АХМЕДА ЯСАВИ
A. ÝAZBERDIÝEW (Türkmenistan) OGUZLARYŇ-TÜRKMENLERIŇ SARGYT BILEN ÝAZDYRAN KITAPLARY
A. YAZBEDIYEV (Turkmenistan) 78 REGISTERED BOOKS OF OGUZES-TURKMEN А. ЯЗБЕРДИЕВ (Туркменистан) ЗАКАЗНЫЕ КНИГИ ОГУЗОВ-ТУРКМЕН
GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ JEMGYÝETÇILIK, YLMY WE MEDENI DURMUŞYNYŇ WAKALARYNA SYN (oktýabr-dekabr)
REVIEW OF THE EVENTS OF SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN 91 (October-December)
ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА (октябрь-декабрь)
MIRAS 3 GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ HALKYNA
TO THE PEOPLE OF INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN НАРОДУ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
Mähriban halkym! Мy dear people! Мой родной народ! Eziz watandaşlar! Dear countrymen! Дорогие соотечественники! Sizi giňden bellenýän Halkara Bita I cordially congratulate you with Сердечно поздравляю вас с ши- raplyk güni bilen tüýs ýürekden gutla widely celebrated International Neu- роко отмечаемым Международным ýaryn! Halkara Bitaraplyk güni para trality Day! This wonderful holiday is днём нейтралитета! Этот прекрас- hatçylygy, dostlugy, ynsanperwerligi a celebration of peace, friendship, hu- ный праздник является торжеством hem-de hoşniýetliligi dabaralandyrýan manism and benevolence. That’s why мира, дружбы, гуманизма и добро- желательности. Поэтому убеждён, ajaýyp halkara baýramydyr. Şoňa gö I am convinced that cultural and mass что организуемые в его честь му- rä-de, bu baýramyň şanyna geçiriljek activities, organized in its honor, will aýdym-sazly dabaralaryň, medeni- зыкальные, культурно-массовые multiply hearty love of dear people to мероприятия приумножат в сердцах jemgyýetçilik çäreleriniň mähriban hal the Fatherland! kymyzyň kalbynda eziz Watanymyza родного народа любовь к Отчизне! December 12, 1995 is entered into 12 декабря 1995 года вписано в bolan söýgini has-da pugtalandyrjak the history of Turkmenistan as a his- историю Туркменистана как осо- dygyna berk ynanýaryn! torical event of particular importance. бо важное историческое событие. 1995-nji ýylyň 12-nji dekabry Twenty four years ago, with the accep- Двадцать четыре года назад, с при- Türkmenistanyň taryhyna örän mö tance of the Resolution of the General нятием Генеральной Ассамблеей hüm syýasy sene leriň biri hökmünde Assembly of the United Nations, Turk- Организации Объединённых На- ýazyldy. Mundan ýigrimi dört ýyl ozal ций Резолюции, Туркменистан об- Birleşen Milletler Gura masynyň Baş menistan has gained the legislative status of permanent Neutrality. During рёл правовой статус постоянного Assambleýasy tara pyndan taryhy нейтралитета. За этот короткий по this historically short period, our state, Rezolýusiýanyň kabul edilmegi bilen историческим меркам срок распо- Türkmenistan döwletimiz hemişelik bi located on the intersection of Asia and ложенное на перекрёстке Азии и taraplyk hukuk ýagdaýyna eýe boldy. Europe, has accumulated valuable Европы наше государство накопило Bu gysga tary hy döwrüň içinde Aziýa experience in the sphere of setting ценнейший опыт в плане налажива- nyň we Ýewropanyň çatry gynda ýer friendly relations with the countries of ния дружественных отношений со leşýän döwletimiz para hatçylygy, äh the planet, authoritative organizations странами планеты, авторитетными lumumy howpsuzlygy, durnukly ösüşi in the name of ensuring peace, univer- организациями во имя обеспече- üpjün etmek ugrun da dünýä döwlet sal safety, stable development, and ния мира, всеобщей безопасности, leri, abraýly halkara guramalary bilen formation of fundamentally new, effec- устойчивого развития, формирова- sazlaşykly gatnaşyklary ýola goýmak, tive ways and vectors of international ния фундаментально новых, эф- halkara hyzmatdaşlygynyň düýbün cooperation. фективных путей и векторов между- народного сотрудничества. den täze, netijeli ýollaryny we ugurla Confirming peace-loving, good- Утверждая сформированные сто- ryny kema la getirmek baba tynda gym neighborhood principles, that were matly tejribeleri topla dy. летиями принципы миролюбия, до- formed centuries ago, pushing forth брососедства, выдвигая в рамках Biz asyrla ryň dowa mynda kema la initiatives, which are aimed at con- gelen parahatçy lyk, hoşniýetli goňşu ООН и других авторитетных струк- structive partnership in the frame- тур нацеленные на конструктивное çylyk ýörelgelerimizi rowaçlandyrmak, works of the UNO and other au- партнёрство инициативы, реализуя Birleşen Millet ler Guramasynyň hem- thoritative structures, implementing международные проекты и програм- de beýleki abraýly halkara guramala international projects and programs мы в политической, экономической, rynyň çäklerinde netijeli hyzmatdaş in political, economic, scientific-and- научно-технической, культурно-гу- lyga gönükdirilen başlangyçlary öňe манитарной сферах, мы добились sürmek, syýasy, ykdysady, ylmy-teh technical, cultural-and-humanitarian spheres, we reached the goal that our того, что наша политика нейтрали- niki, medeni-ynsan perwer ugurlarda тета стала образцом для всей пла- neutrality policy became a pattern for halkara tasla malarymyzy we maksat неты. the whole planet. namalarymyzy durmuşa geçirmek bi Избрание Ашхабада местом раз- len, Bitaraplyk syýasatymyzyň dünýä Selection of Ashgabat as the Re- мещения Регионального центра üçin nusgalyk bolmagyny gazandyk. gional UNO’s Center On Preventive ООН по превентивной дипломатии Birleşen Milletler Gura masynyň Mer Diplomacy for Central Asia multiplied для Центральной Азии приумно- kezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýa the authority of Turkmenistan as a жило авторитет Туркменистана как sy boýun ça sebit merke zini ýerleşdir country, which actively implements страны, активно претворяющей в
4 MIRAS mek üçin Aşga bat şäheriniň saýlanyp into life the initiatives and programs жизнь инициативы и программы Со- alynmagy ählumumy parahatçylygy of the Nation’s Community on support общества Наций по поддержанию goldamakda dünýä bileleşiginiň baş of universal peace. In the year 2015, всеобщего мира. В 2015 году на 69-м langyçlaryny we maksatnamalaryny at the 69th session of the United Na- заседании Генеральной Ассамблеи işjeň durmuşa geçirýän ýurt hökmün tions Organization General Assembly, Организации Объединённых Наций была повторно принята Резолюция de Türkme nistan döwletimiziň abra a Resolution «On Legislative Status «О правовом статусе постоянного ýyny has-da artdyrdy. 2015-nji ýylda of Permanent Neutrality of Turkmeni- нейтралитета Туркменистана», что Birleşen Milletler Gura masynyň Baş stan» was repeatedly adopted. This Assambleýasynyň 69-njy mejlisinde приумножило авторитет нашего го- fact multiplied the authority of our «Türkmenistanyň hemişelik Bita raplyk сударства в качестве страны, все- state as a country, which comprehen- hukuk ýagdaýy» hakyndaky Rezolýu сторонне укрепляющей мирные, sively strengthens peaceful, friendly, siýany täze den makullamagy bilen, дружественные и взаимовыгодные döwletimiziň para hatçylykly, dostlukly and mutually beneficial relations, as отношения, надёжного партнёра и центра миротворчества. we özara bähbitli gatna şyklary hem a reliable partner and a peacemaking В будущем, 2020 году, мы на вы- metaraplaýyn pugtalandyrýan döwlet, center. соком уровне отметим большое и ygtybarly hyzmatdaş hem-de parahat In the next, 2020th year, we shall важное событие международной çylygyň merkezi hökmündäki abraýy celebrate on high level great and im- значимости – 25-летие утвержде- has-da belende göterildi. portant event of the international im- ния Генассамблеей ООН статуса Geljek 2020-nji ýylda biz uly we portance – 25th anniversary since постоянного нейтралитета Турк- möhüm halkara ähmiýetli wakany – confirmation of Turkmenistan’s Per- менистана, приверженного принци- Birleşen Milletler Gura masynyň Baş manent neutrality status by the UNO’s пам миролюбия, доброжелатель- Assambleýasy tara pyndan dünýäde General Assembly. Turkmenistan is ности, гуманизма, взаимовыгодного parahatçy lyk söýü jilik, hoşniýetlilik, committed to the peace-loving prin- сотрудничества со странами мира и ynsanperwerlik ýörel ge lerine eýerýän, ciples, good-neighborhood, human- авторитетными организациями. dünýä ýurtla ry we halkara guramala ism, mutually beneficial partnership Дорогие соотечественники! ry bilen özara bähbitli hyzmatdaşlyk with world countries and authoritative etmegi ileri tutýan Türkme nistanyň Bi organizations. Нейтралитет стал эффективным taraplygynyň ykrar edilmeginiň 25 ýyl механизмом, основой проводимой lygyny ýokary derejede belläp geçeris. нами внутренней и внешней по- Dear countrymen! литики, содержательно обогаща- Mähriban watan daşlar! ет международные отношения и Bitaraplyk biziň alyp barýan içeri we Neutrality became an effective определяет их направления. Ори- daşary syýa satymyzyň binýatlyk esa mechanism, the basis of home and ентированную на миротворчество, syny düzýän, halkara gatnaşyklaryny foreign policy, meaningfully enriches созидание и прогресс внутреннюю many-mazmun taýdan baýlaşdyrýan international relations and defines и внешнюю политику, реализуемые we onuň ugurlaryny kesgit leýän neti their directions. Home and foreign pol- проекты международной значимо- jeli gurala öwrüldi. Bu gün para hatçy icy, oriented to peacemaking, creation сти, фундаментальные преобразо- lyga, döredijilige, ösüşe gönükdirilen and progress, the projects of interna- вания мы сегодня направляем на içeri we daşary syýa satymyzy, halkara tional importance that are being real- великую цель – комплексное разви- тие независимого государства. Со- ähmiýetli taslamalarymyzy, düýpli öz ized, fundamental transformations we гласно девизу «Государство – для gertmelerimizi beýik maksada – Ga direct today to the great aim – com- raşsyz döwletimizi hemmetaraplaýyn человека!» успешно осуществляют- plex development of the independent ся модернизация отраслей эконо- sazlaşykly ösdürmäge gönükdirýäris. state. According to the slogan «State мики, переход на цифровую систе- «Döwlet adam üçindir!» diýen şygary – for a human being!» , moderniza- му. Строятся новые города и сёла, myzyň astynda ykdysadyýetimiziň pu tion of economy branches, transfer международный газопровод Тур- daklaryny döwrebaplaşdyrmak, sanly to digital system is being successfully кменистан – Афганистан – Пакистан ulgama geçmek ugrundaky işler üs carried out. New cities and villages, – Индия и транспортно-транзитные tünlikli dowam etdiril ýär. Täze şäherdir international gas pipeline Turkmeni- коридоры, высокоскоростные авто- obalary, Türkmenistan – Owga nystan stan – Afghanistan – Pakistan – India, мобильные дороги, крупные инно- – Pakistan – Hindistan halkara gaz and transport-and-transit corridors, вационные промышленно-произ- geçirijisini, halkara ulag-üstaşyr geçel водственные комплексы. high-speed highways, big innovation gelerini, ýoka ry tizlik li awtomobil ýolla В эпоху могущества и счастья гео- industrial-and-productive complexes ryny, iri innowasion sena gat-önümçilik политический и геоэкономический toplumlaryny gurýarys. are under construction. потенциал своей страны мы наце- Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk In the epoch of might and happiness ливаем на мирную жизнь и созида- döwründe biz ýurdumyzyň geosyýa geopolitical and geo-economic poten- тельный прогресс. sy we geoykdy sady mümkinçiliklerini tial of our country we direct to peaceful Мы придаём важное значение parahat durmuşyň we döre dijilikli ösü life and creative progress. укреплению и углублению связей в MIRAS 5 şiň haty rasyna gönükdirýäris. Birleşen We pay particular attention to the области политики, экономики, на- Milletler Guramasy, Ýewro pa Bileleşi strengthening and deepening of ties уки, образования, культуры с таки- gi, Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygy, in the sphere of politics, economy, sci- ми авторитетными структурами, как Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmat ence, culture with such authoritative Организация Объединённых На- daşlyk Guramasy, Goşulyşmazlyk He structures as the United Nations Orga- ций, Евросоюз, Содружество Неза- reketi ýaly abraýly halkara guramala nization, European Union, Common- висимых Государств, Организация ry, Ýuwaş ummany we Aziýa sebit leri, по безопасности и сотрудничеству Orta we Ýakyn Gündo gar, Ýewro pa wealth of Independent States, Orga- в Европе, Движение неприсоеди- we Amerika ýurtlary bilen dürli ugur nization for Security and Cooperation larda – syýasatda, ykdy sadyýetde, in Europe, Non-Alignment Movement, нения, со странами Азиатско-Ти- ylym-bilimde, medeniýetde gatnaşyk with the countries of Asia-and-Pacific хоокеанского региона, Среднего и larymyzy pugtalandyrmaga we çuň region, of Middle and Near East, Eu- Ближнего Востока, Европы и Аме- laşdyrmaga aýratyn ähmiýet berýäris. rope and America. Initiatives on water, рики. Выдвигаемые нами на заседа- Biziň Birle şen Millet ler Gura masynyň energy and transport diplomacy, that ниях Генеральной Ассамблеи ООН, Baş Assambleýasynyň mejlis lerinde, международных форумах инициа- are brought forth by us on the ses- halkara forum larynda suw, energe тивы по водной, энергетической и sions of the UNO General Assembly, tika we ulag diplomatiýasy boýunça транспортной дипломатии повы- international forums, increase political öňe sürýän başlangyçlarymyz dünýä шают политическое доверие миро- trust of world community to Turkmeni- bileleşiginiň Türkme nistana bolan hal вого сообщества к Туркменистану. kara syýasy ynamyny ýokarlandyrýar. stan. The adoption of a Resolution at Принятие на 73-м заседании Гене- Birleşen Milletler Gura masynyň Baş the 73rd session of the United Nations ральной Ассамблеи Организации Assambleýasynyň 73-nji mejlisinde Organization General Assembly «The Объединённых Наций Резолюции «2021-nji ýyl – Halkara para hatçylyk year 2021 is an international year of «2021 год – Международный год we ynanyşmak ýyly» atly Kararnama peace and Trust» demonstrated to the nyň kabul edilmegi biziň parahatçyly мира и доверия» продемонстриро- whole planet our efforts in the name gyň we dostlu gyň berkarar bolmagy вало всей планете наши усилия во ugrundaky tagal lalarymyzy bütin dün of consolidating peace and friendship. имя утверждения мира и дружбы. ýä äşgär etdi. My dear people! Мой родной народ! Mähriban halkym! Dear countrymen! Дорогие соотечественники! Eziz watandaşlar! Ещё раз сердечно поздравляю Sizi Halkara Bitaraplyk güni bilen ýe Once again I heartily congratulate вас с Международным днём ней- ne-de bir gezek tüýs ýürekden gutla you with the International Neutrality тралитета! ýaryn! Day! Желаю вам крепкого здоровья, Size berk jan saglyk, abadan we I wish you sound health, prosperous bagtyýar durmuş, bedew bady bilen благополучной и счастливой жизни, and happy life, immense success in ösüşleriň täze belentliklerine tarap больших успехов в деятельности во ynamly öňe barýan eziz Watanymy your activities in the name of prosperi- имя процветания родной Отчизны, zyň mundan beýläk hem gülläp ösme ty of our dear Motherland, which firmly уверенно следующей вперёд, со gi ugrunda alyp barýan işle riňizde uly moves forward with the swiftness of a стремительностью скакуна, к новым üstünlikleri arzuw edýärin! horse to the new progress heights! высотам прогресса!
Türkmenistanyň Prezidenti President of Turkmenistan Президент Туркменистана Gurbanguly BERDIMUHAMEDOW. Gurbanguly BERDIMUHAMEDOV. Гурбангулы БЕРДЫМУХАМЕДОВ.
6 MIRAS MIRAS 7 TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI GURBANGULY BERDIMUHAMEDOWYŇ TÜRKMEN HALKYNA TÄZE ÝYL GUTLAGY
NEW YEAR ADDRESS OF TURKMENISTAN PRESIDENT GURBANGULY BERDIMUHAMEDOV TO THE TURKMEN NATION НОВОГОДНЕЕ ОБРАЩЕНИЕ ПРЕЗИДЕНТА ТУРКМЕНИСТАНА ГУРБАНГУЛЫ БЕРДЫМУХАМЕДОВА К ТУРКМЕНСКОМУ НАРОДУ
Eziz watandaşlar! Dear compatriots! Дорогие соотечественники! Mähriban halkym! Мy dear people! Мой родной народ! «Türkmenistan – rowaçlygyň Wa The year 2019 has come to the Подошёл к концу 2019 год, прошед- tany» diýlip yglan edilen 2019-njy ýyl end. The slogan of the year was ший под девизом «Туркменистан – Ро- tamamlanyp barýar. Ýene az wagtdan «Тurkmenistan – the Homeland of дина процветания». Через несколько biz 2019-njy ýyl bilen hoşlaşyp, Täze Prosperity». In few moments we‘ll see мгновений мы проводим 2019 год и 2020-nji ýyly garşylarys. Geçip barýan off the year 2019 and will welcome the встретим Новый – 2020 год. В жизни ýyl mähriban halkymyzyň durmuşynda New, 2020 year. In the life of the dear родного народа уходящий год был од- düşümli ýyllaryň biri boldy. Biz rowaç nation the leaving year was one of the ним из благополучных. Мы провожаем lygyň, zähmet ýeňişleriniň ýyly bilen most successful. We see off the year, год, полный успехов и трудовых по- hoşlaşýarys. Täze ýylyň garşy alyn which was full of success and labor бед. В эти минуты, когда мы обраща- ýan, birek-birege gowy arzuwlaryň aý victories. These minutes, when we ad- емся друг к другу с самыми добрыми dylýan pursadynda siziň ähliňizi Täze dress to one another with the warm- пожеланиями, я сердечно поздравляю – 2020-nji ýyl bilen tüýs ýürek den gut est wish, I cordially congratulate you всех вас с наступлением Нового, 2020 laýaryn! Täze ýylda hem size üstünlik all with the New 2020 year! May suc- года! Пусть и в Новом году вам сопут- leriň hemra bolmagyny arzuw edýärin! cess accompany you in the New Year ствует удача! Täze, 2020-nji ýyl – türkme niň müçe as well! По туркменскому летоисчислению hasabyndan syçan ýyly. Syçanyň esa According to the Turkmen calendar 2020 год является годом Мыши, кото- sy häsiýeti zähmetsöýerlik, işeňňirlik, the year 2020 is the year of a Mouse, рая отличается особым трудолюбием, kynçylykdan gorkmazlyk, töwekgellik which differs with special diligence, энергичностью, не боится трудностей, bolup, ol arman-ýadaman işle ýän jan energy, is not afraid of difficulties, is решительна, а главное, в работе она dar. Şonuň üçin hem syçan ýylynda decisive, and in the work it does not не знает устали. В год Мыши ожидают- ся богатые урожаи. bol hasyla gara şylýar. Mähriban hal know tiredness. We expect rich har- 2020 год родной народ встречает с kymyz 2020-nji ýyly uly ynam bilen vest in the coming year. огромной уверенностью в завтрашнем garşylaýar. Our people welcomes the year 2020 дне. 2019-njy ýylda biz il-ýurt bähbitli öz with firm belief in tomorrow’s day. В 2019 году мы провели масштаб- gertmeleri amala aşyrdyk. Giň gerimli In the year 2019 we have imple- ные реформы, приступили к реализа- işlere badalga berdik. «Türkmenistan mented large-scale reforms, started ции многих грандиозных проектов. В – rowaç lygyň Watany» ýylyn da Ahal the realization of many grandiose proj- году, прошедшем под девизом «Тур- welaýatynda tebi gy gazdan ekologiýa ects. During the year, which was held кменистан – Родина процветания», в taýdan arassa benzin öndürýän dün under the motto «Turkmenistan is the Ахалском велаяте мы сдали в эксплу- ýäde ýeke-täk zawody işe girizdik. Homeland of Prosperity», in Ahal ve- атацию единственный в мире завод Paýtagtymyzda we ähli sebitlerde layat we put into operation a unique по производству экологически чистого täze mekdepleri, çaga lar baglaryny, in the world plant on the production of бензина из природного газа. В столице köçeleri, köp sanly beýleki desgalary ecologically clean petrol from natural и регионах открыли новые школы, дет- açdyk. Bagty ýar maşga lalaryň müň gas. New schools, children gardens, ские сады, улицы и другие многочис- lerçesi has oňaýly ýaşaýyş jaýlarynyň streets and other numerous places ленные объекты. Тысячи счастливых toýlaryny tutdular. Suw arassalaý have been opened in the capital city семей справили новоселье, получив jy desgalar, ýyla dyşhana toplumla and different regions. Thousands hap- ключи от квартир повышенной ком- ry, beýleki desgalar açylyp, müňlerçe py families have celebrated house- фортности. Были открыты водоочист- täze iş orunla ry döredildi. warming parties, receiving keys of the ные установки, теплицы, другие объ- 2019-njy ýyl tutumly işleriň başy baş highly comfortable apartments. Water- екты, созданы тысячи новых рабочих lanan ýyl hökmünde-de ýatda galar. cleaning installations, greenhouses мест. Biz ýokary tizlik li Aşgabat – Türkme and other facilities were opened, new 2019 год останется в памяти годом nabat awtomobil ýolunyň gurluşygyna working places were created. начала масштабных работ. Мы при- badalga berdik. Ahal welaýatynyň do The year 2019 will stay in our mem- ступили к строительству высокоско- landyryş merkeziniň düýbüni tutduk. ory as the year of large-scale work. ростной автомагистрали Ашхабад «Altyn asyr» Türkmen kölü niň sebitin We started the construction of high- – Туркменабат, заложили фундамент däki «Akýaýla» suw howdanynyň tö speed motorway Ashgabat – Turkme- нового административного центра wereginde durmuş-önümçilik toplu my nabat, founded the basis of the new Ахалского велаята. В окрестностях nyň gurluşygyna badalga berdik. administrative center of Ahal velayat. водохранилища Ак яйла, неподалёку
8 MIRAS Türkmenistanyň Halk Maslahaty In the vicinity of water reservoir Ak от Туркменского озера «Алтын асыр», nyň ikinji mejlisinde biz döwlet häki Yayla, not far from the Turkmen lake приступили к возведению инфраструк- miýetiniň kanun çyka ryjy wekil çilikli «Altyn Asyr», we started to build an турного комплекса социального и про- edarasynyň işini kämil leşdirmek bilen infrastructural complex of social and изводственного назначения. bagly wezipeleri kesgitledik. Ýurdu production destination. На втором заседании Халк Масла- myzy 2020-nji ýylda durmuş-yk dysady At the second session of Halk хаты Туркменистана мы определили taýdan ösdürmegiň esasy ugurlaryny Maslahaty of Turkmenistan we de- задачи, связанные с совершенство- makulladyk. fined the tasks, connected with the ванием деятельности представитель- Biz täze ýyl Türkme nistanyň Halk perfection of the representative organ ного органа законодательной власти. Maslahatynyň mejlisinde döwlet dur of legislative power. We also approved Утвердили основные направления muşynyň örän möhüm meselelerini the main directions of socio-economic социально-экономического развития ara alyp maslahatlaşarys. development of the country for 2020th страны в 2020 году. В новом году на заседании Халк Маслахаты мы обсу- Häzirki döwür de ýurdu myzyň oba year. In the new year at the session of дим важнейшие вопросы жизнедея- hojalygynda düýpli özgert meler dur Halk Maslahaty we shall discuss the тельности государства. muşa geçirilýär. Merdana daýhanla most important issues of the country’s Сегодня глубокие реформы осу- rymyz bereketli türkmen topragyndan activities. ществляются в сельском хозяйстве. şu ýyl hem bol hasyl öndürip, Watan Deep reforms are being implement- harmanyna 1 million 651 müň tonna Наши мужественные земледельцы и в ed today in the agricultural sphere. этом году вырастили щедрые урожаи dan gowrak bugdaý, 1 million 60 müň Our brave agrarians this year also tonnadan hem köp «ak altyn» tabşy сельскохозяйственных культур, сдав have grown bounteous harvest of ag- на харман Родины свыше 1 миллиона ryp, şertnamalaýyn borçna malaryny ricultural crops, having gathered to the üstünlikli ýeri ne ýetir diler. Miwe, gök- 651 тысячи тонн пшеницы и более 1 Motherland’s Harman more than 1 mil- миллиона 60 тысяч тонн хлопка-сыр- bakja önümleriniň, beýleki ir-iýmişleriň lion 651 thousand tons of wheat and hem bol hasyly öndürildi. ца, тем самым успешно выполнив взя- more than 1 million and 60 thousand тые на себя договорные обязатель- Eziz watandaşlar! tons of raw cotton, at this, successfully ства. Собраны также хорошие урожаи Mähriban halkym! fulfilling the agreed obligations. Boun- овощебахчевых и плодово-ягодных teous harvests of vegetables, melons, культур. Biz Garaş syz Watanymyzyň milli watermelons as well as different ber- saglygy goraýyş ulgamyny döretdik. ries and fruits have been gathered. Дорогие соотечественники! «Döwlet adam üçindir!» diýen şygary Мой родной народ! myza laýyklykda, paýtagtymyzda we Dear countrymen! В нашей независимой Отчизне мы sebitlerde saglygy goraýyş maksat Мy dear people! создали национальную систему здра- ly binalaryň we desgalaryň gurluşygy In our independent Fatherland we воохранения. Под девизом «Государ- alnyp barylýar. Halkymyzyň saglygy have created a national system of ство – для человека!» в столице и döwletimiziň baş baýlygydyr. Şoňa gö регионах строятся объекты медицин- rä-de, biz köpçülikleýin bedenterbiýä medical care. Implementing into prac- tice the motto «State – for a Human ского назначения. Ведь здоровье на- ni, olimpiýa hereketini, sporty ösdür рода – это главное богатство нашего mäge aýratyn üns berýä ris. Being!», we build medical units in the capital city and in the regions, be- государства. Именно поэтому мы уде- Aşgabatda Olimpi ýa şäher çesi here ляем особое внимание развитию мас- ket edýär. Biz bu ýerde 2017-nji ýyl cause the health of the nation is the main richness of our state. Namely for совой физкультуры, спорта, олимпий- da V Aziýa oýunlaryny, 2018-nji ýylda ского движения. Agyr atle tika boýunça dünýä çempio this reason we pay special attention to the development of the mass physical В Ашхабаде действует Олимпийский natyny geçir dik. Nesip bolsa, täze ýyl городок. В 2017 году мы провели здесь da Futzal boýun ça Aziýa çempionaty culture, sport, Olympic movement. There is an Olympic township in V Азиатские игры, а в 2018 году – Чем- ny, Tennis boýunça Dewisiň Kubogy пионат мира по тяжёлой атлетике. В Ashgabat. In the year 2017 we held ugrundaky halkara ýaryşy we Sambo наступающем году здесь же проведём here V Asian Games, and in the year boýunça dünýä çempionatyny geçire Чемпионат Азии по футзалу, между- 2018 – a World Championship on ris. народный турнир по теннису за Кубок Biz bilim ulgamyny has-da ösdürmä Heavy Athletics. The coming year we Дэвиса и Чемпионат мира по самбо. ge, berk bedenli, giň dünýägaraýyşly shall hold here an Asian Champion- Большое значение мы придаём раз- ýaş nesli kemala getirmäge uly ähmi ship on Futsal, an international tourna- витию сферы образования, воспита- ýet berýäris. ment on Tennis for Davis’s Cup and a нию физически и духовно развитой Garaşsyz döwletimiziň ösüşi, halky Championship on Sambo game. молодёжи с широким кругозором. myzyň abadançylygy ylym bilen hem Much attention we pay to the devel- Развитие нашего независимого госу- berk baglydyr. Sazlaşykly ösýän kuw opment of the education sphere, to the дарства, благополучие народа прочно watly döwlet hökmünde ata Watany bringing up of physically trained and связано с наукой. Наше Отечество, myz dünýäniň ylmy giňişligine üstün spiritually developed youth with wide как динамично развивающееся мощ- likli goşulýar. outlook. ное государство, уверенно интегриру- Biz Bita rap döwletimiziň daşa ry sy The development of our indepen- ется в мировое научное пространство. ýasatynyň esasy wezipelerini anyk dent state, well-being of the nation Мы чётко определили основные за- kesgitledik. Garaşsyz ýurdumyzyň is firmly connected with science. Our дачи внешней политики нашего ней- dünýädäki ornuny has-da berkitmegi, Fatherland, as dynamically develop- трального государства. Мы ставим MIRAS 9 beýleki döwletler we halkara gura ma ing powerful state, is surely integrating цель – упрочить в мире роль нашей lar bilen özara gatnaşyklary hil taýdan into the world scientific scope. независимой страны, вывести на ка- täze derejä çykarmagy maksat edin We clearly defined the main tasks чественно новый уровень взаимоот- ýäris. of our neutral country’s foreign policy. ношения с другими государствами и Ýurdumyzyň alyp barýan syýasaty We set the aim to strengthen the role международными организациями. Birleşen Milletler Guramasynda uly of our peaceful country in the world, Проводимая нашей страной поли- goldaw tapýar. Geçip barýan ýylda to lead the interaction with other coun- тика пользуется большой поддержкой ýurdumyzyň Birleşen Milletler Gura tries and international organizations to Организации Объединённых Наций. masynyň dürli düzümlerine saýlanma the new qualitative level. Об этом свидетельствует и факт из- gy hem munuň aýdyň mysa lydyr. The policy, which is pursued by our брания Туркменистана в уходящем Şu ýylyň 28-nji maýyn da Birle şen country, enjoys immense support of году во многие структуры ООН. 28 Milletler Gura masynyň Baş Assamb le the United Nations’ Organization. The мая нынешнего года Генеральная Ас- ýasy ýurdu myzyň başlangyjy boýunça election of Turkmenistan to many UN самблея Организации Объединённых bu gurama bilen Araly halas etmegiň structures in the passing year testifies Наций по нашей инициативе приняла halkara gaznasynyň arasynda hyz to it. On May 28 of the current year Резолюцию о сотрудничестве ООН с matdaşlyk baradaky Karar namany, the general Assembly of the United Международным фондом спасения sentýabr aýynda bolsa 2021-nji ýyly Nations Organization, on our initiative Арала, а в сентябре – об объявле- «Halkara parahatçylyk we ynanyşmak has passed a resolution on the coop- нии 2021 года Международным годом ýyly» diýip yglan etmek hakyn da Ka eration of the UNO with the Interna- мира и доверия. Взаимодействие с rarnamany kabul etdi. tional Fund on the Aral Sea Rescue, этой Организацией является страте- Bu gurama bilen hyzmat daşlyk et and in September – on the Declaration гическим курсом нашей международ- mek halkara syýa satymyzyň strate gik of the year 2021 as the international ной политики и останется таковым и ugrudyr we şeýle bolmagynda galar. Year of Peace and Trust. The interac- впредь. Türkmenistan 2019-njy ýylda Ga tion with this organization is a strategic В 2019 году Туркменистан предсе- raşsyz Döwletleriň Arkalaşygyna hem course of our international policy and дательствовал в Содружестве Неза- başlyklyk etdi. Bu döwür de parahatçy will leave as such in the future as well. висимых Государств. В этот период lygy, howpsuzlygy we durnukly ösüşi In the year 2019 Turkmenistan в соответствии с нашими целями по üpjün etmek boýunça maksatlarymy chaired in the Commonwealth of In- обеспечению мира, безопасности и za laýyklykda, guramaçylykly geçirilen dependent States. At this period in устойчивого развития организованно çäreler Türkme nistanyň Arka laşygyň accordance with our aims on the en- прошли мероприятия, приумножив- ýurtlaryndaky abraýyny has-da artdyr suring of peace, safety and stable de- шие авторитет Туркменистана в стра- dy. velopment, activities, which multiplied нах Содружества. Awgust aýynda biz birinji Hazar yk Turkmenistan authority in the Com- В августе мы провели Первый Ка- dysady foru myny, onuň çäkle rinde monwealth, were well-organized. спийский экономический форум и в Hazar innowasion tehnologiýalar bo In August we conducted First Caspi- его рамках – Международную выстав- ýunça halkara sergisini, şeýle hem an Economic Forum and in its frame- ку Каспийских инновационных техно- «Türkmen sährasy – 2019» atly halka works – an International Exhibition of логий, а также Международную ав- ra awtosergisini geçirdik. Bu möhüm the Caspian Innovative Technologies, товыставку «Türkmen sährasy-2019». çäreler Hazarýaka döwletleriň hyz and also an International, car-exhibi- Эти важнейшие мероприятия стали matdaşlygyny pugtalandyrmakda uly tion «Türkmen sährasy-2019». These ключевыми для дальнейшего укре- ähmiýete eýe boldy. important activities became key-ones пления сотрудничества между прика- Biz mundan beýläk-de halkara gu for further strengthening of coopera- спийскими государствами. ramalar bilen arka laşykly işläris. Dün tion among Caspian costal states. Мы и впредь будем работать в пар- ýäniň dürli döwletleri bilen gatnaşykla In the future we‘ll continue our part- тнёрстве с международными орга- rymyzy yzygiderli ösdü reris. Garaşsyz nership with international organiza- низациями, планомерно наращивать Türkmenistanyň dünýä giňişligindäki tions, gradually increasing the ties связи с государствами мира, ещё ornuny we abraýyny has-da berkide with world states, strengthening the больше укрепляя позиции и авторитет - ris. positions and authority of the indepen- независимого Туркменистана на миро dent Turkmenistan on the world arena вой арене. Eziz watandaşlar! furthermore. Mähriban halkym! Дорогие соотечественники! 2020-nji ýylda Birleşen Milletler Gu Dear countrymen! Мой родной народ! My dear people! ramasynyň Baş Assambleýasynyň В 2020 году исполняется 25 лет со «Türkmenistanyň hemişelik Bitaraply In the year 2020 we’ll celebrate 25th дня принятия Генеральной Ассамбле- gy hakyndaky» Rezolýusiýany kabul anniversary since the accepting of a ей Организации Объединённых На- edenine 25 ýyl dolýar. Bu abraýly hal Resolution «On Permanent Neutral- ций Резолюции «О постоянном ней- kara gura ma tara pyndan iki gezek yk ity of Turkmenistan» by the United тралитете Туркменистана». Дважды rar edilen hemişelik Bitaraplyk hukuk Nations General Assembly. Neutral- признанный этой авторитетной струк- ýagdaýymyz biziň beýik gymmatlygy and-legislative status of our state, ac- турой нейтрально-правовой статус на- myzdyr. Para hatçylygy, dostlu gy, yn knowledged twice by this authoritative шего государства – это наша гордость sanperwerligi, hyzmat daşlygy we ösü structure is our pride and great prop- и великое достояние, наша доктри- şi dabaralandyrýan taglymatymyzdyr. erty, our doctrine, which calls to the на, призывающая к торжеству мира,
10 MIRAS Dünýä bileleşigi ýurdumyzyň oňyn festival of peace, friendship, human- дружбы, гуманизма, к сотрудничеству Bitaraplyk syýasatyna ýokary baha ism, to the cooperation in the name of во имя достижения прогресса. berýär. 2017-nji ýylda Birle şen Millet achievement of progress. Мировое сообщество высоко оце- ler Guramasynyň Baş Assamb leýasy The world community highly ap- нивает нашу нейтральную политику. В 12-nji dekabry «Halkara Bitaraplyk gü preciates our neutral policy. In the 2017 году Генеральная Ассамблея Ор- ni» diýip yglan etmek hakyndaky Re year 2017 the United Nations Gen- ганизации Объединённых Наций при- zolýusiýany kabul etdi. Bu bolsa biziň eral Assembly passed a Resolution няла Резолюцию об объявлении 12 декабря Международным днём ней- daşary syýa satymyzyň dünýäde uly on declaring December 12 as the In- тралитета. Это стало ещё одним убе- goldaw tapýandygyny ýene-de bir ge ternational Neutrality Day. It became дительным свидетельством большой zek aýdyň görkez di. Nesip bolsa, biz another convincing testimony of great поддержки в мире нашей внешней 2020-nji ýylda berkarar döwletimiziň assistance of our foreign policy in the политики. И у нас есть все основания, hemişelik Bitaraplygynyň 25 ýyllygyny world. And we have all bases to cel- чтобы в 2020 году широко и торже- giňden belläp geçeris. ebrate in the year 2020 the 25th anni- ственно отметить 25-летний юбилей versary of permanent neutrality of our Hormatly watandaşlar! постоянного нейтралитета нашего су- sovereign state. веренного государства. 2019-njy ýylda milli mede niýetimi Дорогие соотечественники! zi ösdürmek, mira symyzy gorap sak Dear countrymen! lamak hem-de wagyz etmek boýun In the year 2019 much work was В 2019 году проделана большая ça hem netijeli işler amala aşyryldy. done on the development of national работа по развитию национальной 2019-njy ýylda türkmen milli haly çylyk culture, preservation and popular- культуры, охране и популяризации sungatynyň ÝUNES KO-nyň Adam ization of our heritage. One of bright нашего наследия. Одним из ярких свидетельств деятельности в этом на- zadyň maddy däl mede ni mira synyň evidences of activities in this sphere is правлении является включение турк- sanawyna girizilmegi biziň bu ugurda inclusion of the Turkmen national car- alyp barýan işlerimiziň aýdyň mysaly менского национального искусства pet-weaving art in to the UNESCO’s ковроделия в Список нематериально- dyr. Geljekde hem ruhy baýlygymyz List of Non-Material Cultural Heritage го культурного наследия человечества bolan medeniýetimizi ösdür mäge uly of Humankind. This pleasant event ЮНЕСКО. Это приятное для нас собы- üns bere ris. also took place in 2019. We pay in- тие также состоялось в 2019 году. Мы Biz 2020-nji ýyly «Türkmenistan – stant attention furthermore for devel- и дальше будем со всем вниманием Bitaraplygyň mekany» diýip yglan et oping of the national culture and spiri- относиться к развитию национальной dik. tual heritage as well. культуры как нашему духовному бо- Hormatly adamlar! We declared a motto of the year гатству. Biz halkymyzyň hal-ýagdaýyny, ýa 2020 «Turkmenistan – Home of Neu- Девизом 2020 года мы провозгласи- ли «Туркменистан – родина Нейтрали- şaýyş-durmuş şertlerini ýokar landyr trality». тета». mak maksa dy bilen, täze ýylyň 1-nji Respected friends! Уважаемые друзья! ýanwaryndan býujetden mali ýeleşdi rilýän edaralaryň, hojalyk hasap laşy With the aim of increasing the well- В целях повышения благосостояния gyndaky kärha nalaryň we jemgyýet being of the nation, betterment of народа, улучшения социально-быто- çilik birleşikleriniň işgärleriniň aýlyk social-and-living conditions of life, we вых условий его жизни мы с 1 января zähmet haklarynyň, pensiýalaryň we increase the amounts of salaries of all 2020 года на 10 процентов повышаем döwlet kömek pullarynyň, talyp we workers of budget and self-sustained размеры заработной платы всех ра- diňleýji haklarynyň möçberlerini 10 structures, of social organizations, ботников бюджетных и хозрасчётных структур, общественных организаций, göterim ýokar landyrýarys. Şu syýasa pensions and state allowances, stu- пенсий и государственных пособий, tymyzy biz yzygi derli alyp bararys. dents’ scholarships by 10% beginning стипендий студентам и слушателям. from January 1, 2020. We conduct Такую политику мы проводим из года Eziz watandaşlar! such policy from year to year. Mähriban halkym! в год. Dear countrymen! Дорогие соотечественники! Ýene-de az salymdan biz Täze My dear people! Мой родной народ! – 2020-nji ýyly garşy alýarys. Goý, Совсем немного времени осталось Täze ýyl parahatçylygyň, abadançy Few moments have left till welcom- до встречи Нового, 2020 года. Пусть lygyň, bagtyýarlygyň, uly üstün likleriň ing of the New, 2020th year. May New Новый год станет для всех нас годом year become for all of us as the year of hem-de rysgal-berekediň ýyly bolsun! мира, благополучия, счастья, больших Täze ýylda siziň maşga la ojaklaryňyz well-being, happiness, great success! успехов! Пусть в новом году в ваших da agzybirlik we asuda lyk höküm sür May love, happiness and prosperity семьях царят любовь, счастье и бла- sün! reign in your families! гополучие! Eziz watandaşlar! Dear countrymen! Дорогие соотечественники! Täze – 2020-nji ýylyňyz gutly bol I congratulate you with the New, Поздравляю вас с Новым, 2020 sun! 2020th year! годом!
MIRAS 11 AÇYŞLAR WE TÄZE IŞLÄP DÜZMELER
DISCOVERIES AND NEW DESIGNS
ОТКРЫТИЯ И НОВЫЕ РАЗРАБОТКИ
12 MIRAS J. GURBANGELDIÝEW (Türkmenistan) ALABAÝ – GADYMYÝETIŇ JÜMMÜŞINDEN AŞYP GELEN JANLY ÝADYGÄRLIK
J. GURBANGELDIYEV (Тurkmenistan) ALABAY – A LIVING MONUMENT THAT REACHED US THROUGH ANCIENT REMOTE AGES
ДЖ. ГУРБАНГЕЛЬДЫЕВ (Туркменистан) АЛАБАЙ – ЖИВОЙ ПАМЯТНИК, ДОШЕДШИЙ ДО НАС ИЗ ГЛУБИНЫ ВЕКОВ
Türkmen halky dünýäniň mede The Turkmen people made pon- Туркменский народ внёс свой ni gymmatlyklaryna kämil hem-de derable contribution to the treasure весомый вклад в копилку обще- gaýtalanmajak mirasy peşgeş ber of the universal values, having pre- человеческих ценностей, подарив di. Olaryň arasynda türkmen halysy, sented perfect and unrepeatable миру совершенное и неповтори- ahalteke bedewleri, şaý-sepler, ala cultural heritage to the world where мое культурное наследие, среди baý iti, arwana düýe si, saryja goýun Turkmen carpets, akhal-teke horses, которых особое место занимают lary, gülli keçe si aýra tyn orna eýedir. jewelry decorations, Turkmen Alabay туркменские ковры, ахалтекинские dogs, purebred camels (arvana), sar- Hormatly Prezi dentimiz Gurbanguly скакуны, ювелирные украшения, ja breed of sheep, colorful felt mats, Berdimuhamedow olaryň köpü sine туркменские собаки алабаи, вер- felted cloth (keche) take special place. bagyşlap döreden nusgalyk eserle блюды чистой породы (арвана), Respected President of Turkmeni- сараджинская порода овец, цвет- rinde bu gymmatlyklaryň bütindünýä stan Gurbanguly Berdimuhamedov mirasyndaky tutýan ornu na myna syp ные кошмы (кече). Уважаемый Пре- wrote many splendid works, devoted зидент Туркменистана Гурбангулы baha berdi. Döwlet Baştu tanymyz to these priceless patterns of the Turk- Бердымухамедов написал много Gurbanguly Berdimuhamedowyň ýa men cultural heritage and highly ap- замечательных произведений, по- kynda neşir edilen «Türkmen alabaýy» preciated their place, which they take свящённых этим бесценным об- atly täze kitaby bolsa dünýä itşy naslyk among valuables of universal culture. разцам туркменского культурного ylmyna, ýagny kinologiýa düýpli täze A new book Turkmen alabay written наследия и дал высокую оценку lik girizen gollanma boldy. by Nation leader published recently их достойному месту, которое они Eýsem, Döwlet Baştutanymyz öz ki contains a lot of new and valuable занимают среди ценностей обще- information and became a great sup- tabynda türkmen alabaýynyň umuma человеческой культуры. Новая кни- damzat mirasynda tutýan ornuny türk port for specialists in the sphere of dog breeding and world cynology. га Главы государства Гурбангулы men halkynyň mentaliteti hem-de milli Бердымухамедова «Туркменский pelsepe nukdaýnazaryndan açmakda Head of state, addressing to the Turkmen mentality and national phi- алабай», в которой много новой и özünden ozal aýdy lan pikirleri umu losophy, generalizing materials about ценной информации, явилась боль- mylaşdyryp onuň tutýan ornuny ýüze these wonderful animals, which are at шим подспорьем для специалистов çykardy. our disposal as of today, exposed the в области собаководства и мировой Birinjiden, awtor ata-babalarymyzyň place, which alabay takes in the world кинологии. milli seçgiçiligiň ajaýyp nusgasy bolan heritage. Глава государства, обращаясь к alabaýlarymyzda türkmeniň ykba lyny First, from scientific point of view, туркменскому менталитету и на- görendiklerini ilkinji gezek ylma aýan the author showed for the first time циональной философии, обобщая etdi. Halkymyzda «It geldi, gut geldi», that alabays are splendid patterns of материалы об этих удивительных diýen arzuw-di legi munuň subut nama the national selection work; the Turk- животных, имеющиеся на сегод- sydyr [1, 10]. mens have been tracing a part of няшний день, выявляет место, ко-
Jumamyrat Gurbangeldiýew, Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary instituty.
Jumamurat Gurbangeldyyev, Institute of International Relations of the Ministry of Foreign Affairs of Turkmenistan .
Джумамурат Гурбангельдыев, Институт Международных отношений министерства иностранных дел Туркменистана.
MIRAS 13 торое занимают алабаи в мировом наследии. Во-первых, автор впервые с на- учной точки зрения показал, что в алабаях, являющихся прекрасным эталоном национальной селекции, туркмены видели своё счастье. Свидетельством тому является выражение, бытующее в народе «Пришла собака ‒ пришло добро» («It geldi, gut geldi») [1, 10]. Во-вторых, туркменский алабай является символом мужества, хра- брости, верности, преданности, он умеет ценить хорошее отношение к себе, а всё это ‒ положительные качества, которые выявляют осо- бенности национального характера. Неспроста автор приводит легенду о том, как на ранней стадии появле- ния человека на ещё не обустроен- ной земле собака явилась первым животным, среди многочисленных других, окруживших его, которое прочувствовало человека и было приручено им [1, 10, 20]. В-третьих, туркменский алабай ‒ источник духовной силы народа. Именно поэтому символом, про- шедших в Ашхабаде в 2017 году V Ikinjiden, türkmen alabaýy adam their fate. An expression, which ex- Азиатских игр в закрытых помеще- kärçiligiň asylly ýörelgelerini özünde ists among people and is associated ниях и по боевым искусствам, был jemleýän türkmen çi ligiň batyrlyk, mer with dog: «If there is a dog, there is a выбран образ туркменского ала- danalyk, wepalylyk, sypa ýylyk gat health» («It geldi, gut geldi») [1,10], is бая ‒ Вепалы (Верный) [1, 10, 141, naşyklarynyň alamatlandyrmasydyr. its evidence. 144]. Вепалы вдохновлял туркмен- Kitabyň awtory ynsa nyň ilki zemi ne Secondly, the Turkmen alabay is a ских спортсменов на достижение gelende, onuň daşyny her hili jandar symbol of courage, loyalty, faithful- ими высоких результатов и помогал lar gurşanda oňa duýgudaşlygyny bil ness; it can appreciate good treat- одерживать победу. diren, ony pena lan jandaryň it bolan ment to him, and all these are positive В-четвёртых, лидер нации уделя- ет особое внимание тому факту, что dygy hakyndaky rowaýaty ýöne lige qualities, which reveal peculiarities of the national character. It is not without туркменский алабай, представляя getirmeýär [1, 10, 20]. purpose there is something behind собой одну из гармонирующих и до- Üçünjiden, türkmen alabaýy halky that; the author tells a legend when a полняющих друг друга националь- myzyň ruhy güýjüniň çeşme sidir. Hut man appeared on the Earth, he was ных ценностей, подаренных миру, şonuň üçin-de 2017-nji ýylda Aşga bat surrounded by many living creations, имеет своеобразный генетический da geçirilen Ýapyk binalarda we sö and a dog was the first animal on the код, доказывающий его принадлеж- weş sungaty boýunça V Aziýa oýun earth that emerged among many other ность к туркменской нации [1, 14-15, larynyň tumary hökmünde türkmen animals, it deeply felt a man and was 20]. alabaýyň şekili ‒ Wepalynyň saýlanyp domesticated by him [1,10, 20]. В-пятых, автор задался целью по- alynmagy tötänlik däldir [1, 10, 141, Thirdly, the Turkmen alabay is a казать, что это уникальная порода 144]. Wepalynyň türkmen türgen lerine source of spiritual power of people. является источником воспитания ruhy güýç berendigi olaryň gaza nan Namely for this reason, at the V таких качеств, как верность, бес- üstünlikleriniň jeminde hem aýan bol Asian Indoor and Martial Arts Games страшие. Даже, когда после напа- dy. held in Ashgabat in 2017, the im- дения врага, село остаётся опустев- Dördünjiden, mille tiň Lideri türk age of the Turkmen alabay – Vepaly шим, алабаи не покидают его и до men alabaýyna türkmeniň dünýä be (Faithful) was selected as its symbol последнего ждут своего хозяина.
14 MIRAS ren beýleki gymmat lyklarynyň özara [1,10,141,144]. Vepaly inspired the Если хозяин, оседлав своего коня, sazlaşygynda, utgaşygynda, biri-biri Turkmen sportsmen for achievements выезжал далеко из села, то соба- niň üstü ni dolup, «diňe türkmeniňki!» of high results and assisted in gaining ка продолжала охранять его очаг diýdirýän genetiki kodla ma esasyn da victory. и семью. Обладая от природы ис- baha berýär [1, 14-15, 20]. Forthly, Nation leader pays special ключительной интуицией, алабай Bäşinjiden, alabaýa sarpaly garaý attention to the fact that the Turk- учуивает человека с плохими наме- şyň wepalylyga, batyrlyga söýgini ter men alabay, representing one of the рениями и не подпускает его к дому biýelemegiň çeşmesidigini aýan etme harmonious and supplementing one своих хозяев, даже если для этого gi awtor maksat etdi. Ýagy çozup, oba another national values, presented to нужно будет умереть [1, 37-39]. gugaryp galaýanda-da, alabaýlaryň the world, has a peculiar genetic code, Книга выявила для мировой кино- şol ýerden hiç ýere gitmän, hojaýynyň which proves its belonging to the Turk- логии тот факт, что эта порода явля- zaryny çekmegi türkmen itiniň wepa men nation [1, 14-15, 20]. ется самой бесстрашной. Туркмен- Fifthly, the author had an aim to darlygynyň ýekeje tymsaly. Hojaýyny ский алабай может вступить в бой show that this special breed is a obasyndan alyslara bedewi bilen şaý не только с волком, но и с леопар- source of bringing up of such qualities lananda, onuň öý-ojagynyň, maşgala дом, тигром, львом, гиеной. То, что as faithfulness and valour. Even after synyň goragçysy ýene wepaly alabaýy волк пасует перед туркменской ов- the enemies’ attack, if a village is left bolupdyr. Olar neti-päli düzüw bolma чаркой, объясняется тем, что стро- empty, the alabay dog does not leave ение его тела (позвоночника, пояс- dyk kesekini, özi öläýmese, ýal iýýän it and waits till the last moment for his ojagyna golaýlaşdyrmandyr [1, 37-39]. ничного отдела) не столь крепкое, master. When the owner saddled a как у собаки. Алабай – волкодав Kitap türkmen alabaýynyň iň batyr, horse and went far away, the dog con- garadangaýtmaz tohumdygyny kinolo защищает отару не только от хищ- tinues to guard the hearth and family. ников, но и от змей и скорпионов. giýa ylmyna äşgär etdi. Türkmen ala Possessing an exclusive natural in- Глава государства подчёркивает, baýy diňe bir gurt däl, eýsem gaplaň, tuition, alabay smells a man with low что причиной отчаянной смелости ýolbars, syrtlan bilen söwe şe girmegi intentions and does not let him to his алабая является строение его силь- hem özüne kiçilik bilmändir Möjegiň master’s house; even it is ready to die ной крупной челюсти с хорошими alabaýdan asgyn gelmeginiň sebäbi for it [1, 37-39]. зубами и выраженными клыками, onuň biliniň ejizligi bilen düşündiril The Book made it clear for the world которыми он способен не только ýär. Alabaý sürini, goşy diňe wagşy cynology the fact that this breed is the нанести серьёзные повреждения, haýwanlardan däl, eýsem ýylan we iç most fearless. The Turkmen alabay но и надёжно зафиксировать про- ýandan hem gorapdyr. Döwlet Baştu may go into action not only with a wolf, тивника. Массивная голова собаки, tanymyz alabaýyň batyrlygynyň esasy but also with a leopard, a tiger, a lion, тяжёлые, крупные, как у быка конеч- sebäbiniň onuň gaýçy pisint dişli we and hyena. The fact that a wolf makes ности, мускулистое тело ‒ весь вну- bildirýän gyýakly güýçliden iri äňiniň a pass before the Turkmen sheep шительный экстерьер алабая пред- gurlyşyndandygyny belleýär. Olar şeý dog, is explained by the structure of ставляет собой воплощение мощи и le dişleri bilen öz garşydaşyny diňe bir its body (spinal column, lumbar spine) is not as strong as the dog’s. Alabay силы [1, 104,132, 144]. agyr ýaralamaga däl-de, eýsem mä В-шестых, алабай – это гордая käm gysyp saklamaga hem ukyply dyr. is a wolfhound; it defends a herd not only from predators, but also from собака, отличающаяся спокойным Itiň mähnet uly kellesi, öküziňki ýa невозмутимым нравом и независи- ly aýaklary, haýbatly dolmuş göwresi snakes and scorpions. Head of state underlines that alabay is desperately мостью. Если по какой-то причине ony güýç-kuwwatyň nusga sy hökmün courage because it has a strong big алабай не смог защитить имуще- de görkezýär [1, 104, 132, 144]. jaw with good teeth and intense ca- ство хозяина от волка, он покидает Altynjydan, türkmen alabaýy – na nines which make it possible not only его, считая себя недостойным. Это mysjaňlygyň nyşany. Goşa gurt dara to damage seriously, but also to hold самое строгое наказание, которое sa, oňa gaýta wul berip bilmedik ala and fix the opponent. The embodi- выносит для себя эта собака, счи- baý namy sa galandygyna gyna nyp, ment of power and strength of Alabay тая, что не оправдала надежд хозя- goşy taşlap gidýär. Bu – alabaýyň öz is its massive head, heavy, big, finite ина. Даже, если хозяин его простил, hojaýynynyň beren ýalyny ödemändi nesses like oxen’s and muscular body он себя не прощает. Эти собаки, gi üçin özüne berýän iň ýowuz jeza [1,104,132,144]. обладающие исключительным до- sy. Eýesi ony bagyşlasa-da, alabaý Sixthly alabay is a pride dog, which стоинством, в настоящее время özüni bagyş lamaýar. Hut şu häsi ýeti is distinguished by calm and unruffled используются в работе правоох- üçin häzirki wagtda türkmen alabaýla temper and independence. If by any ранительных органов и являются ry harby-hu kuk goraýjy edaralarynyň reason alabay could not manage to близкими помощниками людей. işinde iň ýakyn kömekçi, ýardam çy defend the master’s property from a В книге это объясняется тем, что hökmünde ulanylýar. Kitapda munuň wolf, then it leaves the master, con- туркменские алабаи всегда стоят sebäbi türkmen alabaýynyň hemişe sidering itself to be not worthy him. на стороне добра, справедливости, ýagşylygyň, adala tyň, ejiziň tara pyn It is the most severe punishment that на стороне слабого и беззащитного. MIRAS 15 Mesopotamiýanyň söweşjeň itleri Gadymy Nusaý ýädygärligindäki itiň şekili Gadymy Assiriýa barelýefinde (Nimrud) (b.e.öňki VII asyr). (b.e.öňki II asyr). dog itiniň çekilen suraty. Mesopotamian combat dogs Image of a dog on a rhyton from old Nisa Image of a dog on an anciend assyrian (VII c. BC). (II c. BC). bas-relief (Nimrud). Месопотамские боевые собаки Изображение пса на ритоне из старой Рисунок дога на древнеассирийском (VII в. до. н. э). Нисы (II в. до. н. э). барельефе (Нимруд). dalygy, güýçli yzça lyjylyk, hatda baty the dog considers, because it did not У этих собак исключительное обо- la hem ýolgörkezijilik ukyp-häsiýetiniň justify the master’s hopes. Even if the няние, они обладают способностью barlygyndan ugur alnandygy bilen dü master forgives the dog, the latter быстро и точно брать след. Они мо- şündirilýär [1, 37, 39, 42, 81, 108, 144, does not forgive it. These dogs, pos- гут быть поводырями у слепых [1, 203]. sessing an exclusive virtues, at pres- 37, 39, 42, 81, 108, 144, 203]. Ýedinjiden, täze kitap türkmen ala ent time are used in the work of law В-седьмых, в новой книге поме- baýynyň gelip çykyşynyň gadymylygy enforcement bodies and are close щена достоверная научная инфор- hakynda ylma täze tassyk laýjy subut assisstants of people. The Book ex- мация о древности происхождения plains that the Turkmen alabays are namalary berdi. Kitapda türkmen ala этой породы, подтверждённая на- always on guard of kindness, justice, baýynyň gelip çykyşynyň gadymylygy ходками, обнаруженными на исто- weak and defenseless. These dogs miladydan öňki V müňýyllyga degişli рических памятниках Джейтун, от- have exclusive sense of smell; they Jeýtun, şeýle hem Pesse jikdepe, Al носящемся к V тысячелетию до н. are able to quickly and exactly hit off a э., а также Песседжикдепе, Алтын- tyndepe, Ajygu ýy, Gäwürgala, Nusaý, fault. They can be guides of blinds [1, Paryzdepe, Şähryslam ýadygärlikle депе, Аджыгуи, Гяуркала, Ниса, Па- 37, 39, 42, 81, 108, 144, 203]. рыздепе, Шехрислам. Автор книги rinden tapy lan şekil ler bilen delil lendi Seventhly the new Book has a reli- приводит слова одного учёного, rilýär. Kitabyň awto ry alymlaryň biriniň able scientific information about the который сказал: «Я верю, что наш «Men alabaýymyzyň bedewimiz bilen antiquity of the origin of this breed, алабай появился в одно время с на- deňeçerräk, hatda ondan hem öňräk confirmed by findings, unearthed on шим конём, а, возможно, и раньше, dörändigine ynanýaryn. Sebä bi adam the historical monuments of Jeytun, потому что человек не может про- onsuz ýaşap bilmez» diýen sözlerini related to the V millennium BC and жить без него». Глава государства getirýär. Döwlet Baştutanymyzyň kaw also Pessejikdepe, Altyndepe, Adjy- отмечает, что такие породы собак, kaz owçarkasyny, ispan mastifini, ital guyi, Gavurkala, Nisa, Paryzdepe, как кавказская овчарка, испанский ýan maremmasyny diňe bir daş sypa Shekhrislam. The author gives the words of a scientist, who has said: «I мастиф, итальянский мареммас по- ty boýunça däl, eýsem häsiýetleriniň хожи на алабаев не только внешне, meňzeşligi boýunça hem alabaýlaryň believe, that our alabay, had appeared at the same time with our horse, and но и чертами характера. Поэтому ýakyn garyndaşy hasaplamagy ylma it is possible, even earlier, because a их можно считать близкими род- girizilen täze likdir. Kitapda agzalan man cannot live without it». Head of ственниками алабая. Выдвигается tohum itleriniň Beýik Ýüpek ýolunyň state notes, that such breeds of dog гипотеза, что, упоминаемые в книге ugry boýun ça kerwenlerimizi goran as the Caucasian sheep dog, Span- породы собак, возможно, являются alabaýlarymyzyň nesli bolmagynyň ish mastiff, Italian Maremmas are like потомками алабаев, охранявших mümkindigi hakynda çaklama orta alabays not only in outward appear- караваны, следовавшие по Вели- atylýar [1, 42, 44-46, 50-51, 171, 176, ance, but also by character traits. For кому Шёлковому пути [1, 42, 44-46, 193, 220]. Mille tiň Lideri «Türkmenis that reason they may be considered 50-51, 171, 176, 193, 220]. В книге tan Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly as alabay’s close relatives. A hypoth- «Туркменистан ‒ сердце Великого kitabynda halk hakydasynda irki dö esis is pulled out that the dog breeds Шёлкового пути» лидер нации вы- würlerden bäri saklanyp gelen «It üý mentioned in the Book, possibly, are двигает предположение, что быту-
16 MIRAS T-80 mazaryndan tapylan mastif ystyhany. T-32 mazaryndan tapylan mastif ystyhany. Scelet of the mastiff found in burial place T-80. Mastiff from grave T-32. Скелет мастифа, найденного в захоронении Т-80. Скелет мастифа, найденного в захоронении Т-32. rer, kerwen geçer» diýilýän nakylyň off-springs of alabay dogs, which were ющая в народе с древних времён many-mazmunynyň irki döwürlerde on guard of caravan, which followed пословица «Собака залает, караван şäherleriň arasynda gatnan kerwenle the great silk road [1, 42, 44-46, 50- идёт» связана с тем, что в раннюю riň ýanynda goragçy hökmünde alnyp 51, 171, 176, 193, 220]. In the Book эпоху рядом с караванами, ходив- gidilen itler bilen bagly dörän bolma «Тurkmenistan ‒ Heart of the Great шими между городами, в качестве gynyň mümkindigi baradaky piki ri öňe Silk Road» Nation leader sets forth охранников брали собак [1, 39-40]. sürýär [1, 39-40]. a supposition that an ancient prov- В научном мире достаточно свиде- erb «When a dog barks, a caravan Ylymda türkmen alabaýlarynyň gelip тельств древности происхождения comes» is connected with the fact that çykyşynyň gadymylygyna arheologiýa туркменских алабаев, упоминаемых in early ages dogs accompanied the we ýazuw çeşmelerin de näçe diýseň в археологических и письменных caravans that went to and from be- subutnamalar bar. Şolarda itleriň Aziýa источниках. Первые источники, в tween the towns, and thus they were которых упоминались собаки в ази- yklymynda miladydan ozal XI asyrda on guard of caravans [1, 39-40]. peýda bolandygy tekrarlanýar [1, 99]. атском континенте, относятся к ХI In the scientific world there is веку до нашей эры [1, 99]. Историк Taryhçy Ö. Gündog dyýew öz döwrün enough testimonies of the antiquity of О. Гундогдыев писал в своё время, de türkmen alabaýynyň miladydan öň alabays’ origin, that are mentioned in что туркменские алабаи появились ki III–II müňýyllykda ýerli itleriň dürli the archeological and written sources. в III–II тысячелетии до н. э. в резуль- tohumlarynyň çaknyşdyrylmagy neti The first sources in Asian continent тате скрещивания различных пород jesinde kema la gelen digini ýazyp dyr. where dogs were mentioned, relate to местных собак. Учёный отмечал, Alym halk seçgiçiliginiň köpa syrlyk the ХI cеntury BC [1, 99]. The histo- что в результате многовекового тща- yhlasly zähme tiniň netijesinde ata-ba rian O. Gundogdyyev wrote, that the тельного отбора стараниями народ- balarymyzyň äpet göwreli itle riň göw Turkmen alabay dogs appeared in ных селекционеров была выведена resiniň kiçel dilmegi arka ly çopan çylyk the III – II millennia BC in the result of crossbreeding of different local dogs. порода с оптимальным размером üçin amatly tohum itini döredendigini для использования в качестве па- belleýär. Emma soňra türkmen ler öz The scientist mentioned that in the re- sult of many centuries long thorough стушьих собак. Но в последующие leriniň ahalteke atlaryny, arwanany selection, by endeavors of selection- периоды туркмены не скрещивали başga tohum atlar, düýeler bilen çak ists, they bred dogs with optimal size алабаев с другими породами, также nyşdyrmakdan goraýyşlary ýaly öz for the usage as a shepherd’s dogs. как берегли чистоту породы ахал- alabaýlaryny hem başga tohum itler But in the further periods Turkmen текинских коней, верблюдов. Таким bilen çaknyş dyrmakdan goraýarlar. people did not crossbreed them with образом, в связи с изолированно- Şeýlelikde alabaýlaryň beýleki tohum other breeds, as well as they saved стью алабаев от других пород со- itlerden aýratyn sakla nylmagy netije the purity of the akhal-teke horses’ бак, сохранился его первозданный sinde ol özüniň gady my görnüşinde and camels’ breed. Thus, because of вид. Для сохранения чистоты поро- saklanyp galypdyr. Geljek ki tohum it the fact that alabay dogs were isolated ды туркмены уничтожали незареги- lerini zaýalamazlyk üçin türkmenler from the other dogs breed, it’s original стрированных щенят. В Алтындепе sana alynmadyk güjükleri ýok edipdir outlook preserved. To preserve the периода энеолита (каменный век), MIRAS 17 ler. Altyndepäniň eneolit (daş asyry), purity of the breed Turkmen people в исторических пластах раннего и irki we ösen bürünç eýýamynyň taryhy get rid of puppies which were the un- развитого бронзового века были об- gatlaklaryndan iri we orta ça ululykda registered. In Altyndepe in the eneolith наружены десятки обломков костей ky, gysga tumşukly we ägirt uly kelleli period (stone- age), in the historic lay- собак, принадлежащих крупным и itlere degişli süňk bölekleriniň onlarça ers of early and developed bronze age средним особям с массивной корот- sy tapyl dy. Dürli ýyllarda bu ýerden ta tens remnants of bones related to big кой мордой и мощными челюстями. pylan itleriň terrakotadan ýasalan heý and middle size dogs with enormous В разные годы здесь были обнару- kel şekil jiklerinde olaryň gulak larynyň jaws and massive small muzzle, were жены терракотовые фигурки собак we guýruklarynyň gysgaldylandygy unearthed. In different years terracot- с купированными ушами и хвостом anyk görünýär [2, 19-23, 30]. Ameri ta figurines of dogs with cut off ears [2, 19-23, 30]. Американский учёный kan alymy R. Pampelli Änewiň neolit and tail were found there [2, 19-23, Р. Пампелли на основе изучения 30]. Аmerican scholar R. Pampelli on döwrüne degiş li mede ni gatlak laryn останков собачьих костей, найден- the basis of studying the remnants of ных в культурных пластах эпохи не- dan tapylan it süňkleriniň esasynda dogs’ bones, which were found in the олита в Анау, пришёл к выводу, что Müsürde, Wawilonda hem-de Assiri cultural layers of the neolith epoch in древние породы, существовашие в ýada ýaşan itleriň gadymy tohum lary Anau, came to the conclusion that an- Египте, Вавилоне и Ассирии про- Änew tohum itinden emele gelipdir di cient breeds of dogs, that existed in изошли от породы собаки, найден- ýen netijä gelýär [3]. Alymlar şu güne Egypt, Babylon and Assyria originated ной в Анау [3]. Этой гипотезы учё- çenli bu çaklamanyň tarapdary. from a dog, which was found in Anau ные придерживаются и в настоящее Italiýanyň Ligabuýe ylmy merke zi [3]. Scientists support this hypothesis время. niň wekili Gabriel Rossi-Osmida Go even nowaday. Представитель итальянского на- ňurdepede türkmen-ital ýan arheo logik A representative of the Italian Liga- учного центра Лигабуйе Габриэль gazuw agta ryş işlerine ýolbaş çylyk buye scientific center Gabriel Rossi- Росси-Осмида в течение 10 лет etmek bilen, 10 ýylyň dowamynda bu Osmida was the head of Turkmen- руководил туркмено-итальянской ýerde alyp baran işle riniň netijesinde Italian archeologic expedition in археологической экспедицией в Го- ýazan «Margiana. Goňur depe gonam Gonurdepe during 10 years, which нурдепе, результатом которой стала его книга «Маргиана. Захоронение Гонурдепе». В ней он пишет о том, что во время раскопок были обнару- жены останки собаки, которые были намного крупнее, чем останки обыч- ной собаки. Центр Лигабуйе весной 2003 года обнаружил на территории кладбища № 3 с могилы Т-32, рас- положенной на культурном поселе- нии Аджыгуи, что в 70 километрах севернее города Мары, останки крупной породистой собаки. На про- водимых осенью 2004 года раскоп- ках тоже была обнаружена точно такая же могила (Т-80). В радиокарбонной лаборатории университета имени Адама Мицке- вича (г. Познань) были проведены 1. Altyndepeden tapylan, palçykdan ýasalan itiň heýkeljigi W. M. Massonyň teswirlemesi исследования ранних образцов, boýunça; 2. Alabaýyň terrakotadan ýasalan heýkeljigi. Irki orta asyr. Hazarakdepe. A. Burhanowyň teswirlemesi boýunça; 3. Aw itiniň terrakotadan ýasalan heýkeli. которые позволили определить воз- VI-VII asyrlar. Araphana A. Burhanowyň teswirlemesi boýunça; раст находок – 2460-2200 гг. до н. 4. Skif mazarystanlygyndan tapylan itiň şekili. Skif neapoly (mazar №2.) T. Wysotskaýanyň teswirlemesi boýunça. э. Итальянский учёный пришёл к 1. Clay dog figurine from Altyn Depe. According to V. M. Masson; 2. Teracotta figurine выводу, что пастуший пёс алабай dog the alabay. Early middle Ages. Khazarek Depe. According to A. Burkhanov; очень близок к древним собакам 3. Teracotta figurine of the hunting dog. VI-VIIIcc. Arapkhana. According to A. Burkhanov; Аджыгуи. Учёный также утверждает, 4. Image of big dog from a Scythian grave. Scythian Naples (grave 2). According to T. Vysotskaya что эта порода в течение прошед- 1. Глиняная фигурка собаки из Алтындепе. По В. М. Массону; 2. Терракотовая ших тысячелетий претерпела очень фигурка алабая. Раннее средневековье. Хазарек - депе. По А. Бурханову; незначительные изменения. Он счи- 3. Терракотовая статуетка охотничьей собаки. VI-VII вв. Арапхана. По А. Бурханову; 4. Изображение крупной собаки из скифского погребения. тает, что алабай является близким Неапол скифски (склеп №2). По Т. Высотской. родственником тибетского масти-
18 MIRAS çylygy» atly kitabynda itiň ysty hany resulted in publication of his book фа [4]. Президент Туркменистана nyň tapylandygyny, onuň süňkle riniň «Margiana. Burial of Gonurdepe». In Гурбангулы Бердымухамедов пи- adaty itleriňkiden uludygyny ýazýar. the book he tells that during the dig- шет о том, что древние письменные Ligabuýe merke zi Mary şäheriniň 70 gings there were found the remnants памятники подтверждают факт рас- kilometr demir gazygynda ýerleşýän of a dog, which were much more big- пространения туркменского алабая Ajyguýy medeni oturymynda 2003-nji ger, than the remnants of bones of на территории от Индии до Среди- ýylyň ýazynda №3 belgi goýlan go an ordinary dog. Ligabuye center in земного моря. namçylygyň çägindäki T-32 mazardan spring of the year 2003 discovered on Очень интересен эпизод из книги, the territory of cemetery № 3, in the iri tohum itiniň galyndylaryny ýüze çy в котором рассказывается о том, burial place Т-32, located at the cul- kardylar. 2004-nji ýylyň güýzünde ge как Александр Македонский испы- tural settlement Ajyguyi, which is 70 çirilen barlaglarda hem edil şeýle ma тывал на прочность подаренного kilometers northwards of Mary city, ему туркменского алабая, устроив zaryň ýene biri ýüze çykaryldy (T-80). remnants of a big thoroughbred dog. бой между собакой и львом, а так- Adam Miskewiç adyndaky uniwer In autumn of the year 2004, during the же слоном. На нисийских ритонах sitetiň (Poznan ş.) radiokarbon bar digging, there was also discovered a изображён мужественный огузский laghanasynda öňki alnan nusgalar burial place exactly as the unearthed воин, держащий на поводке воин- boýunça geçirilen barlagyň esasynda one (Т-80). ственную грозную, как лев, собаку с tapyndylaryň senesiniň miladydan öň In the radiocarbon laboratory of a ki 2460-2200-nji ýyllara degiş lidigi kes University named after Adam Mitskev- плоской мордой и широкой грудью, gitlenildi. Italýan alymy türkmen leriň ich (Poznan city) there were held с мощным телом и двумя рядами çopan iti alabaýyň Ajyguýynyň gady researches of early patterns, which оскаленных зубов [1, 197, 203, 207, my itlerine has golaýdygy, onuň tohu made it possible to define the age of 217]. Известный археолог М. Е. Массон mynyň geçen müňýyllyklaryň dowa the findings of the years of 2460-2200 пишет: «Это, безусловно, не лев, mynda sähel çe üýtgeş meleri başdan BC. An Italian scholar came to conclu- так как у него не кошачий, но пря- geçirendigi, alabaýyň tibet mastif itle sion that the shepherd dog alabay is мой, как у собаки, постав лап» [5]. riniň golaý garyndaşydygy hakyndaky very close (like) to the old dogs of the Историк О. Гундогдыев пишет, что netijä geldi [4]. Türkmenistanyň Prezi Ajyguyi. The scholar also confirms that this breed during the passed millennia этот пёс по своему облику – похож denti Gurbanguly Berdimuhamedow had endured very insufficient chang- на породу гигантских догов, (крупная türkmen alabaýynyň Hindistandan Or es. He considers that alabay is a close порода собаки с плоской мордой и taýer deňzine çenli araly ga ýaýrandy relative of the Tibetan mastiff [4]. Pres- широкой грудью) распространённых gyny gadymy ýazuw ýadygärlikleriniň ident of Turkmenistan Gurbanguly по всей Азии – от границ Китая до tassyklaýandygyny ýazýar. Berdimuhamedov narrates that an- Египта; они очень высоко ценились Kitapda getirilen Aleksandr Make cient written sources confirm the fact на всем Древнем Востоке, «Нисий- donlynyň özüne sowgat berlen türk of spreading of the Turkmen alabay ских догов» пускали сражаться со men alabaýyny şir we pil bilen uruşdy dog on the territory from India to the львами, они обладали способно- ryp synaýşy hakyndaky parça has-da Mediterranean Sea. стью сражаться в смертельно-опас- täsirlidir. Nusaý riton larynda merdana A very interesting episode taken ных схватках. В древнем селении oguz gerçegi arslan kybap haýbatly, from the book, narrates how Alexan- Джейтун были обнаружены останки ýasy tumşukly, giň döşli we dişle ri der the Great tested the durability of собаки, датируемые VI век. до. н. э. aýyl-saýyl syrta ryp duran söweş jeň a Turkmen alabay dog, presented to Мощная челюсть свидетельствует о him. Alexander the Great arranged a ruhly daýaw itiň boýunbagyndan tutup том, что предки туркмен имели в то fight between a dog and a lion, and saklap dur [1, 197, 203, 207, 217]. время крупных собак. Среди нахо- also an elephant. A brave Oguz war- «Bu, gürrüň siz, arslan (şir) däl – di док на городище Гяур-кала, датиру- rior is depicted on the Niseyan rythons. ýip, belli arheo log M. Ý. Masson ýaz емых IV–VII вв. до н. э., выделяются This warrior holds on a leash, a martial ýar – sebä bi onuň penjelerini goýşy терракотовые фигурки пастушьих menacing dog as a lion. The dog has pişigiňki ýaly däl-de, eýsem itiňki ýaly a massive body and two rows of chop- собак [2, 17-20]. В 1982 году в селе gönüdir» [5]. Taryhçy Ö. Gündogdy pers [1,197, 203,207, 217]. Хазарак-депе (Лебапский велаят) ýew bu itiň özüniň keşbi boýunça ägirt A famous archeologist М. Маsson на хлопковом поле, расположен- uly doglaryň (ýasy tumşukly, döşlek uly writes: «It is not a lion. And this is no ном в 100 метрах от крепости, была it) tohumyna meňzeş digini, bu itleriň doubt, because its paws are set not as обнаружена статуэтка пастушьей tutuş Aziýa boýunça, ýagny Hytaýyň a cat’s but as a dog’s» [5]. Historian О. собаки, которая даёт обобщённую serhetle rinden Müsüre çenli giňden Gundogdyyev writes that this dog ac- иконографию алабая [6, 124-125]. ýaýrandygyny, olaryň bütin Gady cording to its outlook is like enormous На месте археологических раско- my Gündo garda örän ýokary baha la dog breed (big breed of dogs with flat пок Арапхана в Лебапском велая- nandygyny, «Nusaý dogunyň» şirlere muzzle and wide chest). The scholar те тоже были обнаружены фигурки garşy söweşe goýberilendigini, ölüm continues that this breed was widely охотничьих собак. Одной из самых
MIRAS 19 необычных находок Шехрислама являются следы туркменского ала- бая, сохранившиеся на поверхности жжёного кирпича [7]. В начале весны 2017 года турк- менские археологи сделали замеча- тельное открытие: нашли в крепости Данданакан фигурку туркменского алабая [8]. Эта мастерски выпол- ненная находка, в которой алабай предстаёт во всей своей красе: большая голова, огромная челюсть, широкий лоб, большие круглые гла- за, короткая шея, широкая грудь, крепкие и мощные лапы. Всё это говорит о том, что на протяжении тысячелетий туркмены сохраняли чистоту породы. Найденная в кре- пости Данданакан статуэтка ожив- ляет образ отдыхающего алабая, Daňdanakandan 2017-nji ýylda tapylan alabaýyň heýkeli. положившего голову на передние Figurine of a dog revealed in Dandanakan area in 2017. лапы [9]. Статуэтка алабая, найденная в 2017 году из Данданакана. В-восьмых, в книге Главы государ- ства упоминается о том, что турк- howply tutluşyklara ukyply bolandygy spread along the whole Asia from мены считают своих собак и коней ny ýazýar. Gady my Jeýtun obasynda China to Egypt; they highly were ap- бесценными и не продают их, если miladydan öňki VI asyra degişli itiň ys preciated in the Ancient East, «Nisey- это не исключительный случай. Но tyhany ýüze çyka rylýar, onuň ägirt uly an dogs» fought with lions, they pos- могут преподнести в качестве по- kellesi türkmen leriň ata-babalarynyň sessed the ability to fight in dangerous дарка своим самым близким людям şol döwürde örän uly itle re eýe bolan fatal skirmishes. In Jeytun there was на память. Всё это свидетельствует dyklaryna şaýatlyk edýär. Gäwür ga found a skeleton of a dog, related to об особенностях туркменского мен- ladan tapylan miladydan öňki IV–VII the VI century BC. An enormous head талитета. Автор утверждает, что в asyrlara degişli terrakotadan ýasalan certified about the fact that in this period Turkmen people’s ancestors отличие от европейского мировоз- heýkeljiklerde hakyky çopan itleri şe зрения, наличие у туркмена пред- killendirilipdir [2, 17-20]. 1982-nji ýylda were masters of very big dogs. On terracotta statuettes belonging to IV- метов национальной гордости никак Hazarekdepe obasyndaky (Lebap we не связано с его благосостоянием, laýaty) galanyň 100 metr uzaklygyn VII centuries BC, discovered in Gya- vurkala, there are depicted real shep- богатством. Это всё могут иметь се- daky gowaça meýdanyndan tapy lan herd dogs [2, 17-20]. In the year 1982 мьи, в которых особое отношение çopan itiniň heýkeljigi alabaýyň umu in Khazarykdepe settlement (Lebap к этим ценностям. В этом заложен mylaşdyrylan ikonografiýasyny ber velayat) on a cotton field, located at глубокий философский взгляд, ос- ýär [6, 124-125]. Lebap welaýatynda 100 metres distance from the fortress, нованный на туркменском мента- Araphanadan hem aw itiniň heýkelleri there was unearthed a statuette of a литете, исходя из которого следует, tapyldy. Şähryslamdan tapylan iň täsin shepherd dog; it gives a generalized что человек должен, прежде всего, zatlaryň biri-de, bişen kerpijiň ýüzün de iconography of alabay [6, 124-125]. проявлять заботу о животных, кото- saklanyp galan türkmen alabaý itiniň Figurines of hunting dogs were found рые ему служат, считать их членами aýak yzlarydyr [7]. in the Arabhana place of archeologi- своей семьи [1, 55]. 2017-nji ýylyň ýaz möwsüminiň ba cal diggings in Lebap velayat. One of В-девятых, в книге «Туркменский şynda türkmen arheologlary ajaýyp the most unusual finding of Shekhris- алабай» описывается целая систе- açyş etdi ler – Daňdanakan galasyn lam are traces of the Turkmen alabay, ма, разработанная на протяжении dan türkmen alabaýynyň heýkelini preserved on the surface of burnt brick веков и доведённая до совершен- tapdylar [8]. Bu tapyn dyda alabaýyň [7]. ства туркменским народом, включа- esasy şekil leri nepislik bilen döredi In spring of the year 2017 Turkmen ющая в себя свод правил, обычаи lipdir. Onda uly kelleli, äpet äňi, giň archeologists made a wonderful open- и традиции, связанные с выращи- maňlaýy, uly tegelek gözleri, gysga ing: they found a figurine of Turkmen ванием и уходом за алабаями. На- boýny, giň döşi, berk hem-de kuwwat alabay in the Dandanakan fortress [8]. учные основы выращивания и ухо- ly penjesi bolan alabaý öz beýanyny In this masterfully made figurine, ala- да за алабаями были разработаны
20 MIRAS tapypdyr. Bu alamatlar müňýyllyklaryň bay is presented in its full beauty: a big ещё в древности. В соответствии с dowamynda türkmen leriň alabaýyň to head, a great jaw, wide forehead, big содержанием книги мы разделили humyny arassa saklanlygyndan habar round eyes, short neck, wide chest, их следующим образом: первое и berýär. Daňdanakandan tapy lan heý strong and massive paws. All this tells обязательное правило – отрезать kel türkmen alabaýynyň öňki aýakla that during millennia Turkmen pre- уши и хвост ещё щенкам алабаев. rynyň üstünde kellesini goýup arkaýyn served the purity of the breed. In the Этот обряд имеет многовековую dynç alýan şekilini janlandyrýar [9]. Dandanakan fortress there was found историю, поскольку фигурки собак, Sekizinjiden, döwlet Baştutanymy a statuette, which revives the image of найденные при археологических an alabay which put his head on the zyň kitabynda türkmeniň itine we aty раскопках выглядят именно так. За- front paws and has a rest [9]. na baha kesme ýändigini, ony aňsatlyk тем этот обряд перешёл в прави- Eightly, it is written in the book of bilen satma ýandygyny, diňe iň ýakyn ло, которое объясняется тем, что our Head of state that Turkmen peo- hasaplan adamsyna aňry baş sowgat собака начинает мёрзнуть с носа и ple consider their dogs and horses as закрывает его хвостом. Это, в свою hökmünde ýady gärlik berýän digini priceless and do not sell them, if it is очередь, приводит к тому, что соба- türkmen mentalitetiniň inçe çuňluk not an exception. But they could pres- ка теряет со временем обоняние, laryndan getirip, ylmy jemgy ýetçilige ent them to their most close friends чутьё. А отрезание хвоста связано aýan edildi. Özü-de milli gymmatlyklar and relatives as remembrance. All this с тем, чтобы собака бежала прямо, babatynda Ýewropadan tapawutly testify about the peculiarities of Turk- lykda, türkmen de milli gymmatlyklary men mentality. The author affirms that как стрела. Уши самое слабое ме- özüňde saklamagyň adamyň gurpluly unlike European outlook, the availabil- сто собаки и их отрезание связано gyndan, baýlygyndan nyşan däldigini, ity of items of national pride of Turk- с тем, чтобы волк при схватке не onuň bu gymmatlyklara sarpa goýýan men is not connected with his well- оторвал их, потому что первым де- maşgalalarda tapyl ýandygy awtor ta being, or his wealth. Any family, which лом хищник хватает за уши. Второе правило – мечта туркменских детей rapyndan tekrar lanýar. Bu «Ähli haý has a special attitude to that richness, (особенно мальчиков) с ранних лет wanlar adama gulluk etmelidir» diýen may allow themselves to own them. иметь щенка алабая. Просьба, об- düşünjä gulluk etmän, özüňe hyzmat There is a deep philosophical view, ращённая к небу, находит своё во- edýän jandarlara, ilkinji nobatda, yn based on the Turkmen mentality. It comes out that first of all, a human площение на земле. Третье правило sanyň özi ideg etme lidir, ony öz maş being must care about animals, which – обычай называть щенка тем име- gala agzasy hasaplamalydyr diýen serve them, they should consider the нем, которое выбирает сам маль- pelsepeden ugur alýan türkmen halky latter as their family members [1, 55]. чик. Четвёртое правило связано с nyň menta litetinden gelip çykan çuň Ninthly, in the book «Turkmen Ala- тем, что мальчики обучают и вос- ňur pelsepewi garaýyşdyr [1, 55]. bay» there is a description of a sys- питывают щенков до тех пор, пока Dokuzynjydan, «Türkmen alabaýy» tem, which was worked out during те не вырастут и не превратятся во kitabynda alabaý itle rini ösdü rip ýetiş centuries and brought to perfection by взрослую особь. Процесс воспита- dirmek, idetmek, ony durmuş hemra the turkmen people. It includes a set ния и обучения щенков оказывает syna öwürmek üçin türkmen halkynda of rules, customs and traditions, con- большое положительное влияние asyrlaryň dowamynda kemala getirilen nected with the growing and taking на мальчиков: они становятся фи- däp-dessurlar, kada lar ulgama salnyp care of alabay dogs. Scientific basis зически крепкими, учатся думать, beýan edilipdir. Alabaýlary idetmegiň of growing up and taking care about чувствовать, у них развивается ин- we ösdürip ýetişdirmegiň ylmy esas alabays were worked out already in туиция, бдительность, появляется ancient times. In accordance with the lary gadymy döwürlerde işle nilip dü смелость, храбрость, а также лю- content of the book we divided it the zülipdir. Kitabyň mazmunynda beýan бовь к природе. Поэтому туркменс- following way: the first and obligatory edilişi boýun ça biz olary şeýleräk ka кие алабаи считаются в народе rule is to cut off their ears and tail al- dalara böldük: ilkinji hem-de hökma ny образцом верности, мужества, сим- ready while an alabay is a puppy. This hasaplanylýan kada olaryň güjük ligin волом крепкого физического здоро- rite has many-centuries-long history, de gula gyny we guýru gyny kesmek because the figurines of dogs discov- вья. Неспроста в народе появились owaldan gelýän däp-dessurdyr. Ar ered while archeological diggings look такие поговорки, как «Крепкий как heologiýa ýady gärliklerinden tapylan like exactly this way. Later this rite be- собака (о человеке)», «Здоров (жи- itleriň şekillerinde hem olar hut şeýle came a rule, which is interpreted the вуч) как собака». Пятое правило – görnüşde şekillendirilendir. Soňra ol following way. A dog’s nose becomes считать алабая членом туркменской kada öwrülip gidipdir. Bu ýagdaý itiň to feel cold first and that’s why the dog семьи: ему выделяется своё место в burnundan üşeýändigi we üşän bur covers it with its tail. Аnd this brings it одном из углов двора, а также своя nuny guýrugy bilen ýapsa, hüşgärligi to the state that the dog, with the pass доля, причитающаяся из продуктов, ni, duýgurlygyny ýitirýändigi bilen bag of time, gradually looses its sense of имеющихся в хозяйстве. Шестое lanyşyklydyr. Itiň ylganda ok ýaly göni smell, scent. Аnd cutting of its tail is правило: все качества, присущие gitmegi üçin bolsa guýrugy kesilipdir. connected with the aim to let it run туркменскому алабаю, можно раз-
MIRAS 21 Iň ejiz hasaplanýan ýeri bolan gulagy straight, as an arrow. Its ears are the вить в нём только на туркменской nyň kesilmeginiň sebäbi, möjek oňa most weak point of a dog, and their земле, с учётом туркменского мен- ilki agyz uranda gulagyny goparmaz cutting off is connected with prevent- талитета. Также недопустимо в уго- lygy üçin edilipdir. Ikinji kada türkmen ing of their being torn at skirmish with ду несведущих «поклонников», не çagalarynyň (oglanlaryň) ýaşlykdan a predator, because the first thing that знающих этих собак, держать их alabaý güjüjegini edinmek arzuwy, the predator does – it seizes the dog’s в железной клетке, скрещивать с gökdäki dileginiň ýerde gowuşmagy ears. The second rule lies in the fact другими породами. Это ни к чему dyr. Üçünji kada güjüklere oglanlaryň that the dream of any Turkmen child не приведёт и не даст никаких ре- from early age, and especially of boys, öz isleýşi ýaly at dakmak dessury. зультатов. Однако в науке имеют- is to own an alabay puppy. A request, Dördünjisi, güjüklere köpek çykýança ся предположения о том, что такие addressed to the heavens, has its em- tälim bermek kadasy oglanlaryň be породы собак, как пиренейские ов- bodiment on the earth. The third rite is den taýdan beke megine, pikirleniş, чарки, мастифы, сенбернары, доги, to give a name to the dog, which a boy боксёры, бульдоги, хававарты, рот- duýgurlyk, hüşgärlik, batyrlyk duýgu chooses himself. The forth rule is con- вейлеры, леонберги произошли от synyň kemala gelmegine hem-de olar nected with the fact that the boys bring привезённых в Европу алабаев. В da tebi gata bolan söýginiň artmagyna up and grow the puppies until the lat- то же самое время алабай – един- oňyn täsir edýär. Hut şonuň üçin-de, ter grow and turn into individual. The ственная порода собак типа догов, halkymyzda türkmen alabaýlary we process of bringing up and growing of palylygyň, edermenli giň, sagdynlygyň puppies influences the boys: they be- которая не подверглась влиянию ýarany, fiziki sagdyn lygyň bolsa nus come physically stronger themselves, других пород и сохранила свой gasy hasaplanýar. Halkymyzda «It learn to think, to feel, they develop in- первозданный вид [2, 18]. Седьмое janly adam», «it ýaly sagdyn» diýen tuition, watchfulness, become coura- правило – специально разработан- pähim ýöne lige döremändir. Bäşinji geous, bravery, and also love for na- ный пищевой рацион для алабаев, основанный на опыте многовековой kada – alabaýyň türkmen maşga la ture. That’s why Turkmen alabay dogs национальной кинологии (кормить synyň agzasy hasaplanmagy, oňa are considered among people to be щенков смесью из коровьего моло- howlynyň künjünden ýer, hojalygyň the patterns of faithfulness, bravery, ка с добавлением сырого яйца, да- hurşundan bolsa huruşlyk bölünip be courage, symbols of sound health. It’s not without a purpose that such prov- вать кости для укрепления челюсти, rilmegidir. Altynjy kada türkmen ala erbs as «As strong as a dog (about a для укрепления зубов давать сырой baýyna mahsus bolan ähli sypatlaryň man)», «As healthy (stable) as a dog» животный жир, кормить домашним diňe türkmen topra gynda, olara türk derived by the Turkmen people. The блюдом из теста, которое нужно mençilik häsi ýetleri bilen çeme leşilen fifth rule is to consider a dog a mem- замесить с добавлением масла, de jem bolýandygy, şeýle-de alabaýyň ber of Turkmen family: he is given a яиц, мяса, против выпадения зу- tebigatyna näbelet «janköýerleriň» definite place in one of the corners бов – кормить курдючным жиром и ony demir kapasada saklap, tohu of the yard, and also its part of meal, т. д.). Туркменская пословица гла- myny garyşdyryp, başga tohum aljak that masters have at their disposal. сит: «Если собаке мало давать, у bolmagynyň asla neti je berme ýändigi Rule number six: all qualities, which дверей её редко видать» («Ite ýaly baradaky hakykatdyr. Emma ylymda are inherent to the Turkmen alabay, az berseň, gapyňa garamaz»). Вось- alabaýyň Ýewropa eltilen tohumyndan may be developed in him only on the мое правило – терпимость. Нужно pirineý owçarkalary, masti fer, senber Turkmen land, taking into consider- отметить, что туркменский алабай narlar, doglar, boksýor lar, buldoglar, ation the Turkmen mentality. It is also не притронется к пище, которую inadmissible to hold them in an iron hawawartlar, rotweý lerler, leonbergler не предлагают, а будет терпеливо cage, to interbreed them, in order «to ýaly görnüşleri gelip çykandyr diýen ждать свою еду. Девятое правило please» ignorant «worshippers», who çaklamalar bar. Ýöne şol bir wagtda – деление алабаев по назначению: do not know these dogs. It will give häzirki günde özüniň iň gadymy görnü на волкодавов, пастушьих, сторо- neither positives nor results. However, şini saklap galan, beýleki tohum laryň жевых, а по форме головы – похо- there are hypothesis that such breeds täsir etme gine sezewar edilmedik dog of dogs as Pyrenean shepherd dogs, жих на медведя или на коня [1, 79, görnüşli itiň ýeke-täk tohu my türkmen mastiffs, St. Bernard dogs, Great 81, 85, 93-94, 99, 103, 141, 181, 184, alabaýy hasaplanylýar [2, 18]. Ýedinji Danes, bowers, bulldogs, khavavarts, 188, 212, 217, 226, 230]. kada asyrlar aşyp gelýän halk kinolo Rotweiler dogs, lionbergs originated В-десятых, в книге «Туркменский giýasynyň tejri besi esasyn da emele from alabays that were brought to алабай» национальной породе со- gelen alabaýlaryň ýörite iýmit rasiony Europe. At the same time alabay is баки дана полная научная харак- (ýaş güjüklere sygyr süýdü ne çig ýu a unique dog breed of Great Danes теристика с точки зрения зоологии, murtga goşup bermek, äňiniň berke type, which had not been savaged by медицины, санитарии-гигиены. Чи- megi üçin süňk bermek, itiň dişleriniň the influence of other breeds and pre- тателю об алабаях представлены dökülmezligi we bekemegi üçin goý served its primordial outlook [2, 18]. сведения, ранее неизвестные в ки- nuň guýruk ýagy bilen naharlamak, Rule seven is a specially worked out нологии. Лидер нации справедли-
22 MIRAS una ýag, ýumurt ga, et goşup ýugrup dietary intake for alabay dogs, based во отмечает, что научные опыты, naharlamak we ş.m). Türkmenlerde on many centuries-long experience of проведённые сначала на собаках, nakyl bar: «Ite ýaly az berseň gapyňa the national cynology (to feed puppies позволили сделать многие откры- garamaz». Seki zinji kada – sabyr lylyk. by mixture of cow’s milk and raw eggs, тия. В народной медицине принято Bellemeli zat türkmen alabaýy özüne to feed with bones to strengthen jaw, вязать пояс из собачьей шерсти [1, hödür edilmedik zada agyz urma ýar, to feed with raw animal fat for strength- 149, 152], так как она лечебная и тё- çagyrylyp berilýän ýallaryna, ýalakla ening teeth, to feed with home-made плая. ryna guýulýan naharyna sabyrly ga course cooked from dough adding to В-одиннадцатых, автор книги выя- it butter, eggs, and meat to prevent raşýar. Dokuzynjy kada alabaýlary вил тот факт, что туркмены выращи- dentition of teeth – to feed with fatty niýetlenişi boýunça möjekçi, goýunçy, вали алабаев не как кровожадных tail and so on. The Turkmen proverb sakçy toparlaryna, kelle siniň görnüşi собак, а как верного друга и помощ- tells: «If you feed a dog not enough boýunça aýy sypat, at sypat ýaly gör ника, в соответствии с туркменским then you won’t see it near your doors’ мировоззрением [1, 200]. nüşlere bölmek bolýar [1, 79, 81, 85, enough» («Ite ýaly az berseň, gapyňa В своей книге Уважаемый Прези- 93-94, 99, 103, 141, 181, 184, 188, garamaz»). Rule number eight is toler- дент отмечает, что несмотря на то, 212, 217, 226, 230]. ance. We need to note that the Turk- что есть возможность на научной Onunjydan, «Türkmen alabaýy» ki men alabay will not touch food, that основе доказать примеры, приве- tabynda türkmen itiniň milli tohumy is not offered to it, it will wait patiently na hem zoologiýa, hem lukmançylyk, its meal. Rule number nine is the divi- дённые в книге «Туркменский ала- hem sani tariýa-gigiýena taýdan bitewi sion of alabays according to destina- бай», он оставляет учёным право ylmy häsiýetnama berlip, ozal kino lo tion: to wolfhounds, shepherds, guard на выдвижение новых гипотез на giýa ylmynda känbir üns beril medik dogs, and according to the shape of основе открытий, сделанных ранее. täzelikler okyja hödürlenildi. Milli Lide head – like bear, and like a horse [1, С древних времён у туркмен со- хранилась традиция считать свя- rimiz ylymdaky tejribe işleriniň ilki itler 79, 81, 85, 93-94, 99, 103, 141, 181, тыми некоторых животных. Собака de geçirilmeginiň ençeme açyşlaryň 184, 188, 212, 217, 226, 230]. является одним из них. В книге при- üstünden eltendigini adalatly belleýär. In the tenth, in the book «Тurkmen водится интересная информация о Itiň ýüňünden guşak dokal magy onuň Alabay» there is given a full scientific characteristic from the point of view существовании в древности рели- halk lukmançylygynda ykrar edilen se of zoology, medicine, sanitary and гии, в основе которой было покло- rişdediginden nyşan dyr [1, 149, 152]. hygiene. Information, which was not нение божеству в образе собаки под Sebäbi ol ýyly we kesel bejeriji häsi known in cynology about alabay dogs названием Шаму неби. Бить собаку ýete eýe. before, were given to the readers of считалось у туркмен грехом [2, 3]. В On birinjiden, kitabyň awtory türk the book. The Nation leader fairly царстве Древнего Куняургенча со- menleriň alabaý itini ganhor it däl-de, notes that scientific experiments, first баки пользовались особым уваже- özüne wepaly dost we kömekçi hök made on the dogs, made it possible to нием, почётом. Согласно существо- münde ýetişdirendigini dünýä aýan make many openings. It is widely ac- вавшему тогда поверью, праведного etdi. Munuň özi türkme niň özüne ky cepted in folk medicine to knit a wide человека после смерти в рай сопро- bapdaşlygyndandyr [1, 200]. belt from dog’s wool [1, 149, 152], be- вождают две красивые собаки. Hormatly Prezidentimiz «Türkmen cause it is curative and warm. В XVI веке место захоронения alabaýy» kita bynda ýokarda mysal The eleventh point is, that the au- собаки шейха Кемаладдина Ху- getiren ylmy täze liklerimizi ylmy mag thor of the book revealed the fact that сейна Хорезми в Мангышлаке ста- Turkmen people grew alabay dogs not lumatlaryň esasyn da subut etmä ge ло местом паломничества людей. as bloodthirsty dogs, but as faithful mümkinçiliginiň bardygyna garamaz Шерсть собаки закладывалась в friends and assistants, in correspon- dan, bu işi alymlaryň paýyna goýýan амулеты [1, 106, 197]. Согласно тек- dence with the Turkmen outlook [1, dygyny nygta mak bilen, geljekde bu сту «Авесты» собака охраняет душу 200]. hakda ozal edilen açyşlaryň esasyn da человека и является проводником в In the book President notes that in täze garaýyşlaryň, pikirleriň öňe sürül spite of the fact that there is an oppor- загробное царство через мост Чин- megine garaş ýandygyny jaýdar belle tunity to prove on the scientific basis вад. Для проведения различных ýär. the examples given in the book «Turk- священных ритуалов использова- Türkmen halkynda özüniň eý gören men Alabay»; he leaves the chance ли белых собак с чёрным пятном jandaryny keramatlaşdyrmak dessury for scholars to put forth new hypoth- на глазу. Историк О. Гундогдыев в ir döwürlerden bäri bar. It hem şeýle esis on the basis of discoveries, which своей книжке «Тазы и алабай» вы- jandarlardandyr. Bu kitapda gadymy were made earlier. сказывает предположение, что на- ýetde itle re uýmak, ýagny segpa raz From time immemorial Turkmen звание породы «алабай» возмож- lyk ynanjynyň bolandygyny, itiň piri ne people had pre-served a tradition to но произошло от «ала» – «пятна», Şamu nebi diýilýändigi hakda gyzykly consider some of their animals as sa- «бай» – «богатый», то есть собака, maglumatlar hem getirilýär. Iti urmak cred ones. A dog is one of those. In the богатая на пятна. Собак называли
MIRAS 23 türkmenlerde iň bir ýaramaz iş hasap book of there is interesting information «четырёхглазыми», имея в виду их lanypdyr [2, 3]. Gady my Köneür genç about the existence of such a religion способность видеть саму смерть. şalygynda itle re aýra tyn hormat goý in ancient times, which was based on Это восходит к ритуалу религии lupdyr. Şol döwrüň dini ynanjyna görä, worshiping of a divine in the image of a «сегпаразлык» (поклонничестве imanly adamy jennete eltýän hüýre iki dog by the name Shamu Nebi. It was a собаке), называемому «взгляд со- sany it ýoldaş bolupdyr. sin for Turkmen people to hit a dog [2, баки». Собакам посвящена целая XVI asyrda Maňgyşlakda şyh Ke 3]. In the kingship of Ancient Koneur- глава «Авесты» («Видевдат» – «Со- maleddin Hüseýin Horezminiň itiniň gench dоgs enjoyed special respect бака»). Учёный связывает этот факт mazary adamlaryň sežde edýän ýeri and honor. At that time, in accordance с тем, что предки туркмен считали ne öwrülipdir. Itiň tüýi tumarlaryň için with the existing belief, a pious human это животное полноправным членом de goýlup ulanylypdyr [1, 106, 197]. being, when he dies, two beautiful общины. В древних туркменских и dogs accompany him to paradise. «Awesta» görä, it adam ruhunyň go иранских легендах священная пти- In XVI century a burial place of a raýjysy, ony ahyretdäki patyşalyga ца Симруг часто изображалась с го- dog of a sheikh Kemalleddin Huseyin Çinwad köprüsinden geçirmekde ýol ловой собаки. Итальянский учёный Horezmi in Mangyshlak has turned belet bolup durýar. Her hili mukad Г. Росси-Осмида высказал мнение, into the place of peoples’ pilgrimage. des däp-dessurlary berjaý etmek üçin что найденная в Гонурдепе в очаге Dog’s wool was put into the amulets gözleriniň üstün de gara tegmili bolan [1, 106, 197]. According to «Avesta» № 1939 собака, которая сожжена и ak itle ri peýdalanypdyrlar. Taryh çy Ö. a dog guards a human being’s soul похоронена, – это жертвоприноше- Gündogdyýew «Tazy we alabaý» atly and is a guide to the next world via ние человеку. Учёный пришёл к вы- kitapçasynda, belkäm, şu ýerden itiň the Chinvad bridge. To hold different воду, что две могилы на кладбище в «alabaý» tohu mynyň ady gelip çykan sacred rituals people used white dogs Аджыгуи, возможно, являются сви- dyr diýip çakla ýar. Şeýle itle ri olaryň with black spot on eye. A historian О. детельством того, что первые ала- ölümiň özüni görmek ukyplaryny göz Gundogdyyev in his book «Таzy and баи были полноправными членами öňünde tutup, «dörtgözli» itler diýip at Alabay» sets forth a hypothesis that этого общества. Возможно, эти за- landyrypdyrlar. Munuň özi segparaz the name of the breed «alabay» pos- хоронения были вызваны тем, что lyk däp-dessuryna «it garaýşy» diýen sibly had derived from the words аlа алабаев причисляли к классу «во- däbe baryp direýär. Alym «Awesta «spots», bay «rich», i.e. a dog, which инов» и жители Аджыгуи хоронили
24 MIRAS nyň» tutuş bir baby nyň («Widew dat» is rich in spots. The dogs were called их со всеми почестями, как героев, «It») itlere bagyşlanmagyny türkmen «four-eyed» having in mind their ability чтобы они продолжали защищать leriň ata-babalarynyň bu jandary je to see the death. It originates from the оазис и его жителей и после смерти magatyň doly hukukly agzasy eden ritual of segparazlyk religion, naming [4, 22-23]. dikleri bilen baglanyşdyrýar. Gadymy «dog’s look». The whole chapter of the Неспроста у туркмен есть по- türkmen we eýran rowaýatlarynda book «Avesta» was ddevoted to dogs словица «Не считай слабой даже mukaddes Symrug guşy, köplenç, it («Videvdat» – «A Dog»). The scholar собаку святого». То, что названия kelleli görnüşde şekillendirilipdir. Ital states that Turkmen ancestors consid- некоторых родов туркменских пле- ers this animal as a full-right member ýan alymy G. Rossi-Osmida Goňurde мён связаны с собаками, говорит of community. In old Turkmen and Ira- pedäki № 1939 ot ojagyndan tapylan о том, что для туркмен это одно из nian legends a sacred bird Simrug is itiň adama, ýagny, onuň ýoldaşyna почитаемых животных: у племени frequently depicted with a dog’s head. gurban edilen hökmünde ýakylyp jaý теке – it (собака), у гёкленов и ёму- The Italian scholar G. Rossi-Osmida дов – barak (сторожевая собака), у lanandygy baradaky pikiri aýtdy. Alym set forth an opinion that a dog, which эрсары, баятов, гёкленов, емрели, Ajyguýydaky itle riň gonamçy lykdaky was discovered in Gonurdepe in the теке и др. – köpеk (кобель). Год со- iki maza rynyň ilkinji alabaýlaryň bu hearth № 1939, which was burnt and баки – одиннадцатый год двенадца- jemgyýetiň deň hukukly agza lary bo buried, is a sacrifice for a man. The тилетнего животного цикла (it ýyly). landygyny aňladyp biljekdigi, belki, bu scholar came to the conclusion that mazarlaryň käbir dini düşün jeler bilen two burial places on the cemetery in В народе говорят: «Зачевай в год baglanyşyklydygy ýa-da bu alabaýla Ajyguyi, possibly, were witnesses of Собаки, убирай богатый урожай в ry «esgerler» topa ryna goşandyklary the fact that first alabay dogs enjoyed год Свиньи» [2, 3-6, 8]. Считалось, hem-de öleninden soňra-da mede ni full rights of that society. It is possible, что собаки своим взглядом смогли oturymy we onuň ilatyny goramagy that these burial places were caused прогнать Друхш Йа-Насуна, прино- сящего смерть. Согласно законам ny dowam etdirer ýaly, Ajyguýynyň by the fact that alabay dogs were огнепоклонства, хозяин, у которого ýaşaýjylarynyň olary şeýle hormat lap added to the «Warriors» class and in- умерли щенки, был в смятении, по- jaýlandyklary hakda neti jä gelen dir habitants of Ajyguyi buried them with скольку он за такую халатность по- [4, 22-23]. all honors, as heroes, so that they would continue to defend the oasis нёс наказание как человек, умыш- Türkmenleriň arasynda «Öwla dyň and its inhabitants after death as well ленно убивший собаку [10, 59]. Как itini hem bihal görme» diýen naky [4, 22-23]. повествуется в «Авесте», на вопрос lyň ýörgünli bolmagy hem tötan leýin It is not without purpose that Turk- Заратуштры: какое наказание сле- däldir. Teke lerde – it; gökleňlerde we men people have a proverb «Never дует человеку за смертельно-опас- ýomutlarda – barak (gorag iti); ärsary consider even the dog of a saint man, ное избиение охотничьей собаки, larda, baýatlarda, gökleňlerde, ýem as weak». The fact that the names of Ахура-Мазда отвечает: «Пусть ему relilerde, teke lerde we ş.m. – köpek some Turkmen tribes are connected нанесут 600 ударов конской плетью, diýlip atlandyrylýan tire leriň bolmagy with dogs, tells that for Turkmen peo- 600 ударов плетью, делающей по- itleriň türkmenleriň hormat goýan haý ple it is one of the most respected слушными». А человеку, оставив- wanlarynyň biri bolup durýandygyn animals: teke tribe has – it (a dog), шему голодной охотничью собаку, dan habar berýär. It türkmeniň müçe goklen and yomud have barak (guard- полагалось 70 ударов конской пле- hasabynda 11-nji ýerde durýar. Halky ing dog), ersary, bayat, goklen, em- тью [2, 8, 20]. myzda «It ýyly ek, doňuz ýyly or» di reli, teke and others have köpеk (male Перечислим некоторые качества, dog). The year of dog is the eleventh ýen yrym bar [2, 3-6, 8]. Itler özleriniň присущие туркменскому алабаю. year in the twelve years-long animal garaýşy bilen ölüm getiriji Druhş-Ýa- Туркменские овчарки отличаются cycle (the year of a dog). There is a Nasuny kowup bilipdir diýip hasaplap спокойным, невозмутимым нравом. saying among people: «Plant in the dyrlar. Otparazlaryň kanun laryna gö Их движения неторопливы. Специ- year of a dog, reap (gather) in the rä, itleri ölen hojaýynyň başy gowgaly алисты называют это «размеренной year of a pig (swine)» [2, 3-6, 8]. It bolupdyr. Şunuň ýaly biperwaýlyk üçin was considered that dogs, by their быстротой». Бег данной породы со- ol iti bilkastlaýyn öldüren hökmünde simple look, were able to drive away бак тоже свободен и нетороплив, jezasyny çekipdir [10, 59]. «Awes Druksh Ya-Nasun, who brings death. если не нужно торопиться. Однако, tada» beýan edilişine görä, aw itine According to the laws of fire worship, в случае опасности они способны ölüm howply urgy üçin nähili temmi a master, whose puppies die, was in проявлять молниеносную реакцию. berilýändigi hakyndaky Zaratuştranyň mental confusion, because for such a Алабай просто так не бросается sowalyna Ahura-Mazda şeýle jogap carelessness, he was punished as a на людей. Если какая-нибудь со- berýär: «Goý, oňa atyň ýalyndan örü person, who had intentionally killed a бака повела себя так, то пастухи len gamçy bilen alty ýüz dürre, gulak human being [10, 59]. As it is narrated избавляются от неё. Свою злость, asyjy edýän gamçy bilen alty ýüz dür in «Avesta», to the question of Zara- жестокоть и силу алабай должен re ursun lar». «Awestada» aw itini aş tushtra: what is the punishment for a показать в схватке со своим основ-
MIRAS 25 dan goýan ynsana atyň ýalyndan örü human being for dangerous death- ным врагом – волком. Алабай добр len gamçy bilen ýetmiş dürre urmak like beating of a hunting dog, Аhura- к детям, позволяет им любые шало- höküm edilip dir [2, 8, 20]. Mazda replies: «600 strikes by a lash, сти и проказы над собой. Историк Türkmen alabaýy üçin mahsus bir made of horse mane, 600 strikes by О. Гундогдыев приводит в своей näçe sypatlar bar. Alaba ýyň hereketi a lash, which makes one to listen». книге рассказ учёного Г. М. Чары- howlukmaç däldir, ony kabir derňeýji And a person who left his hunting dog хова, разводившего только турк- ler hem «agyr çalasynlyk» diyip kabul hungry, deserved 70 strikes by a lash менских собак и написавшего о них edýärler. Emma itiň bu tohumynyň yl made of horse mane [2, 8, 20]. книгу: «Как-то днём, сидя дома, я gawy gyssanmaç bolmasa hem erkin Let us name some qualities, which услышал необычный звук. Собака dir. Howply ýagda ýyň dörän halatynda are characteristic to the Turkmen очень сильно и истошно выла. Ког- alabaý gahaplanyp, göz açyp ýumasy alabay. Turkmen shepherd dogs are да же я в спешке выбежал во двор, salymdaky hüjüme ukyply itdir. Ala distinguished by their calm, imperturb- то не поверил своим глазам. Моя baý ýöne ýerden adamyň üstü ne to able temper. Their movements are трёхлетняя дочь укусила собаку за pulmaýar, adamyň üstüne hiç zat ýok not hurried. Specialists call it «mea- челюсть. Она вцепилась в голову ýerden topulan itleri çopan lar ýoklap sured quickness». Their race is also собаки и тянула её к себе. Большой dyrlar. Alabaý özüniň gahar-gazaby free and unhurried if they need not кобель весом в 90 килограмм сто- ny, güýjüni esasy duşmany möjekler to hurry. However, in the dangerous ял, не двигаясь, и истошно выл. Он bilen bolýan tutlu şyk larda görkezme situation they are able to show as даже не пытался вырваться из рук li. Alabaý çagalary örän gowy görýär. quick reaction as a lightening. Alabay моей дочери. Мне пришлось спа- Taryhçy Ö. Gündogdyýew öýünde di does not attack people for nothing. If сать не ребёнка от собаки, а собаку ňe türkmen itle rini saklaýan, türkmen any dog behaved itself suchlike, then от ребёнка». Наличие крепкой нерв- alabaýlary hakynda kitap ýazan alym shepherds get rid of it. Its fury, cruelty ной системы у туркменских алабаев G. M. Çaryhowyň öz durmuşyndan and power alabay should display in – это результат многовекового тща- the close fight with its main enemy – alnan bir gyzykly şeýle waka ny öz ki тельного отбора. Туркменские чаба- a wolf. Alabay is kind to children, lets tapçasynda getirýär: «Gündiz öýde ны избавлялись от неполноценных them any pranks and mischief with otyrkam howludan adaty bolmadyk щенков. Хотя способность лаять яв- him. Historian O.Gundogdyyev in his sesi eşitdim. It örän batly we örän na ляется характерной особенностью book narrates a story of a scholar ýynjar uwlaýardy. Haçan-da men how собак, чистокровные алабаи просто G.М.Charyhov, who bred only Turk- la haýdap çykanymda öz gözlerime так не лают и по вечерам не воют. men dogs and who wrote a book about ynanmadym. Meniň üç ýaşly gyzym Даже, когда алабай идёт на волка, them. «Once a day, sitting at home, I itiň ernin den dişläpdir, gyzym itiň kel он сохраняет молчание [2, 32-34]. heard an unusual sound. A dog was lesinden ýapyşyp, ony özüne tarap У туркмен есть пословица: «Никого howling very strongly and heartrend- çekip dur. Agramy 90 kile bolan uly не увидев, собака не лает» («It gara ing. When I hurriedly run out to the köpek gymyl daman dur we naýynjar görmese, üýrmez»). yard I could not believe my eyes. My çyňsaýar, ol gyzymyň elinden sypma Туркменское военное искусство three years old daughter bit the dog’s ga-da synanyşmaýardy. Men itden ça jaw. She caught hold of the dog’s head также неразрывно связано с турк- gany däl-de, eýsem iti çagadan halas and drew it to herself. An enormous менскими алабаями. На знамени enmeli boldum». Türkmen alabaýlary male dog weighting 90 kilos stood, тюркских гуннов было изображение nyň berk nerw ulga myna eýe bolma without moving, and howled heart- головы туркменской собаки. Рядом gy – bu asyrlaryň dowamynda ýörite rendingly. It even did not try to pull с отрядами воинов-гуннов содер- seçilip alnyşynyň neti jesidir. Türkmen out from my daughter’s hands. I had жали огромных туркменских собак, çopanlary kemli dogan güjükleri sana to save not my daughter from the dog, предназначенных специально для almandyrlar. Üýrmek itiň häsiýetli aý but the dog from my daughter». The сражения. Неспроста Гёроглы го- ratynlygy saýylsa-da, sap arassa gan existence of a strong nervous system ворил: «Я тоже научился драться ly alabaýlar biderek ýere üýrme ýärler of Turkmen alabay dogs is the result of у собаки». Взяв за образец приёмы we agşamlaryna uwlamaýarlar. Hatda many-centuries long thorough selec- драки собак, было создано боевое möjege garşy gidende hem alabaý tion. Turkmen shepherds got rid from искусство «собачьи бои» [1, 209, dymmaklygy saklaýar [2, 32-34].Türk the defective-born puppies. Though 226]. menlerde nakyl bar: «It gara görmese, the abilities to bark is a characteristic Туркменский алабай – это поро- üýrmez». feature of dogs, purebred alabay dogs да, которая много раз заслуживала Türkmeniň harby sungaty hem türk do not bark for no special reason and международное признание, уча- men alabaýlary bilen aýrylmaz bagly do not howl at evenings. Even when ствуя в международных соревнова- dyr. Türki gunlaryň baýdagynda türk alabay attacks a wolf, it preserves si- ниях, выставках. В 1930 году эти со- men itiniň kellesiniň şekili bolupdyr. lence [2, 32-34].Turkmen people have баки принимали участие в выставке, Gun esgerleriniň ýanynda ýörite uruş a proverb: «A dog won’t bark if it has проходившей в Германии в городе üçin niýetlenen läheň türkmen itleri not seen anybody». Лейпциг. Проходивший в 1939 году
26 MIRAS saklanypdyr. Görog lynyň «Menem bu Turkmen military art is also insepara- Всесоюзный турнир служебных со- urşy itden öwrendim» diýmesi ýöne bly tied with the Turkmen alabay dogs. бак показал особенности выполне- ýere däl, çünki itiň uruş tärle rinden On the flag of turkic Hunnes there was ния алабаями команд. В 1939-1941, nusga alnyp, «it urşy» söweş tilsimini an image of turkmen dog’s head. Big а также в 1954-1956 годах на Все- döredipdirler [1, 209, 226]. Turkmen alabay dogs were kept near союзной выставке сельского хо- Türkmen alabaýlary halkara ýaryş the detachments of warriors-Hunnes, зяйства туркменские алабаи стали laryna, sergilere gatnaşyp, bütindünýä which were predetermined specially чемпионами. На XVII Всесоюзной ykrarnamasyna ençeme gezek myna for fights. It is not without a reason that выставке, на проходившем в Мо- Gorogly used to say: «I also learned syp bolan tohum dyr. 1930-njy ýylda скве смотре служебных собак (1964 how to fight from the dog». Techniques olar Germaniýanyň Leýpsig şäherinde г.) победителем стал алабай по of dogs’ fight were taken as a pattern sergä gatnaş dyrylypdyr. 1939-njy ýyl кличке Айна. На Всемирной выстав- and on its basis there were created a da geçi rilen gulluk itle riniň Bütin soýuz ке, проходившей в 1971 году в Буда- martial art «dog`s fight» [1, 209, 226]. пеште (Венгрия), алабай по кличке ýaryşy alabaýlaryň ähli gulluklar bo Turkmen alabay is a breed, which Гарагёз удостоился самой высокой ýunça artykmaçlyga eýe bolan dyklary gained international acknowledge- оценки. За весь период существова- ny subut etdi. 1939 – 1941-nji hem-de ment, taking part in the international ния Советского Союза единственно- 1954 – 1956-njy ýyllar da şol mahal competitions, exhibitions. In 1930 му алабаю по кличке Алтай в 1971 ky Bütin soýuz oba hojalyk sergi sin these dogs took part in the exhibition, de türkmen alabaýlary öňe saýlanyp, which was held in Germany in Leipzig году была присвоена первая (се- çempion bolupdyrlar. XVII Bütinsoýuz city. An all-union tournament of guard лекционная) группа по чистокров- sergisinde – Moskwada geçirilen gul dogs, taken part in the year 1939 dis- ности породы. Это единственный luk itleriniň gözden geçi rilişinde (1964 played the peculiarities of instruction представитель породы, внесённый ý.) Aýna atly alabaý ýeniji boldy, 1971- execution by alabays. In 1939-1941, во Всемирную селекционную кни- гу [2, 28, 35]. В 1981 году в Алуште nji ýylda Buda peştde (Wengriýa) geçi and also in 1954-1956 at the All-Union (Крым) алабай по кличке Акгуш был rilen Bütindünýä sergi sinde Gara göz Agriculture Exhibition Turkmen alabay признан эталоном (образцом) среди atly alabaý «iň ýokary» baha eýe bol dogs became champions. At the XVII среднеазиатских овчарок. Этот зна- dy. SSSR döwrüniň bütin dowamynda all-union exhibition, at the parade of guard dogs taken place in Moscow менитый алабай удостоился титула Altaý atly ýeke-täk alabaýa 1971-nji (1964 г.), an alabay by the name Ayna «Самая красивая собака выставки» ýylda birinji tohum topar ady dakyl became the winner. At the International в Украине [1, 93]. dy, ol alabaý tohu mynyň Bütin dünýä exhibition, taken place in the year 1971 Проведение боев алабаев – это tohum kita byna girizilen ýeke-täk we in Budapest (Hungary), an alabay by своебразная традиция, которая вы- kilidir [2, 28, 35]. Orta Aziýanyň ow the name Garagoz was awarded the являет их отличительные качества: çarkalarynyň arasynda etalon (nusga) «highest» mark. For the whole period храбрость, выносливость, и в то же hökmünde ykrar edilen Akguş 1981-nji of the existence of the USSR the only время ум. Уважаемый Президент ýylda Krymyň Aluşta şähe rinde ýeňi alabay by the name Altay in the year отмечает, что эти умные собаки об- ji bolýar. Bu meşhur alabaý Ukraina 1971 was awarded the first (selection) ладают рядом преимуществ. Ала- da «Serginiň iň owadan iti» diýen ady group on the purebred. This dog was бай сразу распознаёт слабого про- hem eýele ýär [1, 93]. the only representative of the breed, тивника и не нападает на него, в Alabaý itle riniň özara bäsle şigi ola which was introduced into the World отличие от других пород, где в бою, ryň batyrlygyny, çydam ly lygyny, şol bir selection book [2, 28, 35]. In the year как правило, основным критерием 1981 in Alushta (Crimea) an alabay by wagtda paýhaslylygyny kesgitleýän считается пока сильный не убьёт the name Akgush was acknowledged dessurdyr. Hormatly Prezi dentimiz слабого. Чистокровный алабай сра- the etalon (pattern) among the Middle paýhasly itleriň özünden asgyn geljek жается до последнего, если дело Asia shepherd dogs. This famous ala- bäsdeşini öňünden tanap, oňa agyz касается защиты хозяина, его иму- bay was awarded title of «The most urmaýandygyny, beýleki itler de güýçli щества, а также защиты стада от beautiful dog of the exhibition» in niň ejizi öldürýänçä gidişmeginden ta Ukraine [1, 93]. хищника. Алабаи вступают в схват- pawutlylykda, arassa tohumly alabaý Conducting of the competitions of ку между собой только с целью вы- itleriniň diňe hojaýynyny, onuň emlä Alabay dogs or dog`s fight is a pecu- явления вожака, а также получения gini we sürini goranda wagşy haýwa liar tradition, which makes clear their права продолжения рода, а это за- ny öldürýänçä uruşýandygyny, olar öz distinctive qualities: bravery, toler- кон естественного отбора. Глава aralaryndaky urşy diňe kimiň öňbaş ance, and at the same time, clever- государства подчёркивает, что не çy bolmalydygyny, kimiň nesil urugy ness. The respected President under- допустимо доводить состязание ny dowam etdirmäge hukuklydygyny lines that these clever dogs possess алабаев до кровавой бойни и пре- kesgitlemek üçin dowam etdir ýän digi a whole range of advantages. Alabay вращать его в шоу [1, 141, 230]. ni, munuň bolsa tebi gy seçginiň kanu feels weak rival beforehand and does Историк О. Гундогдыев в своей nydygyny, alabaýlaryň ýary şyny öç al not attack it, but unlike other breeds, книжке «Тазы и алабай» (Породы
MIRAS 27 mak derejesinde gyzgalaňly şowhuna as a rule, the basic criteria to win is туркменских собак) повествует о öwürmegiň dogry däldigini nygta ýar the strong dog will kill the opponent. том, что собачьи бои проводились [1, 141, 230]. The purebred alabay fights till the last только среди кобелей, а сучки мог- Taryhçy Ö. Gündog dyýew «Tazy we moment, it concerns to defend the ли принять участие в схватке един- alabaý» (Türkmen itle riniň tohu my) master, its property, and also to de- ственный раз в жизни в возрасте atly kitapça synda it uruşlarynyň diňe fend the herd from a predator. Alabay шести месяцев. Одним из качеств köpekleriň arasynda geçirilendigini, dogs buckle between themselves only алабая, присущих и туркменам, яв- ganjyklara bolsa ömründe bir gezek, with the aim to show up the leader, ляется великодушие. Природу этого and also to get the right of continuing ýagny alty aýlyk wagtynda it uruşla важного качества алабаев О. Гун- the generation, and this is the natural rynda çykyş etmä ge rugsat berlen di догдыев объясняет так: «Если за- selection rule. Head of the state un- gini ýazýar. Umuman, alabaý itle rine даться целью ‒ вырастить из турк- derlines that it is impossible to bring mahsus häsiýetleriň biri, türkmeniň менских алабаев жестоких, злых the contest of the alabay dogs to blood собак, из них получились бы соба- häsiýetine mahsus bolan rehim dar slaughter and to turn it to show [1, ки-убийцы, и ни одна из существу- lyk. Türkmen alabaýynyň bu möhüm 141, 230]. ющих в мире пород собак не могла sypatynyň tebi gatyny Ö. Gündog dy A historian О. Gundogdyyev in his бы им противостоять. Но это идёт в ýew şeýle düşündirýär: «Eger mak book «Tazy and Alabay» (Turkmen разрез с культурой туркменского на- sada okgunlylyk bilen türkmen itlerin dogs breed) narrates that dog fights den gazaply, gaharjaň itle ri ösdü rip were held only among male dogs, and рода. Туркменам нужен верный друг ýetişdirseň, onda olardan ganhor itler female dogs might take part in the и помощник, а не собака-убийца». çykardy, olaryň öňünde dünýäniň hiç fight only once in their life at the age of Эти строки свидетельствуют о том, bir tohum iti hem durup bilmezdi. Bu six months. One of the qualities of the что туркмены не выращивали хищ- türkmen halkynyň medeniýetiniň öze alabay dogs, which is inherent to the ных собак. Историк отмечает, что туркмены проводили гуманные со- nine gapma-garşy gelýär. Türkme ne Turkmen people as well is generosity. бачьи бои с целью выявить самых ganhor it däl-de, eýsem wepaly dost The nature of this important quality of сильных кобелей для продолжения we kömek çi bolup biljek it gerek». Diý the alabay dogs О. Gundogdyyev ex- рода [2]. mek, bu setir ler türkmenle riň ganhor, plains the following way: «If you have an aim to grow up from Turkmen ala- С обретением статуса Независи- wagşy itle ri ösdürip ýetişdirmän diginiň bay dogs’ cruel, angry dogs, then they мости на государственном уровне anyk subutnamasy. Taryh çy türkmen would get dogs-killers, and none of стали проводиться мероприятия leriň geçirýän it uruşlarynyň ynsan the existing breed of dogs in the world с целью увеличения численности perwer maksatdan ugur alýandygyny, would be able to resist them. But this туркменских алабаев. На проходив- ýagny onuň alabaýlaryň nesliniň ow statement contradicts with the culture шей в Ашхабаде 14-15 апреля 1990 namazlygy üçin söweşde tapawutla of the Turkmen nation. Turkmen peo- года Всесоюзной кинологической nan köpeklerden tohum almak maksa ple need faithful friend and assistant, конференции было принято реше- dy bilen baglydygyny belleýär [2]. but not a dog-killer». These lines tes- ние об ограничении вывоза алабаев Garaşsyzlyk ýylla rynda türkmen tify that Turkmen people did not grow за пределы Туркменистана. В 1992 alabaýlarynyň sanyny köpeltmek ha up beast dogs. The historian notes году с целью развития туркменской kynda döwlet derejesinde alada edil that Turkmen people held humane кинологии было создано общество ýär. 1990-njy ýylyň 14-15-nji aprelinde dog battles with the aim to reveal the «Туркменская собака» («Türkmen Aşgabatda geçirilen Bütinsoýuz kino most powerful male dogs for continu- iti»). Была налажена система па- ing the generation [2]. logiýa konferensiýasynda alabaýlary спортизации всех алабаев. Большое With the gaining independence mea- Türkmenistanyň çäginden çykarmagy внимание уделяется размножению surements with the aim to increase the çäklendirmek hakynda çözgüt kabul алабаев, сохранению чистоты их number of turkmen alabay dogs be- edildi. 1992-nji ýylda türkmen kinolo породы. С этой целью проводятся gan to be held on the state level. At the giýasyny rowaçlandyrmak maksady научные исследования и работа по all-union cynology conference held on bilen, «Türkmen iti» jemgyýeti döre 14-15 April 1990 in Asghgabat, there популяризации породы. Подтверж- dildi. Ähli alabaýlaryň pasportlaşdyryl was accepted a decision on the limita- дением тому является проведённая mak düzgüni ýola goýul dy. Garaş syz tion of export of alabay dogs beyond 10-11 апреля 2005 года в Ашхабаде lyk ýylla rynyň içinde türkmen alabaý the boundaries of Turkmenistan. In выставка-чемпионат туркменских itlerini köpeltmek, tohumyny arassa 1992 a society «Turkmen Cynology» собак, а также Международная кон- saklamak bara da ylmy barlag we köp («Türkmen iti») was founded. İts aim ференция «Прошлое, настоящее и çülikleýin-wagyz işlerine uly üns beril is to develop cynology in our country. будущее туркменского алабая» [11]. ýär. 2005-nji ýylyň 10-11-nji aprelinde There was streamlined a system of Президент Туркменистана Aşgabatda geçirilen türkmen itleriniň pasportization of all alabay dogs. Much Гурбангулы Бердымухамедов в сво- sergi-çempionaty hem-de «Türkmen attention is paid to the multiplication of ей книге привлекает особое внима- alabaý itiniň geçmişi, häzirki wagty we alabay dogs, preserving the purity of ние к целому ряду мероприятий, на-
28 MIRAS geljegi» atly Halkara masla haty hem the breed. Scientific researches and правленных на сохранение чистоты munuň aýdyň subutnamasydyr [11]. work on popularization of the breed породы: Türkmenistanyň Prezidenti is being conducted with this aim. An необходимость проведения науч- Gurbanguly Berdimuhamedow öz ki exhibition-championship of Turkmen ных исследований с участием со- tabynda alabaý itleriniň nesil arassa alabay dogs, held on 10-11 April 2005 ответствующих государственных lygyny gorap saklamak üçin: in Ashgabat and also an international учреждений; bu işe degişli döwlet düzüm leriniň conference «Past, Present and Future разработка программ для под- gatnaş magynda ylmy taýdan çeme of Turkmen alabay are its proof» [11]. готовки кинологов в Туркменском leşmäniň zerurdygyna; President of Turkmenistan сельскохозяйственном университе- Türkmen oba hoja lyk uniwersitetin Gurbanguly Berdimuhamedov in his те; book attracts special attention to a de kinologlary taýýar lamak boýunça разработка стандартов для турк- whole range of measures, directed to maksatnamalaryň işlenilip düzülmeli менских алабаев, их официальное the preservation of the purity of the digine; утверждение; breed: türkmen alabaýlarynyň standartyny глубокое основательное изучение Necessity to conduct scientific re- işläp taýýar lamaklyga, ony resmi leş накопленных нашими предками с searches with the participation of cor- dirmeklige; древности опыта по выращиванию responding state establishments; алабаев; gadymy döwürlerden bäri ata-baba Working out of programs for cynolo- larymyzyň alabaý itle rini ýetişdirmek учитывать опыт, накопленный ми- gists at Turkmen Agricultural Univer- ровыми кинологами. boýunça özleş diren bilermenleriniň sity; düýpli öwrenilmelidigine; постоянно знакомиться с работой, Working out of standards for Turk- проводимой такими кинологически- dünýä kino loglarynyň toplan tejribe men alabay dogs, their official affirma- ми центрами как Международная siniň hem nazara alynmalydygyna; tion; ассоциация федерации кинологии, — Kinologiýa fede rasiýasynyň Hal Deep and thorough studying of Евразийское объединение хозяев kara assosiasiýasynyň, Aw itleriniň knowledge of our ancestors on the охотничьих собак [1, 54-55, 85, 89, eýeleriniň Ýewraziýa birleşigi ýaly ki growing of alabays; 108]. nologiýa bilen düýpli iş alyp barýan To take into account the experience, Благодаря заботам уважаемого merkezleriň işleri bilen yzygiderli ta that was accumulated by world cynol- Президента восемнадцатого сен- nyşmak meselesine aýratyn ünsi çek ogists; тября 2019 года в этрапе Ак бугдай mek [1, 54-55, 85, 89, 108]. To constantly be acquainted with the был открыт комплекс сооружений Hormatly Prezidentimiziň tagallalary work, held by such centers of cynol- хозяйственного объединения «Турк- bilen 2019-njy ýylyň 18-nji sentýab ogy as the International Association of менские собаки-алабаи». Открытие Cynology Federation, Eurasian amal- rynda Ak bugdaý etra bynda «Türkmen нового здания свидетельствует о alabaý itleri» hojalyk jemgyýetiniň bi gamation of the masters of hunting dogs [1, 54-55, 85, 89, 108]. пристальном внимании, уделяемом nalar toplumy açyldy. Bu täze binanyň туркменским алабаям, что в свою açylmagy türkmen alabaýlaryna be Due to care of respected President on September 18, 2019, in Ak Bugday очередь, является ярким приме- rilýän ünsüň neneňsi ýoka ry dere je ром того, какое большое значение dedigine şaýatlyk edýär. Bu bolsa öz etrap there was opened a complex of structures of economic community в нашей стране придаётся разве- gezeginde milli gymmatlygymyz ha «Тurkmen Alabay - dogs». The open- дению и выращиванию нашей на- saplanýan alabaýlaryň geljekde ösdü ing of a new building testifies to the циональной гордости – алабаев, а rilip ýetişdirilmegine, myna syp dereje fact that Turkmen alabay dogs are также приумножению их славы на de taýýar lanylmagyna, olaryň dünýä under keen attention. And it is, in its мировой арене. В комплексе пред- derejesinde şan-şöhratyny artdyr ma turn, is a bright evidence of the fact усмотрено 40 мест для содержания ga hem uly ähmi ýet berilýändiginiň that great attention is paid in our coun- взрослых собак и 30 мест для моло- ýene-de bir aýdyň mysalydyr. Toplum try to breeding and growing of our na- дых. Здесь построено специальное da uly itle ri saklamaga niýetlenen 40 tional pride – alabay dogs, and also to помещение, предназначенное для sany ýer, ýaş itler üçin niýetlenen 30 the multiplication of their glory on the купания собак, а также 5 корпусов ýer göz öňünde tutulypdyr. Toplum da world arena. In the complex there are для ветеринарной службы, крытый itleri suwa düşürmäge niýetlenen ýö 40 places for keeping mature dogs and манеж для выгула и тренировки со- rite bina hem gurlupdyr. Şeýle hem 30 places for the young ones. There is бак, площадка для зрителей с три- weterinar gulluk binasynyň 5-si, itleri built a special place intended for wash- бунами. gezdirmek we türgenleşdirmek üçin ing the dogs and also 5 buildings for Таким образом, новая книга Пре- bassyrmaly manež, tomaşaçylar üçin veterinary service, roofed manage for зидента Туркменистана Гурбангулы münberli tomaşa meýdançasy göz walking and training of dogs, a place Бердымухамедовa «Туркменский öňünde tutulypdyr. for spectators with tribunes. алабай» в очередной раз показала, Thus, the new book «Turkmen Ala- что туркменский народ, сохранив- bay» by President of Turkmenistan
MIRAS 29 Şeýlelikde, Türkme nistanyň Prezi Gurbanguly Berdimuhamedov has ший до сегодняшнего дня свои наци- denti Gurbanguly Berdimuhamedowyň shown that the Turkmen people, who ональные ценности, созданные ещё «Türkmen alabaýy» atly täze kitaby preserved till nowadays its national в глубокой древности, внёс свой türkmen halkynyň gadymyýetden gel roots, created in deep antiquity, made весомый и неповторимый вклад в ýän taryhy döwründe özüniň milli gym a ponderable and unrepeatable invest- matlyklaryny belent saklap, dünýäniň сокровищницу мировой материаль- ment into the treasury of the world ma- maddy we medeni hazynasyna sal ной и духовной культуры. По иници- terial and spiritual culture. On the ini- damly we gaýtalanmajak goşan dyny ативе национального лидера перед tiative of the Leader of Nation, in front goşmagy bilen tanalandygyny ýene- зданием спортивного Олимпийского of the Olympic sport complex there de bir gezek aýan etdi. Milli Liderimi комплекса была установлена скуль- ziň başlangyjy bilen wepa ly dostlugy, was set an alabay’s sculpture under птура алабая по кличке Вепалы gaýduwsyzlygy hem-de güýç-kuwwa the name Vepaly (Faithful), which (Верный), олицетворяющая верную ty alamatlandyrýan türkmen alabaýy personifies true friendship, bravery дружбу, храбрость и силу. Всё это umumylykda Wepaly diýen at bilen and power. This all is a testimony of atlandyrylan bu jandaryň heýkeli Olim activities that are held in our country является свидетельством проводи- piýa binasynyň öňünde oturdyldy. Bu under the initiative of respected Presi- мых в стране по инициативе уважа- laryň ählisi hormatly Prezidentimiziň dent. These activities are aimed at fur- емого Президента мероприятий по tagallasy bilen türkmen alabaýyny ther popularization of this breed in the дальнейшей популяризации в мире dünýä tanatmak babatynda ägirt uly и данной породы, и национального işleriň üstün lik li amala aşyryl ýandygy world, and the national heritage of the na şaýatlyk edýär. Alabaý – asyrlaryň Turkmen people, in the whole. Alabay наследия туркменского народа в це- jümmüşinden bize ýetip gelen janly is a living monument that has reached лом. Алабай – это живой памятник, ýadygärlikdir. nowadays from the depth of millennia. дошедший до нас из глубины веков.
EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА 1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Türkmen alabaýy. – Aшгабат.: TDNG, 2019. 2. Gündogdyýew Ö. A. Tazy we alabaý (türkmen itleriniň tohumy). – Aşgabat, 2004. 19-23, 30 s –.; Kasparow A. K. Altyndepe obasynyň haýwan galyndylary. Ilkinji şäher jemgyýetleriniň maldarçylyk hojalyklarynyňmundan beýläk ösüp kämilleşmegi // Miras. – № 1-2004; Гурбангельдыев Дж. Алтын-депе – «Туркменский стоунхендж» // Нейтральный Туркменистан. – 2018. – 9 янв. 3. Durdyýew A. Kitabyň ikinji ömri. R. Pampelliniň redaksiýasy bilen taýýarlanylan, «Exploration in Turkestan. Prehistoric civilizations of Anau» diýen ylmy işi türkmen dilinde çap bolup çykdy// Miras. – № 4-2004. 4. G. Rossi-Osmida. Ajyguýy medeni oturymynda alabaýyň goşa mazary // Miras. – № 1-2005; Гурбангельдыев Дж. Туркменистан – клондайк мировой археологии // Нейтральный Туркменистан. – 2012. – 22, 23 авг. 5. Gündogdyýew Ö. A. Türkmen medeniýetiniň janly ýadygärligi // Miras. – № 4-2006. 6. Бурханов А. Древности Амуля. – Aшхабад. 1993. 7. Halmyradow P. Şähryslam – senetçilik merkezi // Türkmenistan. – 2019. – 29 iýul. 8. Ценные находки сделали туркменские археологи. Среди находок – статуэтка пса алабая, который стал символом Азиады. // www.turkmenistan.gov.tm. 04 май 2017. 9. Orazow A. Daňdanakan – gadymy medeniýetiň merkezi // Türkmenistan. – 2017. – 30 apr. 10. Гундогдыев О. А., Мурадов Р. Г. Муче. Двенадцатилетний зодиакальный цикл у туркмен. – Ашхабад. 1998. 11. Gurbangeldiýew J. Türkmen itleriniň sergi-çempionaty hem-de «Türkmen alabaý itiniň geçmişi, häzirki wagty we geljegi» atly maslahat // Miras. – № 2-2004. 12. Türkmençe-rusça sözlük. Туркменско-русский словарь.М.:Советская энциклопедия,1968.
30 MIRAS S. ATDAÝEW (Türkmenistan) ÝYLDYZLAR TÜRKMENLERIŇ DÄP-DESSURLARYNDA S. ATDAYEV (Turkmenistan) THE STARS IN TRADITIONAL UNDERSTANDING OF TURKMENS С. АТДАЕВ (Туркменистан) ЗВЁЗДЫ В ТРАДИЦИОННОМ ПРЕДСТАВЛЕНИИ ТУРКМЕН
Ýyldyzlar we ýyldyzlar toplu my türk The less studied field of Turkmen Звёзды и созвездия представляют menleriň medeni däpleriniň iň az öw traditional culture is stars and con- собой наименее изученную область renilen bölegidir. Ýyldyz lar baradaky stellations. Scientific research of the туркменской традиционной культу- ylmy seljermeler türkmen halkynyň stars’ space is of a paramount impor- ры. Научное исследование звёзд- ruhy medeniýetini öwrenmekde mö tance for studying spiritual culture of ного пространства имеет важное hüm ähmi ýete eýedir. Turkmen people. значение для изучения духовной Türkmenleriň ýyldyzlar hakyndaky The Turkmens are of a view that культуры туркменского народа. yrym-ynançla ry öz gözbaşyny gadymy stars originated since ancient his- Представления туркмен о звёздах döwürlerden alyp gaýdýar. Olar orta tory. In mid-age they were enriched берут начало из древней истории. В asyrlar gündogar alymlarynyň işle rin by astrological researches of eastern средние века наука о звёздах обо- de öz beýanyny tapypdyr we çopan scholars. These knowledges were гащалась астрономическими иссле- laryň, daýhan laryň tejribesinde halkyň preserved by herdsmen and land дованиями восточных учёных. Эти garaýyşlarydyr ynançlary görnü şinde farmers having the shape of people’s знания сохранились и в практике saklanyp galypdyr. Häzirki döwürde perceptions and superstitions. In the пастухов и земледельцев, обретя hem obalarda müneçjimler ýyldyzlar villages there is still a practice to форму народных представлений boýunça sähetli günleri hem-de ho believe in people (astrologers) who и суеверий. В сёлах продолжают wanyň ýagda ýyny kesgitleýärler [27, have abilities to forecast favorable практиковать гадальщики и мест- 169]. Bu bara da rus gündogarşynasy days and weather according to the ные звездочёты, которые могут по W. W. Sybuls kin: (1908-1992) «Çar stars [27, 169]. The Russian oriental- звёздам определять благоприятные wa maşgalasynyň her biri niň öz gara ist V. V. Tsibulsky (1908-1992) wrote: дни и предсказывать погоду [27, öýi bolup, onuň gümmezi ýylyň belli bir wagtlarynda açyk goýlupdyr, güm «Each family of nomadic had its own 169]. Русский востоковед В. В. Цы- meziň syryklary bolsa ýyldyzlaryň we yurta, which cupola remained open бульский (1908-1992) пишет: «Каж- planetalaryň hereketine gözegçiligi during certain period of time, and the дая семья кочевника имела свою ýola goýmaga hyzmat edipdir. Şeýle poles of cupola served as an orient юрту, купол которой определённую likde, her bir gara öý özboluşly maş for observing the stars and planet’s часть года оставался открытым, gala «planetariýasy» hökmünde top movement. Thus, each yurta was а жерди купола служили ориенти- lanan tejribeler arka ly ýyldyz laryň a certain family «planetary» due to ром для наблюдений за движени- hereketlerine gözeg çilik etmek ligiň which observation over the stars ем звёзд и планет. Так каждая юрта däplerini we tejribelerini nesilden-nes were rendered from generation to была своеобразным семейным le geçiripdir» diýip belläpdir [28, 11]. generation [28, 11]. «планетарием», благодаря чему на- Has belli ýyldyzlar toplumynyň ara Uly Ýedigen (The Great Bear) капливались и передавались из по- synda Uly Ýedi gen we şonuň bilen along with its most dim star – Ýaşyk коления в поколение наблюдения bilelikde, onuň ýanyndaky iň öçügsi (AL kore) [2, 872] is mentioned more за движением звёзд» [28, 11].
Atdaýew Serdar, TYA-nyň Taryh we arheologiýa institutynyň esasy ylmy işgäri. Taryh ylymlarynyň kandidaty.
Atdayev Serdar, Leading scientific officer of institute of History and archeology, Academy of sciences of Turkmenistan. Historical sciences candidate. Атдаев Сердар, ведущий научный сотрудник института Истории и археологии АН Туркменистана. Кандидат исторических наук.
MIRAS 31 often out of constel- Из всех известных созвездий lation of stars. The чаще всех упоминается Большая legend in relation to Медведица (Uly Ýedigen), наряду с the Alkore was regis- её самой тусклой звездой – Алькор tered by the German (Ýaşyk) [2, 872]. С последней свя- ethnographer R. Ka- зано одно предание, записанное ruts (1867-1945), who немецким этнографом Рихардом visited Mangyshlak in Карутцом (1867-1945), побывав- the beginning of XX шем в начале XX века на Мангыш- century. It is narrated лаке. В нём говорится, что «семь that «seven thieves (it воров (это звёзды Uly Ýedigen) по- хитили дочь царя Полярной звезды is the stars the Great (Demirgazyk). Однако лошади царя Bear – Uly Ýedigen) (две звезды из созвездия Малой took the daughter of Медведицы – Kiçi Ýedigen) привя- tsar of Polaris star заны к колу, и поэтому царь не мо- (Demirgazyk) away. жет пойти, чтобы освободить свою However the horses дочь» [19, 94]. Эта легенда отли- of tsar (two stars from чается своей оригинальностью, так the constellation of как предания соседних тюркских на- Kiçi Ýedigen – Little родов сообщают о том, что братья bear) were binded to Большой Медведицы похитили эту the stake and that’s звезду с созвездия Плеяды (Ülker) why the tsar is unable [14, 27]. to approach the hors- У многих тюркских народов со- es and free his daugh- звездие Большой Медведицы оли- ter» [19, 94]. This цетворяется с 7-ю ханами, или 7-ю legend differs by its разбойниками, или 7-ю братьями, originality so, as the потерявшими свою сестру, или же legends of neighbor- 4-мя джейранами (газелями) и 3-мя ýyldyz bolan Ýaşyk hakynda ýygy-ýy ing turkic peoples informed, that the охотниками. У туркмен существует gydan ýatlanylýar [2, 872]. XX asyryň brothers (Uly Ýedigen) of the Great детская считалочка, связанная с başlarynda Maňgyşlak türkmen leri Bear took away this star from con- Большой Медведицей. Верится, что niň arasynda bolan nemes etnografy stellation Ülker (Pleiades) [14, 27]. задуманное желание непременно Rihard Karuts (1867-1945) Ýaşyk bi In many Turkic peoples constel- сбудется, если скороговорку произ- len bagly bir rowaýaty ýazyp alypdyr. lation the Great Bear (Uly Ýedigen) нести семь раз на одном дыхании: Onda şeýle diýilýär: «Ýedi ogry (Uly is personified as 7 khans, or 7 rob- Ýedigeniň ýyldyzlary) Demir gazyk beries, or 7 brothers, who lost their Семь звёзд моей Большой ýyldyzynyň şasynyň gyzyny ogurlap sister, or 4 keyiks (gazels, ijrans) and Медведицы dyrlar. Ýöne şanyň aty (Kiçi Ýedige Семь раз переместятся. by 3 hunters. A Child rhythm related niň topa ryna girýan iki ýyldyz) gazy ga Если буду считать to (Uly Ýedigen) the Great Bear has daňylgy bola ny sebäp li, şa öz gyzyny (эти перемещения), been existed at Turkmen nation. It is boşatmak üçin baryp bilmändir» [19, то в этом есть благодеяние. believed that if tongue-twister is pro- 94]. Bu rowaýat özüniň özboluşlylygy nonuced 7 times on one breath, any bilen tapa wutlanýar, çünki goňşy türki В созвездии Малой Медведицы halklaryň rowa ýatlarynda beýan edili wish becomes true: (Kiçi Ýedigen) особо выделяют две şine görä, doganlar Uly Ýedi genler bu звезды, вращающиеся вокруг По- ýyldyzy Ülkeriň ýyldyzlar toplumyndan Seven stars of my Great Bear лярной. По народным представле- ogurlapdyrlar [14, 27]. Seven times will displace. ниям, эти две звезды, называются Türki halklarynyň aglabasynda Uly If one will count «двумя лошадьми» (iki boz at), пото- Ýedigenler öz gyz doga nyny ýitiren 7 (these displacements), му что их перемещения похожи на hanyň ýa 7 garakçynyň, 7 doganyň He finds blessing. ход лошадей, привязанных к колу, ýa bolmasa, 4 jereniň we 3 awçynyň т.е. к Полярной звезде. Интересно nusgasy hökmünde atlan dyrylypdyr. In constellation Little Bear (Kiçi отметить, что средневековый учё- Türkmenlerde Uly ýedigen bilen bag Ýedigen) two stars are identified ный Шемседдин Мервези (XI – на- lanyşykly çaga sanawajy bar. Eger-de which surrounded around Polaris. чало XII века) упоминает в созвез-
32 MIRAS bir demde bu sanawajy ýedi gezek Turkmens call them «two horses» дии Малой Медведицы звезду Suha, sanasaň, arzuwyň hasyl bolýar diýlip (iki boz at). According to the people именуя её «подслеповатой» (körek) ynanylýar: conceptions these two stars, which [6, 99]. make circulation around Polaris, is Название Полярной звезды Ýedigenim ýedi ýyldyz, called two horses because the dis- (Demirgazyk ýyldyzy) было дано Ýedi göçer, ýedi gonar, placements looks like to the move вследствие её неподвижности, по- Sanasam sogaby bar. of horses to be bind to the stake i.e. тому что она указывает направле- Polaris star. It is interesting to note ние на север. Известный венгерский Kiçi Ýedigenleriň ýyldyzlar toplu that mid-age scholar Shamseddin востоковед А. Вамбери (1832-1913) myndan Demirgazyk ýyldy zynyň da Mervezi (XI-XII century) mentioned в своих дневниках писал: «Мы ори- ентировались днём по солнцу, но- şyndan aýlan ýan iki ýyldyz aýratyn on the star named Suha calling it tapawutlandyrylýar. Halkyň ynanjyna чью – по Полярной звезде, которую as «Half-blinded» – Körek [6, 99], in görä, bu iki ýyldyz «iki boz at» diýlip туркмены за её неподвижность на- constellation Little Bear. atlandyrylypdyr, çünki olaryň ýerleşişi зывают Демир Газык, т.е. «Желез- The name of star Demirgazyk gazyga (ýagny Demirgazyk ýyldyzy ный кол» [18, 46]. Полярная звезда ýyldyzy (Polaris star) was given na) baglangy atla ryň ýöreý şini ýada упоминается и в словаре средне- as a consequence of its immobility salýar. Orta asyr alymy Şemseddin векового учёного (XI в.) Махмуда Merwezi (XI–XII) Kiçi Ýedigenleriň ýyl and, which directed the trend to the Кашгари (1029-1102) «Диван лугат dyzlar toplumyna degişli bolan Suha North. Hungarian orientalist A. Vam- ат-тюрк». В этом письменном па- ýyldyzyny «körek» diýip atlandyrypdyr beri (1832-1913) in his notes wrote мятнике XI в. она обозначена как [6, 99]. the following: «We oriented on sun in «Железный кол» («Temür gazuňuk») Demirgazyk ýyldyzy diýlip atlandy day time and on Polaris star» at night [2, 287]. Другой средневековый учё- rylmagynyň sebäbi onuň hereketsizli time, which the Turkmens call Demir ный Ибн Муханна (XIII в.) также на- gi hem-de demir gazyk tara py görkez Kazyk i.e. «Iron stake» [18, 46]. зывает эту звезду «Железным ко- ýändigi bilen baglany şyklydyr. Meşhur Medieval scholar Mahmud Kash- лом» («Temir gazuk») [2, 747]. wenger gündogarşynasy A. Wamberi gari (1029-1102) in his work «Divan Звёздный Млечный путь турк- (1832-1913) öz gündeliklerinde: «Biz lugart at-tyurk» mentions about Po- мены называют «Дорогой Белой gündizlerine gün boýunça, gijelerine laris star. In this written monument верблюдицы» («Akmaýanyň ýoly») Demirgazyk ýyldy zy boýunça ýolumy it is named as «Irion stake» («Temir или «Молоком Белой верблюдицы» za ugur alýardyk, türkmenler bu ýyl gazynuk») [2, 287]. Another mid-age («Akmaýanyň süýdi»). Согласно ле- dyzy onuň hereketsizligi üçin «Demir scholar Ibn Muhanna (XIII century) генде, верблюдица в поиске своего gazyk» diýip atlandyrýardylar» diýip also calls this star «Iron stake» [2, пропавшего верблюжонка прошла belläpdir [18, 46]. Demirgazyk ýyldyzy 747]. огромное расстояние, а пролитое hakynda orta asyr alymy Mahmyt Kaş The star Milky Way the Turk- ею по дороге молоко образовало garlynyň (1029-1102) «Diwany lugat mens called White camel road Млечный путь. В более ранние вре- at-türk» atly sözlüginde hem ýatla nyl (Akmaýanyň ýoly) or White camel мена это скопление звёзд называ- ýar. XI asyryň bu ýazuw ýadygärligin milk (Akmaýanyň süýdi). Accord- ли «Дорогой птиц» («Guş ýoly»). Р. de «Demirgazyk» «Temür gazuňuk» ing to the legend the camel, which Карутц писал, что согласно турк- diýlip berlipdir [2, 287]. Orta asyr aly менским рассказам, по Млечному in search of her lost young camel, my Ibn Muhan na (XIII a.) hem bu ýyl пути птицы улетают в Мекку [22, 94]. passed a long way and the milk dyzy «Temir gazuk» diýip atlan dyryp Подобное сообщение мы находим spilled by her created a Milky Way. In dyr [2, 747]. и у А. Вамбери, где Млечный путь more early times this accumulation of Akmaýanyň ýoly atly ýyldyzlar toplu помечен, как Дорога птиц – «Ḳuślar stars were called as Birds path (Guş myny türkmen ler «Akmaýanyň süýdi» joli» [12,156]. Российский географ diýip hem atlan dyrýarlar. Rowaýata ýoly). R. Karuts wrote that according и этнограф Г. Н. Потанин (1835- görä, özüniň ýiten köşegini gözlän to Turkmens tales the birds are flying 1920) писал: «Действительно, на- düýe ägirt uly aralygy geçip dir we onuň to Mecca using the Milky Way [22, правление Млечного пути в августе ýol boýy dökülen süýdün den Akma ýa 94]. The similar information may be и сентябре почти совпадает с на- nyň ýoly döräp dir. Has irki döwür lerde found on A. Vamberi, where the Milky правлением отлёта птиц. Именно, bu ýyldyzlar toplu my «Guş ýoly» diýlip Way is marked, as the Birds’road он тянется в это время по вечерам atlandyrylypdyr. W.Karuts, türkmenle («Ḳuślar joli») [12, 156]. The Rus- с северо-востока на юго-запад... У riň gürrüňlerine görä, Akma ýanyň ýoly sian geographer and ethnographer киргиз это Kus zoli, у туркмен Kuslar boýunça guşlar Mekkä uçýarlar diyip G. N. Potanin (1835-1920) also sup- joli птичья дорога, у казанских татар belläpdir [22, 94]. Şuňa meňzeş mag ported this idea: «Actually, direction Kyk kaz juli» [24, 741]. lumaty biz A. Wamberide hem duş of the Milky Way in August and Sep- Среди птиц, летящих по Млечному ýarys we ol ýerde Akma ýanyň ýoly tember almost coincides with birds’ пути, в туркменских поверьях чаще MIRAS 33 – «Guşlaryň ýoly» «Ḳuślar joli» diýlip departure trend. It is just it, which фигурируют аисты (leglek). Во мно- berlipdir [12, 156]. Rus geografy we is stretching on evening times from гих восточных преданиях эта птица etnografy G. N. Potanin (1835-1920) North-East to South-West…. At Kyr- именуется как аист-паломник (hajy- Akmaýanyň ýoly atly ýyldyzlar toplu gyz it is Kus zoli, at Turkmens Kuslar leglek). Белый аист считается у му- my hakynda söz açanynda: «Hakykat joli the birds’ path, at Tatars from Ka- сульман священной птицей, так как dan-da, Akma ýanyň ýolu nyň ugry aw zan а Kyk kaz juli» [24, 741]. летит на зимовку через Аравийский gust we sentýabr aýlarynda guşlaryň In Turkmen superstitions leglek полуостров в направлении священ- uçýan ýoly bilen gabatlaşýar. Hut bu – the storks are figured very often ного города мусульман. По араб- ýyldyzlar toplumynyň ýerleşişi şol dö among birds flying on the Milky Way. скому поверью, в аистов превраща- würde agşamlaryna demirgazyk-gün In the eastern legends this bird is ются души мусульман, которые за dogardan günorta-günbatara uzaýar... called as hajy-leglek, i.e. the stork- свою жизнь ни разу не совершили Gyrgyzlarda oňa «Kus zoli», türkmen pilgrim. The stork of white color is предписанное Кораном паломниче- lerde «Kuslar joli», kazan tatar larynda considered to be holy at Muslims, ство к месту захоронения пророка «Kyk kaz juli» diýlipdir» diýip belläpdir Магомета. Они должны делать это because they fly spending a winter [24, 741]. уже после смерти в облике птиц across Ara-vian semi- peninsula to- Akmaýanyň ýoly boýunça uçýan [11, 65]. wards Holy city of Muslims. The Ara- guşlaryň arasynda türkmenle riň ynan Другой вариант поверья пове- bian superstition states: the souls jyna görä, köplenç, leglek esasy orun ствует нам о том, что в аистов пре- of Muslims, who had never made a da durýar. Gündogar rowaýatlarynyň вращаются жители далёких стран, pilgrimage prescribed by Koran to köpüsinde bu guş hajy-leglek diýlip страстно желающие посетить Мек- atlandyrylýar. Arap ýarym adasynyň the tomb of prophet Mahomed, are ку. Весной они возвращаются обрат- üsti bilen musul manlaryň mukaddes transformed into stork. They had to но и снова принимают человеческий şäheriniň ugry boýunça gyşlamak üçin do it after death in the image of birds облик. В Фесе (Марокко) некогда су- uçýan ak leglek musulman ynançla [11, 65]. ществовал даже госпиталь для ока- rynda mukaddes hasaplanylýar. Arap The other version of supersti- зания помощи раненым и больным laryň ynanjyna görä, öz ömründe bir tion narrates us about the fact that аистам. Если случалось, что птица gezek, edil Gurhanda ýazylyşy ýaly the inhabitants of the furthest coun- умирала, то её хоронили как чело- Muhammet pygam beriň jaýlanan ýe tries, who are eager to visit Mecca, века [13, 374]. rine zyýarat etme dik musulmanla ryň become the storks. In spring time Млечный путь называли также ruhy legleklere öwrülýär. Olar dünýe they come back and take the hu- «дорогой журавлей». Сезонные пе- den ötensoňlar, guşuň keşbin de bu man image again. In Fez city (Mo- релёты журавлей нашли своё отра- zerurlygy amal etmelidirler [11, 65]. rocco) there was once a hospital for жение в творчестве великого турк- Bu ynanç hakyn da başga bir nusga supporting the wounded and illness менского поэта Махтумкули: da mälim edilişine görä, alys ýurtlaryň storks. In case of death of storks, Mekkä zyýa rat etmek ligiň arzuwunda they were buried as a human being А журавль: «Я улечу, ky ýaşaý jylary legleklere öwrülipdir. [13, 374]. Я из Ганга пить хочу; Ýaz gelende olar ýene-de özleriniň The Milky Way was also called as Под Багдадом разыщу ynsan keşbine giripdir. Hatda Fesde a road of crane. Seasonal flying of Расцветающий тюльпан» (Morokko) bir wagtlar ýaraly we ýaraw cranes was reflected in the creativity [26, 515]. syz haly teň legleklere ýardam bermek of Turkmen poet Magtymguly: üçin niýetlenen keselhanalar hem bo Звёздное скопление Плеяды lupdyr. Eger-de leglek öläýse, ony edil The crane states: (Ülker) часто упоминается в трудах adam ýaly jaýlapdyrlar [13, 374]. «Allow me to fly away туркменских учёных XI-XIV вв., та- Akmaýanyň ýoluna «Durnalaryň ýo And drink the Gang water, ких как Махмуд Кашгари [2, 821], ly» hem diýlipdir. Göçegçi durnalar I ‘ll find the growing tulips Салар Баба, Бурханеддина Казы. akyldar şahyr Magtymguly Pyra gynyň In Bagdad city» [26, 515]. В работе Салар Баба (XVI в.) Пле- döredijiliginde hem özüniň çeper şöh яды именуются как: «Süreýýa» [2, lelenmesini tapyp dyr: 678], а у Бурханеддина Казы (XVI в.) Star accumulation Pleiades (Ül- – «Perwin» [2, 593]. А. Вамбери эту Durna diýr: «Per açar men, ker) is often mentioned in the works звёздную Плеяду также называет Bagdat suwun içer men, of Turkmen scholars of XI-XIV cen- словом «Perwin» [18, 12]. Gyş Hindistan göçer men, turies. M. Kashgaru [2, 821], Salar По появлению или исчезновению Lälezaran içinde» [4, 359]. Baba and Burhanetddin Kazy. In the на ночном небосклоне звёзд турк- XI-XIV asyryň alymlary, Mahmyt work of Salar Baba (XVI c.) the Ple- мены определяли наступление се- Kaşgarlynyň [2, 821], Salar Baba nyň iades are called as «Sureyya» [2, зонов. Зима наступала с рождением we Burhaneddin Kazynyň işlerinde 678], while in the work of Burhanetd- звезды Скорпион (Akrap). Весною
34 MIRAS Ülker ýyldyzlar toplumy hakynda ýy din Kazy (XVI c.) – «Perwin» [2, первым появлялось созвездие Пле- gy-ýygydan ýatlanylyp geçilýär. Sa 593]. A. Vambery calls this Pleiades яды, а с его исчезновением начина- lar Babanyň (XVI asyr) işlerinde Ül as a word «Perwin» [18, 12]. лось лето. У туркмен существуют ker «Süreýýa» diýlip atlan dyrylýar [2, Appearing and vanishing of stars поверья, связанное с созвездием 678], Burhaneddin Kazyda (XVI asyr) on the night horizon made Turkmen Плеяды: bolsa ol «Perwin» ady bilen berilýär [2, define the seasons. The winter start- 593]. Bu ýyldyz lar toplumyny A. Wam ed when the star Scorpio (Akrap) ap- Наверху Плеяды beri hem «Perwin» diýip atlandyrýar peared. In spring the constellation Стожары (группа из семи нимф- сестёр) [18, 12]. Pleiades was the first to appear and папахой трясут Ýyldyzlaryň gijeki asman giňişligin then comes summer after its vanish- Моя любимая de peýda bolmagy ýa-da gözden ga ing. There is a legend at Turkmens придти побоится [7, 454]. ýyp bolup, ýaşyp gitmegi esasynda dealing with constellation of Pleia- türkmenler ýylyň döwürlerini kesgit des: läpdirler. Akrap ýyldy zynyň dogmagy Если вечером Улькер находится bilen gyş döwri başlanypdyr. Ülke On the top of Pleiades над головой, riň dogmagy ýazyň gelendigini, onuň Stozhary (the group of seven Значит наступила весна [8, 386]. ýaşmagy bolsa tomus döwrüniň baş nimphe-sisters) В самый разгар лета появляется lanandygyny alamatlandyrypdyr. Ülker Shaking by papakh созвездие Весов (Terezi или Mizan). ýyldyzy hem türkmen yrym-ynançlary My love Когда же на небо поднимался Сири- bilen baglanyşyklydyr: is afraid of coming [7, 454]. ус (Ýaldyrak), наступала осень. Asmanda Ülker, If in the evening the Ulker is Российский музыковед и ком- Telpegin silker, above the head, позитор В. Успенский (1879-1949)
MIRAS 35 Jana-jan ýarym, It’s a sign for spring to come писал, что туркмены чаще ориен- Gelmäge gorkar [7, 454]. [8, 386]. тируются по четырём звёздам: Пле- яды (Ülker), Промежуточная звезда Ilkagşam Ülkerim depämde bolsa, The constellation of Libra (Terezi (Aralyk), Три звезды (Üç ýyldyz) и Ýazym üstümde bolar [8, 386]. или Mizan) appears in the horizon in Сириус (Ýaldyrak). Когда наступает Summer, and when Sirius occurs the степная жара, появляется созвез- Tomsuň iň bir jöwzaly döwründe Te Autumn comes. дие Плеяды, вскоре оно становится rezi ýa-da Mizan ýyldyzlar toplumy The Russian musician and com- невидимым в течение 40 дней. За- dogýar. Haçan-da asman giňişliginde poser V. Uspenski (1879-1949) тем оно будет видно немного яснее, Ýaldyrak peýda bolanda, ol güýzüň wrote, the Turkmens makes orien- а когда станет хорошо видимым – gelendigini alamatlandyrypdyr. пшеница готова: tation on the following four stars: Rus sazşynasy W. Uspenskiniň Pleiades (Ülker), Inter-mediate star (1879-1949) bellemegine görä türk Если зародился Улькер, (Aralyk), Three stars (Üç ýyldyz) menler, köplenç, dört ýyldyzy özle rine Поднимутся и травы, и пшеница and Sirius (Ýaldyrak). The star Ple- çelgi edinipdirler: Ülker we Aralyk, Üç [8, 534]. iades appear with coming torridity to Ýyldyz we Ýaldyrak. Haçan-da säh ra gyzgyn jöwza bilen gowrulanda, steppe and soon it became invisible Затем через 15 дней выходит asmanda Ülkeriň dogandygy mälim within 40 days. Then, gradually it be- Промежуточная звезда. В это вре- bolýar we şondan soňra ol 40 günüň came visible and when vision is obvi- мя начинается летняя жара. Через dowamynda hiç hili görünmeýär. Soň ous- means the wheat is ready. 25 дней выходит Три звезды, после ra ol az-kem görnüp başlaýar we onuň чего созревают дыни, и цветёт ка- has aýdyň görnen döwründe bugdaý If the Ulker occurs on the horizon мыш. Ещё через 20 дней выходит ýetişýär: Both the grasses and wheats will Сириус, тогда зацветает камыш- be growing [8, 534]. хиша. После выхода Сириуса ночи Ülker dogsa, становятся холоднее. Спустя 4 ме- Otam bişer, bugda ýam [8, 534] Then 15 days later the Inter-star сяца могут начаться бураны и дож- comes to the horizon. This is a peri- ди [27, 170].
36 MIRAS Ondan 15 gün geçeninden soň od of summer torridity. After 25 days Утреннюю звезду туркмены на- ra Aralyk ýyldy zy asman giňişliginde Three stars appears and the melons зывали Пастушьей (Çopan ýyldyzy). peýda bolýar. Hut şu döwürden bolsa in the fields are ripped and cranes Про неё в народе говорят: «Звезда jöwzaly tomus başlanýar. 25 gün ge are flourishing. Another 20 days later Çopan – это утренняя звезда» [7, çeninden soňra Üç ýyldyzyň dogmagy Sirius appears and the cranes -hisha 216]. Утреннюю звезду туркмены bilen gawun bişip, gamyş gülleýär. 20 (variety of crane) is growing. After называют также (Daň ýyldyzy). Её gün geçeninden soňra bolsa Ýaldyrak occurrence of Sirius the nights be- можно увидеть рано утром, поэто- dogýar, şonda gamyş-hyşa gülleýär. come cooler. Snow-storms and rains му её второе название – Daňlak. А. Şeýle-de Ýaldyragyň dogmagy bilen start 4 month after Sirius [27, 170]. Вамбери писал: «Я то и дело с не- gijeler sowap başlaýar. Şu pursat dan Morning star was called a Shep- терпением поглядывал туда, где 4 aý geçeninden soňra bolsa, apy-tu herd’s star Çopan ýyldyzy. The должны были появиться Сухейл panly ýagyşlaryň ýagmagyna garaşy people say on it: «The star Chopan (Орион) и Сетареи-и собх (Утренняя lypdyr [27, 170]. is a morning star» («Çopan ýyldyzy звезда), ибо тогда мы доберёмся Säher ýyldyzyny türkmen ler Çopan daňdan dogýan ýyldyz») [7, 216]. до станции, и кончатся мои муче- ýyldyzy diýip atlan dyrypdyrlar. Halk Turkmen people call Morning star the ния» [18, 21]. Считалось, что если arasyndaky gürrü ňe görä, çopan ýyl – Daň ýyldyzy. It may be seen early на рассвете она выглядела красной dyzy daňdan dogýan ýyldyzdyr [7, 216]. Säher bilen dogýan ýyldyzy türk in the morning hence the second и одновременно с этим поднимался menler Daň ýyldyzy diýip hem atlan name – Daňlak. A. Vamberi wrote: «I пыльный ветер, то это явление оз- dyrýarlar. Ony daň säher de görmek looked again and again with great начало изменение погоды: bolýar, şonuň üçin bu ýyldyzyň ikinji patience to the place, here it should ady Daňlakdyr. A.Wamberi bu bara have been appeared Suheil (Orion) Покраснел Данлак, зайди в дом, da: «Men sabyrsyzlyk bilen Suheýl and Сетареи-и собх (Morning star), разогрелся ужин – к свадьбе [1, 112]. (Orion) ýyldy zynyň we Daň Ýyldy zy since we reach to the station and I nyň (Seta rei-i sobh) dogjak tara pyna would be free of troubles and touch- С рассветом покраснеет Данлак seredýärdim, çünki şonda biz stansiýa ers» [18, 21]. There was a belief if – это божья кара, С закатом солнца çenli baryp ýetýärdik we meniň ejirle at dawn it looked in red color and появится вечерняя заря – это божья rim tamamlanýardy» diýip ýazypdyr at the same time dirty wind arises, благодать [1, 112]. [18, 21]. Eger-de daň säherde ol gy that meant the weather seems to be zarsa we şol wagtda tozanly ýel göte spoiling: Пусть уж лучше враг нагрянет, чем rilse, bu ýagdaý howanyň üýtgejekdi покраснеет Данлак [8, 357]. gini alamatlandyrypdyr: Danlak turned red, enter home, supper was warmed to marriage Звезда Венера (Zöhre) является Daňlak gyzarsa, öýe git, [1, 112]. одной из самых популярных звёзд у şamlyk gyzarsa – toýa [1, 112]. туркмен. Иногда её называли Aryk, At dawn Danlak will turn red – its что означало – чистая [2, 58]. Звез- Daň atyp, daňlak gelse, God punishment, with setting up of ду эту считали переменной, так как ol Hudaýyň urdugy, the sun the nightfall appears – its утром её можно было увидеть со Gün ýaşyp, şapak gelse, God grace [1, 112]. стороны восхода солнца, а вечером ol Hudaýyň berdigi [1, 112]. – на западной стороне неба. Звез- Let it better the enemy makes ag- ду Венеру можно было увидеть и на Gyzaryp daňlak gelenden, gression, than Danlak becomes red закате дня. Однако промежуток этот gygyryp ýagy gelsin [8, 357]. [8, 357]. был очень коротким, поэтому турк- мены в этот момент называли её Zöhre ýyldyzy türkmen leriň arasyn da iň meşhur ýyldyz laryň biri dir. Käte One of the popular stars at Turk- «короткая жизнь» (Ömrüzaýa). ol Aryk diýlip hem atlandyrylyp, «aras mens is Venus (Zöhre). Sometimes it Со звездой Венерой связана ин- sa, päkize» diýmegi aňladypdyr [2, was called as Aryk, that meant pure тересная легенда, согласно кото- 58]. Ol üýtgäp durýan ýyldyz hasap [2, 58]. This star was considered рой Всевышний спускает на землю lanypdyr we ony irden günüň dogýan changeable, because one may see it двух ангелов: Харута и Марута для tarapynda, agşam bolsa asman gi in the morning on the sunrise, while присмотра за людьми. Однако, ан- ňişliginiň demirgazyk tarapynda gör in the evening – on the west part of гелы, забыв о своих обязанностях, mek bolýar. Zöhre ýyldy zyny gün ýa the sky. One may see the star Venus влюбляются в красавицу по имени şyp barýan uçurlarynda hem görmek on the setting of the day. However Зохре (Венера). Она выпрашивает mümkin. Ýöne bu aralykdaky pursat the interval period was very shot, у них особую молитву, при помощи örän gysga bolýandygy üçin, türkmen that’s why the Turkmens at that mo- которой взмывает в небо. С тех пор MIRAS 37 ler ony Ömrü zaýa diýip hem atlan dy ment called it (Ömrüzaýa) i.e. short она живёт среди звёзд и именуется rypdyrlar. life. Венерой (Zöhre ýyldyzy) [9, 44]. Zöhre ýyldyzy hakynda örän gyzykly Interesting legend according to Рядом с Венерой размещается rowaýat saklanyp galypdyr: Perwer which God once let the angels Harut Марс (Myrryh). Близкое располо- digär adamlara gözegçilik etmek üçin and Marut go down is dealt with Ve- жение Венеры и Марса являлось zemine özüniň iki sany perişdesini Ha nus star. But the angels sent for car- распространённым литературным ruty we Maruty iberipdir. Emma periş ing people suddenly fall in love to the приёмом, часто используемым по- deler zemi ne düşeninden soňra Zöhre beautiful girl Zöhre. She requested этами при описании женской красо- atly gyza aşyk bolup, ýerde amal et them for a special pray from them, ты. У Бурханеддина Казы есть такие meli işle rini unudypdyrlar. Zöhre olar which led for heaven to fly up. Since строки: dan asma na göterilmäge ýardam etjek then it has been living among the Подойди сюда, красавица, aýratyn dogany sorapdyr. Şondan bäri stars and called Venus star ( Zöhre с глазами Марса ol asman da ýyldyz laryň arasynda ýa ýyldyzy) [9, 44]. и бровями Венеры [2, 289]. şaýar we Zöhre ýyldyzy diýlip atlan dy The star Mars (Myrryh) is located или: rylýar diýlip hasaplanylýar [9, 44]. close to Venus. This location of Ve- С глазами Марса, Zöhre ýyldyzynyň ýanynda Myrryh nus and Mars was considered a pop- бровями Венеры, ýyldyzy hem ýerleş ýär. Zöhre we Myr ular literary method, which was used ryh ýyldyzlarynyň ýakyn ýerleşmegi Челом Луны и ликом Солнца by poets while depicting women [2, 289]. şahyrlaryň zenan gözelligini wasp et beauties. Burhaneddin Kazy wrote: meginde giňden peýdalanan edebi täri bolupdyr. Burha neddin Kazynyň şy У географа ибн Хордадбеха (820- Come up here, pretty girl, gyrlarynda şeýle setirler bar: 912 гг.) планета Марс также обозна- having eyes of Mars чена как Мыррых [19, 126]. Необ- and eyebrows of Venus [2, 289]. ходимо отметить, что звезду Марс Eý, gözleri Myrryh-u gaşy Zöhre, or: иногда ошибочно отождествляют bärü gel [2, 289]. With eyes of Mars, с Меркурием. Хотя Меркурий по- ýa-da: eyebrows of Venus восточному указан как «Otarit» или Myrryh göz-u Zöhre gaş, With brow of Moon and image of «Tir». Тот же Бурханеддин Казы пи- Aý alyn-u Gün ýüz [2, 289]. Sun [2, 289]. шет: Geograf ibn Hordadbegiň (820-912) Geographer Ibn Khordatbeh (820- Как Солнце и Луна, eserlerinde Mars saýýarasy hem Myr 912) also denotes the planet Mars как Тир и Зохре [2, 760]. ryh diýlip atlan dyrylypdyr [19, 126]. Bir zady aýra tyn bellemek gerek, käte as Myrryh [19, 126]. It is necessary Это парное расположение по- ýalňyşlyk bilen Merkuriý bilen Mars bir to note that the star Mars sometimes родило продолжение упомянутой zat hasaplanypdyr. Ýöne gündogar yl is identified with Mercury by error. Though Mercury in oriental means выше легенды. Согласно ей, другая mynda Merkuriý «Otarit» ýa-da «Tir» злая женщина, позавидовав Ве- ady bilen görkezilipdir. Burhaneddin «Otarit» or «Tir». Burhaneddin Kazy wrote: нере, тоже захотела вознестись в Kazynyň bu ýyldyz barada şeýle seti ri небо. Используя ложь и обман, она bar: уговорила небесных ангелов и по- As Sun and Moon, as Tir and Zohre лучила от них нужное заклинание. [2, 760]. Güneş-u Aý, Tir ile Zöhre [2, 760]. При помощи этого заклинания она взмылась в небо. Однако другие This paired location gave a birth Olaryň ýana şyk ýerleş megi ýokarda звёзды не приняли её и с тех пор ýatlanan rowaýatyň dowamly bolma for a continuation of the legend men- эта «неприятная» (Myrryh ýyldyzy) gyna getiripdir. Aýdylyşyna görä, baş tioned above. According to it, the или «проклятая» (Lagnaty ýyldyz) ga bir gaharjaň aýal Zöhrä basdaşlyk other evil women being jealous to звезда неустанно следует за Вене- edip, asma na göterilmek hyýalyna Venus had an intention to perch up. рой, но встречает сопротивление münüpdir. Oňa ýalan pirimler bilen as Using lie and fraud, she persuades со стороны других звёзд (ангелов), man perişdelerini öz niýetini amal et the heaven angels and received con- которые закидывают её камнями [5, meklige yrmak we olardan gerek bo jurations from them. This conjuration 23]. По поверью, она приносила не- lan jadyly dogany almak başardypdyr. gave a chance to perch up. Howev- мало несчастий. Попавший в беду Hut şol doganyň kömegi bilen hem ol er the other stars met her not very человек, объяснял своё поведение göge göterilipdir. Ýöne başga ýyldyz friendly. Since then this «Unpleas- выражением: «Будто отправился в lar ony kabul etmändirler. Şondan bäri ant» (Myrryh ýyldyzy) or «Damned» путь навстречу звезде» («Ýyldyza hem ol Myrryh ýyldyzy ýa-da Lagnaty (Lagnaty ýyldyz) follows Venus, but ýöreýän ýaly boldum») [7, 576]. Со-
38 MIRAS ýyldyz bolup, ýadaman Zöhräni yzar meets with opposition from the other гласно положению этой звезды на lap ýör, ýöne ol başga ýyldyzlaryň (pe stars (angels), which throw stones небе, дни месяца делились на удач- rişdeleriň) gazabyna duçar bolup, oňa on her [5, 23]. The legend says ные и неудачные. Суеверные кара- lagnat daşy atylýar diýlip ynanylýar [5, that she brought a lot of unhappi- ванщики верили в подобные приме- 23]. Ynanja görä, Myrryh adamzada ness. The man, who got in trouble, ты и старались не отправляться в az betbagtlyk getirmändir. Şonuň üçin explained his conduction by the ex- путь в неудачные дни. adamlar bir betbagtlyga duş bolan ha pression: «As if one went to meet the Ночное небо было прекрасной latynda, özleriniň düşen agyr ahwala star» (Ýyldyza ýöreýan ýaly boldum) картой для путников. Отправляясь tyny «Ýyldyza ýörän ýaly boldum» [7, [7, 576]. Bearing in mind the location в дорогу рано утром после ночного 576]. diýen aňlatma bilen düşündirip of this star on the sky, the days and привала, караванщики выискивали dirler. Şu ýyldyzyň asman giňiş ligin months were divided into success- на восточном небосклоне звезду de ýerleşiş ýagdaýy boýunça, aýyň Венеру. Своим ярким свечением ful and not successful. The caravan günleri «sähetli» hem-de «sähetsiz она давала сигнал к отправке кара- drovers never started their travel un- günler» diýlip özara bölünipdir. Şeýle ванов. Однако часто случалось так, favorable days. ynanja uýan kerwen başylar sähetsiz что утреннюю звезду Венеру путали The night sky served as a good günlerde uzak ýola düşmegi oňlaman с другими яркими звёздами. Очень map for the traveler. Starting to move dyrlar. часто это был Юпитер (Garaguş). Ýolagçylar üçin gijeki asman ajaýyp at early morning after the night rest, Махмуд Кашгари в своём словаре karta hökmünde hyzmat edipdir. Gije the travelers were searching Venus именует его «Garaguş ýulduz» [2, ki düşleg den soňra, säher bilen ýola star on the eastern horison. Bright 289]. Встречаются и другие вариан- düşýän kerwenbaşylar asman giňişli lightening of the star Venus was a ты, когда Юпитер называют Müşteri. giniň gündogar tarapynda Zöhre ýyl signal for travelers to move. Howev- Более распространённое название dyzyny görmekligiň umydynda bolup er, it was many times when the trav- этой планеты – Керван куш. Этот dyrlar. Ol özüniň ýagty şugla sy bilen elers mixed the star Venus with other космоним означает «истребитель kerweniň ugramagyna alamat berip bright stars. It was Jupiter (Garaguş) караванов». Г. Н. Потанин уточня- dir. Käteler Zöhre ýyldyzynyň beýleki in many cases. Mahmud Kashgary in ет, что погонщики караванов иногда ýagty ýyldyz lar bilen çalyşylýan ha his dictionary calls it as Garaguş ýul- принимали Венеру за одну из звёзд latlary hem bolupdyr. Şeýle ahwalat, duz» [2, 289]. There are also other Ориона и, видя в её восходе знак köplenç, Garaguş (Ýupi ter) ýyldyzy versions when Jupiter was called as приближающегося утра, загоняли bilen bagly bolupdyr. Mahmyt Kaş Müşteri. The more popular name of животных раньше времени [24, 733]. garly öz sözlüginde bu ýyldy zy «Ga this planet is Kerven kush (Керван В туркменском варианте Юпитер raguş ýulduz» diýip atlan dyrypdyr [2, куш). This cosmonim means «cara- более известен как «Kerwengyran» 289]. Bu ýyldy zyň Müşte ri diýlip atlan vans killer». G. N. Potanin under- (истребитель караванов) [7, 28]. dyrylyşyna hem köp duş gelin ýär. Bu lines that caravans drovers consider Согласно легенде, караванщики, saýýaranyň has giň ýaýran ady Ker Venus by mistake as one of stars of приняв данную звезду за утрен- wen guşdur. Onuň şeýle atlan dyrylyşy Orion. The occurrence of this star нюю звезду Венеру, пустились в «Kerwen gyryjy» manysyny berýär. G. was a signal for the approaching of путь раньше времени и попали в N. Pota nin bu söz düzü mine kesgitle morning and the people pull the hus- беду. Со временем эта легенда ча- me bermek bilen kerwençiler käteler bandry prior to the time [24, 733]. стично «стёрлась и переплелась» ýalňyşyp, Orion ýyldyzlar toplumyna с другими вариантами и уже саму In Turkmen version Jupiter more girýan ýyldyzy Zöhre ýyldyzydyr öý Венеру (вместо Юпитера) начинают known as «Kerwengyran», i.e. «anni- düp, onuň asman da görünmegini da наделять термином «истребитель hilators of caravans» [7, 28]. Accord- ňyň ýakynlaşmasynyň alamaty hasap караванов». Известна она и как «гу- ing to legend, the caravans drovers, landyklaryny we düýe lerini wagtyndan бительница ишаков» (Eşekgyran). having accepted this star as Venus öň ýola salandyklaryny belläp geçýär Российский исследователь Д. О. [24, 733]. started moving earlier than schedule Святский (1881-1940) приводит ин- Türkmenlerde Ýupiter «Kerwen and got into big trouble. Upon the тересный материал относительно gyran» ady bilen has meşhurdyr [7, time passing, the legend changed its туркмен Закаспийской области, про- 28]. Rowa ýata görä, kerwen çiler bu shape, «partially mixed» with other живавших на берегу Каспийского ýyldyzy Zöhre ýyldy zy hökmünde ka versions and Venus itself (instead of моря [25, 177]. bul etmek bilen, öz wagtyndan ir ýola Jupiter) was called as «caravans an- Длительное наблюдение людей düşüp, betbagtlyga uçrapdyrlar. Wag nihilator». This legend is known as за звёздами позволило подметить, tyň geçmegi bilen, bu rowaýat başga «blighters of donkeys (Eşekgyran). что время их появления и располо- görnüşler bilen «taraşlanypdyr we üsti The Russian researcher D. O. Svy- жение на ночном небосклоне имело ýetirilip», Zöhre ýyldyzynyň (Ýupi teriň atski (1881-1940) gives us an inter- определённую закономерность. Ка- deregine) «Kerwengyran» diýlip atlan esting example regarding Turkmens раванные проводники ориентиро- MIRAS 39 dyrylýan halatlary bolup dyr. Şeýle-de of Za-Caspian region, inhabiting the вались по определённым звёздам. ol «Eşekgyran» ady bilen hem belli coasts of the Caspian Sea [25, 177]. Одна из них так и называлась «звез- dir. Rus alymy D. O. Swýatskiý (1881- Observation of people over the star да караванов» (Kerwen ýyldyzy). 1940) Zakas piý (häzir ki Hazar ýaka) within a long period of time gave an Как было упомянуто выше, sebitindäki, ýagny Hazaryň kenarynda opportunity to underline that the time Ýaldyrak или Ýaldyrawuk – это звез- ýaşaýan türkmen ler bilen bagly gyzyk of appearance and location on the да Сириус, главная звезда созвез- ly maglumaty belläpdir [25, 177]. sky horizon had certain regularity. дия Большого Пса (Uly it). Звезда Ýyldyzlara uzak wagtlap syn etmek Caravans’ drover s made orientation Сириус – одно из самых известных и ligiň netijesi adamlary olaryň dogma relying on stars. One of them was в то же время загадочных явлений у gynda we gije ki asman giňişliginde called «Stars of caravans» (Kerwen туркмен. Согласно народным пред- ýerleşmeginde kesgit li kanu nalaýyk ýyldyzy). ставлениям, её появление в конце lygyň bardygy hakyndaky pikire geti лета на ночном небосводе означало Ýaldyrak or Ýaldyrawuk is the star ripdir. Kerwen çiler aýry-aýry ýyldyz lar окончание жарких дней и душных Sirius, main star of constellation of dan ugur alypdyrlar. Netijede, olaryň ночей. С этого момента дневная Canis Major (Uly it). The star Sirius biri Kerwen ýyldyzy diýlip atlandyry жара начинает спадать, а ночи ста- – is one of the famous and the same lypdyr. новятся более прохладными. При time puzzled phenomena at Turk- Ýokarda ýatlanylyp geçilişi ýaly, зарождении этой звезды туркмены Ýaldyrak ýa-da Ýaldyrawuk Uly it at mens. According to legends its oc- говорят: «Зародилась звезда Ял- ly ýyldyzlar toplu mynyň esasy ýyl currence at the end of the summer дырак» («Ýaldyrak dogdy»). Харак- dyzlarynyň biridir. Ýaldyrak ýyldyzy at the horizon was a signal for hot терно, что накануне этого события türkmenleriň arasynda iň bir meşhur days and tough nights to finish. Now несколько дней держится невыно- we şonuň bilen bir wagtda, örän syrly and on the daily hot falling down and симая жара. Затем летний зной спа- ahwalat bilen gurşa landyr. Halk ynan nights became cooler. While occur- дает, и наступают прохладные ночи. jyna görä, tomsuň ahyrlap barýan pur ring of this star the Turkmens say: По словам российского топогра- satynda onuň gijeki asman da peýda «Ýaldyrak dogdy » (i.e. the star Yaldi- фа. И. Ф. Бларамберга (1800-1878) bolmagy yssy gündizleriň we dymyk rak appeared). It is natural; several «Обычно летом караваны отправ- gijeleriň tamam lanmagyny aňladyp very hot days proceeded prior to this лялись после спада жары и восхож- dyr. Hut şu ýyldyzyň dogmagy bilen, event. But later, the hot went down дения Сириуса» [17, 117]. Русский eýýäm gündizine yssy kiparlap, gijele and cool nights started. естествоиспытатель и путешествен- rine bolsa salkynlyk aralaşypdyr. Şu According to the Russian topogra- ник Г. С. Карелин (1801-1872) в сво- nuň bilen baglanyşykly türkmenler de pher I. F. Blaramberg (1800-1878): ём экспедиционном журнале писал: «Ýaldyrak dogdy» diýen aýtgy bar. Bu «As usually the caravans started «Караван наш был составлен по ýyldyzyň dogmazynyň öňüsyrasy çy moving after falling down of hot and форме относительно сборов и вре- dap bolmajak yssy düşýär. Ýöne şon rising of Sirius» [17, 117]. The Rus- мени похода. Караванный сигнал, dan soňra tomus ky jowzanyň ýerine, sian researcher and traveler G. S. звезда Ялдырак (Сириус) горела на salkyn gijeler aralaşýar. Karelin (1801-1872) in his registra- небе» [21, 326]. Rus topog rafy I. F. Blaramberg tion book wrote: «Our caravan was С появлением Сириуса связано (1800-1878) tomusky jowzanyň kipar set up in accordance with all require- множество примет. Замечено, что lamagy hem-de Ýaldyragyň dogmagy ments. Appearance of the star Siri- если звезда восходит вечером, то bilen kerwenleriň uzak menzillere ýola пойдут ливни, если утром – насту- us» on the horizon was a signal for düşendiklerini belläpdir [17, 117]. Rus пит жара, а если вечером зайдёт, the caravan to depart [21, 326]. syýahatçysy we tebigat hadysalary то задуют ветра. Чабаны при виде The occurrence of Sirius is dealt ny derňeýji G. K. Kare lin (1801-1872) звезды Сириуса поглядывали на with several signs. It is underlined, if bolsa özüniň ekspedisiýa žurnalynda: восток, откуда начинали дуть про- the star rises in the evening – wait «Biziň kerwenimiz ýygnanyşmagyň хладные ветра. Со звездой Сириус we ýöriş wagtynyň terti bi boýun ça dü rain, if in the morning – wait the hot- связаны также народные послови- zülendi. Asman da Ýaldyragyň dogma ness, if the star sets in the evening цы и поговорки: gy kerwe niň ugramagyna alamat bo – wait for the winds. The herdsmen, lup ýanyp durdy» diýip belläpdir [21, while seeing the star Sirius looked При появлении трех звезд 326]. towards east, where the cool winds (Пояса Ориона) остывает земля, Ýaldyragyň dogmagy bilen bagly en were blowing from. Sayings and а при зарождении Ялдырака çeme yrym-ynançlar bar. Eger-de ýyl proverbs are also dealt with the star остывает солнце [8, 534]. dyz agşam dogan bolsa, onda ýagyş Sirius: ýagýar, eger-de irden dogsa, jowza Существует несколько подобных bolar, gije dogaý sa, ýel bolar. Çopan While occurring of three stars вариантов: lar Ýaldyragy görenlerinde gündogar (Orion belt) the land become cool,
40 MIRAS tarapa syn edipdirler we olaryň çak Appearance of Yaldyrak the «Ночи становятся прохладными edişi çyn bolup, şol tarap dan salkyn sun becomes cool [8, 534]. после зарождения звезды Ялдырак, şemal öwüsmäge başlapdyr. Ýaldyrak а солнце остывает в Сунбуле» ýyldyzy bilen bagly halk arasynda en There are several similar versions: [8, 567]. çeme aýtgy lar, nakyl lar hem döräpdir: Или: The nights become cool after Канун зарождения Ялдырака Üç ýyldyzda ýer sowar, appearing of the star Yaldyrak, характеризуется жарой, Ýaldyrakda gün sowar [8, 534]. the sun became cool in the а трёх звезд Пояса Sunbool [8, 567]. Ориона – её отступанием [7, 500]. Onuň dürlü çe aýdylyşy bardyr: or: The eve of occurrence Yaldyrak is Здесь хотелось бы сделать не- Ýaldyrakda tün sowar, большое отступление, связанное accompanied by the very hot days, Sünbülede gün sowar [8, 567]. с пояснениями созвездия Девы while three stars of Orion belt lag- ýa-da: (Sünbüle) и Трёх звёзд (Üç ýyldyz). ging behind [7, 500]. Ýaldyragyň ýangyny, Некоторые исследователи счита- üç ýyldyzyň galgyny [7, 500]. ют, что Sünbüle является месяцем Here, let us make some retreat- исламского солнечного календаря Şu ýerde Sünbüle we Üç Ýyldyz atly ment, which is dealt with clarification хиджры, который в современном ýyldyzlar toplumy bilen bagly düşünje of constellation Virgin (Sünbüle) and грегорианском летоисчислении по- ler hakynda gürrüň etmekligi maksada Three stars (Üç ýyldyz). Certain re- падает на период с 21 августа по laýyk hasaplaýarys. Ýyldyzlary öwre searchers consider Sünbül a month 22 сентября [8, 567]. Однако, по niji alymla ryň käbiriniň hasap lamagy of Islamic sunny calendar of Hegira, сообщению Шемседдина Мервези, na görä, Sünbü le musulmanlaryň hij which in Gregorian chronical falls on Sünbüle (другое название – Azra – ri gün sene namasynyň aýlarynyň biri the period of August 21 till Septem- Gyzlar) означает именно созвездие bolup, ol häzirkizaman gregoriýan ýyl ber 22 [8, 567]. However, accord- Девы [6, 103]. hasaplamasy boýunça 21-nji awgust ing to information from Shemseddin У Шемседдина Мервези пояс Ори- dan – 22-nji sentýabr aralygyndaky Mervezi, Sünbüle (the other name она отмечен как Jeppar [6, 105]. В döwre gabat gelýär [8, 567]. Şemsed – Azra-Gyzlar) means the constella- словаре Бурханеддина Казы он на- din Merweziniň maglumatyna görä tion of Virgin [6, 103]. зван Süheýl [2, 674]. Средневековый Sünbüle (başga ady – Azra – Gyzlar) Shemsenddin Mervezi the Orion учёный-энциклопедист и мысли- şol bir Dewa ýyldyzlar toplumyny aň belt is marked as Jeppar [6, 105]. In тель аль-Бируни указывает на одно ladýar [6, 103]. the dictionary by Burhaneddin Kazy поверье: «Говорят, что, когда взор Şemseddin Merwe ziniň işle rinde it is called Süheýl [2, 674]. Mid-age глаза падает на Сухейль (Süheýl), Orionyň guşaklygy Jeppar diýlip bel scholar, and thinker Al-Biruni de- человек умирает» [16, 394]. Süheýl lenipdir [6, 105]. Burhaneddin Kazy notes on one superstition: «They упоминается и в записях А. Вамбе- nyň sözlüginde ol Süheýl diýlip atlan said, when a glance of eye falls on ри [18, 12]. dyrylypdyr [2, 674]. Orta asyr alymy, Suheyl the human dies» [16, 394]. Возвращаясь к звезде Сириус, akyldar al-Biruni öz işinde halkyň bu Surely is also mentioned A. Vamberi надо отметить, что её появление на небосклоне имеет свою периодич- ýyldyz bilen bagly: «Adamyň gözi Sü [18, 12]. heýlä düşse, ol ölýär» diýen ynanjynyň ность. Сириус показывается в конце Coming back to the star Sirius, it is bardygyny belläpdir [16, 394]. Süheýl лета, но тогда он восходит только к necessary to underline that its occur- hakynda A. Wamberiniň ýazgylarynda утру. Его летнее зарождение – это rence on the horizon has periodicity. hem ýatla nylyp geçilýär [18, 12]. 12 августа, и держится он до 23 сен- Sirius appears at the end of Sum- Ýaldyrak hakyndaky gürrüňimize тября [1, 406]. dolanyp gelsek, onuň asman giňişli mer, but it rises by morning. The Если говорить об умении опре- ginde peýda bolmagynyň döwürleýin star’s summer occurrence is August делять по звёздам, то необходимо ligi barada bellemek gerek. Ýaldyrak 12 and it went away on September упомянуть караванщиков. Выше tomsuň ahyrynda görnüp, ýöne ol bu 23 [1, 406]. мы уже сообщали, что караваны от- döwürde diňe ir säherde ýaşýar. Onuň If we talk about defining or calculat- правлялись в путь лишь с наступле- tomusdaky dogýan döwri 12-nji aw ing using the stars there is a need to нием осенней прохлады. Сигналом gustdan – 23-nji sentýabra çenli do mention caravans drover. A little bit к этому являлось зарождение на wam edýär [1, 406]. above we mentioned, that caravans ночном небосклоне звезды Сириус Ýyldyzlar boýunça kesgit lemek uky drover departed travelling with com- [21, 326]. Пересекающие огромные by hakynda gürrüň edilende, hökma ing cool weather. The occurrence of пустынные районы караваны, часто ny suratda kerwen çiler ýatla nylma Sirius on night horizon was a signal сбивались с пути. В таких случаях lydyr. Ýokarda ýatlap geçişimiz ýaly, for caravans drover [21, 326]. Since, им на помощь приходило умение MIRAS 41 kerwenler güýz salkyny düşeninden the caravans’ drover had to pass a читать ночное небо, где звёздная soňra ýola düşüpdirler. Gijeki asman huge desert area and sometimes карта безошибочно указывала им giňişliginde Ýaldyragyň dogmagy ker they get lost their path. In these cas- правильные ориентиры и направле- wenleriň ugramagynyň esasy çelgisi es the caravans’ drover had to apply ние пути. bolupdyr [21, 326]. Ägirt uly çöl be the support of stars and in order de- Русский художник и писатель Н. ýewany kesip geçýän ýolda kerwen fine their route. Н. Каразин (1842-1908) в одном из ler, köplenç, heläk bolup dyrlar. Şeýle The Russian painter and writer N. своих рассказов, посвященного тур- ýagdaýlarda, olara gijeki asman giňiş N. Karazin (1842-1908 ) in one of his кменскому купцу, регулярно пересе- ligindäki ýyldyzlar boýunça okap bil tales devoted to Turkmen merchant, кавшему огромные пустынные про- mek ukyby uly ýardam edipdir, çünki who was regularly travelling and странства, пишет: «Природу своих ýyldyzlar karta sy olara dogry çelgini passing huge territories, wrote the степей тюркмен Сяркей изучил до тонкости. Он знал все созвездия в hem-de ugry görkezipdir. following: «The Tyurkmen Syarkei небе и умел ими пользоваться для Rus ýazy jysy we suratke şi N. N. Ka studied the nature of his native ориентировки в степи» [20, 55]. Од- razin (1842-1908) ägirt uly çöl giňişli steppe very thoroughly». He knew all нако чтение по звёздам было делом gini kesip geçýän türkmen söwdagä constellations and was able to solve нелёгким. Побывавший в XIX в. в rine bagyşlan hekaýasynda: «Sýarkeý the issue according to the stars» [20, türkmen öz çölüniň tebi gatyny örän туркменских землях корреспондент 55]. However, it was not an easy британской газеты «Daily News» inçelik bilen öwrenipdir. Ol asman work to make conclusions relying daky ähli ýyldyz lary bilýärdi we çölde Эдмонд О’ Донован (1844-1883) от- on stars. Britain’s «Daily news» cor- мечал: «В пути мы останавливались olardan ugur alyp, peýda lanmaklygy respondent Edmond O’ Donovan hem başarýardy» diýip ýazypdyr [20, несколько раз и пытались сориен- (1844-1883), who has been in XIX тироваться по нескольким видимым 55]. Elbet de, ýyldyzlar boýunça çel century in Turkmen lands, wrote: звёздам. Мы часто ошибались, од- gi almaklyk aňsat iş däl. XIX asyrda «While being in route we stopped нако эти туркмены обладают безо- türkmen topragynda bolan Britaniýa for several times and tried to find out шибочным инстинктом, который не- nyň «Daily News» gaze tiniň habar çy the right way relying on some visible изменно выводит их на правильный sy Edmond О’Donowan (1844-1883): stars. We lost the route very often, путь» [10, 106]. «Biz ýol ugrunda ençeme gezek düş but, these Turkmnens possesses on Особенностью быта туркмен явля- ledik we birnäçe görün ýän ýagty ýyl certain instinct resulted in finding the лось то, что в их жизни существова- dyzlardan ugur alma ga çalyşýardyk. right path» [10, 106]. ли так называемые удачные (sähetli Biz, köplenç, ýalňyşýardyk, emma The Turkmens’ life peculiarity is gün) и неблагоприятные (sähetsiz türkmenler welin, özleriniň ýiti duýgur division on days – favorable (sähetli gün) дни. Все благие и трудовые lygy bilen olar arkaly üýtgewsiz dogry gün) and non-favorable (sähetsiz дела начинались именно в удачные ýola ugrukmagy başarýardylar» diýip gün). All good will started just in дни. Эти дни увязывались с народ- nygtapdyr [10, 106]. ной астрономией и исчислялись по Türkmenleriň ýaşaýşynyň özboluş favorable days. These days were dealt with peoples astronomy and появлению и расположению небес- ly bir aýratynlygynyň biri hem durmu ных звёзд. В первом ряду подобных şynda atlandyrylyşy ýaly, günler öz accounted by the location of stars. In terms of orienting Mars (Myrryh) ориентиров стоит Марс (Myrryh). arasynda sähetli we sähet siz günlere Туркмены называют её «неприятной is among the first. The Turkmen bölünmegidir. Haýyrly we möhüm işle звездой» (Myrryh ýyldyzy). Согласно consider this star Myrryh ýyldyzy re hemişe diňe sähetli günlerde başla положению этой звезды на небе дни as «non-favorable». In accordance nylýar. Bu günler halk müneçjimligi bi месяца делились на удачные и не- with this star’s location the days and len baglanyşdyrylýar we günler asman благоприятные. О неприязни тюр- months in the sky were divided into ýyldyzlarynyň dogmagy we olaryň ýer ков к Марсу писал средневековый leşiş ýagdaýy boýunça hasap lanylýar. successful and non-successful. Me- астроном ал-Бирджанди (XV-XVI Ýyldyzlardan ugur almaklygyň şeýle dieval astrology Al-Birdjandi in his вв.) в своём сочинении «Диковинки hasabynda, ilkinji nobatda, Myrryha work «Adjaip al-buldan» («The won- стран» («Аджаиб ал-булдан») [15, (Mars) uly orun degişlidir. Türkmenler der of countries») marked that Turkic 171]. ony «ýara maz ýyldyz» diýip atlan dyr people did not like the star Mars [15, В северных районах Турк- ýarlar. Bu ýyldyzyň asman giňişligin 171]. менистана её называют «неви- de ýerleşiş ýagdaýy boýun ça aýyň In the Northern part of Turkmeni- димой» или «безымянной» (Yrjal günleri şowly hem-de şowsuz günlere stan it is called as «invisible» or ýyldyzy). Нельзя было отправлять- bölünýär. Türki halklarynyň Myrryha nameless ся в дорогу навстречу этой звез- bolan oňyn bolmadyk garaýyşlary ha – Yrjal ýyldyzy. It was prohibited де, иначе могла случиться беда. kynda orta asyr astronomy al-Birjan to move towards this star, otherwise Об этом упоминается в народном di (XV-XVI) özüniň «Ajap al-buldan» the trouble might took place. This дестане «Гёроглы» [3, 142]. Если
42 MIRAS («Ýurtla ryň geň-taňlyklary») kitabynda kind of information one may find in путнику суждено было отправиться hem teswir läpdir [15, 171]. destan «Gorogly» [3, 142]. If the в путь в неудачные дни, то его род- Türkmenistanyň demirgazyk etrap traveler had to move in a day which ственники раздавали соседям хлеб, larynda ony «görünmeýän» ýa-da «at was not favorable, his relatives dis- а по направлению дороги раскиды- syz» (Yrjal ýyldyz) diýip atlandyrýarlar. tributed bread to neighbors and me- вали металлические иголки. Посев Eger-de şu ýyldyz alnyňda bolsa, bet tallic needle were thrown on that di- сельскохозяйственных культур осу- bagtlygyň ýüze çykmagynyň ähtimal ществлялся именно в благополуч- rection. Only in favorable days the lygy yrym edilip, ýola çykylmandyr. Bu ные дни [9, 103]. agricultural sowing began [9, 103]. ýyldyz hakynda «Görogly» dessanyn Существовала и Счастливая звез- There was a Happy star – «Bagt da hem ýatlanylýar [3, 142]. Eger ýo да – Bagt ýyldyzy, с которой связы- ýyldyzy» with which the people lagçynyň bisähet gün ýola çykma gy вали благие намерения и полезные zerur bolan hala tynda, onuň hossar la linked good intentions and fruitful be- трудовые начинания. В произведе- ry goňşulara çörek paýlapdyrlar, onuň ginning. In the works of Burhaneddin ниях Бурханеддина Казы Счастли- gitmeli ýolunyň ugruna bolsa iňňe zy Kazy Happy star is called as: Talyg, вая звезда именуется как: «Talyg», ňylypdyr. Oba hojalykda hem ekin iş Täleý or Köwkeb [2, 460, 721]. It was «Täleý» или «Köwkeb» [2, 460, 721]. leri diňe sähet li günlerde ýeri ne ýetiri considered that the star possesses Считалось, что эта звезда облада- lipdir [9, 103]. fantastic features. In «Gorogly» epic ет чудесными свойствами. В эпосе Halk ynançlaryndaky gürrüňlere is said about miraculous cicatriza- «Гёроглы» говорится о чудесном за- görä, ýagşy niýetlere we peýdaly zäh tion of wound of the hero, when this живлении ран у главного героя при met bilen bagly işlere şowlulyk berýän Happy star appears on horizont [3, её появлении [3, 56]. В эпосе эта «Bagt ýyldy zy» diýlip atlan dyrylýan 56]. In the epic this star is mentioned звезда упоминается под названием ýyldyzyň hem bardygy mälimdir. Bur under the name of «Täleý» i.e. «the «Звезда судьбы» («Täleý») [3, 34]. haneddin Kazynyň işlerinde «Bagt ýyl star of fate» [3, 34]. По народным поверьям, лишь dyzy» «Talyg», «Täleý» ýa-da «Köw в удачные дни следует справлять According to belief marriage party, keb» diýlip atlandyrylýar [2, 460, 721]. свадьбу, другие семейные праздни- other family holidays, laying a fun- Bu ýyldyz täsin häsiýetli hasaplanyp ки, закладывать фундамент нового dament of a new house, setting up dyr. «Görogly» eposynda bu ýyldyzyň дома, ставить юрту, переселяться gudraty bilen ýaranyň tizara gutuldyr yurta, to move to a new place should на новое место и т. д. Обычно че- ýandygy teswir lenipdir [3, 56]. Şa be organized just in favorable days. ловеку, незнающему удачные чис- dessanda bu ýyldyz «Ykbal ýyldyzy» The person, who is not familiar with ла, с упрёком говорили: «Если не (ýagny, Täleý) diýlip atlan dyrylypdyr the favorable numbers are told: « If знаешь всех удачных чисел месяца, [3, 34]. you don’t know all favorable days in тогда не знаешь что ли 7, 17 и 27?» Halk arasyndaky yrym-ynanja the month, you may be familiar with («Dagy sähedi bilmeseň, üç ýedini görä, şowly günlerde toý tutu lypdyr, 7, 17 and 27». bilmediňmi?»). MIRAS 43 maşgala baýramçylyklary geçi rilipdir, A number of beliefs were dealt with Множество суеверий было связа- ýurt tutulypdyr, täze jaýa göçülipdir. falling down star – sünýän ýyldyz. но с Падающей звездой – Süýnýän Sähetli günleri bilmeýän adama teýe This comet among people is called ýyldyz. Эту комету в народе называ- ne bilen «Dagy sähedi bilmeseň, üç ют «хвостатой звездой» («guýrukly ýedini bilmediňmi?» diýlipdir. as «Tale star» («guýrukly ýyldyz»). ýyldyz»). Эта звезда упомянута и в Süýnýän ýyldyz bilen bagly hem This star is mentioned in «Gorogly» дестане «Гёроглы» [3, 463]. О ней halk ynançlary bar. Oňa halk arasyn destan [3, 463]. British «Daily News» da «guýrukly ýyldyz» hem diýilýär. Bu сообщал и Эдмонд О’ Донован. Он newspaper correspondent Edmong ýyldyz bara da «Görog ly» dessanynda писал, что туркмены называли её o Donovan who has stayed among ýatlanylyp geçil ýär [3, 463]. Edmond «хвостатой или волчьей звездой» O’Donowan hem türkmenle riň bu ýyl Turkmen informed. He wrote, that [10, 384]. Российский путешествен- dyzy «guýrukly» ýa-da «möjek ýyldy the Turkmens called it «Tail or Wolf ник П. Огородников (1837-1884) пи- zy» diýip atlandyrýandyklaryny belläp star» [10, 384].The Russian traveler geçipdir [10, 384]. Rus syýa hatçysy P. сал: «Часов в девять я вышел на- Ogorodnikow (1837-1884) bu ýyldyz P. Ogorodnikov (1837-1884) wrote: сладиться тишью степи и звёздным barada: «Sagat dokuzlarda men çöl «Nearly 9 o’ clock, I went out to en- небом с длинным, слабо-светящим- ümsümliginden we ýyldyzly asmanda joy with quietness of steppe and sky, ся хвостом кометы, появление ко- ky şöhle si gowşak guýrukly kome ta where long tale comet with weakly торой, по словам туркмен, предзна- dan lezzet almaga çykdym. Türkmen менует какое-нибудь горе для них: ler bu ýyldyzyň dogmagyny özleri üçin light, was seen. According to Turk- «может быть болезнь или голод», haýsydyr bir betbagt lygy getirýär diýip mens the occurrence of this star pre- говорили они между собою, тревож- hasaplaýarlar: «mümkin hassalykdyr dicts sorrow: « it may be sickness но задумываясь» [23, 232]. ýa-da açlyk dyr» diýip olar uly howsala or hunger», the people were talking bilen öz aralarynda gürleşýärdiler» di Изучение звёздного пространства and thinking on it» [23, 232]. ýip belläpdir [23, 232]. имело и практическое применение. Studying of cosmic space had a Ýyldyzlar giňişligini öwrenmekligiň Распределение очередей полива durmuşda peýdaly tarapy köpdür. Ekin practical application as well. Distri- земельных наделов определялось meýdanlaryny suwar maklyk bilen bag bution of lands’ cures was defined in днём по движению солнца, а ночью ly işler gündizine Günüň hereketi, gije lerine bolsa ýyldyz lar boýunça kesgit day time using the sun moving, while – по звёздам. Глядя на ночное небо, lenilýär. Gije asma na sere dip, adamlar night time-on stars. Looking at night люди могли предсказывать погоду ertirki howa hakyn da dogry kesgitle sky the people were able to for-see на следующий день. Редкое распо- mäni bermegi başarypdyrlar. Ýyldyz la whether for the next day. Rare loca- ложение звёзд говорило о том, что ryň seýrek ýerleşmegi howa nyň ýakyn tion of stars told about changing of погода может вскоре испортиться, wagtda üýtge jekdigini aňladan bolsa, а поблёкшие звёзды указывали на öçügsi ýyldyzlar tozanly harasatyň weather and spoiling, while faded boljakdygyny habar beripdir. stars showed the approaching dust. приближение пыльной бури. Как видно из вышеизложенно- Ýokarda getirilen ýyldyzlar hakyn As we see from this article, the fa- daky maglumatlardan görnüşi ýaly, го материала, знания о звёздах и miliarization with stars and celestial ýyldyzlar we asman jisimleri hakyn da небесных телах были извечным bodies have been eternal object of ky bilimler adamlaryň ozaldan gelýän объектом наблюдений и важным gözegçilik obýekti bolan Älem giňişligi observation and important source of источником знаний человека о Все- hakyndaky düşünjeleriniň esasy çeş knowledge of people about univer- ленной. Эти знания и опыт прочно mesi bolup hyzmat edipdir. Halk ha sal. This skills and experiences are kydasynda berk sakla nyp galan bu bi сохранились в народной памяти, и limler we tejri beler olaryň ruhy baýlygy the spiritual wealthy to be preserved они являются его духовным богат- bolup durýar. in people memory. ством.
44 MIRAS EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Atanyýazow S. Türkmen dili niň sözköki (etimologik) sözlügi. - Aşgabat: Türkmenistanyň milli medeniýet «Miras» merkezi, 2004. 2. Gadymy türkmen diliniň sözlügi. – Aşgabat: Ylym, 2007. 3. Görogly. Türkmen halk eposy. – Aşga bat: Türkmenistan, 1980. 4. Magtymguly. Eserler ýygyn dysy II jilt. A.: Türkme nistanyň Ylymlar akademiýasynyň Milli golýazmalar instituty, 2013. 5. Öräýew A. Yrymlar. - Aşga bat: Ruh, 1993. 6. Şemseddin Merwezi. Ýyldyzlar kitaby. - Aşga bat: Miras. 2006. 7. Türkmen dili niň düşündirişli sözlügi. Iki tomluk. I- II tom. – A.: Türkmen döwlet neşir ýat gullugy. 2016. 8. Türkmen halk nakyllary. - Aşga bat: Miras, 2005. 9. Türkmen halk yrym-ynançlary. - Aşga bat: Türkmenistanyň milli medeniýet «Miras» merkezi, 2005. 10. Donovan. The Merv Oasis travels and adventures east of the Caspian during the years 1879-80-81, including five months’ resi dence among the Tekkés of 11. Merv by Edmond O’Donovan special correspondent of the ‘Daily news’. Vol. II. G. P. Putnam’s Sons, New York. 1883. 11. Gattiker E., Gatti ker L. Die Vögel im Volksglauben. – Wiesbaden, 1998, AULA, Verlag. 12. Vámbéri H. Die primitive Cultur des Turko-Ta ta rischen Volkes auf Grund sprachlicher Forschungen. Leipzig: Brockhaus, 1879. 13. Атдаев С. Представления народов Центральной Азии о птицах и об их сезонных перелётах // III Аргынбаевские чтения. - Алматы, «Қазақ университеті». 2018. СС. 373-376. 14. Берёзкин Ю. Е. Рождение звездного неба: представления о ночных светилах в исторической динамике. - СПб.: МАЭ РАН, 2017. 15. Бирджанди Низам ад-Дин. Диковинки стран. Аджаиб ал-булдан. // Материалы по истории киргизов и Киргизии, Вып. 1. - М. Наука. 1973. 16. Бируни. Хронология - Абу Рейхан Бируни. Избранные произведения. Т. I: Памятники минувших поколений. - Ташкент, 1957. 17. Бларамберг И. Ф. Топографическое и статистическое описание восточного берега Каспийского моря от Астрабадского залива до мыса Тюк-Карагана // ЗИРГО. кн. IV. - СПб. 1850. 18. Вамбери A. Путешествие по Средней Азии. - М.: Восточная литература. 2003. 19. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. - Баку: Элм, 1986. 20. Каразин Н. Н. Тюркмен Сяркей // В песках. Повести и рассказы. - СПб, 1905. 21. Карелин Г. С. Журнал или дневные записки экспедиции 1836 года // ЗИРГО по общ. геогр., т. X. - СПб, 1883. 22. Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. СПб. 1910. 23. Огородников П. На пути в Персию и прикаспийские провинции ее, П. Огородникова. - СПб. 1878. 24. Потанин Г. Н. Очерки Северо-Западной Монголии. Результаты путешествия, исполненного в 1879 году по поручению Императорского Русского Географического Общества членом-сотрудником оного Г. Н. Потаниным. Выпуск IV. Материалы этнографические. - СПб. 1883. 25. Святский Д.О. Под сводом хрустального неба. Очерки по астральной мифологии в области религиозного и народного мировоззрения. - СПб.: Тип. М. Стасюлевича, 1913. 26. Тарковский А. А. Избранное: Стихотворения; Поэмы; Переводы. - М.: Худож. лит., 1982. 27. Успенский В., Беляев В. Туркменская Музыка. - М., 1928. 28. Цыбульский В.В. Все может календарь. - Неделя, 1981, № 6.
MIRAS 45 MEDENIÝETLERIŇ, HALKLARYŇ WE SIWILIZASIÝALARYŇ ÖZARA GATNAŞYKLARY
INTERACTION OF CULTURES, NATIONS AND CIVILISATIONS
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ КУЛЬТУР, НАРОДОВ И ЦИВИЛИЗАЦИЙ
46 MIRAS G. TAGANDURDYÝEWA (Türkmenistan) HEKIM SENAÝY WE TÜRKMEN EDEBIÝATY
G. ТАGАNDURDYYEVA (Turkmenistan) HAKIM SANAI AND TURKMEN LITERATURE
Г. ТАГАНДУРДЫЕВА (Туркменистан) ХАКИМ САНАИ И ТУРКМЕНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Our Respected President Наш Уважаемый Президент Berdimuhamedow «Ile dowlet geler Gurbanguly Berdimuhamedov in his Гурбангулы Бердымухамедов в сво- bolsa...» atly kitabynda: «Türkmen book «Bagshi Heralds of People’s ей книге «Бахши – предвестники на- topragynyň ýokary dere jede ösen me Happiness» writes: «It is known that родного счастья» пишет: «Известно, deniýetli irki merkez leriň biri bolandy Turkmenistan is one of the earliest что Туркменистан является одним из gy bellidir. Muňa halkymyzyň örän baý centers of highly developed culture. самых ранних центров высокораз- ruhy-ahlak hem maddy mirasy şaýat Richest spiritual-moral and also ma- витой культуры. Об этом свидетель- lyk edýär. Türkmen topragy Beýik ýü terial heritage of our people testify ствует богатейшее духовно-нрав- ственное и материальное наследие pek ýolu nyň iň wajyp çatryk larynda on it. Turkmen land preserves traces нашего народа. Туркменская земля ýerleşen Altyndepe, Marguş, Nusaý, of ancient centers of science and хранит следы древних центров нау- Köneürgenç ýaly ylmyň we medeniýe culture – Altyndepe, Margush, Nisa, ки и культуры – Алтындепе, Маргуш, tiň gadymy merkezlerini öz içine alýar. Koneurgench, which were located on Ниса, Куняургенч, которые были Taryhyň dürli döwürlerinde bu ýerde the most important intersections of расположены на важнейших пере- döredijiligi umumadamzat siwilizasiýa the Great Silk Road. In different his- крестках Великого шелкового пути. synyň ösüşi ne uly täsi rini ýeti ren meş torical epochs famous scholars, bag- В различные исторические эпохи hur alymlar, bagşylardyr sazandalar, shies, and sazandars, writers and здесь жили известные ученые, бах- ýazyjylar we şahyrlar ýaşap geçipdir poets, who’s creative activity greatly ши и сазанда, писатели и поэты, ler» [1,12] diýip belleýär. Munuň şeý influenced on the development of hu- чье творчество оказало большое ledigine orta asyrlarda ýaşap geçen, man civilization » [1,12]. Middle Ages влияние на развитие общечелове- döredijiligi türkmen edebiýaty bilen poet hakim Sanai’s creative activity, ческой цивилизации» [1, 12]. Ярким aýrylmaz baglanyşykly bolan hekim inseparably connected with Turkmen подтверждением слов Уважаемого Senaýynyň döre diji ligi esasyn da hem literature, is a bright proof of the words Президента является творчество göz ýetirmek bolýar. of Respected President. средневекового поэта хакима Са- XI-XII asyrlarda ýaşap geçen hekim Hakim Sanai, who lived in XI-XII наи, которое неразрывно связано с Senaýy sopuçylyk ylmy nyň belli wekil centuries, is one of the most well- туркменской литературой. leriniň biridir. Onuň doly ady Abulmejt known poets of Sufi philosophy. His Хаким Санаи, живший в XI-XII ве- ках, является одним из известных Mejdud ibn Adam Gaznalydyr. Ol Gaz full name is Аbdulmedjid Меdjdud ibn поэтов суфийской философии. Пол- nada dogul ýar. «Ýalkymly, ýagty, aja Аdam Gazna. His birthplace is Gazna ное его имя – Абулмеджид Медждуд ýyp, dury» manylary berýän Senaýy town. Sanai pseudonym, chosen by ибн Адам Газна. Местом его рожде- tahallusyny şahyryň özi saýlap alyp the poet, has the following meanings: ния является город Газна. Псевдо- dyr. Ol şyh Sena ýy, hekim Sena ýy, Se «bright, light, splendid, clean». He is ним Санаи, выбранный самим по- naýy Gaznaly, Hekimi diýlip hem ýat mentioned as sheikh Sanai, hakim Sa- этом, имеет следующие значения: lanylýar. «Horasanly» lakamyny hem nai, Sanai Gaznevi, Hakimi. The poet «светлый, яркий, великолепный, чи- ulanan Sena ýa «Ülpet kalby» hem used such pseudonym as Horosanski. стый». Он упоминается и как шейх diýlipdir. XII asyryň ahyrla rynda we He was also called «Relative soul». Санаи, хаким Санаи, Санаи Газ- XIII asyryň başlarynda ýaşap geçen Famous author, who lived in the end неви, Хакими. Поэт использовал и belli ýazar Muhammet Awfy ony «Us of XII and beginning of XIII century такой псевдоним, как Хоросанский.
Gyzylgül Tagan durdyýewa, Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýaz malar institutynyň «Miras» žurnalynyň jogap kär kätibi.
Gyzylgul Tagandurdyyeva, executive secretary of “Miras” journal of the Institute of Language, Literature and National Manuscripts named after Magtymguly of Turkmenistan Academy of Sciences.
Гызылгуль Тагандурдыева, ответственный секретарь журнала «Мирас» Института языка, литературы и национальных рукописей имени Махтумкули АН Туркменистана.
MIRAS 47 Его ещё называли «Родственная душа». Мухамед Авфы называл его мастером хакимов, последним из поэтов [8, 193]. Годы жизни Хакима Санаи соот- ветствуют времени правления сул- танов государства газневидских туркмен Месгута ибн Ибрагима и Бахрамшаха ибн Месгута ибн Ибра- гима. Он был придворным поэтом, воспевавшим период правления султана Бахрамшаха. Особый интерес представляют сведения о жизни и творчестве хаки- ма Санаи, связанные с туркменской землёй. В биографии поэта имеют- ся сведения о том, что он в разное время проживал в Балхе, Герате, Нишапуре, Хорезме, Багдаде, Мер- ве и Серахсе. Выдающийся восто- ковед Е. Э. Бертельс в своей книге «История персидско-таджикской ли- тературы» отмечает, что именно в Серахсе Санаи написал свою книгу «Сейрул - ибад», что в этом городе он безбедно жил несколько лет под покровительством своего учителя sadyl-hukema» – hekim leriň ussa dy, Мuhammed Awfy, called him master Мухаммеда ибн Мансура Сарахсы, «Hatmuş-Şuga ra» – şahyrlaryň soňy» of hakims, last of the poets [8, 193]. прозванного казыйул-кузат (судья- diýip hatyralapdyr [8, 193]. Hakim Sanai’s life years correspond судей) [12, 408]. Учёный-академик Hekim Sena ýynyň ýaşan ýylla to the the time of Gaznevi Turkmen Алмаз Язбердыев в своей книге ry gaznaly türkmen le riniň döwletiniň soltans’ Mesgut ibn Ibragim and Bah- «Библиотеки средневекового Мер- soltanlary Mesgut ibn Ybraýymyň we ramshakh ibn Mesgut ibn Ibragim’ rul- ва и их основатели», рассказывая о Bähramşa ibn Mesgut ibn Ybraýymyň ing. He was a courtier poet, who glori- чрезвычайно ценных книгах, храня- döwrüne gabat gelýär. Ol soltan Bäh fied the period of soltan Bahramshah’s щихся в библиотеке Серахса, отме- ramşany wasp eden şahyrlaryň biri dir. ruling. чает, что Санаи жил в этих местах Hekim Sena ýynyň ömri we dörediji A special interest presents data on и создал свои знаменитые произве- ligi türkmen topragy bilen baglanyşyk the life and creation of Sanai hakim, дения: «...Услугами библиотек часто lydyr. Şahy ryň terjimehalynda onuň connected with the Turkmen land. In пользовались известные деятели Balhda, Hyrat da, Nyşapurda, Horezm the biography of the poet there are культуры и искусства своего вре- de, Bagdatda, Merwde we Sarahsda data that he lived in different times мени, одним из которых был Абул- ýaşandygy barada maglumat berilýär. in Balkh, Herat, Nishapur, Horezm, меджид Медждуд ибн Адам Санаи Meşhur gündogarşynas Ý. E. Bertel siň Baghdad, Merv and Serakhs. An out- (1080-1141)». Он жил в этом городе bellemegine görä, Senaýynyň döredi standing oriental scholar Y. E. Bertels около четверти века. Как отмеча- jiligi üçin Sarahs juda amatly bolupdyr. in his book «History of Persian-and- ют М. Разави и Е. Э. Бертельс, для творчества Санаи Серахс был очень Awtoryň «Pars-täjik edebiýatynyň ta Tajik Literature» notes that namely in удобным местом; здесь он создал ryhy» atly kita bynda bellemegine gö Serakhs Sanai wrote his book «Trav- свои самые лучшие касыда (жанр rä, Senaýy «Seýrul-ibad ilel-maad» elling of the God’s servants into the восточной поэзии, стихотворения). atly eserini Sarahsdaka ýazypdyr we Other World» («Сайр ал - ‹ибад ила- Свою знаменитую поэму «Путеше- onuň bu şäherde ýaşa ýyş derejesi go л-ма›ад»), that he lived comfortably in ствие рабов божьих к месту возвра- wy bolupdyr. Çünki oňa kazyýul-kuzat this town for several years under the та» («Сайр ал - ‘ибад ила-л-ма’ад») (kazylar-kazysy) Muhammet ibn Man patronage of Muhammed ibn Mansur Хаким Санаи посвятил одному из sur Sarahsy howandyrlyk edipdir [12, Sarakhsy, called «kazyyul-kuzat» (the известных в Серахсе людей [11,76; 408]. Alym-akademik Almaz Ýazber judge of the judges) [12, 408]. The 12, 408]. Али ибн Сулейман Равен- diýew «Merwiň orta asyrlar döwrüniň Scholar-Academician Almaz Yazberdi- ди в своей книге «Rahatus-sudur we kitaphanalary we olary esaslandyryjy yev in his book «Libraries of the Middle aýetis-surur» («Спокойствие душ lar» atly kitabynda Sarahsyň kitapha Ages Merv and Their Founders», nar- и знаки радости») писал, что на- nasyndaky juda gymmatly kitaplar ha rating about extremely valuable books, стоящее имя Мухамеда Мансура kynda maglumat berende, Senaýynyň which are kept in Serakhs library, Сарахсы – Абулмефахир Мухамет şol ýerde ýaşandygy we meşhur eser notes that Sanai lived at these places ибн Мансур Сарахсы, а прозвище –
48 MIRAS lerini döredendigi barada: «...Olardan and created his widely known works: Муфтий Мешрик. Он был проповед- (kitapha nalardan) döwrüniň tany mal «...Famous cultural and art workers of ником, а Хаким Санаи Газневи был döredijilik işgärleri giňden peýdalanyp that time frequently used the services его современником. Санаи писал в dyrlar. Meşhur şahyr Abulmejt Mejdud of libraries. Аbdulmedjid Меjdud ibn его честь стихотворения [7, 434]. ibn Adam Senaýy (1080-1141) şeý Adam Sanai (1080-1141) was one of Санаи обращался к Абулмефахи- le adamlaryň biri bolupdyr. Ol çärýek them. He lived in that town for nearly ру Мухамеду ибн Мансуру Сарахсы asyra golaý wagt bu şäherde ýaşap a quarter of a century». As M.Razavi «О, несравненный, которому нет dyr» diýip belleýär. Şeýle hem awtor Ý. and Y.E. Bertels notes, Serakhs was равных ни в Балхе, ни в Нишапуре, E. Bertelsiň we M. Razawiniň işle rine a very convenient place for Sanai’s ни в Мерве, ни в Герате», и про- salgylanmak arka ly Hekim Sena ýynyň creative activity; here he created his славлял следующими словами: «Я «Seýrul-ibad ilel-maad» («Hudaýyň best «kasydas» (a genre of the Orien- спросил: «Кто это светило? Мне от- bendeleriniň ahyret ýerine syýa ha tal poetry, poems). His famous poem ветили: «Это светило – Абулмефа- ty») atly eserini hut Sarah syň meşhur «Travelling of the God’s Slaves to the хир Мухамед Мансур. Проповедник ума, чтец Корана, прекрасный лик adamlarynyň birine bagyşlap ýazan Other World» hakim Sanai devoted to …любви. Он тот, кто обрёл облик dygyny nygta ýar [11, 76; 12, 408]. Se one of the famous figures in Serakhs пророка; следовать шариату – его naýynyň ady agza lan eseri ni sarahsly – Muhammed ibn Mansur Sarakhsy предназначение. Его порог – при- Muhammet Mansura bagyşlap ýazan [11, 76; 12, 408]. A Middle Ages his- станище избранных умов, его би- dygy hakynda orta asyr taryhçysy Mu torian Ali ibn Suleyman Ravendi also notes in his book «Calamity of Souls блиотека – кладезь мудрости» [7, hammet Aly ibn Süleyman Rawendi 434]. hem «Rahatus-sudur we aýetis-su rur» and Signs of Happiness» («Rakhatus- sudur we ayyetis-surur»): «The real Прославляя также медресе и би- («Köňülleriň rahat lygy we şatlyk ala блиотеку, построенную в Серахсе matlary») atly kita bynda belläp şeýle name of Muhammed Mansur Sara- khsy is a prophet Аbulmefakhir Mu- по указу Мухамеда ибн Мансура diýýär: «Muhammet Mansur Sarah sy Сарахсы, хаким Санаи писал: «О, wagyzçy Abulmefahir Muhammet ibn hammet ibn Mansur Sarakhsy, and his knick-name is Muftiy Meshrik. Khakim душа ищущего! Книги здесь! О, Mansur Sarah sy bolup, lakamy Müftiýi вино гордости! Лекарство здесь! Sanai Gaznevi was his contemporary. Meşrikdir. Hekim Sena ýy Gazna lynyň О, овеянный воздух! Иисус здесь. Sanai wrote poems in his honor [7, döwürdeşidi. Senaýy ony taryplap bir О, больное тело! Хыдыр (святой 434]. terkipbent ýazypdyr» [7, 434]. праведник, которому дарована веч- Sanai addressed to Abulmefakir Mu- Şahyr Senaýy Abulmefahir Muham ная жизнь) здесь». Этими словами hammed ibn Mansur Sarakhsy «Оh, met Mansur Sarahsa: «Eý, Balhda, поэт прославлял незаменимую цен- incomparable, no-one is able to com- Nyşapurda, Merwde we Hyratda özü ность библиотеки [7, 433]. Санаи pete with you neither in Balkh, nor in ne meňzeşi bolmadyk!» diýip ýüzlen высоко ценил очаги науки Серахса. Nishapur, neither in Merv, nor in Her- mek bilen, ony şeýle wasp edipdir: Стихотворения хакима Санаи, на- at», and glorified in the following way: «Diýdim: «Ol nur kimdir? Diýdi: Ol nur писанные в честь главного судьи «I asked: «Who is that celestial body? Abulmefahir Muhammet Mansur dyr. Хорасана Мухамеда ибн Мансура, They replied: «This celestial body is Akylyň wagyzçysy, Gurhanyň hafyzy, имеют большую ценность и значе- Аbulmefakhir Muhammet Mansur. ние для изучения ценных сведений yşkyň... mähremidir. Pygamberlik nu The prophet of wisdom, reciter of Ko- runy alan, kabul eden oldur; onuň şe о построенных в средние века на ran, splendid image of …love. He is туркменской земле медресе и би- rigaty bilen sünneti lowhul-mahfuzdyr. the one, who got the look of a prophet; Ruh onuň ýardamynyň ulagyna mü блиотеках. to follow the sharia is his destination. Хаким Санаи жил также и в Мер- nüpdir, akyl onuň dogry ýol mekdebine His home is an asylum of selected giripdir. Bosa gasy – akyllylaryň kybla ве. Подтверждением тому служат minds; his library is a well of wisdom» слова из книги «Türk edebiyatında sy, kitap hanasy – many lar hazynasy» [7, 434]. ilk mutasawwıflar» («Первые суфии [7, 434]. Glorifying madrasa and library built тюркской литературы») учёного Ф. Hekim Senaýy Muham met Mansu in Serahs on the direction of Mu- Копрули, который пишет о време- ryň gurdu ran medre sesi we kitap ha hamed ibn Mansur Sarahsy, Sanai ha- ни проживании Санаи в Мерве и о nasy barada söz açanyn da: «Eý, göz kim wrote: «Оh, the soul of the search- том, что он следовал по пути Ходжа leýäniň köňli! Kitaplar bu ýerde dir, eý, ing! The books are here! Оh, the wine Юсупа Хемедани: «Известный поэт buýsanç şeraby, derman bu ýerde dir! of pride! The remedy is here! Оh, the суфий хаким Санаи прибыл из Газ- Eý, öwüsýän howa, Isa bu ýerdedir, fanned air! Jesus is here. Оh, aching ны в Хоросан, где попросил помощи eý, hassa beden, Hydyr bu ýerdedir!» body! Khydyr (saint righteous person, у Юсупа Хемедани и некоторое вре- diýen sözler arkaly, Sarahsyň kitap ha to whom an everlasting life is being мя жил в его обители, приюте для nasynyň tapyl gysyz gymmatyny taryp presented) in here». The poet glorified суфиев в Мерве» [5, 67]. Абдурах- lapdyr [7, 433]. Ol Sarahsdaky ylmy the irreplaceable value of the library ман Джами также писал о том, что ojaklara ýokary baha beripdir. Hekim [7, 433]. Sanai highly appreciated the хаким Санаи был одним из мюридов Senaýynyň Horasanyň baş kazy sy hearths of science of Serakhs. The - послушников Ходжа Юсупа Хеме- (kazyýul-kuzat) Muham met Mansu ra verses of Hakim Sanai written in the дани [9, 1058]. bagyşlap ýazan goşgulary orta asyr honor of Muhammed ibn Mansur, the В своих антологиях средневеко- larda türkmen topragynda gurlan med main judge of Khorasan, have great вые авторы давали высокую оцен- MIRAS 49 reselerdir kitaphanalar baradaky gym value and meaning for studying valu- ку произведениям Санаи. Одним matly maglumatlary öwrenmekde hem able data about madrassas and librar- из авторов, прославлявших Санаи, ähmiýetlidir. ies built on the Turkmen land in the был уроженец Мерва Мухамед Hekim Senaýy Merwde hem ýaşap Middle Ages. Авфы, живший в конце XII – начале dyr. Türk alymy F. Köprü li «Türk ede Sanai hakim lived in Merv too. The XIII века. Восхваляя Санаи в своей biyatynda ilk mutasawwıflar» atly kita words from the book «First Sufis of книге «Лучшие мудрецы» («Луба- bynda, orta asyrlar awtory Döwletşa Turkish Literature» by a scholar F. Ko- бул-елбаб»), он писал: «Мудрый Samarkandynyň «Tezki retuş-şuara» pruli testify to it («Türk edebiýatynda Санаи – свет очей и зеница ока. Его («Şahyrlar tezki resi») atly kita byna ilk mutasawwifler»). The scholar re- душа полна добра и поэтому его называли «Родственная душа». Со salgylanmak bilen, hekim Sena ýy fers to the book «The anthology of дна океана своей души Санаи до- nyň Merwde ýaşan dygy we Hoja Ýu poets» («Теzkiretush-shuara») of the ставал сокровища и раздавал жем- sup Hemedanynyň ýoluna eýerendigi Middle Ages author Dowletsha Sa- markandi, where he speaks about the чужины по свету. Для учёных мужей hakynda şeýle diýýär: «Meşhur sopy он выделил долю из своих научных time when Sanai resided in Merv, and şahyr hekim Sena ýy Gazna dan Hora трудов, проповедникам оставил на- about the fact that he followed the way sana gelip, Ýusup Hemedana gol ýa следство из своих глубоко художе- of Hoja Yusup Hemedani: «Famous pypdyr we onuň Merwdä ki tekke sinde ственных слов, сказителям легенд poet Sufi Sanai hakim arrived from birsalym ýaşapdyr»[5, 67]. Hekim Se оставил многое в помощь из сво- naýynyň Hoja Ýusup Hemedanynyň Gazny to Khorasan, where he asked ей дивной казны, своими мудрыми müritleriniň biri bolandygy hakynda assistance from Yusup Hemedani and высказываниями сделал хакимов Abdyrahman Jamy hem maglu mat be some time he lived in his shelter for просящими и жаждущими знаний. ripdir [9,1058]. Sufies in Merv» [5, 67]. Abdurakhman Его поэзия прославлена и поэтому Orta asyr tezki reçileri Sena ýynyň Jami also wrote that Sanai halim was повторяется на устах у мудрецов». şygyrlarynyň many-mazmunyna ýoka one of the myurids – novices of Hoja [8, 195]. ry baha beripdirler. Şahyry wasp eden Yusup Hemedani [9, 1058]. Кандидат филологических наук awtorlaryň biri Muhammet Awfydyr. Many compilers of middle Ages an- Давут Оразсахедов отмечает, что thology highly appreciated Sanai’s Ol özüniň «Lubabul-elbab» («Naýba Мухамед Авфы своё поэтическое works. One of the authors who glo- şy dana lar») atly kita bynda Senaýyny: произведение «Медайыхыс-сул- rified Sanai was Muhammed Awfy. «Senaýy hikmet gözüniň röwşeni we тан» написал как подражание про- Praising Sanai in his book «The Best изведению Санаи «Хадыкатыл-ха- gözleriň görejidir. Onuň kalby ülpetdir Wise Men» («Lubabul-elbab»), he кайык» [8, 195]. mähremlikden doly bolansoň, ol «Ül wrote: «Wise Sanai is the light of eyes После паломничества в Мекку Ха- pet kalby» diýlip tana lypdyr. Sena and the apple of one’s eye. His soul ким Санаи вернулся в родной город ýy özüniň köňül deňziniň düýbünden is full of kindness and that’s why he Газну, где и жил до своей смерти. hazynalar çykardy we beýan eli bilen was called «Relative Soul». Sanai Суфии всех времён высоко почита- jahandakylara göwher eçildi. Ylmy got riches and gave away pearls all ли Санаи. И по сей день его могила gözlegdäkilere öz ylmy işlerinden paý around the world from the bottom of в Газне окружена почётом и уваже- berdi, wagyz-nesihatçylara öz çeper his ocean-deep soul. For pundits he нием и является местом паломни- hem manyly sözle rinden miras goýdy, allocated a portion of his scientific чества. kyssaçy-rowaýatçylara öz täsin hazy works, for the prophets he left a heri- Абулмеджид Медждуд ибн Адам nasyndan gollanma berdi, hekimleri tage of his deeply artistic words, to the Санаи – великий средневековый по- öz çeper beýany bilen şermen de etdi. legend tellers he left many things as эт-суфист, автор многочисленных Onuň şygyr lary diýseň meşhurdyr we an assistance of his amazing treasure, поучительных произведений суфий- ского толка. К его литературному akyldarlaryň dilinde gaýtalanyp duran he turned the hakims as asking and наследию относятся такие произ- dyr» diýip hatyralapdyr [8, 195]. thirsting knowledge by his wise utter- ведения, как «Хадикат ал-хакаик», Filologiýa ylymla rynyň kandidaty ances. His poetry is glorified and for «Сейрул-ибад илел-маад», «Карна- Dawut Orazsähedow Muhammet Aw this reason it is in the mouth of wise мейи Балх», «Ышкнаме», «Акылна- fynyň hatda «Medaýyhys-soltan» atly men» [8, 195]. ме». şahyrana eserini Senaýynyň «Hady Candidate of philological sciences katul-haka ýyk» atly eserine öýkünip Самая значительная поэма хаки- Davut Оrazsahedov remarks that Mu- ма Санаи «Сад истин» («Хадикат ýazandygyny belleýär [8, 195]. hammed Awfy wrote his poetic work ал-хакаик») принесла ему славу. Hekim Senaýy Mekgä zyýarat edip «Меdаyyhys-soltan» as an imitation Поэт написал это произведение в geleninden soňra, dogduk şäheri bo to the work by Sanai «The Garden of Газне в последние годы своей жиз- lan Gazna dolanyp barypdyr we ömrü Truth» («Hadikat al-haka’ik») [8, 195]. ни. Это произведение дошло до niň ahyryna çenli şol ýerde ýaşapdyr. After his pilgrimage to Mecca, Sa- наших дней в виде рукописных и Onuň Gazna daky aramgähi hormat nai Hakim returned to his native town литографических образцов. Как от- goýulýan ýerleriň biridir. Gazna, where he has lived till his мечают учёные, постепенно поэма Abulmejt Mejdud ibn Adam Senaýy death. And till nowadays his grave in «Сад истин» заняла настолько вы- orta asyrlaryň beýik sopy şahy ry, so Gazna is surrounded with honor and сокое место в духовной жизни ис- puçylyga degişli öwüt-nesihat beriji respect, and is a place of pilgrimage. ламского Востока, что её считали
50 MIRAS şygyrlary ýazan awtordyr. Onuň edebi Аbdulmejid ibn Аdam Sanai is a «энциклопедией суфизма». Хаким mirasyna «Hadykatul-haka ýyk» («Ha great Middle Ages poet and Sufi, the Санаи считается основоположни- kykat bagy»), «Seýrul-ibad ilel-ma author of numerous educative works ком произведений дидактической ad», «Karnameýi Balh», «Yşkna ma», of the Sufi manner. Such works as направленности в суфизме. «Akylnama» ýaly eserler degiş lidir. «The Garden of Truth» («Hadikat al- Хаким Санаи посвящал некото- Hekim Senaýa şöhrat getiren onuň haka’ik»), «The Travelling of the God’s рые свои произведения известным «Hadykatul-haka ýyk» atly eseri dir. Slaves to the Other World» («Sayr al- людям своего времени. Своё про- Senaýy bu eserini ömrüniň ahyrky ýyl ibad ila-l-maad»), «The Book of Heroic изведение «Хадикат ал-хакаик» - larynda Gaznada ýazypdyr. Bu eser Deeds of Balh» («Karnameyi Balh»), «Сад истин» он посвятил султану biziň günlerimize birnäçe golýazma Valors «The Book of Love» («Ysh- государства газневидских туркмен we daşbasma görnüşinde gelip ýetip kname»), «The Book of Wisdom» Бахрамшаху ибн Месгуту ибн Ибра- dir. Wagtyň geçme gi bilen yslam Gün («Аkylname») are his literary heritage. гиму. Согласно одной из версий средневекового автора, это произ- dogarynda juda ähmiýetli orna eýe The most considerable poem of ведение («Хадикат» - «Сад истин») bolan bu eser «sufizmiň ensiklopedi hakim Sanai «The Garden of Truth» Санаи написал во время своего ýasy» hasaplanylypdyr. Hekim Sena brought him glory. The poet wrote this заключения в тюрьму и посвятил ýy sopuçylyk ylmyn da öwüt-nesihaty work in Gazna during the last years шаху. После написания «Сада ис- ündeýän (didaktiki) eserleriň esasyny of his life. This work reached nowa- тин» Санаи неоднократно неспра- goýujy hasaplanylýar. days in the form of handwritten and lithographic patterns. With the pass of ведливо обвинялся в склонности к Hekim Senaýy öz eserlerini döwrü ересям. И тогда поэт, обращаясь к niň meşhur adamlary na, ýaşan ýerle time the poem «The Garden of Truth» took such a great place in spiritual life Бахрамшаху, написал письмо: «… rine bagyş lapdyr. Senaýy «Hadykatul- Две вещи способствуют тому, что- hakaýyk» atly eserini zyndanda otyrka of the Islamic East, that it was con- sidered «an encyclopedia of Sufism». бы жить долго, чтобы дождя было şanyň adyna, ýagny gaznaly türkmen вдоволь и чтобы росли деревья: leriniň hökümdary soltan Bähramşa Hakim Sanai is considered to be the founder of the works of didactic trend первая - помощь униженным и стра- ibn Mesgut ibn Ybra ýyma bagyşlap in Sufism. дающим, вторая – безжалостность ýazypdyr. Hekim Senaýy bu eserini и наказание к жестоким. В оправ- Hakim Sanai devoted some of his ýazanyndan soňra, töhmet atylmalara дание этих действий было сказано works to the famous people of his time sezewar bolupdyr. Şonda şahyr soltan следующее: Пророк говорил так: and to the places where he resided. Bähramşa ýüzle nip şeýle mazmun «Небеса держатся на справедли- The work «The Garden of Truth» he daky haty ýazypdyr: «...Iki zat ömrüň вости». Если справедливость будет devoted to soltan of the Gaznevi Turk- uzak bolmagyna, ýagşyň bol bolmagy как птица, то там, где она отбросит men state Bakhramshakh ibn Mesgut na, agaçlaryň ösme gine sebäp bolýar: тень, страна будет процветать; там, ibn Ibragim, during the time when he birinjisi, mazlumlara (mazlum – ezilen, где она совьёт гнездо – то место was taken into prison. After «The Gar- zulum edilen, horlanan) hemaýat et вечно будет святым, и там с неба den of Truth» being written, Sanai re- будет лить дождь изобилия. Одна- mek. Beýlekisi zalym lara gahar etmek peatedly and unfairly was accused in (jeza bermek). Bu gürrüňe delil edip ко же, если насилие, гнёт и тирания the inclination to heresy. At that time будут в образе птицы, то там, где şuny aýdypdyrlar: Pygambe rimiz şeý the poet, addressing to Bakhram- le diýipdir: «Asmanlar adalatlylyk bilen она пролетит, будет голод и нуж- shakh, letter: «…Two things promote да и люди позабудут покой и стыд. durandyr». Adalat lylyk bir guş mysa living long, to have plenty of rain, and lynda bolup, her ýere saýa salsa, ol Пусть Всевышний Аллах хранит ис- trees to grow: the first is to help humili- ламского султана, справедливого ýerde ýurt öser, her ýerde öý gursa, ated and suffering ones, the second – (öý guran ýeri) müdimilik kybla bolar правителя Бахрамшаха ибн Мес- cruelty and punishment for cruel ones. гутшаха ибн Ибрагимшаха ибн Мес- we asman dan bereket ýagny ýagar. The following words were said to ap- гутшаха ибн Махмудшаха от любых Emma zulum we sütem hem bir guş prove these actions: The prophet used проявлений насилия и тирании! … mysaly bolup, ol her ýerden uçsa, ol to say so: «The heavens are hold on Прописной истиной является то, что ýerde gahatçy lyk bolar we rahatlyk justice». If justice is a bird, then the в любых ситуациях справедливый hem-de utanç adamlaryň arasyndan place where it offsets shadow, will становится счастливым, а жестокий aýrylar. Päk Hakta gala ysla myň sol flourish; the place where it builds a – несчастным. Самым большим на- tany, adyl patyşa Bähramşa bin Mes nest – will forever be sacred, and силием является упрёк, укор и осуж- gutşa bin Ybraýymşa bin Mesgutşa there, an abundance rain will pour from дение учёных некоторыми людьми, bin Mahmytşany (her hili) zulum dan the heavens. However, if violence and которые делают это возгордившись, we sütem den sakla syn! ...Ähli ýag tyranny is in the image of a bird, then, и даже не поняв до конца написан- daýlarda adyl kişiniň bagtly we zalym hunger and indigence will be there ного учёными. По этому поводу наш kişiniň bagtsyz bolýandygy aýandyr. where it will fly, and people will forget Пророк говорил: «Проникнитесь со- Zulumyň iň erbedi bir azajyk jemaga about calamity and shame. Let Allah страданием к трём людям: к богачу, tyň bir okap, şoňa düşünmän we oňa the Almighty store the Islamic soltan, ставшему бедняком, к уважаемому aldanyp (gomparyp) alymlar hakynda just ruler of Bakhramshakh bin Mes- человеку, потерявшему свою ре- tagna urmak larydyr. Edil şu sebäpden gutshah bin Ibragimshakh bin Mesgut- путацию, к учёному, оказавшемуся hem biziň pygamberimiz şeýle diýip shah bin Mesgutshah from any display среди невежественных». Для того, MIRAS 51 dir: «Üç adama rehimiňiz gelsin: garyp of violence and tyranny! …Copy book чтобы язык науки был полностью bolan baýa, abraýsyz galan hormatly maxim is the fact that in any situations понятен всем, нужны такие святые adama, nadanlaryň arasyndaky aly the just full becomes happy, and the мудрецы, как Баезит и Шибли… ma». Ylym ähli niň dilinde ýazy lan ki cruel one - unhappy. Reproach, pricks Праведными словами будут следу- taba (doly) eýelik eder ýaly we onda and blame of scientists by some peo- ющие: Иди к Аллаху! Укрась этот näme ýazylanyny bilerle ri ýaly Baýezit ple are the most great violence, which мир учёными, которые да убоятся we Şibli deýin köňül gözli aryp-dana they do becoming proud, even having Тебя и устыдятся народа своего. gerek... Hak söz şudur: Eý, bar Hu not understood till the end what was Своей щедростью, великодушием и daýa, bu älemi Senden gorkýan ýa-da written by scientists. On this occasion милосердием не оставь нас в труд- halkdan utanýan alymlar bilen beze. our Prophet had said: «Be imbued by ном положении среди чужих…». Bizi Öz jomartlygyň we parzly-keremiň compassion to three men: to the rich Когда же эта книга дошла до дома bilen öz mähir köýüňiň biganalarynyň man, who became a poor one, to a re- духовных наставников Багдада, mübtelasy etme!...». Haçan-da bu spected man, who lost his reputation, была прочитана и признана учёны- ми и мудрецами непротиворечащей eser Bagda dyň halypalar öýüne elti lip, to the scientist, who found himself мусульманской вере, хакиму Санаи okalyp, alymlardyr akyldarlar tarapyn among ignorant ones». Such sacred было дано заверительное письмо, dan tassyk lananyndan soňra, Senaýy wise men as Baezit and Shibli are которое позволило ему выйти на nyň ygtykaty dogry hasap lanyp, onuň necessary for all people to understand свободу. Однако, спустя некоторое azat bolmagyna sebäp bolan tassyk fully the language of science… Pious время после этого события, поэт nama haty ýazy lypdyr. Ýöne şahyr words will be the following ones: Oh, Allah! Decorate this world by scien- скончался. ol wakadan soň köp wagt geçmänkä Ещё одним из султанов, воспетых aradan çykypdyr. tists, who would be afraid of you and will be afraid of their nation. Do not Санаи ал-Газнави был один из пра- Senaýy Gaznalynyň wasp eden sol вителей туркмен сельджуков – сул- tanlarynyň biri hem seljuk türkmen leave us in difficult situation among strange people without your gener- тан Санджар. Как отмечал иранский leriniň hökümdary soltan Sanjardyr. литературовед Г. Гуламхусеинзаде Eýranly edebiýatçy G. Gulamhüse osity, magnanimity and mercy…». When the book was read by spiritual в своей статье «Султан Санджар – ýinzadäniň «Soltan Sanjar – ylmyň precepts, scientists and wise men покровитель науки и искусства», Са- we sungatyň howan dary» atly maka наи в одном из своих касыда, воспе- of Baghdad, it was considered to be lasynda bellemegine görä, aryf Sena вая султана, писал что он «светило in line with Muslim belief, and Sanai ýy öz kasydalarynyň birinde soltany справедливости и веры» и называл hakim was given a letter which made taryplap: «Adalatyň we diniň kuýaşy его «Второй Новширван» (персид- him possible to go at large. However, Soltan Sanjar» diýip ýazyp dyr we ony ский правитель). Санаи переписы- sometime after this event, the poet «Ikinji Nowşirwan» diýip taryplapdyr. вался с везирем Султана Санджара passed away. Senaýy Soltan Sanjaryň weziri Hoja Ходжа Кавамеддином. Автор статьи One of the figures glorified by Sanai Kawameddin bilen hat alşypdyr. Awtor информирует нас о том, что до нас al-Gaznavi was also soltan Sanjar – şol hatlar dan iki sanysynyň biziň gün дошли два из этих письма [3, 71]. one of the rulers of Seljuk Turkmen. Уважаемый Президент в своей lerimize gelip ýetendigi barada hem As an Iranian literary critic G. Gu- maglumat berýär [3, 71]. книге «Туркменистан – сердце вели- lamhuseyinzade noted in his article кого Шёлкового пути» особо отмеча- Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly «Soltan-Sanjar – a Patronage of Sci- Berdimuhamedowyň «Türkme nistan ет то место, где выдающийся султан ence and Arts», arif Sanai in one of туркмен сельджуков Алп Арслан на- – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly ki his kasyda, heralding soltan wrote tabynda seljuk türkmenle riniň meşhur шёл вечный покой и подчёркивает: that he is “the heavenly body of jus- «Именно в Мерве, согласно свиде- soltany Alp Arslanyň ebedilik rahatlyk tice and belief» and called him «Sec- tapan ýeri hakynda aýratyn belleýär тельствам средневековых авторов, ond Novshirvan» (Persian ruler). Sa- были похоронены и великие предки we: «Merwde orta asyr awtorlarynyň nai was in correspondence with Hoja Санджара: его прадед Давуд Ча- beýan etmek lerine görä, Sanja ryň Kavameddin, Soltan Sanjar’s vezir. грыбек – старший брат основателя beýik öten-geçenleri hem ýerlenipdir. G. Gulamhuseyinzade informs us that Сельджукской империи Тогрулбека, Sanjar Soltanyň garry atasy, Seljuk only two letters reached us nowadays и его дед Алп Арслан – второй сул- imperiýasyny esaslan dyryjy Togrul be [3, 71]. тан этой прославленной династии giň agasy Dawut Çagrybeg, atasy, or Respected President Gurbanguly и величайший полководец средне- ta asyrlaryň ady şöhrata dolan goşun Berdimuhamedov in his book вековья, расширивший границы başysy, Malazgirt söweşiniň barşynda «Тurkmenistan – Heart of the Great Туркменского государства на Запа- Wizantiýa imperatory Roman Dioge Silk Road» especially notes the place, де, разгромив армию византийского niň goşunyna berk gaýta wul berip, where outstanding soltan Аlp Arslan of императора Романа Диогена в ходе türkmen döwletiniň çägini Günba tara Seljuk Turkmen, found eternal place, Малазгирдской битвы» [2, 133]. У sary uzaldan, bu dinastiýanyň ikinji and underlines: It is in Merv, accord- средневекового автора Мухамеда soltany Alp Arslan hem Maryda ebedi ing to the evidences of medieval au- Али ибн Сулеймана Равенди есть mekan tutu nan bolmaly» diýip nygta thors, the great ancestors of Sanjar сведения о том, что хаким Санаи ýar [2, 133]. Muhammet Aly bin Süleý were also buried: his great grand- написал бейт, посвящённый уходу man Rawendi hekim Senaýynyň sol father Davut Chagrybek -the elder из жизни султана туркмен сельджу-
52 MIRAS tan Alp Arslanyň dünýeden ötmegine brother of establisher of Seljuk Em- ков Алп Арслана. Как отмечает ав- bagyşlap ýazan şygrynyň bardygyny pire Togrulbek, and his grandfather тор, эти строки нашли своё место maglumat berýär. Soltan Alp Arslanyň Alp Arslan – the second soltan of this в касыда Санаи Газневидского, со- jaýlanan ýeri barada Senaýy Gazna ly famed dynasty and greatest Medieval стоявшем из 54 бейтов. Начинались nyň 54 beýtlik kasydasynda şeýle se military leader, who expanded the они так: tirler bar: boarders of Turkmen state in the West , defeating the army of the Byzantine О, душа! До каких пор ты будешь Eý, köňül haçana çenli bu ýalan çy emperor Roman Diogenes during the томиться в этой темнице, Выходи на свободу и исследуй zyndanda ony-muny görüp gezjek, Маlazgird battle. [2, 133]. Well-known мир! Bu garaňkylyk zyndanyndan daşa Middle Ages historian Muhammed Ali Слава Алп Арслана доходила до ryk çyk-da jahany gör! bin Suleyman Ravendi has data that небес, Alp Arsla nyň başy, görensiň, beýik hakim Sanai wrote a beyt, devoted to the death of soltan Alp Arslan of Посети Мерв, поклонись его likde gök üstü ne çykypdy, останкам (Алп Арслана) [7, 119]. Merwe gel, toprak içinde Alp Arsla Seljuk Turkmens. Sanai Gaznevi in his kasyda, consisting of 54 beyts has nyň jesedini gör [7, 119]. Турецкий учёный Исмаил Ака тоже lines telling about the burial place of пишет о том, что у Санаи в одной из Alp Arslan: Türk alymy Ysmaýyl Aka hem he касыда есть строки, посвящённые kim Sena ýa degiş li kasy dalaryň birin смерти султана Алп Арслана и от- de onuň soltan Alp Arslanyň ölümine Оh, soul! How long will you languish мечает, что после ранения султан bagyşlap ýazan şygyr setir leriniň bar in this dungeon, Алп Арслан прожил четыре дня и dygy hakynda şeýle diýýär: «Soltan Get out to freedom and research the умер 24 ноября 1072 года. Чтобы Alp Arslan ýaralananyndan soňra dört world! избежать столкновений и конфлик- gün ýaşap dyr we 1072-nji ýylyň 24-nji The glory of Alp Arslan reached тов, эта весть некоторое время heavens, noýabrynda dünýeden ötüpdir. Ölü хранилась в тайне. А когда всё ста- Visit Merv, bow to the remains of Alp mi gapma-garşylyklara mümkin çilik ло известно – весь мусульманский Arslan [7, 119]. bermesin diýip, bir salym gizlinlikde мир был в трауре. Базары Багдада saklanypdyr, habar ýaýranynda bolsa были на неделю закрыты. Тело Алп Тhe Turkish scholar Ismail Aka also Арслана было перенесено в Мерв bütin yslam dünýäsinde ýas tutu lyp narrates that hakim Sanai wrote a ka- и похоронено рядом с могилой его dyr. Bagda dyň bazarlary bir hepdeläp dysa, where there are lines devoted отца Чагры бега [4]. Учёный особо ýapylypdyr. Jesedi Merwe geti rilip, ka to the death of soltan Alp Arslan: «Af- отмечает, что указанные выше сти- kasy Çagry begiň guburynyň ýanynda ter being wounded soltan Alp Arslan хотворные строки повторяются в jaýlanypdyr» [4]. Alym hekim Senaýy lived for four days and died on 24 of средневековых источниках. nyň ýokardaky şygyr setir leriniň orta November of the year 1072. To avoid Об элегиях хакима Санаи упоми- asyrlar çeşme lerinde ýeter lik derejede collisions and conflicts, this news нает учёный Аширпур Мередов. В gaýtalanandygy barada aýratyn nyg was kept for some time as a secret. своей книге «Из истории литерату- tapdyr. Аnd when everything became known ры эпохи Сельджуков» он пишет о Hekim Senaýynyň mersiýeleri ha – the whole Muslim world was in the том, что поэт Абу Абдулла Муиззи kynda alym Aşyrpur Mere dow hem morning. Baghdad’s bazaars were Бурханы 55 лет писал стихи и ушёл «Seljuklar döwrüniň edebiýatynyň ta closed for a week. Alp Arslan’s» [4]. из жизни в 80 лет. Кончина Муиззи ryhyndan» atly kitabynda agzaýar: The scholar particularly notes that the очень огорчила его современников «Ussat şahyr «emiruş-şuara» Abu verse lines are frequently repeated in и особенно поэтов. В память о нём поэты писали множество мерсие Abdylla Muhammet ibn Abdylmälik the middle Ages sources. (элегий). К примеру, современник Muizzi Burhany elli bäş ýyllap şahyr A scholar Ashirpur Meredov men- Муиззи, знаменитый поэт Абу-ль- çylyk edip, 80 ýaşynda dünýeden öt tions about elegies of hakim Sanai. In Маджд Мадждуд ибн Адам Санаи ýär. Muizziniň ölümi döwürdeşlerini, his book «From the History of Litera- написал две элегии, в одной из ко- ylaýta-da, ençeme şahyrlary örän ture of Seljuks Epoch» he writes that gynandyrýar. Onuň aradan çykma gy торых говорится о том, что Муиззи the poet Abu Abdullah Muizzi Burhany умер от стрелы султана Санджара. zerarly şahyrlar dürli elegiýalar-mer wrote poems for 55 years and died at В этой элегии есть такие строки: siýeler ýazýarlar. Mysal üçin, Muizzi the age of 80. Muzzi’s death was very niň döwürdeşi meşhur şahyr Abulmejt much upset his contemporaries and До каких пор ты будешь носить Mejdud ibn Adam Sena ýynyň ýazan especially the poets. In his honor the траур по Муиззи, iki sany elegiýa-mersiýesiniň birinde poets wrote numerous elegies. For ex- Аллах забрал его на небо и, как Muizziniň ahyrsoňy soltan Sanjaryň ample, Muizzi’s contemporary, widely ангелам, дал вечную жизнь. okundan ölendigi nygtalyp şeýle diý known poet Аbu-l-Маjid Маjudibn lipdir: Adam Sanai wrote two elegies; in one Стрела рока была ему спутником of them it is narrated that Мuizzi died и, как в подарок, он Haçana çenli Muizziniň ölümine ma of Soltan Sanjar’s arrow: Забрал стрелу правителя и отдал tam tutjak, ony Hudaýtagala стреле мира (Вселенной) [6, 154].
MIRAS 53 Bu ýerden asma na äkitdi we periş Till what time will you be in the morn- Учёные отмечают, что в произве- deleriňki ýaly hemişelik ömür berdi. ing for Muizzi, дениях некоторых всемирноизвест- Täleý oky oňa hemra bolany üçin, Аllah took him to heavens and gave ных средневековых поэтов просле- sowgat hökmün de ol them an eternal life, as to the angels. живается влияние поэзии Санаи. Patyşanyň peýkamyny äkidip, pele Отмечается, что такие поэты, как giň okuna berdi [6, 154]. An arrow of fate was his companion, Хаканы, Низами, Хысров, Дехлеви and as a present, he took и Мавлана Джами писали пародии Senaýynyň döredijiligi orta asyrlar The arrow of the ruler and gave it to на масневи Санаи «Хадыка». А edebiýatynyň wekillerine öz täsirini the arrow of the world (Universe) такие великие мастера слова, как ýetiripdir. Hakany, Nyzamy, Hysrow [6, 154]. Феридеддин Аттар, Джелал ад-Дин Dehlewi we Möwlana Jamy ýaly şa Руми считали его своим духовным hyrlar Sena ýynyň «Hadyka» atly ese Scholars note that in the works of наставником. rini okap, oňa nezi reler ýazypdyrlar. some Middle Ages poets there may be Особо отмечается, что на протя- Ferideddin Attar, Jelaleddin Rumy ýa traced the influence of Sanai’s poetry. жении веков в творчестве некото- ly beýik söz ussatlary bolsa Senaýyny It is noted that such poets as Hakany, рых представителей туркменской özlerine ruhy halypa tutunypdyrlar. Nizami, Hysrov Dehlevi and Mavlana литературы тоже прослеживается Türkmen edebiýatynyň hem birnäçe Jami wrote parodies to Sanai’s mesn- влияние Санаи. Поэт Энвери явля- wekilleriniň döredijiliginde hekim Se evi «Hadyka». Аnd such great mas- ется одним из тех, кто высоко ценил naýynyň täsi rini duýmak bolýar. Hekim ters of words as Ferideddin Attar, Jelal хакима Санаи. В своих стихах он Senaýa uly hormat goýan türkmen şa ad-Din Rumi considered him as their с большим почтением вспомина- hyrlarynyň biri hem Enweridir. Ol goş mentor. ет Санаи. В одном из стихотворе- gularynyň birinde: It is particularly noted that in the cre- ний он ставит произведения Санаи ative activity of some representatives выше своих и пишет: Meniň şygry my goý, Senaýynyň bir of Turkmen literature one can also beýdini ulan, trace the influence of Sanai. Enveri Оставь мой стих, используй один бейт Санаи, Ol söze sen ýaly söz ussady hyrydar poet was one of those who highly ap- Если поклонником его слова будет bolsa [6, 154 ] – preciated hakim Sanai. In one of the такой мастер слова как ты [6, 154 ]. poems he places the works of Sanai diýip Senaýynyň şygyrlaryny özü higher than his own verses: А в этих строках Энвери ставит niňkiden ýokarda goýan bolsa, başga себя в одном ряду с Санаи: bir ýerde: Leave my poem, use one beyt by Sanai, Украшаю стих чистыми помысла- Goý... goşgyny päk, arassa duýgy He is the worshipper of words, he is ми, bilen bezeýärin, a master of word, like you are [6, 154]. Может быть я не такой как Сабир, Sabyr ýaly bolmasam-da, Senaýa- но похож на Санаи [6, 179]. ha meňze ýärin [6, 179] – And in the following lines Enveri В книге «История туркменской places himself in one line with Sanai: литературы» отмечается, что поэт diýip özüni onuň bilen deň hatarda Махмуд Пальван тоже изучал про- goýupdyr. I decorate the poem by clear изведения Санаи и унаследовал «Türkmen edebiýatynyň taryhy» atly thoughts, его поэтические приёмы. Махмуд kitapda şahyr Mahmyt Pälwanyň hem May be I’m not like Sabir, but I’m like Пальван упоминается в этой книге Senaýynyň eserlerini okap-öwrenen Sanai [6, 179]. как продолжатель творческого пути digi, onuň şygyr düzüş tärle rine eýe Санаи. В книге, в частности, гово- rendigi bellenilýär we ol Sena ýynyň In the book «History of Turkmen рится о том, что тема дидактики ра- ýoluny dowam etdi rijileriň biri hökmün Literature» it is noted that the poet нее и позднее мастерски разраба- de ýatla nylýar: «Didaktiki tema Gün Mahmud Palvan also studied works by тывалась в восточной литературе. dogar edebiýatynda öň hem, soň hem Sanai and inherited his poetic meth- И Санаи в написании произведений ussatlyk bilen işlenipdir. Mahmyt-da ods. Mahmud Palvan is mentioned in такого характера следовал принци- Senaýy, Nyzamy, Sagdy, Omar Haý this book as the successor of Sanai’s пам таких поэтов-мыслителей, как ýam ýaly akyldarlaryň däplerine eýe creative way. In particular, it is narrated Низами, Сагди, Омар Хайам. В ка- ripdir» diýlip, şahyryň şu aşakdaky se in the book that the theme of didactics честве примера приводятся следу- tirleri mysal geti rilýär: earlier and later was masterfully de- ющие строки: veloped in the Oriental literature. And Şalyk isleseň, git, hemme leriň geda Mahmud while creating works of such Желаешь царства – иди и будь ни- sy bol, kind followed the principals of such щим для всех, Özüňi bigä ne tut, hemmeleriň aşna poets-and-thinkers as Sanai, Nizami, Будь чужим, будь другом для всех, sy bol, Sagdy, Omar Hay am. As an example Если хочешь, чтобы народ носил Eger seni halk täç dek başa götersin the following lines are given there: тебя на руках (как корону на голо- diýseň, ве),
54 MIRAS Hemmeleriň goluny öp, hemmeleriň If you want kingdom – go and be Целуй всем руки, будь пылью на aýagynyň tozy bol [10, 143]. beggar for all, ногах у всех [10, 143]. Be a stranger, be a friend for all, Türkmen edebýatynyň dünýä meş If you want the nation to make much Санаи упоминается в числе пер- of you (as a crown on the head), hur wekilleriniň biri, XIII asyrda ýaşap вых среди духовных наставников Kiss everybody’s hands, be dust on geçen beýik söz ussady Jelaleddin одного из представителей турк- everybody’s legs [10, 143]. менской литературы всемирноиз- Rumynyň ruhy halypalary hökmünde вестного Джелал ад-Дина Руми ве- ilkinjileriň hatarynda hekim Senaýynyň Jelal ad-Din Rumi - one of the rep- ликого мастера слова, жившего в ady agzalýar. Il arasyn da Möwlana la resentatives of Turkmen literature, XIII веке. Учёные особо отмечают, kamy bilen meşhur bolan Jelaleddin great master of the word, who lived что Джелал ад-Дин Руми, извест- Rumy sopuçylygyň beýik wekili Sena in the XIII century is one of the follow- ный под псевдонимом Мавлана, из- ers of the spiritial mentor Hakim Sa- ýynyň eserlerini öwrenipdir we öz dö учал произведения великого пред- nai. Jelal ad-Din Rumi, who is known redijiligine onuň garaýyşlaryna ýygy- ставителя суфизма Санаи и в своих among people under the pseudonym ýygydan salgylanypdyr. произведениях часто обращался к Маvlana, studied works of great rep- Dünýä edebiýatynyň taryhynda dö его творчеству. resentative of Sufism Sanai and in his В истории мировой литературы redijiligine ýokary baha berlen beýik works he frequently addressed to his в произведениях многих прослав- şahsyýetleriň ençemesiniň eserlerin creativity. de türkmen tary hynyň şan-şöhraty In the history of world literature in ленных личностей особое место ny daba ralandyran maglumatlar orun the works of many glorified person- занимают сведения о славных страницах туркменской истории. alypdyr. Türkmen edebiýatynyň wekil alities a special place is taken by data Немало таких сведений и в творче- leriniň hormat bilen haty ralaýan beýik about glorious pages from Turkmen стве почитаемого представителями söz ussady hekim Senaýynyň döre history. There are many such data in the creative activity of respected туркменской литературы великого dijiligindäki halkymyzyň taryhy bilen representative of Turkmen literature, мастера слова ‒ хакима Санаи. На bagly maglumatlar hem häzirkizaman great master of word ‒ hakim Sanai. сегодняшний день эта информация dünýäsinde ýurdu myzyň milli ruhy gal As of today this information has an im- имеет важное значение духовного kynyşyny amala aşyrmakda, ýaş nesli portant meaning in the spiritual renais- возрождения страны, в деле патри- watançylyk ruhun da terbi ýelemekde sance of the country, in the patriotic отического воспитания подрастаю- möhüm ähmiýete eýedir. bringing up of the growing generation. щего поколения.
EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Ile dowlet geler bolsa... – Aşga bat: Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2015. 2. Gurbanguly Berdimuhamedow. Türkme nistan – Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi. –Aşgabat: Türkmen döwlet neşirýat gullugy, 2017. 3. Gulamhüseýinzade G. Soltan Sanjar – ylmyň we sungatyň howandary// «Soltan Sanjar we onuň zama nasy» atly halkara maslahatyň tezisler ýygyndysy. – Aşga bat, 2004. 4. Ismail Aka. Selçuklu Sultanlarının ölümleri ve gömüldükleri yerler. II-Irak Selçukluları, Türk Kültü rü, XXVII, Sayı 312, Nisan, 1989. 5. Fuad Köprülü. Türk edebiyatında ilk mutasawwıflar. Ankara, 1991. 6. Mere dow A. Seljuk lar döwrüniň edebiýatynyň taryhyndan. – Aşgabat, 1968. 7. Muham med Ali bin Süleyman er-Ravendi. Rahat-üs-sudur we aýet-üs-sürür. Ankara, 1960. 8. Muhammet Awfy. Lubabul-elbab (Naýbaşy danalar). II jilt (Dawut Orazsähedowyň terjimesiniň elýazma nusgasyndan peýdalanyldy). 9. Molla Camı. Nefahat-al-üns min hazarat-ul kudds. Istanbul, 2014; 10. Türkmen edebiýatynyň taryhy. I tom. – Aşgabat, 1968. 11. Ýazberdiýew A. Merw orta asyrlar döwrüniň kitaphanalary we olary esaslandyryjylar. Eýran Yslam Respublika synyň Türkme nistandaky ilçihanasynyň Medeniýet merkezi. 2011. 12. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Том 1. История персидско-таджикской литературы. – Москва, 1960.
MIRAS 55 H. MÄTIÝEW (Türkme nis tan) ŞAHSYÝETIŇ RUHY-AHLAK MEDENIÝETINI ÖSDÜRMEGIŇ UGURLARY
H. MYATIYEV (Turkme nis tan) VECTORS OF PERFECTION OF SPIRITIAL-MORAL CULTURE OF PERSONALITY
Х. МЯТИЕВ (Туркменистан) ВЕКТОРЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ ЛИЧНОСТИ
Garaşsyz, hemişelik Bitarap Wata The epoch of might and happi- Прогрессивная по своей сути эпо- nymyzyň syýasy-jemgyýetçilik, dur ness, which is progressive in its es- ха могущества и счастья знаменует- muş-ykdysady, medeni-ynsan perwer sence, is personified by consequent ся последовательным упрочением ýol-ýörelgeleri günsaýyn pugtalanýar. strengthening of public-political, social общественно-политических, соци- Berkarar döwletimiziň binýadyny ber and economic, cultural-humanitarian ально-экономических, культурно-гу- kitmekde Türkme nistanyň Prezi denti principles with a certain clearness манитарных принципов, предель- Gurbanguly Berdimuhamedowyň alyp of national aims. The basic platform ной ясностью общенациональных barýan syýa saty jemgyýetiň ylym we for strengthening the foundation of целей. Незыблемой платформой bilim ulgamyndaky ösüşlerine esas our country is wise policy carried out упрочения основ нашего суверен- lanýar. Çünki, Hormatly Prezi denti by the President of Turkmenistan ного государства выступает гуман- miziň belleýşi ýaly: «Eşretli hem bag Gurbanguly Berdimuhamedov, which ная политика уважаемого Прези- tyýar durmuşyň gözba şy ylmyň we is an acting factor to achieve all-round дента Туркменистана Гурбангулы bilimiň kämil leşmegi bilen aýryl maz and surely success. Such success Бердымухамедова, являющаяся baglydyr» [1, 62]. depends, first of all, on achievements действенным фактором достижения Ýaşlara bilim bermekde we olaryň attained by society in the field of edu- всестороннего, уверенного успеха. ylmy garaýyşlaryny kämilleşdirmekde cation and science. Respected Presi- Такие успехи опираются, прежде psihologiýa ylmyna uly orun degişli dent of Turkmenistan notes: «Wellbe- всего, на достижения общества в dir. Şahsy ýetiň ruhy-ah lak medeniýeti ing and happy life directly depend on области развития науки и образо- baradaky düşünjeler adamyň adalatly, development of science and educa- вания. Уважаемый Президент Турк- dogruçyl keşbi bilen baglanyşyklydyr. tion» [1, 142]. менистана справедливо отмечает: Olaryň ymtylmalary hakyky dünýäniň In order to provide a qualitative edu- «Благополучие и счастливая жизнь gyzyklanmalaryna golaý, özgerýän iş cation for the student youth and per- jeň jemgyýetçilik tutumyna mahsus. fect their scientific view the huge role напрямую зависят от развития нау- Ruhy-ahlak terbiýe barada türkmen is given to psychology. Commonal- ки и образования» [1, 302]. halk peda gogikasynyň, «Kowusna ity of conceptions on spiritually-moral В деле обеспечения качественно- ma», «Oguznama», «Gorkut ata», culture of personality is linked with го образования студенческой моло- «Görogly» ýaly ýazuw ýadygärlikle human appearance depicted truly дёжи и совершенствования её науч- ri, Gündo garyň beýik danalarynyň and impatiably.Their development ten- ного мировоззрения большая роль hem-de türkme niň beýik söz ussatlary dency is close to the basic trends of отводится психологии. Общность Döwletmämmet Azady nyň, Magtym real world, is character-al to changing понятий о духовно-нравственной guly Pyragynyň, Seýitnazar Seýdiniň, model of public activeness. культуре личности связанаы с объ- Gurbandurdy Zeliliniň we beýlekileriň Priceless patterns of national peda- ективным, правдиво обрисованным ruhy gymmat lyklary biziň jemgyýeti gogic – epical literary of monuments обликом человека. Тенденции их mizde häzirkizaman ahlak kada lary of old times «Kovusnama», «Oguzna- развития близки основным трендам arkaly ýaş nesli terbiýelemekde peý ma», «Gorkut Ata», «Gorogly», eter- реального мира, характерны дина- dalanylmaga we ösdü rilmäge my nal works of the outstanding thinkers мично меняющейся модели обще- nasypdyr. Magtym gulynyň «Bu işi» and masters of word of the East – ственной активности.
Mätiýew Handurdy, Türkmenistanyň Içeri işler ministrliginiň serkerdesi. Handurdy Myatiyev, Officer of Home Ministry of Turkmenistan. Хандурды Мятиев, Офицер Министерства внутринних дел Туркменистана.
56 MIRAS goşgusyndaky: «Halala hasap bar, Dowletmamed Azadi, Magtymguly Fr- Бесценные образцы народной harama – azap» [3, 421] diýen halal agy, Seitnazar Seydi, Gurbannaz Zelili педагогики – эпические литератур- ömür sürmek bara daky pikiri uly ähmi and other poets and philosophers, are ные памятники старины «Ковус- ýete eýedir. saturated with essence and content of нама», «Огузнама», «Горкут-ата», Tertip-düzgü niň görnüşleri boýun modern moral norms and plans of our «Гёроглы», нетленные труды вы- ça ylmy-barlag işleri ni geçirmek bilen, society, deserve succession, appli- дающихся мыслителей и мастеров ruhulyga, ýagny ruhy hal-ýagdaýa di cation and perfection in the manner художественного слова Востока – ňe bir dini nukdaýnazardan seret män, of spiritual-moral educating of future Довлетмаммеда Азади, Махтумку- eýsem, oňa bir ýere jemlenen, giň bi generation. In this connection, popula- ли Фраги, Сейитназара Сейди, Гур- limler toplumy hökmünde, ylmy nuk tion of idea of decency and honor, glo- банназара Зелили, других поэтов и daýnazardan seretmäge mümkinçilik rified by the line of the Great poet Fra- философов, насыщенные сутью и döreýär. gi: «There is a measure for righteous, содержанием современных нрав- Seredilip geçi len dürli kesgitleme but evil should be removed» [3, 421]. ственных норм и установок нашего ler, edilen amaly seljerme ler ruhuly In the course of scientific researches общества, достойны преемственно- gyň diňe bir dine ynanýanlara häsi ýetli on various disciplines there is a need сти, применения и совершенствова- özboluşlylyk däldigini aýdyň laşdyrýar. to consider spirituality in the projection ния в русле духовно-нравственного Ruhulyk – adam indiwiduallygynyň hä of religious canons and also to carry воспитания подрастающих поко- siýetnamasy, her bir şahsyýetiň özbo out deep scientific analysis, as a con- лений. В этой связи большую акту- luşlylygy, «düşünmezligiň jümmüşinde centrated system of enlarged know- альность обретает популяризация gizlenen» [7, 224] we özünde jemle ledge. идей порядочности и чести, воспе- nenleri ýokary ruhy gymmatlyklara ta Various definitions, which were con- тые строкой великого поэта Фраги: rap ösdürmäge taýýarlykdyr. sidered and applied inspections, gave «Есть праведному ‑ мера, пороку же Bilimiň tejribesinde ruhulyga şeýle an opportunity to identify that the spiri- ‑ порог» [3, 421]. garalmagy umumy kabul edilen tutu tuality is not an exclusive prerogative В ходе научных исследований по my üýtget mäge mümkinçilik berýär, of people, who belief in. Spirituality is различным дисциплинам возника- şoňa laýyklykda üstünlik gazanýan characteristic of human individuality ет возможность не только рассма- adam bilen ruhy taýdan ösen adam peculiar for each personality, which тривать духовность в проекции ре- gapma-garşylykly orny eýeleýär: hä are hided far away of understand-less лигиозных канонов, но и подвергать zirki wagtda ruhy hilleri wezi pede ýo [7, 224]. её глубоко-научному анализу в ка- kary göterilmek üçin ösdürmekden, Such an interpretation of spiritual- честве концентрированной системы ýokary durmuşy derejeden, maddy ity of applied science provides an op- обширных знаний. gurplu lykdan meýletin ýüz öwürmek portunity to contribute corrections into Рассмотренные различные опре- häsiýetli aýratynlyk hökmünde ýüze tendency accepted generally accord- деления, проведённые прикладные çykýar. ing to which the successful man is an ревизии позволяют установить, что Şeýle-de bolsa, ruhy-ahlak mede niýeti we hakyky dünýäde adamzat antithesis of high-spiritual personality: духовность не является исключи- aragatna şygynyň şowlulygy biri-birini refuse of perfection of spiritual quali- тельной прерогативой людей веру- inkär edýän kate goriýalar bolman, eý ties for the sake of carrier, when re- ющих. Духовность – характеристика sem, onuň garşy syna, olar biri beýleki fuse of high social state, material self- человеческой индивидуальности, siniň üstüni doldurýan we biri beýlekisi consistency is characteristic peculiar свойственная каждой личности, üçin sebäp lilik kate goriýalar hökmün of time. «сокрытая в глубинах бессозна- de seredilmelidir [13, 122]. All the same, «spiritual-moral cul- тельного» [7, 224]. Ruhy-ahlak medeniýetiniň aňly-dü ture and succeed in real world of the Подобная трактовка духовности şünjeli kema la gelmegi, öňi bilen, bu human interrelation is not mutually- прикладной наукой позволяет вне- şahsy emele gelmäniň gurluş gura excluded category, vice-verse, they сти коррективы в общепринятую maçylygy, bölekleriniň mazmun häsi could and should be considered as тенденцию, согласно которой чело- ýetnamasy barada bilimiň bolmagyny mutually supplemented factor of each- век успешный является антитезой göz öňünde tutýar. Ylym, bilim ada other» [13, 122]. высокодуховной личности: отход myň durmuşda ugurtapyjylyk ukybyny Full format being of spiritual-moral от совершенствования духовных ýokarlandyrýar. Akyldar wagyzçy, şa culture envisages, first of all, know- качеств ради карьерного роста, ког- hyr Döwletmämmet Azady «Ger guş ledge of organization structure of that да отказ от высокого социального olsa, bu ylymdyr ganaty // Hem ylym being, substantial characteristic of its положения, материальной состоя- dyr jümle älem zynaty» [2, 209] diý compound aspects. Science, educa- тельности выступают характерной mek bilen, dünýäniň gözelligini ylym tion increases stability of man. The особенностью времени. dan gözle ýär. Şeýle likde, şahsyýetiň outstanding tutor Dovletmamed Azadi И всё же, духовно-нравственная şowlulygynyň şertleriniň biri ruhy-ah says: «Science – wings make them in культура и успешность в реальном lak mede niýetliligi anykla magyň esas order and fly// Science, as Aureole, мире человеческих взаимоотноше- larydyr. Universal is splendid» [2, 209] It is ний не взаимоисключающие катего- Birinjiden, ruhulyga ýakynlaşma just science, where the poet sees sup- рии, напротив, они могут и должны diňe öz-özüňe akyl ýetirmegi ösdür port and aureole and peace creating. быть рассмотрены как взаимодо- MIRAS 57 Hence, the basic foundation of полняющие, взаимодетерминирую- defining of spiritual-moral culture щие друг друга» [13, 122]. is among of one of the key fac- Полноформатное становление tors of the success of personal- духовно-нравственной культуры ity. предусматривает, прежде всего, на- First, only self-conscious and личие знаний об организационной self-understanding makes the структуре собственно этого станов- man approach to the spiritual ления, содержательной характери- origin. While searching of per- стики его составных аспектов. Нау- sonal «ego» the personality as- ка, образование повышают степень pires to realize its actions, solve жизнестойкости человека. Выдаю- internal problems, which, in turn, щийся учёный-педагог Довлетмам- provide opportunity to form skills мед Азади говорил: «Наука – кры- necessary for self-defining, self- лья, расправляй их и лети // Наукой, realizing in many trends of life, как венцом, Вселенная прекрасна» including the occupations. [2, 209]. Именно в науке поэт видит Second, development of spiri- опору и венец мироздания. Таким tuality provides favorable pre- образом, один из ключевых факто- requisites for arranging and ров успешности личности входит в supporting inter-personal ties число базовых основ определения on deep and strong base. There духовно-нравственной культуры. have been laid down into foun- Во-первых, приблизиться к исто- dation the following psyсologiсal кам духовности возможно лишь че- mechanisms: the ability to put рез самосознание и самопостиже- oneself in the emotional and ние. В ходе поисков собственного spiritual condition of the other «Я» личность стремится осмыслить mek arka ly amala aşyry lyp bilner. man (empathy), to assimilate to him, свои действия, решает внутренние Şahsyýet hususy «meniň» gözleginde to understand receiving of personal индивидуальные проблемы, что, в wagty, öz here ketlerine akyl ýetir mä «ego». свою очередь, способствует фор- ge ymtylýar we içki şahsy meseleleri The foundation of these relations мированию навыков, необходимых çözýär, bu bolsa öz gezeginde durmu consisted of several important as- для самоопределения, самореа- şyň köp ugurlarynda, şol sanda hünär pects as: psychological mechanisms, лизации по многим направлениям işinde özüni döretmek, ornu ny tapmak to make oneself put into emotional- жизнедеятельности, в том числе в üçin zerur erkinlikleri berýär. spiritual condition on the other person профессии. Ikinjiden, ruhulygyň ösüşi şahsyýe (empathy), to be alike him (identifica- Во-вторых, развитие духовности tara gatnaşyklaryň çuňňur we berk tion), consciousness of receiving of создаёт благоприятные предпосыл- ýola goýulmagyna hem-de dowam the own «ego» by the partner on inter- ки для налаживания и поддержания etdirilmegine ýardam edýär. Bu gat personal communication. межличностных отношений на глу- naşyklaryň esasynda özüňi beýlekiniň Russian philosophy N. A. Berdyaev бокой, прочной основе. В основе emosional-duýgy ýagda ýynda goýmak wrote: «Personality always presup- этих отношений заложены такие (empatiýany), oňa meňzetmegi (iden poses existence of the other person- важные психологические механиз- tifikasiýa) başarmak, gürrüňdeşlikde alities, ability to take the shape of the мы, как умение поставить себя в we özara gatnaşykda hususy «meniň» Other. Ego-centrism, absorbed by its эмоционально-душевное состоя- hyzmatdaş ýoldaşyň tara pyndan ka «ego» and consideration of everything ние другого человека (эмпатия), bul edilişine akyl ýetirme (refeksiýa) from the point of this «ego» and all be- уподобиться ему (идентификация), ýaly psihologik meha nizmler bar. longing to him destroys everything [5, осознание принятия собственного Pus filo sofy N. A. Berdýaýew: «Şah 92]. «Я» партнёром по межличностному syýet hemişe beýleki şahsyýetleriň Third, enlargement of horizons of общению. barlygyny, özüniň beýlekä öwrülme personal «Ego», ability of «Ego» to un- Русский философ Н. А. Бердяев gini çakla ýar. Özüňi merkezi orunda derstand the other gives him to raise пишет: «Личность всегда предпола- goýmak (egosentrizm), ähli zada diňe on a new level of self-identification as гает существование других лично- öz «meni» nukdaýnazaryndan seredil a structural unit of nature, universe. In стей, вход из себя другого. Эгоцен- megi, öz «meni» bilen aşa gyzyklan this condition the spirituality became a тризм, поглощённость своим «Я» и magy, hemme zadyň şoňa degişli edil specific core of coordination, attraction рассмотрение всего исключительно megi şahsyýete zyýan ýetirýär» [5, 92] and projection in itself of all surround- с точки зрения этого «Я», отнесение diýip ýazýar. ing frames of physical essence. As a всего к нему разрушает личность» Üçünjiden, husu sy «meniň» gözýe garland of natural evolution the man [5, 92]. timiniň giňeldilmegi, şeýle-de «meniň» should possess and guide by his own В-третьих, расширение горизон- beýlekä düşünmegi onuň özüniň tebi «scale» of spiritual understanding, тов собственного «Я», способность
58 MIRAS gatyň, dünýäniň, Älemiň bir bölegidi which forms in a person an inspiration «Я» понять другого позволяет ему gine akyl ýetirmesiniň täze basgan ça to achieve of high human values. подняться на новую ступень само- gyna galmagyna mümkin çilik berýär. While defining benefit as a spiritual идентификации как структурной Şonda ruhulyk utgaşdyryjy merkez value let’s turn to the formulation of единицы природы, мироздания, hökmünde, töweregindäki ýokary ruhy German-American psychologist and Вселенной. В данной ситуации ду- gymmatlyklary özüne birikdiriji bolup sociologist E. Fromm « The need in ховность становится своеобразным hyzmat edýär. Olara gulluk etmek ar serving is internally inherent to the центром координации, притяжения kaly adam öz fiziki barlygynyň çägin human existence, that’s why we can и проекции в себе окружающих вы- den çykýar. Tebigatyň esasy bölegi understand the reasons, which made соких духовных ценностей. Служа- bolan adama ruhy many dörediji çelgi it such intensive» [10, 160]. щий им человек выходит за рамки zerur bolup, olar arka ly ýokary umu Nobel Prize laurate Albert Sch- своего физического естества. В madamzat gymmat lyklaryna ýetmä ge weitzer view point: «When society in- качестве венца естественной эво- isleg döreýär. Bu gymmatlyklary ama fluences on a person stronger rather люции человек должен обладать la aşyrmaga bolan ymtylmalaryň çeş than person on society, culture degra- и руководствоваться собственной mesi bolsa şahsyýetiň ruhy güýji we dation starts and in this case there is «шкалой» духовного осмысления, döredijilik işjeň ligidir. a necessity to define a decisive mag- формирующей в нём стремление к Peýdany ýoka ry ruhy gymmat lyk nitude – spiritual abilities of a man». постижению высших общечелове- hökmünde nemes sosiology E. From Demoralization of the society takes ческих ценностей. muň sözle ri bilen şeýle beýan etmek place and it becomes non-eligible to В определении пользы как духов- bolar: «Gulluga bolan zerur lyk adam understand and solve the problems ной ценности обратимся к форму- barlygynyň içki dünýäsine mahsusdyr, arises [12. 289]. лировке немецко-американского şol sebäpli-de onuň şeýle güýçlüliginiň Formation of spiritual-moral cul- психолога и социолога Э. Фромма: (intensiw liliginiň), tutan ýerliliginiň se ture is activated under the impact of «Нужда в служении внутренне при- bäbine düşü nip bileris» [10, 160]. outer social-cultural factors and in- суща человеческому существова- Bütindünýä Nobel baýragynyň ternal psychological determinant. In нию, поэтому мы можем понять и eýesi, nemes-fransuz filosofy Albert pedagogical resources it is underlined причины, по которым она является Şweýseriň pikiriçe, «Haçan-da indiwid that formation of the personality takes такой интенсивной» [10, 160]. jemgyýete däl-de, jemgyýet indiwide place under the influence of elements По мнению лауреата Нобелев- güýçli täsir edende, mede niýetde pe of its adaptation to dynamically chang- ской премии Альберта Швейцера: se düşme başlanýar, şoňa görä, bu ing environment with their simultane- «Когда общество воздействует на ýagdaýda zerurlyk bilen adamyň ruhy ous transformation in conformity of the индивида сильнее, чем индивид на ukyplylygy kemel dilýär. Jemgyýetde own goals. общество, начинается деградация ahlak taýdan bozulma döreýär, adam The outer factors of spiritual-moral культуры, ибо в этом случае с необ- oňünde peýda bolýan mese lelere dü culture are social-economic system, ходимостью умаляется решающая şünmäge we olary çözmäge ukypsyz bolýar» [12, 289]. inquiries and the interests of the so- величина – духовные задатки чело- Ruhy-ahlak medeniýetiniň kema la ciety, social conjunction, personal set- века. Происходит деморализация getirilmegi daşky mede ni-durmuş de tings and other cultural-valuable cat- общества и оно становится неспо- lilleriň hem-de içki psihologik sebäp egories of social-cultural field of the собным понимать и решать возни- döredijileriň (determinantlaryň) täsi ri human life. кающие перед ним проблемы» [12, astynda işjeňleşýär. Pedagogiki ede Internal factors, which define avail- 289]. biýatlarda bellenilişi ýaly, kemala geliş ability of spiritual-moral culture in the Формирование духовно-нрав- bir-birini üznüksiz çalşyrýan şahsyýe person, presuppose purposeful devel- ственной культуры активируется tiň obýektiw gurşaw şertle re ugrukdy opment and perfection of subjective под влиянием внешних социально- rylmagy bilen bu şertle ri özgertmegi, keeping of personality, which occur in культурных факторов и внутренних öz maksa dyna laýyklamagy ýaly dü hypostasis of his cultural area. In this психологических детерминант. В züjileriň özara täsi rinde geçýär. context the determinant of intellectual педагогических источниках подчёр- Ruhy-ahlak taýdan medeniýetli bol culture of the personality is given a кивается, что становление личности magyň daşky sebäp döre dijileri hök special role. It has been denoted the происходит под влиянием элемен- münde durmuş-ykdysady we syýasy peacekeeping tendencies, thinking тов её адаптации к динамично сме- ulgamlar, jemgyýetçilik talap lary we model, theoretic-logic indicators, valu- няющимся объективным факторам gyzyklanmasy, durmuş tabşy ryklary, able settings, which mobilize the per- среды, с одновременной их транс- şahsyýetiň borçlary we adamyň me sonality for searching new ideas and формацией сообразно собствен- deni-durmuş giňişliginde bar bolan thoughts, define the stage of forming ным целям. beýleki medeni gymmatlyklar çykyş of spiritual-moral culture of a person- Внешними факторами духовно- edýär. ality. нравственной культуры выступают Şahsyýetiň ruhy-ahlak taýdan me Determinates mentioned facilitate социально-экономическая и поли- deniýetli bolma gyny kesgitleýän içki rising of creativity aspects in profes- тическая система, запросы и заин- deliller onuň medeni meýdanynyň ähli sional activity and also may serve as тересованность общественности, görnüşlerinde peýda bolýan şahsyýe a sensible, valuable-orientation barrier социальная конъюнктура, личност- MIRAS 59 ные установки и другие культурно- ценностные категории социально- культурной сферы жизни человека. Внутренние факторы, определя- ющие наличие в личности духовно- нравственной культуры, подразуме- вают целенаправленное развитие и совершенствование субъектив- ного содержания личности, прояв- ляющегося во всех ипостасях его культурного пространства. В дан- ном контексте детерминантам ин- теллектуальной культуры личности отводится особая роль. В их числе указывают мировоззренческие тен- денции, модели мышления, теоре- тико-логические показатели, цен- ностные установки, мобилизующие личность на поиск новых смыслов бытия. Они, в известном смысле, определяют стадию становления духовно-нравственной культуры личности, выбор модели нравствен- ных поступков и духовных устрем- лений. Указанные детерминанты не только не способствуют повыше- нию творческих задатков в про- фессиональной деятельности, но и могут выступать смысловым, цен- ностно-ориентационным барьером tiň subýektiw dünýäsiniň ösdürilmegini in aspiration of man toward personal в стремлении человека к личному göz öňünde tutýar. Şolaryň arasynda spiritual-moral perfection. духовно-нравственному совершен- şahsyýetiň intel lektual mede niýetiniň As a psychologic mechanism, which ствованию. sebäp döredijileri wajyp mana eýedir. makes impact on the vectors of de- В качестве психологического ме- Olara ýaşaýşyň täze manylaryny göz velopment of spiritual-moral culture of ханизма, оказывающего влияние lemegi sazlaý jy wezipesini ýeri ne ýe the personality, is realization of ambi- на векторы развития духовно-нрав- tirýän dünýägaraýyş tutumlary, pikirle valence of human consciousness and ственной культуры личности, высту- niş tärle ri, naza ry-logiki görkezmeler, conduction. Multi-polarity of views пает реализация амбивалентности gymmatlyklar ugrukmalary degişlidir. and interests, saying by other words, человеческого сознания и поведе- Bular belli bir derejede şahsyýetiň ru the man may simultaneously inspire ния. Личности свойственна много- hy-ahlak medeniýe tiniň kemala gel to satisfy mutually-excluded wishes, полярность взглядов и интересов, şiniň derejesini kesgitleýär, ahlak he which are contradicted to each-other иными словами, человек одновре- reketleriniň we ruhy ymtylmalarynyň (for example, inspiration to spirituality менно может стремиться удовлет- saýlanylyşyny amala aşyrýar. and accumulation, search of real love ворять полярно противоположные, Bu sebäp döredijiler diňe bir hünär and ignore of surrounding people). иногда взаимоисключающие жела- işiniň döre dijilik ugrunyň ösmegine In more wide sense the motivation of ния (к примеру, стремление к ду- ýardam etmän, eýsem olar şahsyýe feelings, wishes, demands, interests, ховности и неправедному накопи- tiň ruhy-ah lak mede niýetiniň kemala goals and other spiritual inspiration тельству, поиск настоящей любви и gelmegine many, gymmat lylyk taýdan of a man are defined as a stimulus of игнорирование окружающих). päsgelçilik bolup hem çykyş edýär. his personal activation. Motive is in- В более широком смысле мотива- Şahsyýetiň ruhy-ah lak medeniýeti ner demand in constant dynamic. The ция чувств, желаний, требований, niň ösüş ugurla ryna täsir edýän psi highest motives of actions and acts of установок, интересов, целей, веро- hologik mehanizm hökmünde adam a man include deep and substantial ваний и других духовных устрем- aňynyň we özüni alyp barşy nyň iki hä and operated indicators and valuable лений человека определяется как siýetliliginiň (ambiwa lentliliginiň) ama orientation aimed at universal conduc- стимул его личностной активации. la aşma sy çykyş edýär. Şahsyýet üçin tion of a man, which identifies image Мотив – это внутренняя потреб- köp ugra gönükdirilenlik häsi ýetlidir, of a person and controls independent ность в постоянной динамике. К ýagny adam birwagtyň özünde gap inspiration for action. высшим мотивам действий и по-
60 MIRAS ma-garşylykly islegleri kanagatlandyr ступков человека следует отнести maga ymtylyp biler (mysal üçin, ruhy глубоко содержательные и дей- baýlyga we ynsap syzlyk bilen baýlyk ственные показатели и ценностные toplama ga isleg, hakyky söýgä isleg ориентации, нацеленные на универ- we töweregindäkileri makullamazlyk). сальные модели поведения челове- Has giň manyda adamyň duýgu ка, определяющие образ его дей- larynda, isleg lerinde, talap larynda, ствий и контролирующие отдельные gyzyklanmalarynda, maksatlarynda, побуждения к действию. ynançlarynda we ş.m. peýda bolýan Российский психолог, эксперт в sebäp ony işjeňlige gönükdiriji hök области возрастной психологии и münde kesgit lenilýär. Sebäp – bu педагогической психологии Г. Е. За- hemişe herekete bolan içki talap dyr. лесский считает, что лишь один из Adamlaryň hereketleriniň ýokary se взаимно конкурирующих стимулов bäplerine özüňi alyp barmagyň umu призван стать основным мотива- my ýörelgelerini maksat edinýän, тором в работе механизма по обе- hereketleri kesgitleýji we aýry-aý ry спечению их доминант. Духовность hereketiň isleglerini gözeg çilikde sak личности правомочна выступать в laýan çuňňur düşün jeli we täsir li gör качестве такой мотивации [14, 344]. kezmeleri hem-de gymmatlylyk ugruk Отрицание внутренних стимулов malary degişlidir. и целей, личного примера, принци- Pus psihology G. Ýe. Zalesskiniň пов способно вызвать в личности pikiriçe, özara bäsdeşlik edýän birnä Russian psychologist, expert in the (в силу индивидуального восприя- çe isleg lerden biri, olaryň esasylaryny field of aged psychology G. E. Zaless- тия) психологический дискомфорт. saýlamagy üpjün edýän mehanizmiň ki is of a view that the only motivator in В случае их реализации, наоборот, işinde many dörediji sebäpler (emele the work of mechanism for provision of субъект испытывает внутренний gelmeler) hökmünde gatnaşmalydyr. their dominant is one of the mutually комфорт, чувство удовлетворения. Şahsyýetiň ruhulygy şeýle emele gel competing stimuli. The spirituality of Единица мировоззрения и форма meler hökmünde çykyş etmä ge hu a personality may act as a motivation мотивации в сочетании с внушае- kuklydyr [14, 344]. [14, 344]. мостью личности способны создать Içki ymtylmalaryň hem-de maksat Negation of inner stimulus and aims, предпосылки для реализации кон- laryň, şahsy göreldäniň, ýörelgeleriň personal example, principles can call кретных ценностей. Внушаемость inkär edilmegi şahsyýetde (içki ma in a personality (due to individual per- оценивает конкурентные мотивы kullamalaryň täsi ri astyn da) psiholo ception) a psychologic discomfort. с точки зрения содержательности gik rahat syzlyk döre der. Tersine, olar In case of materialization of it, vice- потенциально реализуемых цен- amala aşyrylan ýagdaýynda subýekt verse, the subject feels inner comfort, ностей. Если мотив соответствует içki rahatlan ma hem-de kanagatlanma sense of satisfaction. характеру указанных ценностей, то ýagdaýyna eýe bolar. Unit of outlook and motivation form её реализация допускается. При этом выделяемый через внушение Dünýägaraýyş birligi we gönükdiri in combination with instillation of a lenlik görnüşi bilen şahsy ýetiň ynan основной мотив в силу собственной personality are able to create pre-req- dyrylmasy belli bir şahsy gymmatlyk роли в числе прочих внушений об- uisites for realization of certain values. lary amala aşyrmaga şert döreder. ретает особую суть и содержание. The instillation values compatible mo- Ynandyrma bäsdeşlik edýän meýillere Таким образом, личные ценност- tives from the point of substantiality of (motiwlere) amala aşyrma ga degişli ные ориентиры оказывают влияние potentially realized values. If motive is gymmatlyklaryň mazmu nyna laýykly на выбор модели (мотивация) по- in line with values mentioned, its re- gy nukdaýnazaryndan baha berýär. ведения. Необходимо подчеркнуть, Şeýle gymmatlyklaryň häsiýetine la alization is allowed. In this cases the что различные ценностные катего- ýyk gelýän meýliň amala aşyrylmagy basic motive singled out through in- рии соответствуют различным мо- na rugsat edilýär. Şonda ynandyrma stillation due to force of the own role тивам, и в определённый период arkaly tapa wutlandyrylýan esasy me gets a special essence and contents делается выбор в пользу мотива, ýil beýleki ynandyrmalaryň arasynda among others. обусловленного в качестве ценно- tutýan ornu na görä şahsy many-maz Thus, personal valuable orients стей высшего иерархического по- muna eýe bolýar. made influence for choosing model рядка. Şeýlelikde, şahsy gymmatlyklar özü (motivation of conduction). It is nec- Взаимная иерархия мотиваций ňi alyp barma gyň görnü şiniň (moti wi essary to underline, that various valu- сохраняет свою непрерывность на niň) saýlanylmagyna täsir edýär. Dürli able categories are in conformity with всех стадиях развития личности. gymmatlyk toparynyň dürli meýillere various motives, and in certain period Слабая взаимная иерархическая laýyk gelýändigini, belli bir wagtyň do of time the selection in favor of motive связь характерна недостаточно wamynda özara tabyn lygyň ýokary conditioned as values category of high зрелой личности и формирует пси- basgançagyny eýeleýän gymmatlyklar hierarchic order, is made. хологический портрет человека,
MIRAS 61 живущего «как придётся», особо не придерживающегося никаких нрав- ственных установок, часто меняю- щего как собственное мнение, так и свои планы на жизнь. Высокая степень иерархической связи мотивов, наоборот, характер- на зрелой личности, подчиняющей все свои действия одному мотиву, который он определяет в качестве ценностной доминанты, соизмеряя его с намеченной целью. «Ведущий мотив-цель личности целостной и гармоничной должен быть надличностным и, разумеется, надситуативным. Он должен возвы- шать человека, демонстрируя его величие, а не низость и мелочность устремлений. Только духовные цен- ности могут наполнить жизнь че- ловека истинным смыслом и стать главным оправданием человеческо- го существования» [9, 47]. diýlip şertlen dirilen meýliň peýdasyna Mutual hierarchic of motivation pre- Известный российский психолог, saýlawyň edilýändigini bellemek zerur. serves its permanence in all stages эксперт в прикладных областях об- Meýilleriň özara tabynlygy şahsyýe of development of personality. Poor щей, трудовой и инженерной психо- tiň ösüşiniň ähli ýagdaýynda dowam mutual hierarchic is characteristic for логии В. Д. Шадриков, в частности, edip gelýär. Meýil leriň özara tabyn ly a person, who is not enough ripped подчёркивает: «В отличие от био- gynyň gowşak derejesi şeýle şahsy and forms psychologic portrait of a логических мотиваций, это будет ýetiň kemala gelmändigini aňlad ýar man, living «as it comes». This type of духовная мотивация, порождаемая we ýagdaýa görä ýaşa ýan, ruhy gym people adhere no any moral l settings духовными ценностями личности. matlyklara daýan maýan, durmuş tu up, who often changes both his own Важнейшими этими ценностями яв- tumlaryny yzygi derli üýtge dip durýan view-point and his life plans as well. ляются вера и любовь» [11, 86]. adamyň psihiki keşbini emele getirýär. High level of hierarchic links of mo- В психологической и философ- Meýilleriň özara tabyn lygynyň ýo tives, vice-verse, is characteristic for ской литературе мотивация рассма- kary derejesi, onuň tersi ne, şahsyýet ripped personality, who subdues all тривается как процесс осмысления öz hereketlerini adamyň haýsydyr bir his actions to one motive, and defines ýokary gymmatlykla ra deňeýän meý выбора критериев, ценностей и мо- as a valuable dominant, measuring it тива, побуждающего к конкретным li – maksa dy bilen ölçäp görýändigini with a goal planned. aňladýar. действиям и поступкам. Различают «Leading motive-aim of personal- Bitewi we sazlaşykly isleg-mak sat три основные функции норм пове- ity wholeness and harmonic should ly şahsyýet görel deli hem-de pursat дения: be over-personable and of course, laýynlykdan (situatiwlikden) ýokarda 1) в качестве обоснования ситуа- above-simulative. It should raise the bolmalydyr. Ol adamyň merte besi тивной деятельности; man, demonstrating his greatness but ni beýgelt melidir we onuň diňe beýik 2) в качестве обоснования уже со- taraplaryny görkezmelidir. Diňe ruhy not baseness. Spiritual values only вершённых действий; gymmatlyklar adamyň durmuşyny ha may fill the life of man with sincere 3) в качестве средства фиксации kyky many-mazmun bilen baýlaşdyr sense and become his main justifica- и накопления личного опыта. ýar we adamzat ýaşaýşynyň esasy tion of human existence [9, 47]. В контексте вопросов мотивации delili bolup bilýär [9, 47]. The outstanding Russian psycholo- развития духовно-нравственной Rus psihology W. D. Şadrikowyň gist, expert in the field of applied of культуры индивида следует под- belleýşi ýaly: «Biologik motiwasiýadan common and labor and engineering черкнуть наличие прямого влияния tapawutlylykda bu şahsy ýetiň ruhy psychology V.D. Shadricov wrote: « указанных выше функций на совер- gymmatlyklarynyň döred ýän ruhy mo Unlike biological motivations, it will be шенствование данного личностного tiwasiýadyr. Bu gymmatlyklaryň esa a spiritual motivation, being born by становления, её самореализации в sylary ynanç we söýgü dir [11, 86]. spiritual values of personality. Belief жизни. Psihologik we filosofik edebiýatda and love is the important component Духовно-нравственная культура motiwasiýa talap lara, gymmat lyklara of it» [11, 86]. личности: we belli bir hereketiň sebäbini (motiwi In psychologic and philosophic lit- 1) может выступать мотивацион- ni) saýlamaga akyl ýetirme hökmünde erature the motivation is considered ной основой любого предприятия,
62 MIRAS seredilýär. Özüňi alyp barma talap la as a process understanding of choos- ибо формирует внутреннюю струк- rynyň üç sany wezipesi tapa wutlandy ing criteria, values and motives, which туру ценностной ориентации лич- rylýar: inducing someone to take actions. ности, определяет её направления; 1) işiň ýagdaýyna esaslanma hök There are three basic functions of con- 2) служит обоснованием уже со- münde; duction norms: вершённых действий и поступков, 2) eýýäm amala aşyrylan hereketle 1) As justification of the situative ac- ибо её нормы служат моделью, ба- riň esaslan masy hökmünde; tivities; зовым индикатором, которыми оце- 3) şahsy tejribäni hasaba almagyň 2) As a justification of the action нивается эффективность действий we toplamagyň serişdesi hökmünde. which has already made; и поступков; Şahsyýetiň ruhy-ah lak medeniýeti 3) As a justification means of fixation 3) определяет средства накопле- niň ösüş motiwasiýasy barada aýtmak and accumulation of personal skills; ния богатого личного опыта, освое- bilen, ýokarda görkezilen wezipeleriň In the context of issues of motiva- ния и овладения им. bu şahsy emele gelmäniň kämilleşme tion of development of spiritual-moral Духовно-нравственная культура gine, onuň durmuşda amala aşmagy culture of a person there is a need to в качестве процесса личностного na gönüden-göni gatnaşygynyň bar underline availability of direct impact становления позволяет трансфор- dygyny bellemek gerek. of the function mentioned above on мировать целостную систему норм Şahsyýetiň ruhy-ah lak mede niýeti: the formation of the personality and и мотивов, в том числе структуру 1) islendik işiň isleg esasy bolup bi his self-realization. биологических, психологических и ler, sebäbi ol şahsyýetiň gymmatlyklar Spiritual-moral culture of a personal- общественных норм и критериев ugrukmasynyň içki gurluşyny kemala ity: выявления и осмысления потреб- getirýär, onuň ugru ny kesgitleýär; 1) May act a motivation base of any ностей в красоте, истине, любви, 2) amala aşyrylan here ketleriň esas enterprises because it forms inner справедливости и т.д. В качестве lanmasy bolup hyzmat edýär, sebäbi structure of values of personal orien- выражения свободы личности, ука- onuň kadalary nusga hökmünde hyz tation, define its trends; занные ценностные категории слу- жат критериями её дальнейшего со- mat edýär, şolar arkaly hereketleriň 2) Serve as justification of the action вершенствования и развития. netijeleri deňeşdirilýär; and acts made already because their 3) baý mazmun ly şahsy tejri bäni Усиление тенденции совершен- norms became a model, basic indica- toplama gyň, oňa eýe bolmagyň seriş ствования духовно-нравственной tors, which are used to assess the ac- desini kesgitleýär. культуры создаёт благоприятные tions and act; Ruhy-ahla ky medeniýet, şahsy eme предпосылки для глубинного осоз- 3) Define accumulation facility of le gelme hökmünde, gözellikdäki, ha нания личностью потенциала ре- rich personal skills, development and kykatdaky, söýgüdäki, adalatlylykdaky ализации субъективного смысла possessing them. we ş.m. zerur lyklaryň ýüze çykmagyn бренного бытия, целостности и уни- Spiritual-moral culture as a process daky we olara akyl ýetirmekdäki isleg- версальности законов мирозданья, of personnel formation provides an talaplaryň ähli ulgamyny, şol sanda осмысления роли и места в нём че- opportunity to transform the whole- biologik, psihologik we jemgyýetçilik ловека. ness system of norms and motives, talaplarynyň gurluşyny özgertmäge По мнению философа М. Бубера, mümkinçilik berýär. Bu gymmatlyklar including in structure of biological, добиться признания окружающих şahsyýetiň erkinligini şöhlelendirme psychological and public norms and возможно лишь в системе комму- hökmünde onuň mundan beýläk-de selection of criteria and understand- никаций «ты ‑ я» [6, 567]. Именно özgermeginiň we ösüşiniň şertle ri bo ing of demands in beauty, truth, love здесь формируется «тонкое про- lup durýar. and justification ect. As an expression странство личного Я, которое тре- Ruhy-ahlak taýdan kämilleşmäge of freedom of a personality the valu- бует наполнения другим Я. bolan ymtyl manyň ösdürilmegi şahsy able categories mentioned serve as Согласно гипотезе ряда учёных ýetiň dünýäde barlygynyň subýektiw criteria of its further development and (В. В. Знаков, В. Н. Колесников, В. manysyny amala aşyrma mümkinçili perfection. Франкл), категория человеческой gine, dünýäniň bitewüligine, adamyň Strengthening tendency of perfec- духовности не поддаётся логиче- onda tutýan ornuna akyl ýetirmesine tion of spiritual moral culture creates скому осмыслению. Существует и oňyn täsir edýär. favorable pre-requisites for deep un- другая версия: в качестве элемен- Özüňi ykrar etdir mek filo sof M. Bu derstanding of the personality the po- та целеположения, установки на beriň pikiriçe, men – sen gatnaşygyn tential to realize the subjective sense реализацию личностных ценностей da mümkin dir. Şonda «beýleki menle of the life, wholeness and universality духовность всегда осмысленна и riň üstüni doldurmagyny talap edýän of laws universal, understanding the логична (В. Д. Шадриков). şahsy meniň dar giňişligi» [6, 567] role and place of the human in it. Если субъективные ценности emele gelýär. «Beýleki menleriň üs The view-point of the philosopher M. предоставляют особый выбор дей- tüni doldurmagy» hukuk goraýjy eda Buber is as follows: to achieve recog- ствий, то объективные ценности или ralaryň işgär leri üçin hünär zerurlygy nition of people is possible only in the абсолютные, высшие цели (идеа- dyr, sebä bi olaryň gulluk işiniň dürli communication system «you-and me» лы) определяют общую ориентацию basgançaklarynda raýat lar bilen öza [6, 567]. The thin space of personnel личности. По свидетельству русско- MIRAS 63 «Ego» is formed here, which requires го философа Н. О. Лосскина: «Аб- filling by the other «Ego». солютные ценности имеют характер According to the hypo-this of a num- добра и, с любой точки зрения. На ber of scholars (V. V. Znakov, V. N. этом основании можно утверждать, Kolesnikov, V. Frankl, the category of что именно они должны стать выс- the human spirituality is not a subject шим ориентиром для личностного to logical understanding. There is an- становления будущих специалистов other version: as an element of set- в любой профессиональной обла- tings in order to realize personal val- сти, и в том числе правоохранитель- ues, the spirituality always perceptive ной» [8. 723]. and logic V. D. Shadrikov). В числе абсолютных духовных If subjective values presents specific ценностей по праву указываются choosing of actions, objective values любовь, истина, совесть, справед- or absolute, highest aims (ideals) de- ливость, вера и польза. Все они – fine general orientation of a personal- суть доброты. Стремление лично- ity. According to the Russian philoso- сти в своей деятельности следовать pher N. O. Loskin: «absolute values объективным ценностным ориенти- have character of good and, from any рам может быть идентифицировано point of view. On the basis of that, one как проявление её духовно-нрав- may state, that namely them should ственной культуры. become the higher aim for personell По мнению В. Д. Шадрикова, ду- formation of specialist in any profes- ховное знание реализуется только sional field, including Law Enforce- в проекции личностного осозна- ment Bodies [8. 723]. ния. Таким образом, духовно-нрав- ственная культура выходит за рам- ra gürrüňdeşligiň guralma gy gullugyň Love, truth, justification, belief and ки стремления к осознанию любви, möhüm häsiýetnamasydyr. benefit are among the absolute spiri- справедливости, пользы и других Alymlaryň birnäçesiniň pikiriçe, ada tual values. All this is a good will. In- абсолютных идеалов, постижения myň ruhu lygyna akyl ýetirip bolmaýar spiration of personality in his activity их высшей сути, это индивидуаль- (W. W. Znakow, W. N. Kolesnikow, W. to follow objective valuable orientation ное знание, возникающее как осоз- Frankl). Beýleki bir pikire görä, ruhu may be identified as demonstration of its spiritual-mental culture. нанный результат иерархической lyk maksada ymtylma, şahsy ähmiýetli взаимозависимости в системе цен- gymmatlyklary amala aşyrma hök V. D. Shadrikov considers the spiri- tual knowledge is implemented only in ностных ориентаций. münde hemişe aňly-düşün jelidir (W. Итак, по результатам сравнитель- the projection of personal understand- D. Şadri kow). ного анализа высших и низших цен- ing .Hence, spiritual-mental culture Eger subýektiw gymmatlyklar here ностных категорий, характерных ketiň aýratyn saýlawyny berýän bolsa, goes out of boarders of the frame of onda obýektiw gymmatlyklar ýa-da inspiration to understand love, justifi- hakyky, ýokary maksat lar (ideallar) cation, benefit and other absolute ide- şahsyýetiň umumy gönükdirilmesini als, achieve their highest essence, it’s kesgitleýär. Rus filosofy N. O. Losski an individual knowledge, which occurs niň tassyklamagyna görä, hakyky (ab as understandable outcome of the hi- solýut) gymmat lyklar islendik nukdaý erarchic interdependency in the sys- nazardan oňat häsiýete eýedir. Şunuň tem of valuable orientations. esasynda, islendik geljekki hünärme Thus, upon the outcomes of the niň, şahsyýet bolup ýetiş megi üçin, comparative analysis of the highest olar ýokary görelde bolmalydyrlar di and lowest valuable categories, which ýip tassyklamak dogry bolar [8, 723]. are characteristic for various stages of Hakyky ruhy gymmatlyklara söýgi, spiritual-mental culture, we may con- hakykat, wyždan, adalatlylyk, ynanç clude the following. we peýda degişlidir. Bularyň ählisi go The assets and mechanisms satis- wulykdyr. Öz işiňde obýektiw gymmat fying outer attributive demands (fame, lyklara mynasyp bolmaga ymtylmak interests, profit, entertainment and şahsyýetiň ruhy-ah lak medeniýetiniň health) in the system of valuable ori- ýüze çykmasy hökmünde kesgitlenilip entation of a man belong to the lower bilner. valuable settings. Everything depends W. D. Şadrikowyň pikiriçe, ruhy bi on position, which the human occu- lim şahsy ähmiýete öwrülen ýagda pies in achieving and understanding ýynda, ol kema la gelýär. Şeýle likde, of absolute ideals.
64 MIRAS ruhy-ahlaky medeniýet diňe bir söý для различных ступеней духовно- gi, adalatlylyk, peýda we ş.m. ýokary нравственной культуры, можно сде- maksatlara (ideallara) düşünmezden, лать следующее заключение: olary amala aşyrmaga ymtyl mak bol К низшим ценностным установ- man, eýsem gymmat lyklar ulgamynda кам относят средства и механизмы özara tabyn lygyň aňly-düşünjeli netije удовлетворения внешних атрибу- si hökmün de döreýän şahsy ähmiýetli тивных потребностей (слава, инте- bilimdir. ресы, выгода, увлечения, здоровье) Şeýlelikde, şahsyýetiň ruhy-ah lak ösüşiniň derejeleri barada ýokary we в системе ценностных ориентаций pes gymmatlyklary deňeşdirmek arka человека. Указанные ценности мо- ly aşakdaky ýaly netijä gelmek bolar: гут выражаться как в форме добра, Pes gymmatlyklara adamyň gym так и равным образом, наоборот. matlyklara ugrukma ulgamyndaky Всё зависит от позиции, которую за- daşky atri butiw talap lary (şöhrat, bäh нимает человек в постижении и до- bit, keýp, saglyk) kanagatlandyrmaga стижении абсолютных идеалов. gönükdirilen seriş deler degiş lidir. Bu Обусловливая вектор требований gymmatlyklar gowulyk hökmünde-de и интересов, ценностные категории (onuň tersi ne-de), bolup biler. Ähli zat определяют границы и общую наце- adamyň öz ýoka ry maksatlara (ideal Conditioning the requirements’ vec- lara) ymtylmalaryndaky ornuna bagly tor and the interests, the valuable cat- ленность воли личности. dyr. egories define the frontiers and gen- Стабильность личности служит индикатором его духовно-нрав- Talaplaryň we gyzyklanmalaryň ug eral inspiration of personality will. runy şertlen dirmek bilen, gymmat lyk ственной культуры. Она подраз- Stability of personality serves as an lar şahsy ýetiň tutuş meýliniň çygry ny, умевает способность человека по indicator of his spiritual-mental cul- bitewi gönükdirilenligini kesgitleýär. отстаиванию, реализации собствен- ture. It impedes the ability of the man Şahsyýetiň durnuklylygy ruhy-ahlak ных приоритетов в различных соци- in defending, realization of the own medeniýetiniň ösüş ölçegleri bolup ально-бытовых ситуациях. hyzmat edýär. Ol adamyň dürli ýaşa priorities in various social-everyday Российский психолог Т. И. Арте- ýyş-durmuş şertle rinde şahsy tutumla life situations. мьева пишет об этом: «Целостность ryny goramak, amala aşyrmak başar The Russian psychologist T. I. Ar- личности проявляется в том, что nyklaryny göz öňünde tutýar. Rus psihology T. I. Artýemýewa bu temyeva wrote: «Wholeness of per- личность оказывается в состоянии mesele barada şeýle ýazýar: «Şah sonality is shown when the personal- осознать, выявить (выбрать из мно- syýet düşünmäge, ýüze çykarmaga ity turned out to understand, select жества своих потенций) определён- (özüniň köpsanly mümkinçiliginden (choose out of his several potentials) ные возможности, максимально их saýlamaga), şolaryň aýratynlyklaryny the certain abilities, maximally to dem- проявить, превратить потенциаль- hakyky işde peýdalanmaga eýe bolan ные способности в их формы и ре- onstrate it, transform potential abilities ýagdaýynda onuň bitewiligi peýda bol альные деятельности» [4, 67]. ýar» [4, 67]. into their forms and real activities» Таким образом, духовно-нрав- Şeýlelikde, şahsyýetiň bitewiligine [4, 67]. ственная культура, обеспечиваю- getirýän ruhy-ah lak mede niýet ýaşaý Thus, spiritual-moral culture, which щая целостность личности, с учётом şyň ähli ugurlarynda, şol sanda hünär provides wholeness of personality личностных приоритетов и соци- işinde-de şahsy ähmiýetli ugrukmalary keeping in view personal priorities and we jemgyýetçilik garaýyşlaryny hasa альных ориентиров, способствует social orients, facilitates to success- ba almak bilen, bar bolan mümkinçi успешной реализации имеющихся ligi netijeli amala aşyrmaga ýardam fully realize having favorable abilities благоприятных возможностей во edýär. in all trends of life. всех направлениях жизни.
MIRAS 65 EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Gurbanguly Berdimuhamedow. Bilim – bagtyýarlyk, ruhubelentlik, rowaçlyk. – A.: TDNG, 2014. 2. Döwletmämmet Azady. Eserler ýygyn dysy. Uludag Üniversitesi Basimevi Bursa, 2012. 3. Magtym guly. Eserler ýygyn dysy. I jilt. – A.: Ylym 2013. 4. Артемьева Т. И. Психология способностей и всестороннее развитие личности. – М.: Наука, 1978. 5. Бердяев Н. А. Проблемы человека. – 1991. №1. 6. Бубер М. Проблема человека. Перспективы. – М.: Прогресс, 1989. 7. Колесников В. Н. Лекции по психологии индивидуальности. – М.: Институт психологии РАН, 1996. 8. Лосский Н. О. Ценность и бытие. – М.: Фолио ACT. 9. Полякова И. П. Мотивация как вид духовной деятельности: Учебное пособие. – Липецк.: ЛГТУ, 2003. 10. Фромм Э. Психоанализ и этика. – М.: АСТ-ЛТД, 1998. 11. Шадриков В. Д. Происхождение человечности: Учебное пособие для вузов. – М.: Педагогика, 1999. 12. Швейцер А. Культура и этика. – М.: Прогресс, 1973. 13. Hall, S. The question of Cultu ral Identity [Text]. The Polity Reader in Cultural Theory, 1994. 14. Залесский Г. Е. Мировоззрения и убеждения личности как психологические категории. – Спб.: Питер, 2000.
66 MIRAS G. AMANGULYÝEWA (Türkme nis tan) HOJA AHMET ÝASAWYNYŇ «HIKMETLER» DIWANY
G. AMANGULYYEVA (Turkme nis tan) «DIVANE OF KHIKMETS» BY KHOJA AKHMED YASAVI
Г. АМАНГУЛЫЕВА (Туркменистан) «ДИВАН ХИКМЕТОВ» ХОДЖА АХМЕДА ЯСАВИ
XII asyryň görnükli alymy, (1103- Khoja Akhmed Yasavi outstanding Ходжа Ахмет Ясави – видный учё- 1166) seljuk türkmenle riniň zama nyn scholar of the XII century (1103-1166), ный XII века (1103-1166), живший в da ýaşap geçen Hoja Ahmet Ýasa wy lived in the epoch of Seljuk’s Turkmen эпоху правления туркмен сельджу- terbiýeçilik ähmiýetli eserleri arkaly ruling and made a huge contribution to ков, внёс огромный вклад в миро- dünýä edebiýatyna uly goşant goşup world literature by his works of didac- вую литературу своими произведе- dyr. Ol ynsan perwerligiň edebi mekde tic nature. He is a great scholar, who ниями дидактического характера. bini döreden beýik alymdyr. founded the literary school of human- Он является великим учёным, осно- «Medinede – Muham met, Türküs ism. вавшим литературную школу гума- tanda – Hoja Ahmet» diýlip hatyrala Special place in the medieval litera- низма. nan uly mertebeli alymyň geçen dur ture deserves the life and creativity of Сведения об этой выдающейся muş ýoly baradaky maglumatlar orta the legendary figure, who the people личности, про которую говорили: «В asyrlar edebiýatynda orun alypdyr. said on «In Medina-Muhammad, in Медине ‒ Мухаммед, в Туркестане Onuň öz ylym ussady, «Rütbetül-ha Turkestan-Khoja Akhmed. Khoja Yu- ‒ Ходжа Ахмед», находим в источ- ýat» («Durmuş mertebeleri») atly eseri sup Khemedany the scientific mentor никах средневековой литературы. bilen tanalan Hoja Ýusup Hemedany of Khoja Akhmed Yasavi, who is known Из работ его научного наставника nyň işlerinde, Hoja Ahmediň öz taly by the work «Rutbetul-khayat» and his Ходжа Юсупа Хемеданы, известно- by Sopy Muham met Danyş mendiniň pupil Sopy Muhhamad Danyshmendi, го своим произведением «Rütbetül- «Myrad-ul kulub» («Kalplaryň maksa in his work titled «Murad ul Kulub» [1, haýat», в произведении его учени- dy») [1, 5413] atly eserinde Ýasa wy 5413], provided information on a life ка Сопы Мухамеда Данышменди nyň durmuş ýoly bilen birlikde onuň way and doctrine – tarikat (method «Myrad-ul kulub» [1, 5413] мы узна- esaslandyran tarykaty bara daky mag of mystical understanding, the path ём о жизненном пути и основанном lumatlar jemlenipdir. Hoja Ahmediň özi of religious-doctrine of self-perfection им ‒ Ходжа Ахмедом Ясави ‒ уче- we onuň ýetişdiren meşhur sopu lary of Sufi) created by Khoja Akhmed нии ‒ тарикате (метод мистическо- barada gyzyk ly we ygtybarly maglu Yasavi. The work of Alisher Navoi го познания, путь религиозно-нрав- matlary berýän çeşmeleriň ýene biri «Meetings of honorable» [7, DD573] ственного самосовершенствования Alyşir Nowaýynyň «Mejalis-un nefa is another source, which contains in- суфия). Ещё одним источником, в ýis» («Asylzadalaryň mejlis leri») atly teresting and authentic data on Khoja котором приводятся интересные и eseridir [7, DD573]. Akhmed Yasavi and on famous Sufis достоверные сведения о Ходжа Ах- Türkmen halkynyň orta asyr sopuçy prepared by him. меде Ясави и подготовленных им lyk edebiýatynyň kerwen başysy, beýik The life milestones of caravan-bashi известных суфиев, является произ- hikmet eýesi, ýasawyçylyk mekde bi of Medieval Sufi literature of Turkmen ведение Алишера Навои «Mejalis-un ni esaslan dyran Hoja Ahmediň ömür people, great author of khikmtets’ nefaýis» («Собрания благородных») menziliniň aýdyň beýanyny onuň öz genre (wise recommendations), the [7, DD573]. ýazan hikmet leri esasynda has aýdyň founder of Yasavi followers’ school, Жизненные вехи караванбаши öwrenmek bolýar. Onuň edebi mirasy are seen in the khikmet written by him. средневековой суфийской литера- na «Hikmetler» diwanyndan başga-da Besides «Divane khikmet» his literary туры туркменского народа, велико-
Gözel Amangulyýewa, TYA-nyň Magtym guly adyndaky Dil, edebiýat wer milli golýaz malar institutynyň uly ylmy işgäri. Gozel Amangulyyeva, senior researcher of Magtymguly Institute of Language, literature and national manuscripts of Academy of sciences of Turkmenistan. Гозель Амагулыева, старший научный сотрудник Института языка, литературы и национальных рукописей имени Махтумкули Академии наук Туркменистана.
MIRAS 67 heritage includes the work «Fakrna- го автора жанра хикметов (мудрых ma» written in Turkmen language. наставлений), основателя школы «Risale der adab i tarikat» and «Ri- последователей Ясави особенно sale der makamat-i erba -in» in Per- явственно прослеживаются в на- sian language. писанных им же хикметах. К его ли- Information on life and literary heri- тературному наследию, кроме «Ди- tage of the legendary figure is avail- вана хикметов», относятся также able in the fund of Makhtumguly In- такие произведения как «Fakrnama» stitute of Language, Literature and («Факрнама»), написанное на турк- National Manuscripts of Academy менском языке, «Рисале дер Адаб-и of sciences of Turkmenistan [1, 487, Тарикат» (В нем рассказывается о 820, 1869]. In the fund of the Institute порядках и должностях тариката, are stored nearly 50 manuscripts and об отношениях между мюридом и a great number of printed and pub- муршидом, о положении дервиша, lished patterns of manuscripts «Di- о важности стремления познать Ал- vane of khikmets» by Khoja Akhmed лаха и о любви к Творцу.) и «Рисале Yasavi. The catalogues under the дер Макамат-и Эрба-ин» (В основ- numerations mention further are as ном произведение посвящено усто- follows: 487, 490, 652, 872, 1157, ям шариата, тариката, одаренности 1385, 1427, 1876, 2872, 3094, 3269, и истинным знаниям. На каждую из 3746, 4118, 4653, 5198, 5237, 5272, этих тем написано по 10 макамов. В 5629, 5739, 6092, 6094, 6100, 6108, сумме же произведение состоит из 6320, 7093, 8022, 8509, 9583, 9773. 40 макамов и правил) написанные türkmen dilinde ýazan «Fakrnama», Certain catalogues cover from 140 на персидском языке. pars dilinde ýazan «Risaleýi der adab- to 180 khikmets of the poet and the Информация о жизненном пути и i tarikat» («Tarykat edebi baradaky work «Mynajat» («Mynazhat»), which литературном наследии этой леген- risala») we «Risaleýi der makamat-i compiled from multi-number of beyts. дарной личности хранится и в фон- erbain» («Çile çekmegiň mertebeleri Tens of manuscripts of the same na- де института языка, литературы и hakyndaky risala») atly eserleri degiş ture which called as album, one may национальных рукописей имени Ма- тумкули АН Туркменистана [1, 487, lidir. come across with single one, while the 820, 1869]. В нём также содержится Hoja Ahmet Ýasawynyň halk tara others have tens of khikmets by Khoja около 50 рукописных, а также мно- pyndan rowa ýatlaşdyrylan durmuş Akhmed Yasavi. жество печатных и изданных образ- ýoly we edebi mirasy hakyndaky mag Most part of information on the life цов рукописей «Дивана хикметов» lumatlar Türkmenistanyň Ylylmlar aka way of Khoja Akhmed Yasavi is based Ходжа Ахмеда Ясави. Среди них, к demiýasynyň Magtym guly adynda on legends compiled by people. It is примеру, каталоги под следующими ky Dil, edebiýat we milli golýazmalar the stories about his birth, on how he номерами: 487, 490, 652, 872, 1157, institutynyň hazynasynda hem bar [1, became orphan at the age of 7, on 487, 820, 1869]. Insti tutyň hazynasyn his holiness and getting pseudonym da Hoja Ahmet Ýasawynyň «Hikmet Yasavi, on his education, attitude with ler» diwanynyň 50-ä golaý golýazma his teacher – Khoja Yusup Khemeda- nusgasy we ençe me basma we neşir ny, on achieving masters’ level which nusgalary bar. Olardan 487, 490, 652, is based on doctrine (tarikat), on his 872, 1157, 1385, 1427, 1876, 2872, principles and pupils-followers. The 3094, 3269, 3746, 4118, 4653, 5198, catalogues of our Institute’s fund hav- 5237, 5272, 5629, 5739, 6092, 6094, ing the following numbers 487, 820, 6100, 6108, 6320, 7093, 8022, 8509, 1876 contain an authentic data on it. 9583, 9773... belgili bukjalary mysal The scientific society is familiar with alsa bolar. Bukjalaryň käbirinde şa the very early manuscript patterns of hyryň 140-dan 180-e golaý hikmetleri wise recommendations of the poet be- we birnäçe beýtlerden düzü len «My longing to the XV century. It includes najat» atly eseri orun alypdyr. Şonuň 4-5 khikments only. Uzbek literary N. ýaly-da beýaz atlandyrylan antologiýa M. Mallayev was the first to note it in häsiýetli golýazmalaryň onlar ça synda the book «Uzbek literary history» [2, Hoja Ahmet Ýasawa degişli birlän-iki 187]. However, the complete pattern län, käbirlerinde bolsa onlarça hikmet of these manuscripts was inaccessible ler gabat gelýär. to the scientific society.
68 MIRAS Hoja Ahmediň ömür ýoly hakynda In the Institute of Peoples of Asia of 1385, 1427, 1876, 2872, 3094, 3269, ky maglumatlar – dünýä inişi we ýedi the Academy of Sciences of the for- 3746, 4118, 4653, 5198, 5237, 5272, ýaşda ýetim galyşy, keramaty, Ýasa wy mer USSR, one may find a book «Per- 5629, 5739, 6092, 6094, 6100, 6108, lakamyny alşy, ylym-bilimi, ylym ussa sian and Tajik manuscripts of the Insti- 6320, 7093, 8022, 8509, 9583, 9773. В dy Hoja Ýusup Hemedany bilen ara tute of Peoples of Asia of Academy of некоторых каталогах насчитывается gatna şygy, ýeten mertebeli derejeleri, Sciences of the USSR» compiled by от 140 до 180 хикметов поэта и про- esaslandyran tarykaty we onuň ýö a group of scholars O. F. Akimushkin, изведение «Mynajat» («Мынажат»), relgeleri, talyplary hakyndaky maglu V. V. Kushev, M. A. Salakhetdinova, составленное из многочисленных matlar, esasan, rowaýatlara daýanýar. which is a brief alphabetic catalogue. бейтов. В десятках рукописей анто- Bular barada institutymyzyň hazyna The book contains the works dealing логического характера, названных synda 487, 820, 1876 belgili bukjalar with Khoja Akhmed Yasavi, who is rep- альбомами, можно встретить еди- da has ygty barly maglu matlar bar. resented as Movlana Akhmed, Khoja ничные, а в других ‒ десятки хикме- Ylmy jemgyýetçilige mälim bolşuna Akhmed, Sheikh Akhmet and denotes тов Ходжа Ахмеда Ясави. görä, şahyryň hikmetleriniň iň irki gol the catalogue numbers. For instance, Многие сведения о жизненном ýazma nusgasy XV asyra degişlidir. Ol the manuscript number 1765 has a пути Ходжа Ахмеда в большинстве nusga bary-ýogy Hoja Ahmet Ýasawy sign «h.908/m. 1502-1503», which своём основаны на легендах, сло- nyň 4-5 (dört-bäş) sany hikmetini öz is the date of writing. If this manu- женных о нём народом. Это расска- içine alypdyr. Bu barada ilkinji bolup script was available or accessible to зы о его рождении, о том, как он в belli özbek edebiýatçysy N. M. Malla the researchers dealing with creativ- семь лет остался сиротой, о его свя- ýew «Uzbek adabiýoti tarihi» atly kita ity of Khoja Akhmed Yasavi, it would тости, о принятии им псевдонима
Hoja Ahmet Ýasawynyň aramgähinde saklanylýan uly gazan, Türküstan ş. (Gazagystan). A huge cauldron that is kept in Hoja Ahmet Yasavi’s mausoleum, Turkestan city (Kazakhstan). Огромный казан, хранящийся в мавзолее Ходжи Ахмеда Ясави, г. Туркестан (Казахстан).
MIRAS 69 have been a valuable source Ясави, о его знаниях и образован- for «Divane of Khikmets» to ности, о его отношениях со своим study. учителем ‒ научным наставником Up to nowadays it was con- Ходжа Юсупом Хемеданы, достиг- sidered that the manuscript нутых им, Х. А. Ясави, степенях patterns «Divane Khikmet» мастерства, основанном им уче- by Yasavi, which preserved in нии (тарикате) и его принципах, о our Institute, related to XVIII- его учениках-последователях. Обо XIX centuries. However the всём этом содержится достоверная pattern under number 48E re- информация в каталогах под номе- lates to the XVII century that рами 487, 820, 1876 в фонде нашего certifies the manuscript to be института. more earlier period. Likewise Как известно научной обществен- cases are very rare. Between ности, самый ранний рукописный the pages 55b-56b re-writer образец мудрых наставлений поэта of manuscript provides the относится к XV веку. Он включает в following information on its себя всего лишь четыре-пять хик- date of creation: Bu möhür Hoja Ahmet Ýasawynyň hormatyna мета. Первым это отметил извест- 1212-1797-nji ýylda ýasalypdyr. ный узбекский литературовед Н. М. Stamp made in 1212-1797 in honore of The year 1108, Hegira. Маллаев в книге «История узбек- Hodja Akhmet Yasavi. His majesty Muhammad ской литературы» [2, 187]. Однако, Печать изготовленная, в 1212-1797 гг. Mustafa. в честь Ходжа Ахмеда Ясави. полный образец этой рукописи не был доступен научной обществен- Sherif’s book is studied. ности. bynda belleýär [2, 187]. Ýöne bu gol Completed with the support of God. ýazmanyň doly nusgasy henize çenli В институте Народов Азии Акаде- мии Наук бывшего СССР имеется ylmy jemgyýetçilige elýeterli bolmady. It is noted in these lines, the re-writ- книга «Персидские и таджикские Ozalky SSSR Ylymlar Akade mi er Ovez-Molla finished writing of this рукописи института Народов Азии ýasynyň Aziýa Halklary institutynda manuscript in the year 1108 of Hegira АН СССР», составленная группой alymlar O. F. Akimuşkin, W. W. Kuşew, which corresponds to 1697 in Milady. учёных ‒ О. Ф. Акимушкиным, В. В. M. A. Salahetdinowa dagylar tarapyn However, this date is not mentioned Кушевым, М. А. Салахетдиновой, dan düzülen «SSSR YA-nyň Aziýa in the inventory-book «Collection of представляющая собой краткий Halklary institutyndaky Pars we täjik manuscripts of the Institute of national алфавитный каталог (указатель). golýazmalary» atly gysga elipbiý ter manuscripts (Manuscripts are in Turk- В ней произведения, связанные ملی قولیازماالر انستیتوتی.«(tibindäki kata log (görkezgiç) kitabyn men language ,с именем Ходжа Ахмеда Ясави نینگ قولیازماالری نینگ تصویری )ترکمن دیلینداکی da Hoja Ahmet Ýasawynyň ady bilen While making in- представлены такими именами как .[قولیازماالر( ]bagly eserler Möwlana Ahmet, Hoja 417 ,9 Ahmet, Şyh Ahmet ady bilen geti rilip, ventory just its number was taken into Мовлана Ахмет, Ходжа Ахмет, Шейх yzyndan golýazmalaryň bukja larynyň account and the manuscript is dated Ахмет и указаны номера каталога. san belgileri görkezilipdir. Şonda 1765 by the XIX-XX century. It is worth re- Например, в рукописи под номером belgili golýazmanyň ýazylan senesi membering that re-writer or author of 1765 есть надпись «h.908/m. 1502- hökmünde «h.908/m. 1502-1503» diý the work is mentioned at the end of 1503», указывающая на дату напи- lip maglumat berlip dir. Eger bu golýaz it, more over the information on the сания. Если бы эта рукопись была ma ýasawyçylar üçin elýeterli bolsady, re-writer and author is given by the доступна исследователям творче- onda Hoja Ahmet Ýasa wynyň «Hik rhythm lines. While making inventory ства Ходжа Ахмеда Ясави, то она metler» diwanyny öwrenmekde gym of manuscripts there is a need to men- явилась бы ценным источником для matly çeşme bolup hyzmat ederdi. tion on name of the work, author, and изучения его «Дивана хикметов». Hoja Ahmet Ýasawynyň instituty re-writer and the main important thing До сегодняшнего дня считалось, myzda saklanylýan «Hikmetler» di is to fix the date. что рукописные образцы «Дивана wanynyň golýazma nusgalary häzire As we see, the rhythmic lines men- хикметов» Ясави, хранящиеся в на- çenli XVIII ‒ XIX asyra degişli hasap tioned-above, the manuscript Gul (lit- шем институте, относятся к XVIII ‒ lanylýardy. Emma insti tutyň seýrek erary pseudonym – Slave, Servant, XIX векам. Однако, образец под но- duş gelýän golýazmalarynyň ara Masters) by Sherif and Khoja Akhmed мером 487E относится к XVII веку, synda 487E belgili bukja Hoja Ahmet Yasavi, which placed in this book is что свидетельствует о том, что он Ýasawynyň «Hikmetler» diwanynyň considered as a pattern rewritten in является более ранним. Подобное ýokarky iki nusgasyndan soňra, XVII the XVII century. One can imagine встречается очень редко. Между asyra degişli irki nusgalaryň biridir. that the date registered by digit, was страницами 55b-56b переписчик ру-
70 MIRAS Golýazmanyň 55b-56b waraklarynyň done by the author itself, whether the кописи даёт следующую информа- aralygynda diwany göçüriji hatdat ese last owner of the book or the person цию о дате её создания: ri göçüren ýyly barasynda şeýle mag whom was it rendered to. lumat berip dir: This manuscript started with «Di- 1108 год хиджры, -van» by Gul Sherif, while the remain- Его величества Мухаммеда Му ميك يوز سكز ايردى هجرتيدين .ing records dealt with creativity work стафы محمد مصطفى ننيك همتيدين (Müň ýüz sekiz erdi hijretiden, of Khoja Akhmed Yasavi. The follow- Muhammed Mustafanyň hümmeti ing works «Farknama», «Mynazhat» Прошёл книгу Шерифа den.) and «Divane of Khikmets» are placed Закончилось с Божьей помощью. in it. The pages from 62b-67a contain كىجيب ايردى شريف ننك كتابى ,the record of Khoja Akhmed Yasavi Как указывается в этих строках تمام بولدى بتوفيق االهى (Geçip erdi Şeri finiň kitaby, as well as several legend related to переписчик Овез Молла закончил Tamam boldy batowfyky ilähi.) this great man. In one of the legend написание этой рукописи в 1108 Setirlerden mälim bolşy ýaly, hatdat the name of participant of the event году хиджры, что соответствует Öwez Molla bu golýazma kitaby hijri is changed. The essence of narration 1697 году милады. Однако, эта дата ýyl hasabyndan 1108-de, mila dynyň is in conformity with truth, but the nar- не указана в книге-описи «Сборник 1697-nji ýylynda göçürip tamamlap rator purposefully changed the name рукописей института национальных dyr. Emma biziň golýazmalary öwreniji of person who gave the persimmon рукописей (Рукописи на туркмен- ملی قولیازماالر انستیتوتی نینگ«(alymlarymyzyň neşi re taýýar lan «Milli (means for Yasavi to continue the path ском языке قولیازماالری نینگ تصویری )ترکمن دیلینداکی ;golýazmalar institutynyň golýazmala of Prophet) to Khoja Akhmed Yasavi -Во время прове .[قولیازماالر( ]rynyň teswiri (Türkmen dilindäki gol the persimmon was rendered by Re- 417 ,9 sul (Prophet). The written and oral дения описи был учтён только её ملی قولیازماالر انستیتوتی نینگ «(ýazmalar -narrations the date to Yasavi was ren- номер и датируется она XIX ‒ XX ве قولیازماالری نینگ تصویری )ترکمن دیلینداکی atly kitabynda bu dered by Arslan Baba on the order of ками. Но нельзя забывать о том, что [قولیازماالر( ]9, 417 sene görkezilmändir. Golýaz ma teswir Prophet. The poet himself wrote on it в конце каждого произведения руко- berlen maha ly diňe onda ky san belgisi in the khikmets: писей указывается его переписчик bilen berlen sene hasaba alnypdyr we или автор, о котором даётся инфор- XIX XX asyryň golýazmasy hökmün At the age of 7 my Arslan Baba, мация словами или стихотворными de görkezilipdir. Emma golýazmalarda searching, revealed строками. При проведении описи her bir eseriň ahyrynda ony göçüriji And having given a persimmon, hid- рукописей необходимо указывать: ýa-da golýaz manyň eýesi ol golýaz ed my secret. название произведения, имя авто- many ýazyşy, ýa golýazma eýe bolşy ра, переписчика и самое важное ‒ As we see, Yasavi depicted the bilen bagly maglu matlary söz bilen, дату написания произведения. history in detail, how he himself has san bilen ýa-da şygyr setirleri arkaly Как мы видим по вышеуказан- found Arslan Baba and asked for a maglumat (habar) berýändigini unut ным стихотворным строкам, поме- thing belonging to Prophet and a good maly däl. Ony göçüriji kätibiň özi «Men щённая в этой книге рукопись Гул soul of Arslan Baba. According to Ar- bu kitaby 1108-nji ýylda (1697 ý.) ýaz (прим.: литературный псевдоним slan Baba (his mentor and teacher) dym» diýip belläpdir. Şeýle hem gol ‒ Раб, Слуга Господа) Шерифа и passed away, when he was a child: ýazmalara teswir berlende ondaky her Ходжа Ахмеда Ясави является пе- «Listen the phrases left by him as a bir ýazga: eseriň, eseriň awtorynyň, реписанным в XVII веке образцом. gift». However, in the manuscript num- göçürijiniň, hatda käbir golýazmalarda Возможно, дату, указанную цифра- ber 487E the persimmon to Khoja Ak- gabat gelýändigi üçin kitabyň eýesiniň ми, поставил автор книги, а, может med Yasavi was rendered by Selman atlaryna, esasan-da, onuň ýazy lan se быть, последний хозяин книги или Parsy rather than Arslan Baba. It may nesine üns berilmegi derwaýysdyr. тот, кому она была отдана. be a case when re-writer of manu- Ýokardaky goşgy setir lerinden mä В начале этой рукописи написан scripts noted himself the name of Sel- lim bolşuna görä, bu kitap içinde Gul «Диван» Гул Шерифа, а почти все man Parsy because he had a good Şerifiň we Hoja Ahmet Ýasawynyň Di оставшиеся записи связаны с име- attitude to him. wany bolan bu golýazma XVII asyrda нем Ходжа Ахмеда Ясави. В них по- More authentic patterns of «Divane göçürilen nusgadyr. Çünki san belgisi мещены такие произведения поэта, of khikmets» by Yasaviis kept under bilen goýu lan ol senä ni, belki, kitabyň как «Факрнама», «Муножат» и «Ди- the catalogues’ number: 490, 653, eýesi goýandyr, belki-de kitaba soň ван хикметов». Между страницами 1385, 1876, 4653, 6320, 7093. They ky eýe bolan, ýa birine beren, ýa alan 62b-67a рукописи помещена запись all start in similar way: adam goýandyr. Ходжа Ахмеда Ясави о своей родос- Bu golýazmanyň başynda Gul Şe With the God’s bless saying ловной, а также несколько легенд, rifiň «Diwany» ýazylypdyr we ondan khikmets, связанных с жизнью великого пира. galan ýazgy lar tutuşlygyna diýen ýa But, I spilled priceless pearls В одной из легенд имя участника ly Hoja Ahmet Ýasawy bilen baglydyr. for my pupils. событий изменено. Содержание по- MIRAS 71 вествования соответствует истине, но имя человека, дающего Ходжа Ахмеду Ясави хурму (означает: что- бы Ясави продолжил путь Пророка), переданную ему Ресулом (Проро- ком), переписчик или рассказчик на- меренно изменяет. В дошедших до нас письменных и устных рассказах хурму Ясави по поручению Пророка вручает Арслан Баба. Поэт сам пи- шет об этом в своих хикметах:
В семь лет мой Арслан Баба, ища, нашёл Дав хурму, завесой скрыл мою тайну.
Как видим, в хикметах Ясави под- робно описывал истории о том, как сам нашёл Арслана Бабу, выпросил у него то, что принадлежит Пророку, о его (Арслана Баба) добродушии. По его воспоминаниям Арслан Баба (его учитель и наставник) ушёл из 487E belgidäki golýazmada Hoja Ahmet Ýasawynyň Şejere ýazgysy. жизни, когда он был ещё ребёнком: Record under 487E on Khodja Akhmed Yasavi’s generation. «Услышьте слова Арслана Баба, ко- Запись о поколении Ходжа Ахмеда Ясави под номером 487E. торые он оставил нам в подарок». Но в рукописи под номером 487E Onda şahyryň «Fakrnama», «Myna хурму вручает Ходжа Ахмеду Ясави jat» atly eserle ri we «Hikmetler di In various manuscripts the quantity не Арслан Баба, а Селман Парсы. wany» orun alypdyr. Golýaz manyň of khikmets is different. There are cer- Вполне возможно, что это написал 62b-67a waraklarynyň arasyn da Hoja tain reasons for that. Almost all schol- сам переписчик рукописи, который Ahmet Ýasawynyň nebe re ýazgysy bi ars, dealing with creativity of Yasavi, с большим уважением и почтением len birlikde piriň ýaşa ýyş-durmuşyna including world-wide known M. Gart- относился к Селману Парсы. degişli birnäçe rowaýat hem geti rilip man, A. N. Samalovich, M. F. Kopru- Более достоверные образцы «Ди- dir. Ýöne rowaýatlaryň birinde waka lizade, A. K. Borovkov consider that вана хикметов» Ясави также хранят- gatnaşýan şahsy ýetiň ady başga ça not all khikmets signed by Yasavi be- ся в каталогах под номерами 490, ýazylypdyr. Ol ýerde edilýän gürrüňiň longed to him. The creativity heritage 653, 1385, 1876, 4653, 6320, 709. özeni haky kata dogry gelýär, ýöne bu of the poet was enriched by the works Все они начинаются одинаково: ýerde Hoja Ahmet Ýasawa Resulymyz of his pupils-followers of Yasavi’s tarapyndan iberilen lukma-hurma ny school during the last years. The fol- С Божьего благословения oňa gowşurýan şahsyň adyny göçüriji lowing poets-Sufis as: Gul Suleyman говоря хикметы, ýa-da aýdyjy göz-görtele üýtgedipdir. Bakyrgany, Gul Sherif, Gul Gedai, Gul Я же рассыпал бесценные Häzirki güne çenli ýazyl ýan hem aýdyl Ali, SHemsi Uzkendi and Khudaiberdy перлы для моих учеников. ýan gürrüňlerde Pygamber lukmasyny Khudayat … signed their khikmets by Hoja Ahmet Ýasawa Arslan Baba gow the name of Yasavi. In this connec- Количество хикметов в различных şurýar. Muny Hoja Ahmet Ýasa wynyň tion the schoolar an expert on Turkic рукописях разное. Тому есть свои özi hem hikmetlerinde: language A. I. Pyliyev underline: «Be- причины. Почти все учёные, зани- sides, the authenticity of many poems мающиеся изучением творчества يتى ياثده ارسالن بابام ا يزلب تاﭘتى available in the «Divanes » of these Ясави, в их числе всемирно извест- خرما بريب ﭘرده برالن سرم ياﭘتى poets called a great doubt. [3, 44]. ные М. Гартман, А. Н. Самойлович, (Ýedi ýaşda Arslan Babam The European scholar M. Gartman in М. Ф. Копрулизаде, А. К. Боровков, yzlap tapty, his work «Collection of Berlin Oriental высказывают предположение, что Hurma berip, perde birlen syrym institute»[4, 7], devoted to the works не все хикметы, подписанные име- ýapty...) – diýip ýatlaýar [1, 487]. of poet as well as A. N. Samailovich нем Ясави, принадлежат ему. Твор- Arslan Baba nyň özüni gözläp tapy in «Essays on history of Turkmen ческое наследие поэта в последние şyny, ondan özüniň Pygamber ama literature» [6, 186] fully supported годы обогатилось произведениями
72 MIRAS nadyny diläp alşyny, onuň mähriban lygyny, hatda, heniz özi çaga mahaly onuň aradan çykandygy barada hem ol: «Arslan Babam sözlerin eşidiňiz te perrik», «Baplar Baby Baba Arslan» hikmetlerinde giňden beýan edipdir. Emma 487E belgili bu golýazmada Ahmet Ýasawa hurmany gowşurýan şahs Arslan Bap däl-de Selman Par sydyr. Muny golýazmany göçü riji hat dadyň özüniň Selman Parsa bolan hormaty esasyn da ýazan bolmagy hem ähti maldyr. Hoja Ahmet Ýasawynyň «Hikmet ler» diwanynyň has ygtybarly nusgala ry 490, 653, 1385, 1876, 4653, 6320, 7093… belgili bukjalarda hem bar. Olaryň ähli sinde diwanyň başlanyşy birmeňzeşdir, ýagny şahyryň «Hikmet ler» diwanynyň başy: بسم هللا ديب بیان ايالى حكمت ایتيب طالبالرغــه دری گوهر ســـاچتیم منا (Bismilla diýip beýan eýleý, hikmet aýtyb, 487 E belgidäki golýazmada Hoja Ahmet Ýasawynyň Mynajatynyň başlanýan ýeri. Talyplarga dürri-göwher saçtym Mynajat praying record in the manuscript of Khodja Akhmet Yasavi under 487 E. men-ä...) [1, 487] – görnüşli hikmet Начало молитвы Мынажат в рукописи 487E Ходжа Ахмеда Ясави. bilen başlaýar. Ýöne her bir golýaz this hypothesis. The Turkish scholar его учеников – последователями mada şahyra degişli hikmetleriň sany Nechdet Tosun underlines that «Num- школы Ясави. Такие поэты-суфи- dürli-dürlüdir. Munuň hem özüne ýe ber of poems in the manuscripts pat- сты, как Гул Сулейман Бакырганы, tik sebäp leri bar. Ýagny Ýasa wynyň terns «Divane of khikmets» is different Гул Шериф, Гул Гедаи, Гул Али, döredijiligi bara da iş alyp baran dün and moreover its earlier patterns are Шемси Узкенди, Худайберды Худай- ýä belli alymlar M. Gartma nyň, A. N. not explicitly coincided with the latter дат... подписывали свои хикметы Samoýlowiçiň, M. F. Köprülizadanyň, ones. This is a reason for presuppos- его именем. В связи с этим учёный- A. K. Borowkowyň, Ýe. E. Bertel siň ing that these works were rendered тюрколог А. И. Пыльев отмечает: we beýle kileriň tas ählisi diýen ýaly, from mouth to mouth which resulted «…Кроме того, подлинность многих şahyryň ady bilen beril ýän hikmetle in writing different date. Moreover the стихов, встречающихся в «Дива- riň hemmesiniň oňa degişli däldigini, other poets works were added to the нах» этих поэтов, вызывает боль- onuň döredijilik mirasynyň soňky dö said poems i.e. everything was mixed. шие сомнения» [3, 44]. Европейский würlerde öz şägirtleri tara pyndan baý Along with this all poems of «Divane учёный М. Гартман в 1907 году в laşdyrylandygyny ýa-da ýasa wyçylyk khikmets» are given in the shape of своей работе «Сборник Берлин- mekdebiniň talyplary bolan Gul Süleý parody on religious, moral and Sufis ского Восточного института» [4, 7], man Bakyrgany, Gul Şerif, Gul Geda views of Khoja Akhmed Yasavi [5, 8]. посвящённой исследованию языка ýy, Gul Aly, Şemsi Uzken di, Hudaý ber These presupposing are correct, произведений поэта, а также А. Н. di Hudaýdat... ýaly sopy-şahyr laryň öz because most of patterns of manu- Самойлович в «Очерках об истории hikmetlerini onuň ady bilen berendik scripts, dealt with «Divane of khik- туркменской литературы» [6, 186] lerini çakla ýarlar. Bu barada türko log mets» being preserved in the fund of поддерживают эту гипотезу. А ту- alym A. I. Pylýew: «...Mundan baş the Magtumguly Institute of Language, рецкий учёный Нечдет Тосун отме- ga-da bu şahyrlaryň «Diwanlarynda» Literature and National Manuscripts of чает, что «Количество стихов в руко- duşýan köp şygyrlaryň asyl nusgaly Academy of Sciences of Turkmenistan писных образцах «Диван Хикмета» gy uly şübhe döred ýär» diýip belleýär are brought up with the works of the различно и ранние его образцы не [3, 44]. Ýewropaly alym M. Gartman above-mentioned poets-Sufis. In par- совсем совпадают с поздними. По 1907-nji ýylda şahyryň eserleriniň di ticular, the khikmets of these poets are этой причине предполагается, что li hakynda «Berliniň Gündogary öw alternated with Yasavi’s khikmets in эти произведения передавались из reniş institutynyň ýygyndysynda» [4, confusion. It is possible, that the repre- уст в уста и, как следствие, указы- 7], A. N. Samoý lowiç bolsa «Türkmen sentatives of Khoja Akhmed Yasavi’d валась разная дата их написания. edebiýatynyň taryhyndan oçerkler» [6, school made it purposefully since the Более того, к этим произведениям
MIRAS 73 186] atly işinde bu pikiri goldap çykyş приписывались стихи совершенно edýärler. Türk alymy Necdet Tosun других поэтов, т. е. они, возможно, bolsa: «Diwan-y Hikmetiň» golýazma были перемешаны. Вместе с этим, nusgalaryndaky şygyr sanla rynyň biri- все стихи Дивана «Хикметов» пред- birinden tapawutly bolmagyny we irki ставлены в виде пародии на религи- nusgalarynyň kän gabat gelmeýändigi озные, моральные и суфийские воз- sebäpli, eserleriň öň dilden-dile geçip, зрения Ходжа Ахмеда Ясави» [5, 8] soňra ýazy lan wagty dürli görnüşde Эти предположения верны, по- berlendigi, hatda, başga şahyrlara de скольку во многих образцах ру- gişli şygyr laryň-da olara goşu landygy, кописей, связанных с «Диваном olaryň garyş ma mümkin çiliginiň bo хикметов», хранящихся в фонде landygy çak edilýär. Şonuň bilen birlik Института языка, литературы и на- de-de, «Hikmetler» diwanyndaky ähli циональных рукописей имени Мах- şygyrlar Hoja Ahmet Ýasawynyň dini, тумкули АН Туркменистана, хикме- ahlaky we sopuçylyk dünýägaraýşyny ты Ясави, в большинстве своём, ýaňsytjak görnüşdedir» diýip belleýär приводятся вместе с произведени- [5, 8]. ями вышеупомянутых поэтов-су- Bu garaýyşlar dogrudyr, çünki TYA- фистов. В частности, в некоторых nyň Magtymguly adyndaky Dil, edebi альбомах хикметы этих поэтов че- ýat we milli golýazmalar institutynyň редуются вперемешку с хикметами hazynasynda saklanylýan «Hikmet Ясави. Возможно, что представите- ler» diwany bilen bagly nusgalaryň ли школы Ходжа Ахмеда Ясави сде- birnäçesinde Ýasawynyň hikmetleri, лали это намеренно, поскольку суть köplenç, ýokarda ady agzalan sopy- Bu 487E belgidäki golýazmanyň ýazylan представленного в них мировоззре- şahyrlarymyzyň eserleri bilen birlikde senesi barada kätip Öwez Mollanyň ýazgysy. ния берёт своё начало с принципов gabat gelýär. Hatda beýazlarda şol Note made by Ovez Molla on the date of manuscript. суфизма, основанных Ясави. Нужно şahyrlaryň hikmetleriniň başaşa diýen Заметка секретаря Овеза Моллы о дате также отметить, что стихотворные ýaly Hoja Ahmet Ýasawynyň hikmetle написания рукописи подд номером 487E. строки этих поэтов-суфистов по ri bilen aralaş dyrylyp göçürilenleri-de форме, стилю и особенностям рас- bar. Dogrusy, muny Hoja Ahmet Ýasa essence of views given in it took origi- суждений мало чем отличаются от wynyň mekde biniň wekilleriniň ýöri te nation from Sufism’s principle founded творчества Ходжа Ахмеда Ясави. şeýle eden bolmaklary hem mümkin by Yasavi. It is worth mentioning that Ходжа Ахмед Ясави: dir. Sebäbi olarda beýan edilýän ga rhythm’s lines of the poets-Sufis are Не позволю желтеть его raýyşlaryň düýp kökeni Hoja Ahmet similar with creativity of Khoja Akhmed красное лицо, как шафран Ýasawynyň esaslandyran sopuçylyk Yasavi in terms of shape, style and pe- Не достигнет влюблённый цели, ýörelgesinden gözbaş alýar. Şeýle culiarities. hem bu sopy-şahyr laryň şygyrlary şe не отдав жизни. kil, stil we pikir ýörediş aýratynlyklary Khoja Akhmed Yasavi: Не отвергну любовь подобно babatda-da Hoja Ahmet Ýasawynyň I don’t allow his red face, Эдхему döredijiliginden juda az tapawutlanýar. as saffron, to be yellow, Есть ли тот, кто залез на Mysal üçin: Having not given the life, вершину любви как Мансур? The person in love with never Hoja Ahmet Ýasawy: attains the goal. Гул Сулейман: Gyzyl ýüzni zafran dek I would not ignore the love Если Кадыр (эпитет Аллаха) sargartmaýyn, likewise to Edkhem, даст рабу науку наставлений Ýetmez aşyk maksadyna Whether there is a person, who Божий свет наполнит тело, jan ber meýin, achieved the top of love, as Mansur? душу, язык. Edhem sypat masuwany Покаявшись, раб Сулейман terk etme ýin, Kul Suleyman: встал на путь истинный. Mansur sypat yşk dary ga If Kadyr (epithet of Allah) gives due Есть ли тот, кто увидел без münen barmu. [1,7093]. lesson to the slave раскаяния лик Всевышнего. The God light will fill in the body, Gul Süleýman: soul and language Ходжа Ахмед Ясави: Ylm-u hikmet berer erse Kadyr gula, Being confessed, the slave Не ослепнет тот, Hakyň nury tolup-taşar, ten, jan, tile, Suleyman took the right path of life кто не забудет Бога/ Всевышнего. Toba kylyp, Is there a person, who saw the Кусок чистой еды потребует, Gul Süleýman döndi ýola, image of Allah without repentances? не будет есть недозволенное
74 MIRAS Tobasyzyn Hak didaryn bulan barmu Khoja Akhmed Yasavi: Дервишу всегда нужен будет тот [1,5930]. The one, who will always remem- облик. Hoja Ahmet Ýasawy: ber the God/the Most High, never be- Будет рабом (Бога) он, службу не Gapyl bolmas Hak comes blind отвергнет/от службы не отречётся. ýadyndan tünler tamam, And the person, who asks a piece Halal lukma talap kylar, of pure dish, never eats the dish not Гул Гедайы: iýmes haram, for him, Если будет свет, тогда Derwüş gerek oşol Dervish always needs that image. религия – ислам силу приобретёт. sypat birle mydam, He will be the God’s slave and never Учёные рабы, измученные Gul bolar ol, gullugyndan ignores the praying/and never refuses выйдут на дорогу dönmes bolar [1,7093]. from it. Если водолаз отдаст жизнь, найдёт бриллианты, Gul Gedaýy: Kul Geidayi: Рабы, отдавшие жизнь, Çyrag ýansa dini-yslam If there is a light, от него не отрекутся. kuwwat tapar, then the Islam gains the force Alym gullar, mazlum lary The educated slaves, Ходжа Ахмед Ясави: ýolga sapar, who are touched, go out the roads. Не войдя в сад Мухаммеда, Guwwas eger jandan If the diver gave his life невозможно быть влюблённым, geçse göwher tapar, and found brilliants, Не умрёт алчность, корысть пока Jandan geçen gullar andan The slaves, who have given the не почувствуешь нищету, лишения. dönmes bolar [1.5930]. life, ignore him. Не разорится тот, кто познал нищету. Ahmet Ýasawy: Khodja Akhmed Yasavi: Не побывав непритязательным, Muhammediň bagyn girmeý, Having not entered into the garden нельзя достичь Бога, aşyk bolmas, of Muhammad it is impossible Побыв, я же взял чистых Harlyk-zarlyk dartmagynça to be loved, бриллиантов. nebsiň ölmes, Greediness, self-interest will not die Bir haýrata kanyg bolmaý, until the man comes across and Гул Худайдат: dergä dolmas, feels poverty, depriving. Дело Худайдада огонь и расплав Kanyg bolup, has göwherden The person went across poverty В нём нет, равных тебе, aldym men-ä [1,7093]. would never lose everything ораза, намаз, Having not been modest, Богатство на этом пути просьба. Gul Hudaýdat: it is impossible to achieve God, О Боже, как же мне найти тебя? Hudaýdadyň işi erer suz-u güdaz, Having been, I got pure brilliants. Anda ýokdur, saňa laýyk ruza, Как видно из этих примеров, не- namaz, Kul Khudaidat: возможно различить хикметы пред- Sermaýasy bu ýol içre ajz-u-niýaz, Case of Khudaidat is fire and melt- ставителей школы Ясави и сти- Ýa Ilähim, niçik seni tapgaý men-ä ing хотворные строки самого Ходжа [1,5930]. Nobody competes with you in serv- Ахмеда. Возможно, что этот факт ing God привёл к обобщению их литера- Mysallardan görnüşi ýaly, ýasawy Wealth in this path is a request. турного наследия. Но как бы там çylyk mekdebiniň wekilleriniň hikmet Oh God, how should I find you? ни было, до принятия единственно lerini Hoja Ahmet Ýasawynyň şygyr верного, окончательного научного setirlerinden tapawutlandyrmak müm The examples given above gave no решения, все хикметы поэта с упо- kin däl. Bu ýagdaýlar olaryň edebi opportunity to distinct the khikmets of минанием его имени рассматрива- mirasynyň umumylaşmagyna getiren the Yasavi’s school representatives ются как хикметы Ясави. bolmagy ähti maldyr. Ýöne, her näme- and rhythmic lines of Khoja Yasavi Если говорить об изданных об- de bolsa, ylmy taýdan gutarnykly bir himself. May be that fact resulted in разцах «Дивана хикметов» Ходжа netijä gelinýänçä, şahyryň ady bilen summarizing of their literary heritage. Ахмеда Ясави, то впервые он был berilýän hikmet leriň ähli sine onuň öz However, prior to taking the only right опубликован в Казани в 1878 году. şygyrlary hökmünde garalýar. final decision from the scientific point В нём было помещено 65 хикметов Hoja Ahmet Ýasawynyň «Hikmet of view, all khikmets of the poet with поэта. Это ценное произведение, с ler» diwanynyň neşir nusgalary bara mentioning his name are considered большой любовью и успехом приня- da aýdy landa, ol ilkinji gezek Kazanda to be the khikmets of Yasavi. тое народом, в 1887 году было пе- (Gazan) 1878-nji ýylda basma görnü If we speak to the patterns published реиздано во второй раз. Это изда- şinde neşir edilipdir. Bu birinji basma «Divane of khikmets» by Khoja Yasa- ние включило в себя ещё 71 хикмет. nusgada şahyryň jemi 65 hikme ti ýer vi, it was made for the first time in 1878 «Диван хикметов» до 1917 года был
MIRAS 75 leşdirilipdir. Uly söýgi we isleg bilen in Kazan. This publication covered 65 издан здесь 45 раз, а, возможно, и halkyň kabul eden bu gymmat ly eseri khikmets of the poet. Reproduction of больше. şondan soň, 1887-nji ýylda ikinji ge the khikmets due to its priceless and Следом за изданием «Хикметов» zek neşir edilýär. Indi oňa 71 hikmet highly assessment by people was Ясави в Казани, в 80-90-е годы XIX goşulypdyr. Hoja Ahmet Ýasa wynyň done for the second time in 1887. But века их начинают печатать в Стам- «Hikmetler» diwany bu ýerde 1917-nji this edition included in another 71 kh- буле. Здесь в 1892 − 1898 годы ýyla çenli yzygiderlilikde 45 (kyrk bäş) ikmets. «Divane of khikmets» was re- они издаются 6 раз. Согласно име- gezek, hatda onda nam köp neşir edi produced here for 45 times and may ющимся сведениям, до 1917 года lipdir. be more. «Хикметы» Ходжа Ахмеда Ясави Gazan neşirleriniň yzysü re Ýasawy In the years 80-90-th of the XIX cen- издавались в Средней Азии всего nyň «Hikmetleri» XIX asyryň 80-90-njy tury Istanbul was a place after Kazan, ýyllarynda Stambul da çap edilip baş 23 раза. 20 из них в Ташкенте, 3 – в where the «Khikmets» by Yasavi was lanypdyr. Olar bu ýerde 1892-1898- Бухаре [8, 372-541]. published. In 1892-1898 the work was nji ýyllar aralygynda alty gezek çap Литературное наследие Ходжа published for 6 times. According to edilipdir. Bar bolan maglumatlara Ахмеда Ясави занимает значитель- görä, 1917-nji ýyla çenli Hoja Ah the information the number of «Khik- ное место в мировой литературе. met Ýasawynyň «Hikmetleri» Or mets» by Yasavi published in Central Основанная им в средние века шко- ta Aziýa da jemi 23 gezek çap edi Asia was 23, in Tashkent 20 times and ла Ясави, дошла до наших дней. lipdir. Olaryň 20-si Daşkentde, 3 in Bukhara accordingly [8. 372-541]. «Диван хикметов» поэта является Special place for Khoja Akhmed 3 sanysy bolsa Buharadadyr настольной книгой в каждой турк- Yasavi’s literary heritage is given in [8. 372-541]. менской семье. world literature. The school of Yasavi Hoja Ahmet Ýasawynyň edebi mira Приведённые ниже молитвы явно sy dünýä edebiýatynda uly orna eýe founded by him, existed still. «Divane указывают на то, что имя Ходжа Ах- dir. Onuň esaslandyran ýasawyçylyk of khikmets» by Yasavi is available in меда Ясави и его мудрые наставле- mekdebi orta asyrlar dan bäri dowam every Turkmen family. Prays given be- ния навсегда заняли своё достой- edip, şu günki günlere çenli hem gelip low show the name of Khoja Akhmed ное место в душе каждого туркмена: ýetipdir. Şahy ryň «Hikmetler» diwany Yasavi and his wise recommendations her bir türkmen ojagynyň beze gidir. to be in the soul of each Turkmen: Пусть от حق دين يتسين عنايت Bu aşaky dilegler bolsa, Hoja Ahmet Всевышнего нам будет добро. حق دين يتسين عنايت Ýasawynyň adynyň hem hikmet leriniň ‒ От Пророка ﭘيغامبردين شفاغت .her bir türkmen halkynyň kalbynda, Let God sends good things to us And the Prophet шепагат (просьба пророка к Аллаху ﭘيغامبردين شفاغت her bir türkmen ojagynda hemişelik ýaşaýandygyny aýdyňlygy bilen gör gives shepagat (request of Prophet for о прощении грехов мусульман) kezýär: مد نيه ده محمد (Allakh to forgive the Muslim’s sins حق دين يتسين عنايت ,В Медине ‒ Мухаммед مد نيه ده محمد Hakdan ýetsin enaýat, تركستان دا حوجه احمد ,InMedina-Muhammad ﭘيغامبردين شفاغت ,В Туркестане ‒ Ходжа Ахмед تركستان دا حوجه احمد Pygamberden şepa gat, مرادى ميز حاصل ايت In Turkestan - Khoja Akhmed ,Medinede – Muhammet مد نيه ده محمد Помоги достичь цели, مرادى ميز حاصل ايت تركستان دا حوجه احمد كناه ميز عفو ايت Türküstanda – Ho-ja Ahmet, Support us to achieve the goals, Прости грехи наши. كناه ميز عفو ايت مرادى ميز حاصل ايت Myradymyz hasyl et, Forgive our sins. Günähimiz afu et... «Диван хикметов» (Книга мудрых كناه ميز عفو ايت Hoja Ahmet Ýasawynyň «Hikmet «Divane of khikmets» (Book of wise наставлений) Ходжа Ахмеда Ясави ler» diwa ny parasatly pikirlere ýugru recommendations) by Khoja Akhmed – это крупное философское произ- lan, paýhasly garaýyşlardan düzülen Yasavi is big phylosophic work pen- ведение, пронизанное неиссякае- uly bir pelsepe eseri dir. etrated with inexaustable wiseness. мой мудростью.
76 MIRAS EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. TYA-nyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar instituty, dürli bukjalar: 487, 820, 1869, 5413, 1876, 5930. 2. Malla ýew N. Uzbek adabiýoti tarihi. Kaýta işlangan üçünçi naşiri. –Toşkent: Ukutuwçi, 1976. 3. Pylýew A. I. Gündogar Garahanid edebi däpleri we türki sopuçylyk şygryýetiniň nusgalary. «Miras» žurnaly, №1, 2011. 4. Гартман М. Сборник Берлинского Восточного института, т. VII, 1907. 5. Tosun Necdet. Ahmet Ýesevi. Hikmetler//Hoca Ahmet Yesevi Uluslararasi Türk-Kazak Universitesi, 2015. 6. Самойлович А. Н. Туркмен эдебиятынын тарыхындан очерклер. «Туркмения», т. I. Л., 1929. 7. Alyşir Nowaýy. Mejalis-un nefaýis («Asylza dalaryň mejlis leri») TYA-nyň Magtym guly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar insti tuty, DD573 (Disk-2) (Wengriýa-Çehiýa nusgasy). 8. Ýazberdiýew A. Gündo gar metbeçiligi we köne türkmen basma kitaplary. – Aşga bat, 2002. 9. Aşyrow A., Mämmetjumaýew O., Guzuçyýewa G. Milli golýazmalar institutynyň golýazmalarynyň teswi ri (Türk .Aşgabat. 2013 – (ملی قولیازماالر انستیتوتی نینگ قولیازماالری نینگ تصویری)ترکمن دیلینداکی قولیازماالر .(men dilin däki golýazmalar
MIRAS 77 A. ÝAZBERDIÝEW (Türkme nis tan) OGUZLARYŇ-TÜRKMENLERIŇ SARGYT BILEN ÝAZDYRAN KITAPLARY
A. YAZBEDIYEV (Turkme nis tan) REGISTERED BOOKS OF OGUZES –TURKMEN
А. ЯЗБЕРДИЕВ (Туркменистан) ЗАКАЗНЫЕ КНИГИ ОГУЗОВ-ТУРКМЕН
Sargyt boýunça taýýarlanylan kitap The history of the registered books История заказных книг связана с laryň tary hy oguzlaryň-türkmenleriň has been linked with the develop- развитием истории и культуры огу- durmuşynda taryhy we mede ni taýdan ment of history and culture of Oguz- зов-туркмен и относится к доислам- ösüşleri bilen baglylykda yslam dan es Turkmen and related to prior Is- скому периоду. öňki döwürde başlanypdyr. lamic period. 1. «Нирванасутра». Эта книга, от- 1 «Nirwanasutra». Buddizm dinine 1.«Nirvanasutra» . The book relat- носящаяся к буддизму, была пере- degişli bu kitap VI asyryň ikinji ýary ing to budhism, was translated into ведена на огузский язык во второй mynda oguz diline terjime edilipdir. половине VI века. После основания Oguzes language in the second 552-nji ýylda Beýik Oguz çarwa im в 552 году Великой Огузской коче- half of VI century. Having founded periýasy esaslandyrylanyndan soňra, вой (степной) империи, государство in 552 the Great Oguzes nomadic döwlet dinini resmi ýagdaýda kabul было вынуждено принять в офици- etmeli bolupdyr. Şol döwürde Gün (steppe) empire, the state had to альном порядке свою религию. В dogarda buddizm giň ýaýran we baý get its own religion officially. Bud- эту эпоху широкое распростране- edebiýatly din bolupdyr. Oguz hany dhism having a rich literature was ние на Востоке получила религия Taspar öz döwletiniň resmi dini hök spread widely on the East in that буддизм с богатой литературой. Хан münde kabul etmek üçin onuň mukad epoch. Taspar – khan of Oguzes, огузов Таспар, желая официально des kitaplary bilen tanyşmak isläpdir. desiring to officially receive this re- принять эту религию, решил позна- Bu bara da meşhur nemes türkşy nas ligion, decided to get familiar with комиться с её священными книгами. alymy A. fon Gaben (1891-1993): sacred books. The famous German Вот что писал об этом знаменитый «Gök türkle riň kagany Tobo ýa-da Tas немецкий учёный-тюрколог А. Фон par (571-581) buddizm bilen gyzyk la scholar, expert on Turk ology Fon nyp, özüne Demirgazyk Hytaýdan bu Gaben (1891-1993)¨«Kagan of blue Габен (1891-1993): «Каган голубых dine degişli eserle ri getirip bermek leri Turkic Toboua – da Taspar (572- тюрок Тобо (Таспар) (572-581) про- ni buýrupdyr. Oňa «Nirwanasutra» atly 581) having shown the interests in являл интерес к буддизму и заказал kitaby oguz diline terji me edip gowşu Buddhism» made an order to bring для себя тексты в Северном Китае. rypdyrlar. Şeýlelikde, biz hat-ýazuwyň this book for himself from North- Затем на тюркский была переве- дена и прислана ему («Нирванасу- gök türklerde has irki döwürlerden bäri ern China. The book was delivered тра»). Таким образом, мы узнаём о ulanylyp gelnendigini bilýäris. Gynan and rendered to him personally. It самом раннем применении письма sak-da, bu eseriň oguz dilindäki terji certifies that blue Turkic had writing mesi saklanyp galmandyr we biz onuň у голубых тюрок. К сожалению, это since early time. Unfortunately, this haýsy elipbiý bilen göçü rilendigini произведение не сохранилось, и мы work has not been persevered and bilmeýäris» diýip belläpdir [15, 178- не знаем, каким письмом оно было 179]. Emma Taspar hana ýakyn döw we are not informed which alphabet выполнено». [15,178-179]. Однако, let adamlary, serker debaşylary bu din was used to rewrite it [15, 178-179]. приближённые к хану Таспару го- kabul ediläýse, onda onuň oguzlaryň However, the close to Khan Taspar сударственные чиновники, полко- harby we gahrymançylyk häsiýetlerine people, state figures, chiefs made водцы отговорили его от этой идеи, ýaramaz täsir etjekdigini aýdyp, ony him convicined to refuse from this объясняя это тем, что в случае при-
Almaz Ýazberdiýew, Türkmen Döwlet Medeniýet Institutynyň uly мugally my. Almaz Yazberdiyev, Teacher of Turkmen state institute of culture. Алмаз Язбердиев, старший преподаватель Туркменского государственного института культуры.
78 MIRAS bu meýlinden ýüz öwürdipdirler [15, idea saying that it will have negative нятия этой религии, она окажет не- 55]. impact on military and heroic char- гативное влияние на военные и ге- 2 «Syýa satnama». Türkmen hö acteristic of Oguzes [5, 55]. роические характеристики огузов [5, kümdarynyň ýörite sargydy boýunça 2.«Syyasatname». The second 55]. ýazdyrylan ikinji kitap seljuk soltany book, written by the special order of 2. «Сыясатнама». Вторая книга, Mälikşanyň ady bilen baglanyşykly написанная по специальному за- Turkmen ruler, is dealt with the name dyr. Ol 1091-nji ýylda Beýik Seljuk казу туркменского правителя, свя- imperiýasyny dolandyrmak boýunça of sultan of Seljuks Myaliksha, who зана с именем султана сельджуков kitap ýazmak bäsleşigini yglan edip proclaimed in 1091 a competition on Мяликшаха, который в 1091 году dir. Oňa döwletiň iň tany mal adamla writing the best book Great Seljucks объявляет конкурс на написание ry gatnaşypdyrlar. Ilkinji çeşmelerde Empire’s management. The contest лучшей книги по управлению импе- şeýle adamlardan wezir ler Nyzam involved the famous people and рией Великих Сельджуков. В этом al-Mülküň, Şerep al-Mülküň, Täç al- among them we can enumerate the конкурсе принимали участие самые Mülküň, Mej al-Mülküň atla ry agzalýar following visors: Nizam al Myulk, известные люди, среди которых, [8, 308]. Mälikşanyň olaryň öňünde Sherepal Myulk, Medj al Myulk [8, согласно первым источникам, упо- goýan meseleleriniň we talaplarynyň 308]. In accordance with all re- минаются имена везирей ‒ Низам esasynda 1091-nji ýylda döwletiň baş аль-Мюльк, Шереп ал-Мюльк, Тадж quirements the main visor of Myalik weziri Nyzam al-Mülk «Syýa satnama» ал-Мюльк, Медж ал-Мюльк [8, 308]. shakh Nizam al Myulk wrote in 1091 atly meşhur kita byny ýazypdyr we ony С учётом поставленных перед авто- hökümdaryna gowşurypdyr. Onda bu a famous book «Syyasat name» рами задач и требований, главный kitabyň ýazylmagynyň sebäpleri gör and rendered it to the governor. везир Мяликшаха Низам аль-Мюльк kezilipdir hem-de Mälikşanyň bäsleşi The reasons for book to be written в 1091 году написал известную кни- ge gatnaşan adamlara ýüzlenip aýdan and addressing of Myalik shakh to гу «Сыясатнама» и вручил её прави- aşakdaky sözleri geti rilipdir: «Mälik the participants of the contest were телю. В ней были указаны причины şanyň kitapha nasynyň» kitap göçüri mentioned; Rewriter of the book said написания книги, а также обраще- jisi, hatdat Muhammet Magryby şeýle the following: the reason for book ние Мяликшаха к участникам этого diýýär: «Syýasatnamanyň» ýazylma to be published is the happy sultan состязания: «Говорит переписчик gynyň sebäp leri aşakda ky ýagdaýlar Abu-l-Fath Malik shakh the son of книг хранилища: причина составле- bilen bagly boldy: dindarlaryň ynam ния этого сочинения такова: счаст- Muhammad, trusted master of be- dar hökümdary, bagtyýar soltan Mu ливый султан Абу – л – Фатх Малик- lievers,- let God illuminate his tomb!- hammediň ogly Abul-l-Fath Mälikşa, шах сын Мухамеда, доверенный (goý, Allatagala onuň mazaryna nu ordered in year 484 to some people повелителя правоверных, - да оза- runy saçsyn!) 484/1091-nji ýylda kä belonging to grandees, wisemen : рит Бог его могилу! – приказал в 484 bir döwlet adamlaryna we akyldarlara «Let everyone thought over on our году некоторым людям из вельмож, buýruk berdi: «Goý, Siziň her biriňiz country, look, what interesting has старцев и мудрецов: «Пусть каждый döwletimiz hakda oýlansyn; ony sýn- this century, and there is something поразмыслит о нашем государстве; lap, biziň asyry myzda nähi li ýara maz wrong in our yard in the divanes and посмотрите, что есть в наш век тако- zatlaryň bolup geçýändigine göz ýe state parties and meetings. Write го, что не хорошо, и что тем не ме- tirsin, köşgümizde, diwanhanamyzda, everything, which are hided from us, нее выполняется при нашем дворе, döwlet derejesinde geçi rilýän kabul how the kings implemented their ob- в диване, на государевых приёмах edişliklerimizde, mejlislerimizde olar и собраниях. Напишите всё, что от ligations prior to us time and we fol- dan haýsylary ýerine ýetirilýär. Nähili нас скрыто, какие обязанности и как zatlar bizden gizlin bolup galýar; öňki low the customs and traditions of the выполняли государи до нас, а мы döwrüň hökümdarlary haýsy wezipe kings. Also it was necessary to men- совершаем, также всё, что было в leri alyp barypdyrlar we olary nähili tion about the things relating to king- обычае и правилах прежних царей, ýerine ýetiripdirler, döwlete we seljuk dom and governors of Seljuck, as всё, что может иметь касательство laryň patyşasyna haýsy zatlar degişli? well as the issues of spiritual nature к державе и царству сельджуков и Bu meselelerden netije çykarar ýaly and their fulfilment. God is famous представьте на благоусмотрение, ähli zatlar barada ýazyp, biziň gara and powerful, gave us this world to дабы мы поразмыслили и приказа- magymyza beriň. Mundan beýläk dini possess, putting all blessing on our ли, чтобы вперёд духовные и свет- we dünýewi işler öz düzgünleri boýun shoulders, having conquered the ские дела совершались по своим ça doly berjaý ediler ýaly, her bir adam правилам, чтобы исполнялась каж- enemies» [8,7- 8]. Myalikshah highly öz wezi pe borjuny doly ýeri ne ýeti rer дая обязанность и удалилось бы assessed and appreciate the work ýaly we ahli ýaramaz zatla ry orta dan всё, что не хорошо. Бог, преславный aýrar ýaly, biz olary ýeterlik derejede of his visor having read «Syyasat- и всемогущий, удостоил нас владеть seljerip öwreneris hem-de bu mesele name». «All these chapters are writ- этим миром, обратив на нас полно- boýunça öz permanymyzy çyka rarys. ten as my heart wish and there is ту благодеяний, покорив врагов; не Şan-şöhratly we ahli zatlara erk ediji nothing to add. I shall make and use надлежит, чтобы что-либо имело не- Allatagala nazaryny bize öwrüp, duş this book as a guidance and act on достаток в нашем государстве, не- MIRAS 79 достойно выполнялись обязанности или что-либо было скрыто от нас». [8, 7-8]. Прочитав «Сыясатнама», Мяликшах дал высокую оценку про- изведению своего везиря: «Эти все главы написаны так, как хотело моё сердце; и к этому нечего добавить. Я делаю эту книгу своим руковод- ством и буду по ней действовать» [8, 8]. Европейские и русские учё- ные возвеличивают заслуги автора «Сыясатнама» Низам аль-Мюлька. Однако, как известно, ни в одном из источников нет информации о том, что у этого везиря есть произведе- ния, написанные до «Сыясатнама». У него не было и мыслей по напи- санию этой книги. Причиной появ- ления на свет «Сыясатнама» стал заказ очень образованного, грамот- ного правителя своего времени Мя- manlar dan üstün çykaryp, bu dünýäni it» [8, 8]. The European and Russian ликшаха. bize myna syp gördi. Şonuň üçin biziň scholars exaggerated the «Syya- В первичных источниках нет так- döwletimizde hiç hili nogsanlyklara hatname» author Nizam al-Myulk’s же никакой информации о том, что ýol berilmeli däldir, wezipeler ýara deserves. However, none of the и другие везири, принимавшие уча- maz berjaý edilmeli däldir ýa-da hiç sources contains information that стие в конкурсе, объявленном Мя- zat bizden gizlin bolup galmaly däl ликшахом, писали произведения. visor had the works written prior to dir» [8, 7-8]. «Syýasatnamany» okap Возможно, что они не писали своих «Syyakhatname». He had even no görüp, Mälikşa: «Kitabyň baplary me книг. niň ýüregimiň isle gine kybap daş edilip idea to write this book. The order of 3. «Пособник мюридам» («Muin ýazylypdyr, olaryň üstü ne goşar ýaly the educated ruler Myalikshah was el-mürit»). После принятия туркме- zat ýok. Men ony özümiň ýan kitabym a reason for the book to be written. нами ислама во второй половине edinerin, döwle ti dolandyrmak boýun The primary sources contain no X века, появилась необходимость ça alyp barýan işlerimde onda görke data on the fact that the other vi- подготовки учебных книг на родном zilenlerden ugur alyp hereket ederin» sors, who participated in the contest, языке для изучения канонов и вы- diýip öz weziriniň eserine ýokary baha wrote the works. May be they did not полнения требований новой рели- beripdir [8, 8]. Ýewropaly we rus alym write at all. гии. Одна из известных личностей lary «Syýasatnamanyň» döremeginde 3. «Abetter to Myurids» («Muin туркменской истории Арсари баба onuň awtory Nyzam al-Mülküň hyz el-mürit»). Having got Islam in the заказал в 1313 году одну из таких matyny çenden aşa öwüp, arşa çykar книг учёному из Гургянджа Шейху second half of the X-th century, the ýarlar. Emma, malim bolşuna görä, bu Шереф баба. Об этом даётся сле- weziriň bu kitapdan öň haýsydyr bir Turkmens needed preparing of text- дующая информация в книге Абул- eseri ýazandygy barada çeşmelerde books in native language in order to гази Бахадур хана «Родословная hiç hili maglunat ýok. Onuň «Syýa study laws and implementing new туркмен»: satnamany» ýazmak boýunça-da öz religion requirements. Arsari baba, خضر ايلى سالور ايليندين ابو الخان دا آرسارى ” başdak oý-pikiri bolmandyr. Bu kita who ordered one of these books in باى تيكان بار ايردى اوزاق عمر تابقان دولتى و مسلمان byň dünýä inmeginde döwrüniň örän 1313 to the scholar from Gurgyanj ليققه كوشش قالتورغان كشى ايرى بو سوز ميزنينك ylymly-bilimli hökümdary Mälikşanyň Sheikh Sheref baba, is one of the دليلى بو كيم اول زماندا اوركنجدا بر عزيز كشى بار -sargydy bolupdyr. Ony bellemekligi famous figures. The book by Abul ايردى شرف آتلى شيخ ليق مسند يندا اولتورغان و häzirkizaman alymlary ünsden düşü gazi Bakhadur khan contains the هم مال ايردى آرسارى باى بار يب شيخ مذكوركا -ripdirler. information on the «Turkmen origi قرق تيوه نياز بريب انابت قيليب التماس يوزيندن Mälikşanyň yglan eden bäsleşigi nation»: عرص قلدی كم بيز ترك خلقى توروربز عربى كتاب ne gatnaşan beýleki wezirleriň ýazan الرينى اوقوب معنى سيكا يتشيب عمل قلماقليق بسى eserleri barada ilkinji çeşmelerde hiç مشكل بوال تورور اكر عربى مسئله الرنى تركى خضر ايلى سالور ايليندين ابو الخان دا ” hili maglumat beril mändir. Olaryň öz ترجمه قليب عنايت قيلسانكيز ايردى ثوابغا شريك آرسارى باى تيكان بار ايردى اوزاق عمر تابقان kitaplaryny ýazmadyk bolmaklary hem بولور ايردينكز تيدى ايرسا شيخ شرف خواجه تقى دولتى و مسلمان ليققه كوشش قالتورغان كشى ايرى .ähtimaldyr بارجا مسئلهء دينى نى ترجمه قيليب بر كتاب ايتيب بو سوز ميزنينك دليلى بو كيم اول زماندا اوركنجدا Muin el-mürit» («Müritler üçin» .3 معين المريد آت قيوب آرسارى بايغه بردى. اول بر عزيز كشى بار ايردى شرف آتلى شيخ ليق gollanma»). Türkmenler X asyryň ikinji
80 MIRAS وقتدين تا بو كون غاجا بارجا تركمان الر اول كتاب مسند يندا اولتورغان و هم مال ايردى آرسارى ýarymynda yslam dinini kabul edenin ”نينك مسئله الر يغه عمل قال تورور الر باى بار يب شيخ مذكوركا قرق تيوه نياز بريب den soň, täze diniň kada-kanunlaryny انابت قيليب التماس يوزيندن عرص قلدی كم بيز hem-de talaplaryny öz ene dilinde öw На Балхане был [человек] из» ترك خلقى توروربز عربى كتاب الرينى اوقوب renmekleri we berjaý etmek leri üçin -салорского иля (т.е. общины турк معنى سيكا يتشيب عمل قلماقليق بسى مشكل بوال okuw kitaplar taýýar ladypdyrlar. Türk men taryhynyň belli şahsyýetleriniň менского племени салор ‒ А. Я.) по تورور اكر عربى مسئله الرنى تركى ترجمه biri Ärsa ry baba 1313-nji ýylda şeýle имени Арсари-бай. Это был чело- век, обретший долгую жизнь, богач قليب عنايت قيلسانكيز ايردى ثوابغا شريك بولور kitaplaryň birini Gürgençli alym Şyh -и ревнитель мусульманства. Под ايردينكز تيدى ايرسا شيخ شرف خواجه تقى بارجا .Şerep baba sargyt bilen ýazdyrypdyr -тверждением этих наших слов яв مسئلهء دينى نى ترجمه قيليب بر كتاب ايتيب معين Bu barada Abulgazy Bahadur hanyň ляется следующее. В те времена в المريد آت قيوب آرسارى بايغه بردى. اول وقتدين Şejereýi terä kime» («Türkmenleriň» Ургенче был один муж праведной تا بو كون غاجا بارجا تركمان الر اول كتاب نينك nesil darag ty») atly kitabynda şeýle .жизни («азиз») по имени Шереф ”مسئله الر يغه عمل قال تورور الر :maglumat berilýär Он восседал на престоле шейхства On Balkhan there was a [man] и был также муллой. Арсари-бай» خضر ايلى سالور ايليندين ابو الخان دا آرسارى ” representing Salor ill (salor tribe). отправился, подарил названному باى تيكان بار ايردى اوزاق عمر تابقان دولتى و مسلمان -шейху сорок верблюдов, принёс по ليققه كوشش قالتورغان كشى ايرى بو سوز ميزنينك This man , who live long life rich -каяние и обратился к нему с прось دليلى بو كيم اول زماندا اوركنجدا بر عزيز كشى بار man, was Arsari bai. It was a per- -бой: «Мы тюрки, [и нам] очень труд ايردى شرف آتلى شيخ ليق مسند يندا اولتورغان و هم son , who has lived a long life and но читать арабские книги, постигать مال ايردى آرسارى باى بار يب شيخ مذكوركا قرق jealesour of Muslims. These words их смысл и поступать [по ним]. Если تيوه نياز بريب انابت قيليب التماس يوزيندن عرص are certified by the following: That Вы соблаговолили бы перевести قلدی كم بيز ترك خلقى توروربز عربى كتاب الرينى -time in Urgench there was a man на тюркский язык арабские [вероу اوقوب معنى سيكا يتشيب عمل قلماقليق بسى مشكل of righteous life (aziz), whose name чительные] вопросы, Вы стали бы بوال تورور اكر عربى مسئله الرنى تركى ترجمه قليب was Sheref. He occupied the throne участником за [это] доброе дело». И عنايت قيلسانكيز ايردى ثوابغا شريك بولور ايردينكز -of sheikh and was mulla. Arsari bai шейх Шереф-ходжа перевёл все ре تيدى ايرسا شيخ شرف خواجه تقى بارجا مسئلهء دينى -went to this sheikh and presented 40 лигиозные вопросы и составил кни نى ترجمه قيليب بر كتاب ايتيب معين المريد آت قيوب «camels to him and requested:» We гу под названием «Му, ин ал-мурид آرسارى بايغه بردى. اول وقتدين تا بو كون غاجا Пособник мюридам» ‒ и вручил» ‒ بارجا تركمان الر اول كتاب نينك مسئله الر يغه عمل are Turkic and it is hard for us to read её Арсари-баю. С того времени по ”قال تورور الر Arabic books and to understand and сей день все туркмены руководству- «Hyzyr ili Salyr ilinden Abulhan follow it. If you bless to translate it ются правилами этой книги» [18,73]. da (Balkanda) Ärsa ry baý diýen (bir into Turkic the Arabic preaches, you Принятие ислама и освоение его adam) bar erdi. Uzak ömür tapan, would have become a good man канонов, а также то, что начиная döwletli we musulmanlyga küşeş ky who in supporter of good will.«Then, с раннего средневековья и до на- laturgan (tagalla eden) kişi erdi. Bu sheikh Sheref hodja have translated чала XX века учёные Центральной sözümiziň delili bu, kim ol zamanda, all religious matters and compiled Азии, получали высшее теологиче- Gürgençde (Köneürgençde) bir eziz a book titled «My in al-murid» and ское образование в медресе с обу- kişi bar erdi, Şerep atly. Şyhlyk mesne handled it to Arsarib bay. Since all чением, в основном, на арабском и dinde (borjunda) oturan we hem molla Turkmens have been using and fol- персидском языках, объясняет тот erdi. Ärsa ry baý baryp şyh mezkur ga факт, что они писали на этих язы- lowing the rules of this book [18,73]. (ýokarda ady tutulan şyha) kyrk düýe ках не только свои произведения. nyýaz (sowgat) berip, enabet iltimas Accepting Islam and developing Позднее, когда авторы уже писали ýüzünden arz kyldy, kim biz türk hal its laws in early Medieval resulted in на родном языке или на, так назы- ky turur myz, araby kitaplaryny okap, the scientists of Central Asia starting ваемом, на чагатайском языке, они manysyna ýeti şip, amal kylmaklyk getting high theological education in продолжали давать своим книгам besi müşgül bola turur. Eger araby madrasah, where the teaching was названия на арабском или персид- meselelerini türki dile terjime kylyp, in Persian and Arabic. Latter when ском языке. Эта традиция продол- anaýat (hemaýat) kylsaňyz erdi, so the authors wrote on their native or жалась до начала XX века. gapga şärik bolar erdiňiz diýdi. Erse Chagatai language they had con- Следуя этой традиции Шейх Ще- Şyh Şеrеp Hoja taky barça mеsеlеýi tinued giving the names on Persian реф баба назвал свою книгу «По- dinini (dini mеsеlеlеri) terjime kylyp, собник мюридам». Это произведе- and Arabic languages, and this tradi- bir kitap edip, «Muin el-mürit» at go ние было закончено в 1313 году и в tion continued till the XX century. ýup Ärsary baýga berdi. Ol wagtdan tä этом же году вручено Арсари баю. bu güngeçe barça türkmenler ol kita Following this tradition Sheikh За написание этой книги Арсари byň meselelerige amal kyla tururlar» Sheref baba titled his book «Abett- баба отдал Шейху Шереф баба со- [2, 73]. ment to myurid». This book was рок верблюдов. А тот, в свою оче- Yslam dini niň kabul edilmegi we completed in 1313 and rendered to редь, раздал подаренных ему вер- onuň kada-ka nun larynyň özleşdirilme Arsari bai in the same year. Arsari блюдов беднякам и нуждающимся. MIRAS 81 gi, şeýle-de irki orta asyrlar eýýamyn С той поры это произведение не- dan başlap tä XX asyryň başlaryna прерывно переписывалось вручную çenli Orta Aziýa nyň alymlarynyň, esa и служило основным учебником в san, arap we pars dillerinde okadyl туркменских школах. Написание ýan medreselerde, ýagny ýokary dini этого произведения явилось пер- okuw mekdep lerinde bilim alandyklary вой попыткой создания такой книги sebäpli, olaryň diňe bir eserlerini şol среди тюркских народов. Велико dillerde ýazandyklary bilen düşündi её значение для изучения культур- rilmän, eýsem soňky döwürlerde-de, ной и литературной жизни туркмен awtorlar öz ene dillerinde ýa-da çaga эпохи позднего средневековья. Это taý dili diýlip atlan dyrylýan ortalyk dil бесценный источник в деле изуче- de ýazan mahal lary hem kitaplaryna ния места, занимаемого исламом в arapça ýa-da parsça at dakyp dyrlar. туркменском обществе того перио- Bu däp tä XX asyryň başyna çenli do да и его влияния. wam edip gelipdir. Если говорить об Арсари бае, за- Şyh Şerep baba hem öz kita byna казавшем эту книгу, то нужно упомя- «Muin el-mürit» diýip at goýup, şu нуть, что он был «не только предан- däbe eýeripdir. Bu eser 1313-nji ýylda ным всем сердцем мусульманской ýazylyp gutarylypdyr we şol ýyl hem религии», но и уважаемым челове- Ärsary baýa gowşurylypdyr. Ärsary ком, пользовавшимся большим ав- baba Şyh Şerep baba bu kitaby ýazyp торитетом среди народа. Именно bereni üçin kyrk düýe beripdir. Şerep этим объясняется почтенное обра- baba berlen sowgady garyp-gasarlara baba has given 40 camels to Sheikh щение к нему – «баба», имеющие paýlapdyr. Şol döwürden bäri ol yzy Sheref for publishing of this book. здесь значение глава туркмен. Мы, giderli elde göçü rilipdir we türkmen In turn, he disseminated the camels без сомнения, можем считать эту mekdeplerinde esasy okuw kitaby bo among the poor people. Since, the историческую личность выдающим- lup hyzmat edip gelipdir. Onuň ýazyl work has been re-written for several ся туркменским просветителем, magy türki halklarynyň arasyn da şeýle times by hand it served as a main жившим в XIV веке. А написанная kitaby döretmek boýunça edilen ilkin textbook in national schools. This благодаря его усилиям и стараниям ji synanyşyk bolupdyr. Türkmen le riň was the first book published among книга « Пособник мюридам», бес- giçki orta asyrlar döwründäki medeni спорно, является важнейшим лите- Turkic peoples. It has a significant we edebi durmu şyny öwrenmekde bu ратурным памятником туркменского kitabyň ähmiýeti uludyr. Şol döwürde importance in Turkmen life and cul- просвещения. türkmen jemgyýetinde yslam dininiň ture in late medieval time. The book Единственный рукописный об- tutýan ornuny we ähmiýetini kesgit is priceless source to study the cul- разец этой книги сохранился в На- lemekde ol bahasyna ýetip bolmajak tural and literary life of Turkmens циональной библиотеке Турции. çeşmedir. who lived in Medieval time. Первым информацию об этой книге «Muin el-müridi» sargyt edip ýazdy If we talk about Arsari bai, who вводит в 1928 году в научную среду ran Ärsary baý barada aýdylanda bol ordered this book, it is necessary башкирский учёный Ахмет Зеки Ве- sa, ol diňe bir «döwletli we musulman to mention that he was not only a лиди (1890-1970) [16, 325]. «Пособ- dininiň janköýeri» bolman, eýsem il truly person of Muslim religion, but ник мюридам» («Muin el-mürit») яв- arasynda uly hormatdan peýdalanan ляется единственным письменным the respectable man having a great abraýly adam bolupdyr. Türkmenle памятником, написанным в XIV веке riň arasynda oňa öňbaşçy hökmün de authority among the people. This is на туркменском языке. Принимая во «baba» diýen hormatly adyň dakyl just a reason for him to be called внимание тот факт, что это произве- magy hem şonuň bilen baglydyr. Bu and turned as «baba», which means дение имеет огромное значение для taryhy şahsyýeti biz, hiç bir jähetden head and leader among Turkmens. туркменской науки, более 20 лет мы ikirjiňlenmän, türkme niň XIV asyr There is no doubt to consider this искали эту книгу. Были исследованы da ýaşap geçen görnük li maga ryfçy historical personality as outstand- многочисленные рукописные фон- sy hasap edip bileris. Onuň tagal lasy ing Turkmen enlightener, who lived ды, но, к сожалению, эта книга так we yhla sy bilen ýazdyrylan «Muin el- in the XIV century. A book written и не была найдена. Стало ясно, что mürit» bolsa şek-şübhesiz, türkmen due to efforts of him «Abetter to my- в пределах СССР её нет. Конечно, с magaryfçylygynyň möhüm edebi ýa ней можно было познакомиться, по- urids» is an important literary monu- dygärligidir. Bu kitabyň ýeke-täk gol сетив Турцию, но в те времена это ýazma nusgasy Türkiýäniň Milli kitap ment of Turkmen enlighten. сделать было очень сложно. После hanasynda saklanyp galypdyr. A single manuscript pattern of обретения Независимости мы обра- Bu eser baradaky maglumaty ilkinji this book is available in National li- щались ко многим своим коллегам, bolup başgyrt alymy Ahmet Zeki We brary in Turkey. Akhmed Zeki Vellidi уезжавшим в рабочие командиров- lidi (1890-1970) 1928-nji ýylda ylym (1890-1970) – Bashkirian scholar ки в Турцию, с просьбой привезти
82 MIRAS dünýäsine aralaşdyrýar [16, 325]. was the first to introduce this book образец этого произведения. В ко- Türkmen alymy N. Halymow uzak in scientific sphere in 1928 [16, 325]. нечном счёте, эту просьбу любезно wagtlap bu eseriň gözleginde bolup «Abettment to myurids» («Muin el- выполнил кандидат филологиче- dyr we ol barada şeýle diýip ýazyp dyr: mürit») is the signle written monu- ских наук Дж. Гёкленов, за что мы «Muin el-müridiň» XIV asyrda türkmen ment, which was written in Turk- выражаем ему огромную благо- дарность. [11, 96]. Спустя некоторое dilinde ýazy lan ýeke-täk ýazuw ýady men language in the XIV century. gärligidigini, şeýle-de onuň türkmen время, Н. Халимов и Дж. Гёкленов Taking into account the fact that the ylmy üçin uly ähmiýetiniň bardygyny издали эту книгу. Однако, они за- book has a huge meaning for Turk- göz öňünde tutup, biz 20 ýyldan hem были отдать рукопись в одну из би- gowrak wagtyň dowa mynda onuň men science, it is worth mentioning блиотек или научных учреждений, и gözleginde bolduk. Golýazma hazy the book to be searched for more тем самым, сделать её доступной nahanalary barlap çykdyk we olaryň than 20 years. There have been широким массам. içinden ony tapmanymyzdan soň, bu researched multi-numbered manu- Во время нашего пребывания в kitabyň öňki SSSR-iň çäkle rinde ýok script funds, but unfortunately the Турции в качестве участников меж- dugyna göz ýetirdik. Elbetde, onuň book has not been found. It was дународной конференции по ком- bilen Türki ýä gidip tanşyp boljakdy, clear that it was not available within пьютеризации библиотек тюркских государств (Анкара, 1992 год, 22-25 ýöne şol döwürde bu örän çetin mese USSR. Of course, one may get fa- июля), сотрудники Национальной ledi. Şeýle bolansoň, «Muin el-mürit» miliar with the book having visited bilen tanyşmagyň we onuň üstünde библиотеки страны (Турции) выпол- Turkey; however it was hard to do нили нашу просьбу и предоставили işlemegiň elmydama arzuwynda bo this on that time. Proclaiming Inde- lup, (garaşsyzlygymyzy alanymyzdan нам сначала микрофильм вышеупо- pendence and in order to bring pat- soň) Türki ýä iş sapary ýa-da şol ýer мянутого образца книги «Пособник terns of this work the request for the de işläp gulluk wezi pesini ýeri ne ýetir мюридам», а затем её ксерокопию. mäge gidýän kärdeşlerimizden onuň colleagues going to the business trip По возвращении на Родину мы пе- редали эти образцы в Центральную nusgasyny alyp gelmeklerini haýyş to Turkey was made. In the end, the научную библиотеку и в Институт edip, köplere ýüzlenip geldik. «Yhla request was full filled by J.Goklenow Языка, литературы и национальных sa-myrat» diýlişi ýaly, ahyrsoňy, biziň – philological sciences candidate. рукописей АН Туркменистана. На islegimizi filo logiýa ylymla rynyň kandi For this support and assistance we основе привезённых нами образцов daty Jepbarmämmet Gökleňow kana express a great thankfulness to him учёные этого института подготови- gatlan dyrdy. Biz oňa bu bitiren asylly [11, 96]. A Little bitte later N. Hali- ли новое и усовершенствованное işi üçin özümiziň minnetdarlygymyzy mow and J. Goklenow pubished this издание этой книги [12, 96]. bildirýäris» [11, 12. 96]. Şondan biraz book. However, they have forgotten 4. Перевод книги Фазлуллаха Ре- wagt geçen den soň N. Halymow we J. to render the manuskript to one of шит ет-дина «Сборник родослов- Gökleňow bu kitaby neşir hem etdi rip sientific establishments and make it ных» («Jami at-tawarih»). Эта кни- dirler. Emma olar bu kita byň golýaz accesable to wide mass. га была переведена историком из masyny haýsydyr bir kitap hana ýa-da Participating in the international Нисы Салар баба по заказу султана ylmy edara tabşyrmagy we, ony köple conference on computerisation of Али – туркменского правителя од- re elýeter etmegi unudypdyrlar. ной провинции Гургенджа и Хораса- Dünýäniň türki döwletleriniň kitapha libraries of Turkic states which was held in (Ankara in 1992 year 22-25 на. До наших дней дошла рукопись, nalaryny kompýuterleşdirmek boýun переведённая на туркменский язык july) the oficers of national library of ça halkara konferensiýasyna (Ankara, в 1555-1556 годах. В этом большом 1992-nji ýyl, 22-25-nji iýul) gatnaşyjy Turkey made our request and provid- произведении, вобравшем в себя hökmünde Türkiýede saparda bolan ed a microfilm of the book pattern мировую историю и написанном mahalymyzda ýurduň Milli kitap hana mentioned above abettment to mu- на персидском языке и переведён- synyň işgär leri kitap bara daky haýyşy riadam. Later the copy of this book ным на туркменский, помещены от- myzy berjaý edip, «Muin el-müridiň» was also given to us. Arriving in our дельные главы «История потомков ýokarda agzalan nusgasyny ilkibada motherland we rended this patternst последователей Огуза», «История mikrofilm, soň kserokopiýa görnüşin to the Central scientific library and to потомков Сельджука», «История de getirip berdiler. Diýarymyza dola institute of language, liturature and тюркских народов»и другие [9, 22- nyp gelen günümiziň yzysüre biz olary national manuscripts of academi of 23]. Türkmenistanyň YA-nyň Merkezi ylmy Это произведение является пер- siences of Turkmenistan. A new and kitaphanasyna we häzirki Magtymgu вым переводом, выполненным в modernized edition of this book was ly adyndaky Dil, edebiýat we milli gol средние века с арабского и пер- ýazmalar institutyna tabşyrdyk. Biziň made on the basis of these patterns сидского языка на туркменский. getiren nusgalarymyzyň esasynda bu [12, 96]. Туркменские учёные М. Косаев, institutyň alymlary «Muin el-müridiň» 4.Translation of the book Fazlullah С. Ахаллы, З. Б. Мухамедова, С.Г. täze we has kämil neşirini okyjylara Reshit et-dina «Collection of family Агаджанов, зарубежные учёные А. ýetirdiler [13, 12. 96]. tree («Jami at-tawarih»). The book З. Валиди, Ч. И. Стори пользова- MIRAS 83 4. Reşit et-din Fazlullahyň «Jam at- was translated by the historian Salar лись этим переводом при написа- tawarih»(«Şejereleriň ýygyn dysy») at baba from Nisa in accordance with нии своих работ. ly kitabynyň terjimesi. Bu kita by Gür order of sultan Ali- the Turkmen ruler, 5. «Светоч ислама». genjiň we Horasanyň bir böleginiň who was in power in one of the prov- Образованный поэт своего времени türkmen höküm dary soltan Aly sargyt inces of Khorasan and Gurgendj. Хыдыргулы Вепаи (В образцах «Светоча ислама», изданных в boýunça nusaýly tatyhçy Salar baba The manuscript translated into Turk- terjime etdir dipdir. Onuň 1555-1556- Казани в 1850 году (каталог под men language in 1555-1556 has njy ýyllar da türkmen diline edilen ter № 1132) и в Ташкенте в 1905 году delivered to nowadays. This large jimesiniň golýazmasy biziň döwrümize (каталоги под №№ 766, 9138), хра- gelip ýetip dir. Bu dünýä taryhyny öz work, which depicts the world history нящихся в Центре Рукописей ин- içine alýan we pars dilinde ýazy lan uly and written in Persian language and ститута Востоковедения имени Би- eseriň aýratyn bölümlerinde «Oguzyň translated into Turkmen language, руни АН Узбекистана, помещена yzyna eýerijileriň nebereleriniň tary contains the independent chapters важная информация, связанная hy», «Seljugyň nebereleriniň tary hy», «History of descendants of Oguz fol- с личностью Вепаи, нигде более «Türki halklarynyň tary hy» we beýleki lowers», «History of descendants of не встречающаяся. В частности, ler ýerleşdirilipdir [9, 22-23]. Seljuk», «History of Turkic peoples» в них указано настоящее имя по- Bu eser orta asyrlarda arap we pars and others [9, 22-23]. эта ‒ Хыдыркули. На основе этого dillerinden türkmen diline edilen ilkinji This work was a translation made мы включили это имя поэта в на- учный оборот) написал это произ- terjimedir. Terjimeden türkmen alym in Medieval time from Arabic and lary M. Kösäýew, S. Ahally, Z. B. Mu ведение по заказу богатой, поль- Persian language into Turkmen. hammedowa, S. G. Agaja now, daşa ry зовавшейся почётом и уважением The Turkmen scholar M. Kosayev, ýurtly alymlardan A. Z. Walidi, Ç. I. среди народа, однако оставшейся Stori öz işle rini ýazanlarynda peýdala S. Ahally, Z. V. Muhamedova, S. G. неизвестной туркменской женщины. nypdyrlar. Agadjanov and foreign scholars A. Эта женщина-просветитель, также 5. «Rownakyl yslam». Öz döwrüniň Z. Validi , C. I. Stori have used these как и Арсари баба, отдала Вепайи bilimli-sowatly şahy ry Hydyr guly We translation while making up their за написание книги 40 верблюдов с paýy1 hem baý, özüni iline-gününe own works. верблюжатами[8, 331]. aldyran, abraýly, emma şahsyýeti bel 5. «Cresset of Islam». The well- В этой книге, написанной в сти- li bolman galan türkmen zena nynyň educated poet Khydyrguly Vepai1 хотворной форме, описаны обя- sargydy boýunça «Rownakyl yslam» wrote this work according to order of занности каждого, кто исповедует ислам, порядок их исполнения; раз- («Yslamyň nury») atly eseri döredip rich unknown Turkmen women, who решение спорных вопросов, возни- dir. Bu maga ryfçy aýal hem, edil Är had a great respect among the peo- кающих в жизни мусульманина, с sary baba ýaly, Wepa ýa kitaby ýazany ple. The women gave 40 camels to üçin 40 sany düýe beripdir [8, 331]. помощью законов шариата и на ос- Vepai as Arsary baba made for pre- Goşgy bilen ýazy lan bu kitapda нове хадисов. По сравнению с «По- paring and writing this book [8, 331]. yslam dinine uýýan her bir adamyň собником мюридам» в этой книге berjaý etmeli borçlary, olaryň tertip- The book written in the form of даётся более подробное описание düzgünleri, musulman adamyň dur poem, contains the detail of obliga- и на доступном языке. После напи- muşynda ýüze çykýan her bir jedelli tions of every person believing in сания и распространения «Светоча meseleleriň çözgüdi şerigat kanunçy Islam, the order of praying; settling ислама» книга «Пособник мюридам lygynyň we hadyslaryň esasyn da we of debatable issues using the sharia », написанная на более древнем «Muin el-mürit» bilen deňeşdireniňde laws on the basis of hadiths. In com- языке, постепенно выходит из об- ращения. has giňişleýin hem-de düşnük li dilde parison of the book «Abettment to Книгу «Светоч ислама» впервые в beýan edilipdir. «Rownakyl yslam» myurids» the work is written in more оригинале и на арабском алфавите ýazylyp, il arasyna ýaýranyndan soň, perfect way. After publishing of the has köne dilde ýazylan «Muin el-mü издал в 1850 году известный азер- book «Cresset of Islam» the book байджанский учёный, декан Вос- rit» kem-kemden ulanyş dan aýrylyp «Posobnoks to myurids» started los- точного факультета Казанского и dyr. ing of its value and went out of cir- Петербургского университета, про- 1 Özbegistanyň YA-nyň Biruny adyndaky Gündogary öwreniş institutynyň Golýazmalar culation. фессор М. И. Казамбек (1802-1870). merkeziniň gaznasynda saklanýan «Rownakyl 1 The patterns «Cresset of Islam», published in Появление и издание этого произ- yslamyň» 1850-nji ýylda Gazanda (1132-nji Kazan in 1850 (catalogue under № 1132) and ведения было большим событием bukjada) we Daşkentde 1905-nji ýylda neşir in Tashkent in 1905 (catalogues under №№ edilen (766, 9138-nji bukjalarda saklanýan) 766, 9138 ), kept in the Center of manuscript для издателей и книготорговцев Та- nusgalarynda Wepaýynyň şahsyýeti bilen of the institute of oriental languages after Biruni тарстана, а позднее Средней Азии. bagly, başga hiç ýerde duş gelmeýän, möhüm Academy of sciences of Uzbekistan contains До 1917 года она была переиздана maglumat, ýagny şahyryň hakyky adynyň information on Vepai, which nowhere else is 45 раз. Это произведение, создан- Hydyrguly bolandygy görkezilipdir. Olaryň available. In particular, here the real name of the esasynda biz şahyryň bu adyny ylmy dolanyşyga poet-Khydyrkuli is denoted. On the basis of that ное туркменским автором, стало на- girizdik. we include it in scientific use. стольной книгой для всех тюркских
84 MIRAS «Rownakyl yslamy» ilkinji gezek öz The book «Cresset of Islam» was народов. В настоящее время эта asyl nusga synda we arap elipbiýinde published for the first time in origi- книга, появившаяся более 500 лет meşhur azerbaýjan alymy, Kazan we nal in Arabic language in 1850 by назад, издана в Туркменистане, Ка- Peterburg uniwersitetleriniň Gündo famous Azerbaijan scholar, the dean захстане, Узбекистане, Иране, Аф- garşynaslyk fakultetiniň deka ny, pro of Oriental faculty of Kazan and Pe- ганистане, Саудовской Аравии [14, fessor M. I. Kazambek (1802-1870) 216-238]. tersburg university the professor M. I. 1850-nji ýylda neşir etdiripdir. Bu ese 6. «Родословная туркмен». Эта Kazambek (1802-1870). Publication riň üstü niň açylmagy we neşir edil книга была заказана для написа- megi Tatarystanyň, biraz soňra Orta of this book played a significant role ния туркменами Дашогуза. Вот что Azyýanyň kitap neşir edijileri we kitap in the life of book-lovers and publish- пишет об этом хан Хивы Абулгази söwdagärleri üçin yly täze lik bolupdyr. ers in Tatarstan and latter in Central Бахадур (1643-1663): Olar kitaby 1917-nji ýyla çenli 42 ge Asia. It was re-published 45 times up موندين كوب ييل الر اوتى تركمان نينك مالالرى و zek neşir edipdirler. Türkmen awtory to 1917. The book created by Turk- شيخ الرى و بيكالرى منينك تاريخ نى يخشى nyň döreden bu eseri türki halklary men author became a book for ever بيلورم نى ايشتب تورورالر تقى بر كون بارجاالرى nyň ählisi üçin ýan kitaba öwrülipdir. Turkic peoples. At present, the book كالب عرض قيلد يالر كم بزنينك ايجميزدا اوغوز Ýarym müň ýyldan gowrak mundan created more than 500 years ago نامه كوب تورور اما هيج يخشى سى يوق بارجاسى öň döredilen bu kitap häzirki döwürde غلط و بريسى بريغه موافق ايرماس هر قايسى سى -Türkmenistanda, Gazagystanda, Öz published in Turkmenistan, Kazakh بر تورلوك و بر درست اعتبار قيلغو دك تاريخ بولسه ,begistanda, Eýran da, Owga nystanda, stan, Uzbekistan, Iran, Afghanistan ايردى يخشى بوالر ايردى تيب اوتون قيلد يالر ايرسه .[Saud Аrabys tanda neşir edilipdir [14, Saudic Arabia [14, 216-238 انالرنينك اوتو الرينى قبول قلديم. اول كم بر كون بر Family tree of Turkmen. The» .6 .[216-238 كشى بو كتاب نى اوقوب بيلماكانى نى بيلسه بزنينك Şejereýi teräkime» («Türkmen book for writing and publication» .6 روحميزكا فاتحه اوقوغاى تيدوك تقى كتاب نى ايتماققا leriň nesil daragty»). Bu kitabyň Daşo was ordered by Turkmens from رجوع قيلدوق تقى بو كتاب غه شجرهء تراكمه تيب آت guzly türkmen leriň sargydy boýunça Dashoguz . The following is said by قويد وق بارجا بيلينك كم بزدن برون تركى تاريخ -ýazdyrylyşynyň taryhyny Hywa hany the Khan of Khiva Abulgazi Bakha ايتقانالر عربى لغت الر نى قوشوب تورورالر Abulgazy Bahadur (1643-1663) aşak dur (1643-1663): و فارسى نى هم قوشوب تورورالر و تركىنى هم :daky görnüşde beýan edipdir سجع قيليب تورورالر اوز الرى نينك هنرالرين و موندين كوب ييل الر اوتى تركمان نينك مالالرى موندين كوب ييل الر اوتى تركمان نينك مالالرى و استاد ليق الرينى خالقغه معلوم قيلماق اوجون بز و شيخ الرى و بيكالرى منينك تاريخ نى يخشى شيخ الرى و بيكالرى منينك تاريخ نى يخشى مونالرنينك هيج قايسى سينى قيلمادوق انينك اوجون بيلورم نى ايشتب تورورالر تقى بر كون بيلورم نى ايشتب تورورالر تقى بر كون بارجاالرى كم بو كتاب نى اقوغو جى و تينكالغوجى البته ترك بارجاالرى كالب عرض قيلد يالر كم بزنينك كالب عرض قيلد يالر كم بزنينك ايجميزدا اوغوز نامه بولغوسى تورور بس ترك الركا تركانه ايتماك كراك ايجميزدا اوغوز نامه كوب تورور اما هيج يخشى كوب تورور اما هيج يخشى سى يوق بارجاسى غلط تا اوالرنينك بارجاسى فهم قيلغاىالر بزنينك ايتغان سى يوق بارجاسى غلط و بريسى بريغه موافق و بريسى بريغه موافق ايرماس هر قايسى سى بر سوزميزنى بيلماساالر اندين نى حاصل اكر انالر تورلوك و بر درست اعتبار قيلغو دك تاريخ بولسه نينك ايجالريندا بر و يا ايكى اوقوغان عاقل كشى ايرماس هر قايسى سى بر تورلوك و بر درست ايردى يخشى بوالر ايردى تيب اوتون قيلد يالر ايرسه بولسه اول بيلسا بيلماكان كوب نينك قايسى برينه اعتبار قيلغو دك تاريخ بولسه ايردى يخشى بوالر ايردى تيب اوتون قيلد يالر ايرسه انالرنينك انالرنينك اوتو الرينى قبول قلديم. اول كم بر كون بر ايتب بيلد ورور بس انداق ايتماق كراك كم يخشى كشى بو كتاب نى اوقوب بيلماكانى نى بيلسه بزنينك اوتو الرينى قبول قلديم. اول كم بر كون بر كشى و يمان بارجاالرى بيليب كونكل الرى كا معقول روحميزكا فاتحه اوقوغاى تيدوك تقى كتاب نى ايتماققا ”بولغاى بو كتاب نى اوقوب بيلماكانى نى بيلسه بزنينك رجوع قيلدوق تقى بو كتاب غه شجرهء تراكمه تيب آت روحميزكا فاتحه اوقوغاى تيدوك تقى كتاب نى Много лет спустя после этого» قويد وق بارجا بيلينك كم بزدن برون تركى تاريخ туркменские муллы, шейхи и беки ايتماققا رجوع قيلدوق تقى بو كتاب غه شجرهء ايتقانالر عربى لغت الر نى قوشوب تورورالر прослышали, что я хорошо знаю تراكمه تيب آت و فارسى نى هم قوشوب تورورالر و تركىنى هم историю; и вот однажды все они قويد وق بارجا بيلينك كم بزدن برون تركى تاريخ سجع قيليب تورورالر اوز الرى نينك هنرالرين و пришли [ко мне] и сказали: «У нас [в ايتقانالر عربى لغت الر نى قوشوب تورورالر و استاد ليق الرينى خالقغه معلوم قيلماق اوجون بز [народе] есть много [разных списков فارسى نى هم قوشوب تورورالر و تركىنى هم مونالرنينك هيج قايسى سينى قيلمادوق انينك اوجون сказания об Огузе [Ок, уз-нама], но سجع قيليب تورورالر اوز الرى نينك هنرالرين كم بو كتاب نى اقوغو جى و تينكالغوجى البته ترك بولغوسى تورور بس ترك الركا تركانه ايتماك كراك нет [ни одного] хорошего: все они و استاد ليق الرينى خالقغه معلوم قيلماق اوجون تا اوالرنينك بارجاسى فهم قيلغاىالر بزنينك ايتغان полны] ошибок и друг с другом не] بز مونالرنينك هيج قايسى سينى قيلمادوق انينك сходятся; каждый из них в своём سوزميزنى بيلماساالر اندين نى حاصل اكر انالر نينك اوجون كم بو كتاب نى اقوغو جى و تينكالغوجى ايجالريندا بر و يا ايكى اوقوغان عاقل كشى بولسه اول -роде». И когда они высказали прось البته ترك بولغوسى تورور بس ترك الركا تركانه бу: «Было бы хорошо, если бы была بيلسا بيلماكان كوب نينك قايسى برينه ايتب بيلد ورور ايتماك كراك تا اوالرنينك بارجاسى فهم قيلغاىالر -одна правильная, достойная дове بس انداق ايتماق كراك كم يخشى و يمان بارجاالرى -рия история», я уважил их прось بزنينك ايتغان سوزميزنى بيلماساالر اندين نى ”بيليب كونكل الرى كا معقول بولغاى ,бу…если кто-нибудь когда-нибудь حاصل اكر انالر نينك ايجالريندا بر و يا ايكى Mundan köp ýyllar ötdi, türkmen» прочитав эту книгу, узнает то, что он اوقوغان عاقل كشى بولسه اول بيلسا بيلماكان leriň mollalary we şyhlary we begleri прежде] не знал, пусть прочитает] كوب نينك قايسى برينه ايتب بيلد ورور بس انداق meniň tary hy ýagşy bilirümni eşidip tu по нашей душе фатиху. Этой книге ايتماق كراك كم يخشى و يمان بارجاالرى بيليب rurlar. Taky bir gün (olaryň) barçalary мы дали название «Родословная ”كونكل الرى كا معقول بولغاى gelip arz kyldylar. Kim bizniň içimiz MIRAS 85 de «Oguznama» köp tutur. Emma hiç «Several years later the Turkmen туркмен». Да будет известно всем, ýagşysy ýok. Barçasy galat we biri si mullas, sheikhs and beys came to что те, кто слагали до нас историю birisine muwafyk (gabat) ermes, her known that I know the history very тюрок, чтобы показать народу свой haýsysy bir dürli we bir dürst ygty bar well. Once they visited [my house] талант и искусство, примешивали kylgu dek taryh bolsa erdi ýagşy bolur and told me: «There are many leg- арабские слова, а также добавляли erdi» diýip, ötün kyldylar. Erse anlar персидские слова, а тюркскую речь ends on Oguz, but none of them is nyň ötünlerini kabul kyldym… Ol kim превращали в рифмованную про- bir gün bir kişi bu kitaby okap, bilme perfect, and had a lot of distortions». зу. Мы не делали ничего подобного, genini bilse biziň ruhymyza pata oku When the request: « It would be ибо тот, кто будет читать или слу- gaý diýdik. Taky kitapny etmek ke ru perfect to have the only single right шать [чтение] этой книги, конечно, jug kyldyk (ýazmaga başladyk). Taky history» was made finally, I had to будет (тюрок), а с тюрком надо го- bu kitaba «Şejereýi teräkime» («Türk satisfy them... and said if a person ворить по-тюркски, чтобы каждому menleriň nesil daragty») diýip at goý having read the book got some knew было понятно. А если нашу речь не duk. Barça bilik (sowat ly) köp alymlar information, let him read Fatiha. This понимают, то какая [от неё] польза?! kim, bizden burun türki taryh etgen ler book was given the name «Family Если же среди них [т.е. тюрок] и ока- (türki dilde taryh ýazanlar) araby lu tree of Turkmen». It is known already, жется один или два грамотных [и] gatlaryny (sözlerini) goşup we parsy разумеющих и если они постигнут that those who made up the history ny hem goşup tuturlar we türki ni hem [смысл сказанного] то кому из мно- of Turkic mixed everything i.e. Per- sejg kylyp (kapy ýalaşdyryp) tuturlar, жества неразумеющих они суме- özleriniň hünärleri ni we ussatlyklary sian words with Arabic. We did noth- ют растолковать? Следовательно, ny halka mälim kylmak üçin. Biz mun ing of the kind, because if the reader надо говорить так, чтобы все, хоро- larnyň hiç haýsysyny kylma dyk. Anyň is Turkic, one should speak Turkic. шие и плохие, понимали, чтобы до üçin kim bu kitaby okugujy we tiňlegu But if our speech is not clear, what их сердец доходило». [16, 5-7]. Вот jy, elbetde, türk (adam) bolgusy tutur. sense does it have, Thus, everything что ещё пишет об этом Абулгази в Bes, türklere türkana etmek (ýazmak) in the book is to be clear and under- книге «Родословная тюрков»: gerek, tä anlarnyň barçasy fähim ky بو تاریخنی یخشی و یمان بارچه الری بیلسون تیب -standable for poor knowledge hav lar (köpüsi düşüner) ýaly. Biziň aýt ترکی تیلی بیرالن ﺁیتدیم. ترکی نی هم ﺁیتب من کیم .[ing person and vice-verse [16, 5-7 gan sözümizni bilmeseler, ondan ne بیش یاشار اوغالن توشونور بیر کلمه جغتای ترکی The following is written by Abul Gazi hasyl? Anlarnyň içlerinde bir we ýa iki سندین و فارسیدین و عربی دین قوشمای من روشن :«in the book «Family tree of Turkic okan akyl kişi bolsa, ol bilse, bilmegen بولسون تیب. بو تاریخنی یخشی و یمان بارچه الری بیلسون .köpnüň kaýsy birine aýdyp bildirur -Я написал эту историю на тюрк» تیب ترکی تیلی بیرالن ﺁیتدیم. ترکی نی هم ﺁیتب من Bes, andak aýtmak, kim, ýagşy we ýa ском, чтобы хорошие и плохие کیم بیش یاشار اوغالن توشونور بیر کلمه جغتای man barçalary bilip, köňüllerine makul ,знали. Я написал на тюркском так ترکی سندین و فارسیدین و عربی دین قوشمای من .[bolgaý» [16, 5-7 Abulgazy bu bara da ýene-de «Şe чтобы мог понять даже пятилетний روشن بولسون تیب. jereýi türk» atly kitabynda şeýle diýip ребёнок, не включая чагатайские, belläpdir: «In order to make this book un- персидские и арабские слова. Сде- лано это для того, чтобы получи- derstanble for clevers and poors I بو تاریخنی یخشی و یمان بارچه الری بیلسون تیب лось прекрасное произведение». wrote it in Turkic. I wrote it in a way ترکی تیلی بیرالن ﺁیتدیم. ترکی نی هم ﺁیتب من کیم В результате, на свет появились -for even 5 years old child without us بیش یاشار اوغالن توشونور بیر کلمه جغتای ترکی такие известные на весь мир зна- ing Persian and Arabic and Chagatai سندین و فارسیدین و عربی دین قوشمای من روشن чительные исторические произве- .بولسون تیب words. It was made for the transla- дения как «Родословная туркмен» «Bu taryh ny ýagşy we ýaman barça tion to be perfect and effective. и «Родословная тюрков», которые lar bilsin diýip, türki dili birlen aýtdym. As a result, such a famous signifi- написаны на простом, понятном для Türkini hem aýdyp, men kim bäş ýaşar cant historic works as «Family tree широких масс, языке. Каждый, кто oglan düşüner [ýaly etdim]. Bir keleme of Turkmen» and «Family tree of читал эти произведения в оригина- çagataý türkü sinden we parsydan we Turkic» was written in a proper ef- ле может обратить внимание на то, arabydan goşmaý men röwşen bolsun fective way. The one, who has read что их тексты понятны в равной сте- diýip [şeýle etdim]» [2, 37]. the book in original, may pay atten- пени узбекскому и туркменскому чи- Netijede, «Şejereýi terä kime» we tion for the text to be understandable тателю. Спустя 70 лет, приехавший в 1732 году работать в Россию не- «Şejereýi türk» atly dünýä belli mö both for Turkmen and Uzbek reader hüm taryhy eserleri peýda bolupdyr. мецкий востоковед Г. Я. Кер (1692- as well. Then, 70 years later, the Olar örän ýöne keý, giň hälk köpçü 1740), перевёл «Родословную тюр- ligine düşnükli dilde ýazylypdyr. Bu German expert in Oriental G.Y. Ker ков» Абулгази на русский язык [6, eserleri asyl nusgalarynda okan her (1692-1740), who arrived in Russia 36]. Как видим из вышеуказанного, bir adam olaryň tekstle riniň deň de to work in 1732 have translated the Абулгази является первым извест- rejede özbek we türkmen okyjylary book into Russian [6, 36]. The lines ным учёным и правителем откры- na düşnük lidigine doly göz ýeti rip bi above shows that Abul Gazi was то выступавшим против написания
86 MIRAS ler. Aradan 70 ýyl geçeninden soň, among the firsts famous scholar and произведений на искусственно при- 1732-nji ýylda Russiýa işlemäge ge rule, who oppose writing the book on думанном литературном книжном len nemes gündogarşynasy G. Ý. Ker artificial literary Chagatai language, чагатайском языке, который состо- (1692-1740) Abulgazynyň «Şejere which had a lot of Persian and Ara- ял из смешанных арабских и пер- ýi türk» atly eserini rus diline terjime bic word. сидских слов. edipdir [6, 36]. Ýokar daky salgylanma Высокую оценку этому произве- The outstanding scholar V. V. Bar- dan görşümiz ýaly, Abulgazy XIII asyr дению дал известный учёный В. В. dan bäri dowam edip gelýän çagataý told, who applied this work in his Бартольд, широко использовавший dili diýip atlandyrylan türki halklaryň scientific works, gave a high as- его в своих научных работах: «Спе- gepleşik dillerinden üzňe, olardan ýo sessment to the said book: «Spe- циальные исторические сочинения karda durýan, arap we pars dilleriniň cial historical works on Turkmens о туркменах какого ни об одном sözleri garylan ýasama edebi kitap which is not available in none of the из других турецких народов нет» dilinde eser ýazmak lygyň garşysyna other Turkic people » [4, 584]. А. S. [4, 584]. А. С. П. Толстов отмечал, ilkinji bolup açyk cykyş eden meşhur P. Tolstov wrote that «Turkic people что «Родословная тюрков» «может alym we hökümdardyr. origination» may become a very im- стать документом чревычайной Öz ylmy işlerinde «Şeje reýi terä portant document not only for the важности не только для поздней, но kimeden» giňden peýdalanan W. W. и для ранней истории туркмен».[9, late but early historyof Turkmens as Bartold bu esere ýokary baha berip: 91]. well« [9, 91]. «Türkmenler barada ýörite ýazylan 7. Дестан «Юсуп-Зулейха». Ве- şeýle taryhy eser beýleki türki halk 7. «Destan Yusup and Zuleikha». ликий туркменский переводчик, laryň hiç biri hakynda ýokdur» diýip Great Turkmen translator philoso- философ, первый поэт туркменской nygtapdyr [4, 584]. S. P. Tolstowyň phy, who wrote destans, talented литературы, писавший дестаны, та- bellemegine görä, «Şejereýi teräki figure N. Andalib (1660-1740), who лантливый творческий деятель сво- me» «türkmen leriň diňe bir giçki eýýa lived a little bit later of Abul Gazi, его времени Нурмухамет Андалиб my boýunça däl, eýsem has irki döwür wrote a splendid destan «Yusup and (1660-1740), живший чуть позднее taryhy üçin hem juda ähmiýetli resmi Zuleykha» upon the order of his fel- Абулгази, по заказу своих соот- ceşme bolup biler» [9, 91]. lows.The beginning part states the ечественников написал прекрасный 7. «Ýusup-Zuleýha» dessany. Abyl following: дестан «Юсуп-Зулейха». В начале gazydan biraz soň ýaşap geçen beýik этого произведения автор напоми- türkmen terjimeçisi, filo sofy, edebiýa нает о том, что написал его по за- دیدی اوالر ای عندلیب بینوا tymyzyň ilkinji dessançy şahy ry, döw казу: کونگیمیزه دوشدی عجاب ماجرا rüniň ýokary derejeli döredijilik işgäri دیدی اوالر ای عندلیب بینوا بار „فصص” ایچره غجایب داستان Nurmuhammet Andalyp hem (1660- کونگیمیزه دوشدی عجاب ماجرا ˁنی بوالر قیلسانگیز انی بوستان öz ildeşleriniň sargy dy boýunça (1740 بار „فصص” ایچره غجایب داستان یوسف صدیق و زلیخانی سن Ýusup-Zuleýha» atly ajaýyp dessany» ˁنی بوالر قیلسانگیز انی بوستان ترکی ًخالیقغارقیلی ٍپ آنجمن döredipdir. Eseriň başyn da awtor sar یوسف صدیق و زلیخانی سن gyt boýun ça ýazan dygyny şeýle be ترکی ًخالیقغارقیلی ٍپ آنجمن :ýan edipdir: It was said by them Oh, Andalib worthy man ,The hearts are covered Сказали они: о دیدی اوالر ای عندلیب بینوا Андалиб, достойный کونگیمیزه دوشدی عجاب ماجرا by the breakthrough Сердца наши охвачены порывом بار „فصص” ایچره غجایب داستان ˁ There is destan among us, Есть дестан замечательный средиنی بوالر قیلسانگیز انی بوستان ,(saying (Khysas), сказаний (Кысас یوسف صدیق و زلیخانی سن Make a miracle book of it?! Сотворите из него чудо-книгу ترکی ًخالیقغارقیلی ٍپ آنجمن Glorifyin the righteous Воспевающего Diýdi olar: «Eý, Andalyp, binowa, Yusup and Zuleykha Юсупа праведного и Зулейху, Köňlümize düşdi ajap majera, For people of Turkic world Для людей тюркского мира. Bar «Kysas» içre ajaýyp dessan [3, 24; 7, 24]. [3, 24; 7, 24]. Ne bolar kylsaňyz ony bossan? Ýusup-sytdyhy we Züleýhany sen 8. «Jengnama». The poem «Jen- 8. «Дженгнама». Поэма «Дженгна- Türki halaýykga kylyp enjumen» ма. Книга рассказов о войне текин- gnama. The book of stories on the [3, 24; 7, 24; 17,6]. цев» Абдысетдара Казы, написан- wars of teke tribe» written by Abdy- ная в середине 60 годов XIX века 8. «Jeňnama». Abdy setdar Kazynyň setdar Kazy in the middle of 60 of тоже является заказной. Об этом XIX asyryň 60-njy ýyllarynyň ortasyn the XIX century is also ordered book. пишет и сам автор: Tiýdiler» تید يالر چون نجه كيم ملتمس الر :da «Jeňnama. Tekeleriň uruş kyssa The author wrote the following .[Tiý- çun nije kim miltemaslar» [16, 7» تید يالر چون نجه كيم ملتمس الر kitaby» atly tary hy poemasy hem ýö rite sargyt bilen ýazylan eserdir. Ony diler çun nije kim miltemaslar» «Много раз высказывали просьбу».
MIRAS 87 Request was made for Эту фразу так пояснил известный» .[7 ,16] تید يالر :awtoryň özi hem belläp geçipdir -Tiýdi ler çun nije several times». This phrase was русский литературовед, акаде») چون نجه كيم ملتمس الر kim miltemaslar») [17, 7]. Bu jümläni explained by the famous Russian мик А.Н. Самойлович (1880-1938): meşhur rus edebiýatşynas, akademik literary critic, academician A. N. Sa- «Весьма вероятно, что кто-нибудь из влиятельных текинцев обратился A. N. Samoýlowiç (1880-1938) şeýle mailovich (1880-1938): «Probably, к Абду-с-Саттару, как одному из не- teswirläpdir: «Megerem, tekeleriň at one of the honored and influenced ly-abraýly adamlaryndan kim-de bolsa многих образованных людей Ахала, people from teke tribe turned to biri, Ahalyň az sanly sowatly adam с просьбой запечатлеть для потом- Abdu-s-Sattar, who was considered larynyň biri bolan Abdysetdar Kaza ства военные подвиги современни- as educated person of God, with a döwürdeşleriniň bitiren harby eder ков, и он, следуя среднеазиатской моде, счёл приличным осуществить menlikleri bara da geljekki nesil lere request to register all military heroic выраженное желание непременно ýadygärlik ýazyp galdyrmagy sargyt deeds of contemporaries for his suc- в стихотворной форме, хотя и не eden bolsa gerek. Ol, öz gezeginde, cessors, and he, following the rules был по призванию поэтом» [1, 09]. Orta Aziýa da däp bolup gelen kada and traditions in Central Asia con- Неслучайно в этом вопросе обра- sidered to make it in the shape of eýerip, sargyt edilen kitaby, şahyr bol тились к Абдысетдару. К этому вре- masa-da, şygyr bilen ýazmagy makul poem, though he had never been a мени он был уже известной лично- bilipdir» [1, 8-9]. poet» [1, 09]. It was not by chance стью, пользовавшейся авторитетом Bu mesele boýunça Abdysetdara they turned with request to Abdyset- среди населения своей грамотно- ýüz tutulmagy ýöne ýerden bolman dar. By that time he was a known стью, образованием. Накануне ге- dyr. Şol döwürde ol eýýäm sowady, figure with a great authority among роических войн, которые вели, объ- bilimi bilen il arasyn da özüni tana dan the population. On the eve of the единившись, туркменские племена tanymal şahsyýet bolup dyr. 1858-nji heroic wars, which were conducted против иранских войск в 1858 году ýylda Garrygalada, 1861-nji ýylda Ma the unified Turkmen tribes against в Каракала, в 1861 году в Мары, ryda Eýran goşunlarynyň garşysyna Абдысетдар учился в Хиве, полу- Iranian troops in 1858 in Karakala, türkmen taýpa larynyň agzybirlik bilen чил высшее образование и работал in 1861 in Mary, Abusetdar had stud- alyp baran gahrymançylykly uruşla в этом городе судьёй 7 лет. Акаде- rynyň öňüsyrasynda Abdy setdar Hy ied in Khiva and got high education мик А. Н. Самойлович давал высо- wada okap, ýokary bilim alypdyr we and worked in this city as a judge кую оценку компетентности автора: hatda bu şäher de 7 ýyllap kazy bolup within 7 years. The academician Sa- «Изъ извъстных мнъ туркменскихъ işläpdir. Akademik A. N. Samoýlowiç: mailovich gave a high assessment писателей я могъ бы поставить, по «Maňa mälim bolan türkmen ýazy jyla to his competence and knowledges образованности рядомъ съ нимъ, ryndan, özüniň bilim dere jesi boýunça and said: «In terms of intellectuality и даже нъсколько выше его, только onuň gapdalynda diňe Magtymguly among Turkmen writers I can single отца Махтумъкули, Даулетъ Маме- да Азади. Начитаннность Абду-с nyň кaкasy Döwletmämmet Azadyny out Makhtum-kuli, Daylet-Mamed Саттара в мусульманско-богослов- goýup bilerdim. Abdysetdar hatda on Azadi» his father, whose intellect ской литературъ обнаруживается dan hem biraz ýokarrakdyr. Aýratyn may be even higher. Erudition of особенно во введении къ поэмъ, въ hem, poemanyň girişinde Gurhandan Abdu-s Sattar in muslim religious lit- которомъ цитуются (цитируются- we hadyslardan alnan bölekler onuň erature is shown in poems in which ред.) коранъ и хадисы». [1, 08-09; musulman dini edebiýaty boýunça abstracts from Quran and hadiths 18]. okumyş adam bolandygyna güwä are brought up» [1, 08-09; 18]. В итоге, благодаря заботам и ста- geçýär» diýip awtoryň bilim derejesine Finally, due to cares and efforts of раниям предводителя туркмен по- ýokary baha berip dir [1, 08-09; 18]. the leader of Turkmen and knowl- знаниям Абдысетдара, появилась Netijede, türkmen öňbaş çysynyň на свет ещё одна замечатель-ная edges of Abdysetdar another splen- aladasy hem-de Abdysetdaryň pähim- книга, которая представляет собой did book, which presents not only lit- paýhasy bilen ýene-de bir ajaýyp eser не только литературное произведе- döredilipdir. Ol diňe bir edebi kitap erary work but also a deep historical ние, но и является глубоким истори- bolman, eýsem köpsanly anyk maglu source containing multi-lateral au- ческим источником, содержащим в matlary özünde jemleýän düýpli tary hy thentic information, has been printed себе многочисленную достоверную çeşmedir. and published. информацию.
88 MIRAS EDEBIÝAT LITERATURE ЛИТЕРАТУРА
1. Абду-с-Саттар Казы. Книга рассказов о битвах текинцев. Туркм. ист. поэма XIX века. Издал, перевел, примечаниями и введением снабдил А. Н. Самойлович. СПб., 1914. 2. Abulgazi. Şejere-i türk. Histoi re des Mogols et des Tatares par Abul-Ghazi Beha dour Khan publiee, tratui te et annotee par.Le Baron Desmaisons.T.1.Tehte.St.-Petersbourg, 1871. 3. Андалып. Дессанлар.А.,1991; Назаров Г. Юсуп-Зүлейха сюжети ве онуң ишлениши//Андалып. Юсуп- Зүлейха. А.,1973. 4. Бартольд В. В. Сочинения. М.,1963. Т.II.Ч.1. 5. Бартольд В. В. Сочинения. М.,1968. Т.V. 6. Kрачковский И. Ю. Избр. сочинения. M.-Л, 1958 Т.V. 7. Назаров Г. Юсуп-Зүлейха сюжети ве онуң ишлениши//Андалып. Юсуп-Зүлейха. А.,1973. 8. Низам ал-Мульк. Сиасет-намэ. М.; Л., 1949. 9. Толстов С.П. Города гузов//СЭ 1947. № 3. 10. Тʏркмен эдебиятының тарыхы. I. т. Орта асырлар дѳврʏниң эдеби мирасы. А.,1975. 11. Халимов Н. Б. Заказные книги туркмен (XIV–XVII вв.)//ТССР ЫА-ның хабарлары. Җемгыет. Ылым сериясы, 1988. № 1. 12. Шых Ыслам Шереф Хоҗа Хорезми. Муинyл мурид я-да Äрсары бабаның кырк дʏйе берип яздыран китабы. A.,1995. 13. Шых Шереф. Муинyл мурид. A., 1998. 14. Язбердиев А. История издания поэмы «Светоч ислама» Хыдыр Кули Вепаи//Книга. Исслед. и материалы. М. 2003. Т.81. 15. Gabain A.von. Altürkische schreibkultur und druckerei//PTF. Wiesbaden, MCMLXXIV. Bd. 2. احمد زکی ولیدی. خوارزمده یازیلمش اسکی تورکچه اثرلر// تورکیستات مجموعاسی. استانبول ٩٢٨ٵ .چلد ٢.ص.٥ ٣٤٥ 16 سانكت-بطرسبر ح‘١٩١٤. ٦ – نجى ص عبد ّالستار قازى. جنكنامه . 17 .قونونوف، آ. ن. شجرهء تراكمه . خيوا خانى ابو الغازى نين تاءلي تورور. موصقوا، ١٩٥٨. – ٧٣ ص 18
MIRAS 89 YLMY WE MEDENI DURMUŞ HABARLARY
CHRONICLES OF SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE
ХРОНИКА НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ
90 MIRAS GARAŞSYZ, HEMIŞELIK BITARAP TÜRKMENISTANYŇ JEMGYÝETÇILIK, YLMY WE MEDENI DURMUŞYNYŇ WAKALARYNA SYN (oktýabr-dekabr)
REVIEW OF THE EVENTS OF SOCIAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL LIFE OF INDEPENDENT AND NEUTRAL TURKMENISTAN (October-December)
ОБЗОР СОБЫТИЙ ОБЩЕСТВЕННОЙ, НАУЧНОЙ И КУЛЬТУРНОЙ ЖИЗНИ НЕЗАВИСИМОГО НЕЙТРАЛЬНОГО ТУРКМЕНИСТАНА (октябрь-декабрь)
«Türkmenistan – rowaçlygyň Wa The fourth quarter of the outgoing В четвёртом квартале 2019 года, tany» şyga ry astynda geçen 2019- 2019 year with motor «Turkmeni- прошедшего в стране под девизом njy ýylyň dördünji çärýe ginde Ber stan – Motherland of prosperity» was «Туркменистан – Родина процвета- karar döwletimiziň bagtyýarlyk marked by festivities and activities of ния», состоялись разнообразные döwründe milli Liderimiz Gurbanguly various scales that reflected drastic торжества и мероприятия, отража- Berdimuhamedowyň parasatly ýol changes and reforms being imple- ющие масштабные преобразова- ния и реформы, осуществляемые başçylygynda garaşsyz hemişelik Bi mented in our neutral Turkmenistan в эпоху могущества и счастья в tarap Türkmenistanda amala aşyryl in the epoch of might and happiness ýan giň özgertmeleriň baş maksa dy независимом нейтральном Турк- under wise leadership of Nation Lead- менистане под мудрым руковод- adamlaryň abadançylygynyň üpjün er Gurbanguly Berdimuhamedov ством лидера нации Гурбангулы edilmegine, ýurdumyzyň barha gülläp and aimed at providing well-fare for Бердымухамедова, направленные ösdürilmegine gönükdirilen özgerişleri people and further flourishing of the на обеспечение благополучия наро- we reformalary beýan edýän dürli da country. да, дальнейшее процветание стра- baralar we çäreler bolup geçdi. In the Day of obedience, which is ны. Oktýabr aýynyň birinji ongünlügin marked in Turkmenistan in the first В первой декаде октября, в Турк- de Türkmenistanda ähli uruşlaryň sö decade of October, the people payed менистане отмечался День по- weş meýdanlarynda wepat bolanlary tribute to the heroes laid down their миновения, когда отдаётся дань hem-de 1948-nji ýylyň heläkçilikli Aş life in the fields of battle of all wars памяти героям, павшим на полях gabat ýertit remesinde şehit bolanlary and to the victims of 1948 Ash- сражений всех войн, а также жерт- ýatlap, Hatyra güni bellenildi. Gussa ly khabad horrible earthquake. On the вам катастрофического Ашхабад- sene myna sybetli ýurdu myzda döw ского землетрясения 1948 года. occasion of this sorrow event the let baýda gy aşak düşürildi. Ähli ýerde По случаю скорбной даты по стра- state flags throughout the country doga-töwir okaldy, sadakalar beril не приспущены Государственные were lowered a little, memorial pub- di. Haty ra günün de «Halk hakydasy» флаги, повсеместно прошли по- lic prayers were done everywhere. ýadygärlikler toplumy na gül goýmak минальные молебны. В траурной The President of Turkmenistan çäresine Türkme nistanyň Prezi denti церемонии возложения венков к Gurbanguly Berdimuhamedov par- Gurbanguly Berdimuhamedow gat памятникам Мемориального ком- naşdy. ticipated in the funeral ceremony of плекса «Halk hakydasy» («Народ- Şol gün – 6-njy oktýabrda milli Li wreaths laying to the monuments of ная память») принял участие Пре- derimiz Türkme nistanyň ilkinji Pre Memorial complex «Halk hakydasy» зидент Туркменистана Гурбангулы zidenti S. A. Nyýazowyň ýadygärlik («Peoples memory»). Бердымухамедов. В тот же день – 6 октября, лидер heýkelini hatyralap, gül desse sini goý The same day – October 6, the Na- нации также принял участие в це- mak çäre sine gatnaşdy. Milli Lideri tion Leader took part in flower laying ремонии возложения цветов к мо- miz ýurt Garaşsyzlygyny goramakda, ceremony to monument of S. A. Ni- нументу С. А. Ниязова, отдав дань Türkmenistanyň dünýä giňişliginde yk yazov, paying tribute to memory of памяти первому Президенту Турк- the first President of Turkmenistan. rar edilmegi ugrunda S. A. Nyýazowyň менистана. Отмечая грандиозную Underlining the grandiose activity of bitiren beýik işle riniň nusgalykdygy деятельность С. А. Ниязова по за- S. A. Niyazov on the protection of barada aýdyp, bu işle riň unudylmaly щите суверенитета страны, при- däldigini nygtady. Sovernity of the country, acknowl- знанию Туркменистана на мировой Garaşsyzlygyň ilkinji ýylla rynda baş edging of Turkmenistan in the world арене, лидер нации подчеркнул, что lanan bu ýol häzirki eýýam da döwlet arena, the Nation Leader noted, that она не должна быть забыта. Baştutanymyzyň täzeçillik hem-de öň it should be remembered forever. Путь, начавшийся в первые годы dengörüjilik bilen öňde goýýan belent The path chosen in the first years независимости, в современную wezipelerini çözmäge we öz gerimi of independence is now trended to эпоху устремлён к достижению бес- MIRAS 91 boýunça görlüp-eşidilmedik täze sep achieving grandiose tasks to be un- прецедентных по своим масшта- gitlere ýetmä ge tarap uzaýar. precedent on its scale, which are бам грандиозных задач, которые Munuň ýene bir tassyk namasy bo moved and implemented success- новаторски и дальновидно ставит и lup şu çärýegiň waka lary subut edýär, fully by head of Turkmen state. успешно решает глава Туркменского olaryň arasynda esasy orny 11-nji okt Under the leadership of Presi- государства. ýabrda Aşga batda Türkme nistanyň dent of Turkmenistan the meeting Очередным тому подтверждени- Prezidentiniň ýolbaşçylygynda geçiri ем служат события этого квартала, of heads of Country Independent len Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygy где центральное место занимает со- States Council held on October 11 in nyň döwlet Baştutanlarynyň Geňeşi стоявшееся в Ашхабаде 11 октября niň mejlisi eýeleýär. Ashkhabad was the most important под председательством Президента Oktýabr aýy dürli sergilere we mas event and a bright proof of it. Туркменистана заседание Совета lahatlara baý boldy. Şeýle likde, «Awa October was also saturated with глав государств Содружества Неза- za» milli syýa hatçylyk zolagynda 9-njy various exhibitions and conferences. висимых Государств. oktýabrda «Syýahatçylyk we geze National touristic «Avaza» zone or- Октябрь был насыщен также раз- lenç» atly Halkara sergisi we tematik ganized on October 9 the Internation- личными выставками и конферен- maslahaty geçirildi. Oňa bu ulgamda al exhibition and thematic conference циями. Так, в Национальной тури- ýöriteleşen ýurdu myzyň hem-de da «Tourism and travel» involving in rep- стической зоне «Аваза» 9 октября şary ýurtlar dan, şol sanda Awstri ýa resentatives of leading Turkmen and открылись Международные выстав- dan, Germa niýadan, Bolga riýadan, nearly 70 foreign companies, special- ка и тематическая конференция Polşadan, Türki ýeden, Kana dadan, «Туризм и путешествия», в которых izing in this field, including in Austria, Hindistandan, Birleşen Arap Emir принимали участие представители Germany, Bulgaria, Poland, Turkey, liklerinden, Hytaý dan we dünýäniň ведущих туркменских и около 70 за- beýleki ýurtlaryndan 70-e golaý kom Canada, India, UAE, China and other рубежных компаний, специализиру- paniýalaryň wekilleri gatnaşdy. Sergi countries of the world. The parade ющихся в этой области, в том числе Türkmenistanyň we onuň sebit leriniň widely demonstrated a huge poten- из Австрии, Германии, Болгарии, täsin syýahatçy lyk mümkinçiligini giň tial of Turkmenistan in tourism field. Польши, Турции, Канады, Индии, den görkezdi. Syýahatçylyk we myh In the course of event participants Объединённых Арабских Эмиратов, mansöýerlik ulga myndaky meýiller, were given information on modern Китая и других стран мира. Смотр
92 MIRAS dynç alşyň dürli görnüşlerini guramak, tendencies in tourism and hospitality, широко отразил уникальный ту- medeni-wagyz hem-de ülkäni öwre niş arrangement of different types of rest ристский потенциал Туркменистана işleri barada täze maglumatlary alma as well as enlightened-expertized ac- и его регионов. Позволил получить ga mümkinçilik berdi. tivity. информацию о современных тен- Hazaryň kenarynda geçi rilen masla Tourism industry development денциях в индустрии путешествий hatda biziň ýurdumyzyň syýahatçylyk perspectives and international inter- и гостеприимства, организации раз- industriýasynyň ösüş mümkinçilikle личных видов отдыха, а также про- action in this sector – all these and ri we daşary ýurtlar bilen bu ulgam светительской и познавательно-кра- other issues were discussed in the daky gatnaşyklar ýaly meseleler ara еведческой деятельности. alyp maslahatla şyldy. Masla hata gat course of conference held in the Перспективы развития туристи- naşanlar milletiň Lideri Gurbanguly coast of Caspian. The participants ческой индустрии в нашей стране и Berdimuhamedowyň başlangyjy bilen were offered the strategy elaborat- международное взаимодействие в işlenilip taýýarlanylan syýahatçylyk ed on initiative of our Nation leader этой сфере – эти и другие вопросы toplumy ny innowasiýa taýdan ösdür Gurbanguly Berdimuhamedov titled обсуждались в ходе конференции megiň strategiýasy hem-de bu ulgam innovating development of touris- на побережье Каспия. Участникам da Türkme nistanda amala aşyrylýan tic complex as well as large-scaled была представлена разработан- giň gerimli işler bilen tanyşdyryldy. works implemented in the country. ная по инициативе лидера нации Aşgabatda 15-nji oktýabrda Chamber of commerce and in- Гурбангулы Бердымухамедова «Türkmenistanyň Sena gat pudaklary dustry of Turkmenistan organized стратегия инновационного развития nyň ösüşiniň esasy ugurlary» atly Hal туристического комплекса, а также the International exhibition and sci- kara sergi we ylmy maslahat geçirildi, осуществляемые в Туркменистане entific conference «Main trends of ony ýurdu myzyň Söwda-sena gat eda масштабные работы в этой области. rasy gura dy. Ýöriteleşdirilen gözden Turkmenistan’s industrial branches В Ашхабаде 15 октября состоя- geçiriliş ýurdumyzda 20-nji oktýabr da development» on October 15 in Ash- лись Международная выставка и ilkinji gezek bellenilýän Senagat işgär khabad. Specialized parade was научная конференция «Основные leriniň gününe bagyşlandy. timed to the Day of industrial workers направления развития промыш- Sergi gaýtadan işleýän senagat being celebrated on October 20 for ленных отраслей Туркменистана», ýaly bu ulgamyň möhüm ugurlaryny the first time. организованные Торгово-промыш- MIRAS 93 ленной палатой страны. Специ- ализированный смотр приурочен к впервые отмечаемому 20 октября Дню работников промышленности. Тематика смотра охватила пере- рабатывающую промышленность, представленную такими сектора- ми, как химическая и текстильная индустрия, газо- и нефтехимия, транспорт, производство стройма- териалов и продовольственной про- дукции. Самым зрелищным событием, прошедшим в рамках выставки, стала демонстрация новой коллек- ции одежды, разработанной дизай- нерами Ашхабадского Дома моде- лей и экспериментальных цехов текстильных комплексов страны. Впервые на ашхабадском подиуме свои коллекции представили фран- цузский Дом моды Maison Coudert и узбекский Дизайн-центр «Sharg liboslari». Заинтересованный диалог, начав- шийся на полях международного промышленного смотра, продол- жился в рамках научной конферен-
94 MIRAS öz içine alyp, oňa degişli diwarlyklarda The parade thematic covered the ции. Среди основных тем докладов himiýa we dokma senagatynyň, gaz refining industries which are as fol- – создание в стране современной hem-de nebithimiýa toplumynyň, ulag, lows: chemical and textile industry, промышленности – стройматери- gurluşyk serişdeleriniň önümçiligi we gas and oil-chemistry, transport, pro- алов, лёгкой, химической и других azyk senagaty ýaly pudaklarynyň ga duction of construction materials and отраслей, формирование производ- zananlary görkezildi. food products. ства электронных и электротехни- Aşgabadyň Modeller öýüniň hem-de ческих товаров и иной импортоза- Demonstration of new collection ýurdumyzyň dokma toplum larynyň sy мещающей продукции. Отдельные of clothes elaborated by designers nag önümçilik bölümleriniň dizaýner выступления были посвящены зна- leri tara pyndan işlenip taýýarlanylan of Ashkhabad House of models and чительной роли в процессе инду- lybaslaryň täze toplum larynyň görke experimental workshops of textile стриализации отечественных пред- zilişi sergi niň çäklerinde guralan iň tä complex of the country became the принимателей, ориентирующихся sirli waka boldy. Fransi ýanyň Maison very spectated event held within the на использование передовых техно- Coudert Modalar öýi we Özbe gistanyň framework of exhibition. The France логий. «Şharg Libos lari» dizaýnerlik merkezi fashion House Maison Coudert and В Ашхабаде, на площади Госу- Aşgabat sergi sinde ilkinji gezek öz ly Uzbek design center «Sharg libo- дарственного культурного центра 24 baslaryny görkezdiler. slari» exhibited their collection on the октября состоялся IV Венский бал. Halkara senagat sergisiniň çäkle Ashkhabad podium for the first time. Это яркое, зрелищное мероприятие rinde guralan gyzykly çäreler ylmy The dialogue, which was interest- вновь привнесло сочные краски в maslahatyň işiniň barşyn da dowam богатую палитру культурной жизни ing, started during the industrial pa- etdirildi. Ýurdumyzda häzirkizaman страны, став своеобразным мостом rade, continued in the framework of senagat düzümleriniň – gurlu şyk se между двумя городами – Ашхаба- rişdelerini öndür ýän kärha nalaryň, scientific conference. The main topics дом и Веной. ýeňil, himiýa hem-de beýleki senagat of the reports covered the following: Связующей нитью дружбы между pudaklarynyň, elektron we elektroteh setting up in the country of modern двумя странами стало Австрийско- niki haryt laryň hem-de daşyndan geti industry – of construction materials, Туркменское общество, призванное rilýän harytlaryň ornuny tutýan beýleki light, chemical and other branches, познакомить Западную Европу с önümçilikleriň döre dilmegi çykyşlaryň formation of production of electronic современным Туркменистаном, его
MIRAS 95 özenini düzdi. Aýry-aýry çykyşlar öň and electrical-technical goods and древней историей и самобытными debaryjy tehnologiýalary peýdalan other import replacing products. Cer- традициями. magy ugur edinýän ýurdumyzyň tele tain reports were devoted to role of Прекрасный вечер был наполнен keçileriniň senagatlaşdyrmak işlerinde native entrepreneurs orienting on мелодиями Иоганна Штрауса, Вели eýeleýän ornuna bagyşlandy. modern technologies use, in the in- Мухатова, Амана Агаджикова, Дана- Aşgabatda, 24-nji oktýabr da Döw dustrialization process. тара Хыдырова, Данатара Овезова, let mede niýet merke ziniň meýdan The IV Vienna dancing party was Чары Нурымова и других компози- çasynda IV Wena baly geçirildi. Bu organized in the State cultural cen- торов, а также голосами лучших çäre ýurdu myzyň mede ni durmuşyna ter’s square on October 24 in Ash- туркменских певцов и австрийских özboluşly öwüşgin çaýyp, iki şäheriň – khabad. This splendid spectacle оперных солистов. Aşgabadyň we Wenanyň arasyn daky event gave additional impulse and «Звёздные» австрийские оперные dostluk köprüsine öwrüldi. певцы Андреас Янкович и Нейви bright color into rich palette of cultural Türkmen-Awstri ýa jemgy ýeti iki ýur Мартинес приехали в Ашхабад, что- life of country, having become a spe- duň arasyndaky dostlu gy baglanyş бы разделить с туркменистанцами cific bridge between two cities – Ash- dyrdy. Bu jemgyýet Gunbatar Ýew радость музыкального праздника, khabad and Vienna. ropany häzir ki Türkmenistan, onuň выступили на сцене Музыкально- Austrian Turkmen society, called to gadymy tary hy we özboluşly däp-des драматического театра имени Мах- surlary bilen tanyşdyrýar. familiarize the Western Europe with тумкули 25 октября, где состоялся Ajaýyp agşamda Iogann Ştrausyň, modern Turkmenistan and its ancient концерт по случаю 10-летия созда- Weli Muhadowyň, Aman Agajykowyň, history and tradition, became a link- ния Туркмено-австрийского симфо- Daňatar Hydy rowyň, Daňatar Öwe ing bridge of friendship between two нического оркестра «Галкыныш» zowyň, Çary Nurymowyň we beýleki countries. («Возрождение»). kompozitorlaryň sazlary, şeýle hem Fantastic party was saturated by В первый день ноября в турк- iň gowy türkmen aýdym çylarynyň we the melodies of Iogan Shtraus, Veli менской столице состоялась на- awstriýaly opera aýdymçylarynyň ses Mukhadov, Aman Agadjikov, Danatar учно-практическая конференция, leri ýaňlandy. Khydyrov, Danatar Ovezov, Chary приуроченная к 26-й годовщине вве- Awstriýanyň opera «Ýyldyz» aýdym Nyrymov and other composers, the дения в обращение национальной çylary Andreas Ýankowiç we Neýwi voices of the best Turkmen sign- валюты – маната. В конференц-зале
96 MIRAS Martines saz baýram çylygynyň şatly ers and Austrian opera solicits were Главного архивного управления при gyny türkmenistanlylar bilen paýlaş sounded in the party. Кабинете Министров Туркменистана mak üçin Aşga bada geldiler. Olar 25- «The stars» of Austrian opera sign- состоялась торжественная конфе- nji oktýabrda Magtymguly adyndaky ers Andreas Yankovich and Neyvi ренция по случаю 90-летия созда- milli sazly drama teatrynyň sahnasyn Martines have arrived in Ashkhabad ния Центрального государственного da «Galkynyş» atly türkmen-awst riýa to share joy of musical festivity with архива, работа которого осущест- simfoniki orkestriniň onýyllygy myna вляется в контексте успешно прово- Turkmens. They made their perfor- sybetli baýramçylyk konser tinde hem димой лидером нации Гурбангулы mance on the scene of Musical-Dra- çykyş etdiler. Бердымухамедовым политики. Noýabryň ilkinji güni türkmen paý ma theatre named after Magtymguly Конференция проходила под те- tagtynda milli manadyň dolanyşyga gi on October 25, where the concert матическим девизом «Националь- rizilmeginiň 26 ýyllygyna bagyşlanan devoted to the 10 years occasion on ное наследие – источник благопо- ylmy-amaly maslahat geçirildi. Şol gün establishment of Turkmen-Austrian лучия» и была посвящена роли и Türkmenistanyň Ministr ler Kabi neti symphonic orchestra «Galkynysh» значению архивов и архивных доку- niň ýanyn daky Baş arhiw müdir liginiň («Revival») was held. ментов в сохранении исторической maslahatlar zalynda işini milli Lideri The first day of November in the памяти в дальнейшем поступатель- miz Gurbanguly Berdimuhamedowyň Turkmen capital there was scientific- ном развитии Отчизны. üstünlikli alyp barýan syýasatynyň practical conference timed to 26th В выставочном центре Торгово- esasynda amala aşyryl ýan Merke anniversary for national currency промышленной палаты 5-6 ноября zi döwlet arhi winiň döredilmeginiň 90 открылась XIII Международная (manat) introduction. Main Archive ýyllygyna bagyş lanan dabaraly masla книжная выставка-ярмарка и в её department under the Cabinet of hat boldy. рамках – научная конференция Maslahat «Milli miras – rowaç lygyň Turkmenistan organized festive con- «Книга – путь сотрудничества и про- gözbaşy» diýen tematik şygar astyn ference on the occasion of 90 years гресса». da geçip, taryhy hakydany gorap sak anniversary for establishing State В форуме принимали участие lamakda hem-de Diýarymyzy mundan Central archive. The work of this представители издательских домов beýläk-de yzygi derli ösdürmekde ar state establishment is successfully и полиграфических предприятий, hiwleriň we arhiw resmi namalarynyň implemented in the context of wise деловых и литературных кругов, на- MIRAS 97 eýeleýän ornuna hem-de ähmiýetine policy carried out by the Nation lead- учных и образовательных центров, bagyşlanyldy. er Gurbanguly Berdimuhamedov. известные литераторы, учёные, Söwda-senagat edarasynyň sergi The conference was held under переводчики, специалисты библи- ler merkezinde 5-6-njy noýabrda neşir thematic motto «National heritage- отечного дела, IT-технологий, жур- önümleriniň XIII Halkara kitap sergi- source of well-being» and devoted to налисты из 16 государств мира, в ýarmarkasy we onuň çäklerinde «Ki the role and significance and archive числе которых – Австрия, Азербайд- tap – hyzmatdaşlygyň we ösüşiň ýoly» жан, Беларусь, Иран, Казахстан, Ки- documents in conservation in histori- atly ylmy maslahat geçirildi. тай, Кыргызстан, Республика Корея, cal memory and in further progres- Foruma dünýäniň 16 döwletinden, Молдова, Пакистан, Польша, Рос- şol sanda Awstri ýa, Azerbaýjan, Be sive development of Fatherland. сия, Соединённые Штаты Америки, larus, Eýran, Gaza gystan, Hytaý, In Exhibition center of Chamber of Турция, Украина, Франция. Gyrgyzystan, Koreýa Respublikasy, Commerce and Industry there was На выставке-ярмарке были раз- Moldowa, Pakistan, Polşa, Russiýa, held on November 5-6 XIII Interna- вёрнуты стенды крупных зарубеж- Amerikanyň Birle şen Ştatla ry, Türki tional book exhibition-fair and scien- ных вузов – Московского политехни- ýe, Ukraina, Fransi ýa döwletlerinden tific conference «Book way of coop- ческого университета, Мешхедского gelen metbu gat öýleriniň we neşirýat eration and progress». университета имени Фирдоуси, Пе- kärhanalarynyň, işewür hem-de edebi The representatives of publication кинского государственного универ- toparlaryň, ylym we bilim merkezleri and polio-graphic enterprises, busi- ситета, Киевского университета niň wekilleri, belli ýazy jylar, alymlar, ness societies and literary societies, имени Бориса Гринченко, Стамбуль- terjimeçiler, kitaphana işi, IT-tehno lo ского университета. scientific-educative centers, famous giýalar boýunça hünär menler, žurna Около 60 отечественных экспо- experts in literature, scholars, trans- listler gatnaş dylar. нентов – министерства и ведомства, Sergi-ýarmarkada iri daşary ýurt lators, experts in the field of library крупнейшие государственные пред- okuw mekdepleriniň – Moskwanyň business, IT- technologies, jour- приятия и частные типографии, politehniki uniwersitetiniň, Maşa nalists out of 16 countries: Austria, вузы и научные институты, библи- dyň Ferdöwsi uniwersitetiniň, Pekin Azerbaijan, Belarus, Iran, Kazakh- отеки и музеи, общественные ор- döwlet uniwersitetiniň, Kiýewiň Boris stan, China, Kyrgyzstan, Republic of ганизации представили обширную Grinçenko adyndaky uniwersitetiniň, Korea, Moldova, Pakistan, Poland, коллекцию разнообразной печатной
98 MIRAS Stambul uniwersitetiniň diwarlyklary Russia, USA, Turkey, Ukraine and и полиграфической продукции. В их ýerleşdirilipdir. France participated in this event. числе – книжные новинки, богато Sergide edara-kärhanalaryň 60-a The exhibition-fair stands were иллюстрированные альбомы, учеб- golaýy – ministrlikler we edaralar, iri filled in exhibits of large foreign high- ники, произведения классической döwlet kärha nalary we hususy çapha establishments such as: Moscow туркменской и мировой литерату- nalar, ýoka ry okuw mekdepleri hem- Polytechnic University, Mashhad Uni- ры, журнальная периодика, наборы de ylmy institutlar, kitaphanalar we versity after Ferdousi, Beijing State красочных буклетов и открыток. muzeýler, jemgyýetçilik guramalary University, Kiev University after Boris В ходе заинтересованного обме- dürli neşir önümleriniň giň toplu my на мнениями обсуждены вопросы Grinchenko, Istanbul University. ny görkezdiler. Olaryň hatarynda tä налаживания тесных партнёрских Nearly 60 civil exponents of the ze kitaplar, owadan bezelen albomlar, связей между профильными струк- ministries and departments, largest okuw kitaplary, nusgawy türkmen we турами, в том числе в области под- dünýä edebiýatynyň eserleri, döwür state companies, enterprises and готовки специалистов издательского leýin çap edilýän žurnallar, dürli reňkli private typographies, scientific insti- и библиотечного дела, полиграфи- bukletler we beýleki ler bar. tutes, libraries and museums, public ческих технологий, переводческой Gyzykly pikir alyşmalaryň barşyn da societies provided the vast collection деятельности. ugurdaş düzüm leriň arasynda ýakyn of different printed and polygraphed На площадке Торгово-промыш- hyzmatdaşlyk gatna şyklaryny ýola products. One may find bookish ленной палаты состоялась твор- goýmagyň, şol sanda neşirýat we ki novelty, rich-illustrated albums, text- ческая встреча по книге Прези- taphana işiniň, çaphana tehnologiýa books, classic works of Turkmen and дента Туркменистана Гурбангулы larynyň, terji meçilik işiniň hünärmen world literature, journal periodicity, Бердымухамедова «Туркменский lerini taýýarlamagyň meseleleri ara colorful cards and booklets sets. алабай» с участием отечественных alnyp masla hatlaşyldy. While changing views the parties и зарубежных деятелей культуры, Söwda-senagat edarasynyň meý discussed issues to arrange close студенческой молодёжи. dançasynda ýurdumyzyň we daşa partnership ties among profile struc- В рамках форума были органи- ry döwletleriň medeniýet işgär leriniň, tures, including in preparation of зованы «круглый стол» на тему talyp ýaşlarynyň gatnaşmagynda Türk- publication and library business, po- «Внедрение новых технологий и menistanyň Prezi denti Gurbanguly цифровой системы в издательской lio-graphic technologies, translation Berdimuhamedowyň «Türkmen ala отрасли», тематический творческий activities. baýy» atly kitaby boýunça döredijilik вечер в столичном парке «Ылхам» Creativity meeting on the book duşuşygy geçirildi. («Вдохновение»). Гостям был пред- Forumyň çäklerin de «Neşirýat written by President of Turkmeni- ставлен одиннадцатый том энцикло- pudagyna täze tehno logiýalaryň stan Gurbanguly Berdimuhamedov педического труда главы государ- we sanly ulgamyň ornaşdyrylma «Turkmen alabay» involving native ства Гурбангулы Бердымухамедова gy» diýen mesele boýunça «tege and foreign representatives of culture «Лекарственные растения Турк- lek stoluň» başynda masla hat, paý and the student youth took place in менистана». Состоялись творче- tagtymyzyň «Ylham» seýilgähinde Chamber of Commerce and Industry. ские встречи по темам: «Роль книги tematik döredijilik agşamy geçirildi. Within the framework of the forum в бережном сохранении и пропаган- Myhmanlar hormatly Prezi dentimiz the following meetings on sections де древних ценностей народов», «В Gurbanguly Berdimuhamedowyň were held: «Round table» «Introduc- мире искусства». В вузах прошли «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlik tion of new technologies and digital мастер-классы. В Государственной leri» atly ensiklopedik işiniň on birin ji system in publication field», thematic академии художеств были рассмо- kitaby bilen tanyşdylar. «Halklaryň ga party in capital park «Ylham» (inspi- трены вопросы подготовки специа- dymy gymmat lyklaryny aýawly sakla ration). The guests were presented листов в области книжного дизайна. makda we ýaýmakda kitabyň orny», the 11-th volume of encyclopedic Истории книгопечатания и работе «Sungat dünýäsinde» atly döre diji work of the Head of State Gurbanguly современных библиотек была по- lik duşuşyklary hem geçirildi. Ýokary священа творческая встреча в Турк- Berdimuhamedov «Medicine plants okuw mekdeplerinde ussatlyk sapak менском государственном институ- of Turkmenistan. In particular, the fol- lary geçirildi. Döwlet çeperçilik aka те культуры. lowing creativity meetings titled «Role demiýasynda kitap bezegi babatda Писатели и поэты из разных стран hünärmenleri taýýar lamak mese leleri of the book in careful preservation мира в ходе тематического меро- ara alyp maslahatlaşdylar. Türkmen and propagation of ancient values of приятия «Путешествие в страну döwlet medeniýet institutynda geçi peoples», «In the world of art» were сказок» обсудили актуальные на- riljek döredijilik duşuşygy kitap neşir held. Master classes were organized правления развития творчества для etmegiň taryhyna hem-de döwrebap in the high establishments. The is- детей и ознакомились с детскими kitaphanalaryň işine bagyşlandy. sues relating to specialist preparation книгами, изданными Туркменской Dünýäniň dürli ýurtla ryndan gelen dealing with book design were con- государственной издательской ýazyjylar we şahyrlar «Ertekiler dünýä sidered in the State Academy of Art. службой на разных языках. MIRAS 99 Тема ещё одного мероприятия – искусство перевода и обсуждение книги Лидера нации Гурбангулы Бердымухамедова «Конь – символ верности и счастья». За «круглым столом» встретились поэты-прозаи- ки, деятели культуры, работники ре- дакционных коллегий, туркменских и зарубежных СМИ. В начале ноября состоялись ин- тересные встречи в области искус- ства. С 3 по 6 ноября состоялась культурная акция «Дни россий- ского кино в Туркменистане», тор- жественная церемония, открытия которой с успехом прошла в столич- ном киноцентре «Ашхабад». Празд- ник состоялся по инициативе и при поддержке Посольства РФ в нашей стране, Министерств культуры Турк- менистана и РФ. Эта традиционная sine syýahat» atly çäräniň dowa myn History of book printing and the work гуманитарная акция, проводимая da çagalar üçin döredijiligi ösdürmegiň of modern libraries were devoted a ежегодно в столице Туркменистана möhüm ugurlaryny ara alyp maslahat creativity meeting in Turkmen state и в его городах, стала очень востре- laşdylar hem-de Türkmen döwlet ne institute of culture. бованной. şirýat gullugy tara pyndan çagalar üçin In the course of thematic event ti- Ещё одна торжественная церемо- dürli dillerde çap edilen kitap lar bilen tled «Travel to the world of tales» the ния, состоялась в столице 5 ноября tanyşdylar. writers and poets from different coun- – открытие Дней культуры Респу- Ýene-de bir çärä niň mowzu gy – ter tries of the world discussed actual блики Армения в Туркменистане. jime sungaty hem-de milli Liderimiziň Эта творческая акция является важ- trends of development of creativity «Atda wepa-da bar, sapa-da» atly ki ным шагом в дальнейшем развитии for the children and got familiar with tabyny ara alyp maslahatlaşmak bilen двусторонних отношений. bagly boldy. Ýazyjy-şahyrlar, mede ni books for kids, published by Turkmen В рамках Дней культуры состо- ýet işgärleri, redaksiýalaryň işgärleri, state publication service in different ялись концерт Ереванского госу- türkmen we daşa ry ýurt habar beriş languages. дарственного камерного хора, в serişdeleriniň wekilleri «tegelek sto Another event is art of translation программу выступления которого luň» başynda duşuşdylar. and discussion of the nation leader’s вошли произведения из сокровищ- Noýabryň başyn da sungat äleminde book «Horse – symbol of faithfulness ницы армянской и мировой музы- gyzykly duşuşyklar bolup geçdi. Paý and happiness». Round table meet- кальной классики, выставка экс- tagtymyzdaky «Aşgabat» kino merke ing gathered poets-prosaic, cultural понатов национальной галереи Армении в Музее изобразительных zinde 3-6-njy noýabrda «Russiýanyň workers, editorial board members, искусств, а в Государственной ака- kinolarynyň Türkme nistandaky günle and representative of Turkmen and демии художеств – встреча со спе- ri» atly medeni çäräniň açylyş dabarasy foreign Mass Media. циалистами Терянского культурного bolup geçdi. Bu baýramçylyk Russiýa In the beginning of November there центра, а также показ кинофильмов Federasiýasynyň biziň ýurdumyzda was held an interesting meetings in армянских режиссёров. ky Ilçihanasynyň, Türkmenistanyň we the field of art. Cultural action titled Мужественные хлопкоробы стра- Russiýa Fede rasiýasynyň Medeniýet the «Russian film days in Turkmeni- ны 8 ноября успешно выполнили ministrlikleriniň teklibi hem-de goldaw stan» was held from November 3 to договорные обязательства по заго- bermegi netijesinde geçi rildi. Her ýyl 6 in the capital center Ashkhabad in товке «белого золота» – на харман da Türkmenistanyň paýtagtynda we a very festive and effective manner. Родины доставлено более 1 мил- onuň şäherlerinde geçirilýän adat bo лиона 50 тысяч тонн высококаче- The celebration was made under the lan bu guma nitar çäre zerur lyga öwrül ственного хлопка. initiative and support of Embassy of di. При участии Президен- Paýtagtda 5-nji noýabrda ýene-de the Russian Federation in our coun- та Туркменистана Гурбангулы bir dabaraly çäre Ermenistan Respub try, ministry of culture of Turkmeni- Бердымухамедова 9 ноября в стра- likasynyň Türkmenistandaky Mede ni stan and Russian Federation as well. не был дан старт осенней озелени- ýet günleriniň dabaraly açylyşy boldy. This traditional humanitarian action тельной кампании, которая охвати- Bu çäre ikitaraplaýyn gatna şyklaryň being held in the capital of Turkmeni- ла все уголки Отчизны. Нынешняя
100 MIRAS geljekde ösdürilmeginde wajyp ädim stan and in its cities on annual basis общенациональная озеленитель- bolup durýar. has become very important. ная кампания, в ходе которой было Medeniýet günleriniň çäkle rinde Another festive ceremony was высажено свыше 473 тысяч дере- maksatnamasyna ermeni we nusga held on November 5 – opening days вьев, стала ещё одним ярким штри- wy dünýä sazynyň genji-hazynasynyň of culture of Republic of Armenia in хом той масштабной работы, кото- eserleri giren Ýerewanyň döwlet ka Turkmenistan. Creativity action has рая ведётся в стране в контексте достижения Целей устойчивого раз- mera horunyň konser ti, paýtagtymyz become an important step in further вития, поддержания экологического daky Şekillendiriş sungaty muzeýinde development of bilateral ties. Ermenistanyň milli muzeýiniň ekspo благополучия в регионе Централь- Within the framework of Cultural natla ry nyň sergi leri, Döwlet çeper çilik ной Азии. days a concert prepared by Erevan akademiýasynda bolsa, Terýan mede Праздник урожая в стране широ- State chamber chorus was given. ni merkeziniň hünärmenleri bilen du ко отметили 10 ноября. Это олице- şuşygy, şeýle-de ermeni režissýorla The chorus program included the творение щедрости туркменской rynyň kinofilmleriniň görkezilişi boldy. works from treasury of Armenian and земли, трудолюбия сельских тру- 8-nji noýabrda ýurdu myzyň edermen world musical classic, exhibition of жеников, высоких урожаев, выра- pagtaçylarynyň «ak altyn» hasylyny exponents of national gallery of Ar- щиваемых заботливыми руками на- taýýarlamak baradaky şertna malaýyn menia in capital Museum of Fine Art, ших земледельцев. В ходе торжеств borçnamalaryny ýeri ne ýetir diler. Wa while in the State academy of arts or- передовикам аграрной отрасли, до- tan harma nyna «ak altynyň» 1 million ganized the meeting with specialists бившимся наивысших показателей, 50 müň tonnadan gowragy tabşyryldy. of Teryan cultural center and showed в соответствии с Указом Президен- 9-njy noýabrda ýurdumyz the films of Armenian producers. та Гурбангулы Бердымухамедова были вручены государственные на- da Türkme nistanyň Preziden Courageous cotton-pickers of the грады. По случаю праздника в Турк- ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň country implemented successfully менском сельскохозяйственном gatnaş magynda güýzki ählihalk bag their obligations having gathered ekmek dabarasyna badalga berildi, университете прошла научно-прак- «white gold» in the volume of more тическая конференция «Туркмени- bu çäre ýurdu myzyň ähli künjeklerini than 1 million and 50 thousands ton стан – Родина процветания: продук- gurşap aldy. Tutuş ýurdumyz boýunça of highly qualified cotton. ция сельского хозяйства и мировой geçirilen bu ählihalk bag ekmek daba The start to the autumn campaign рынок». rasynyň barşynda dürli agaç nahalla on planting of trees and shrubs which Международная выставка и на- rynyň 473 müňden gowragy ekilip, ol covered all parts of the country was учная конференция «Образование Durnukly ösüşiň maksat laryna ýetme и спорт в эпоху могущества и сча- giň, Merkezi Aziýa sebitinde ekologiýa given on November 9 with participa- стья» состоялись 14-15 ноября в abadançylygyny saklamagyň hatyra tion of the President of Turkmenistan Ашхабаде. В рамках мероприятий syna ýurdumyzda ýaýbaňlandyrylan Gurbanguly Berdimuhamedov. The были широко представлены мно- giň gerimli we yzygiderli geçirilýän işiň present common-wide plant-trees гочисленные инфраструктурные campaign where 473 thousand trees aýdyň mysa ly boldy. проекты, достижения туркменских were planted became another bright Ýurdumyzda 10-njy noýabrda Ha спортсменов. syl toýy giňden bellenildi. Ol türkmen sign of that work, carried out in the В форуме приняли участие более topragynyň rysgal-berekedini, oba country in the context of attaining 50 известных зарубежных компаний zähmetkeşleriniň zähmetsöýerligini, Sustainable development goals, sup- из Китая, России, США, Канады, Ве- daýhanlaryň irginsiz çeken zähme porting environmental well-being in ликобритании, Франции, Германии, ti bilen alnan ýokary hasyly alamat Central Asian region. Италии, Швейцарии, Кореи и др. В landyrýar. Dabaralaryň barşynda has Harvest holiday was widely marked экспозиции были широко представ- ýokary netijeleri gazanan oba hojaly in the country on November 10. It’s лены компьютерная и мультиме- gynyň öňdebaryjylaryna Prezi dentimiz a personification of jealousy of Turk- дийная техника, школьная мебель, Gurbanguly Berdimuhamedowyň Per men land and rural farmers’ hard учебные и наглядные пособия, ла- manyna laýyklykda döwlet sylaglary work and high volume of harvest бораторное оборудование и про- gowşuryldy. Baýramçylyk mynasybetli bringing up with care hands of land граммное обеспечение, спортин- Türkmen oba hojalyk uniwersitetinde famers. In the course of festivities the вентарь. «Türkmenistan — rowaçlygyň Wata Среди тем состоявшейся Между- best workers of the agrarian branch, ny: oba hoja lyk önümleri we dünýä народной конференции, посвя- who achieved the highest indicators, bazary» atly ylmy-ama ly masla hat ge щённой развитию сотрудничества çirildi. were given the state awards accord- в сферах образования и спорта Aşgabatda 14-15-nji noýabrda «Bi ing to order of President of Turkmeni- – приоритетные направления науч- lim we sport Berka rar döwletimiziň stan Gurbanguly Berdimuhamedov. но-образовательной политики Пре- bagtyýarlyk döwründe» atly Halkara On the occasion of this celebration зидента Туркменистана Гурбангулы sergi we ylmy masla hat boldy. Onda the Turkmen agricultural university Бердымухамедова, в том числе об- köpsanly düzümleýin taslamalar, türk held scientific-practical conference разование во благо будущего, роль MIRAS 101 men türgenleriniň gazanan netijeleri «Turkmenistan is Home of Prosper- цифровых технологий в обучении, giňden görkezildi. ity: agricultural products and world реформирование в сфере образо- Foruma Hytaýyň, Russiýanyň, ABŞ- market». вания, инновации и многие другие. nyň, Kanadanyň, Beýik Britaniýanyň, The international exhibition and sci- В рамках конференции был под- Fransiýanyň, Germaniýanyň, Italiýa entific conference titled «Education писан солидный пакет документов. nyň, Şweýsariýanyň, Koreýa Res and sports in the epoch of might and В их числе – Меморандум о со- publikasynyň we başga-da birnäçe happiness» was held in Ashkhabad трудничестве по образовательным meşhur daşary ýurt kompaniýalarynyň on November 14-15. Within the технологиям между Министерством 50-den gowragy gatnaş dy. Sergide framework of the event a multi-num- образования Туркменистана и на- kompýuter we multimediýa tehnikala bered structural projects, successes учно-производственным объедине- ry, mekdep mebelleri, okuw we gör of Turkmen athletes were presented. нием с ограниченной ответственно- kezme esbaplary, barlaghana enjam More than 50 famous foreign com- стью «ELXOLDING», Соглашение lary, programma üpjünçiligi we sport panies from China, Russia, USA and «О научном и академическом со- serişdeleri giňden görkezildi. Canada, Great Britain, France and трудничестве между Институтом Bilim we sport ulgamlaryndaky hyz Germany, Italy, Swiss and Korea телекоммуникаций и информатики matdaşlygyň ösdürilmegine bagyş and others, partook in the Forum. Туркменистана и Техническим уни- lanan Halkara masla hatynyň esasy temalarynyň içinde Türkmenistanyň The exposition contains a wide scale верситетом города Клуж-Напока», Prezidenti Gurbanguly computer and multi-medium technic, Меморандум о взаимопонимании Berdimuhamedowyň ylym-bilim syýa school furniture, textbooks and visual между Инженерно-технологическим satynyň ileri tutulýan esasy ugurlary, aids, laboratory equipment and soft- университетом Туркменистана име- şol sanda geljegiň bähbidi üçin bilimiň ware, sport inventory. ни Огуз хана и Политехническим ösdürilmegi, okatmakda sanly tehno Priority trends of scientific- университетом города Бухарест, logiýalaryň orny, bilim pudagyny öz educational policy of the Presi- Меморандум о сотрудничестве меж- gertmek, innowasiýalar we beýlekiler dent of Turkmenistan Gurbanguly ду Туркменским государственным boldy. Berdimuhamedov, including edu- институтом физкультуры и спорта Maslahatyň dowamynda resmina cation for future well-being, role of и Бухарестским национальным уни- malar toplumyna gol çekildi. Olaryň digital technologies in studying, re- верситетом.
102 MIRAS hatarynda: Türkme nistanyň Bilim mi forming in education fields and many Помимо этого, подписаны Мемо- nistrligi bilen «ELХOLDING» ygty others, were among the topics of the рандум о сотрудничестве в сфере ýarlygy çäklen dirilen ylmy-önümçilik International conference, devoted to образования и здравоохранения birleşiginiň arasynda bilim tehnologi the development of cooperation in между Государственным медицин- ýalary babatynda hyzmatdaşlyk ha the field of education and sport. ским университетом Туркменистана имени Мырата Гаррыева и Астра- kynda Ähtnama, «Türkmenistanyň Within the conference a set of Telekommunikasiýalar we informatika ханским государственным медицин- powerful documents was signed. instituty bilen Kluž-Napoka şäherin ским университетом, Меморандум о They are as follows: Memorandum däki Tehniki uniwersitetiniň arasynda сотрудничестве между Туркменским ylmy we akademiki hyzmat daş on cooperation on the educational государственным педагогическим lyk etmek hakynda» Şertnama, technologies between Ministry of институтом имени Сейитназара Türkmenistanyň Oguz han adyndaky education of Turkmenistan and Pro- Сейди и Волгоградским государ- Inžener-tehnologiýalar uniwersiteti bi duction association «ELXOLDING», ственным социально-педагогиче- len Buharest şäherindä ki Politehniki Agreement on «Scientific and aca- ским университетом, Меморандум uniwersitetiniň arasynda Özara düşü demic cooperation between Institute о сотрудничестве между Туркмен- nişmek hakynda Ähtnama, Türkmen of telecommunication and informat- ским сельскохозяйственным уни- верситетом имени Сапармурата döwlet beden terbiýe we sport instituty ics of Turkmenistan and Technical Ниязова и акционерным обществом bilen Buharestiň milli bedenterbiýe we University of the city Cluje-Napoka», sport uniwersitetiniň arasynda hyz «Щёлково Агрохим» Российской Memorandum of Understanding be- Федерации, План мероприятий на matdaşlyk etmek hakynda Ähtna ma tween Engineering-technology Uni- bar. 2020-2022 годы по реализации Со- versity of Turkmenistan after Oguz Mundan başga-da, Myrat Garryýew глашения о сотрудничестве между khan and Polytechnic University of adyndaky Türkme nistanyň Döwlet Туркменским государственным уни- lukmançylyk uniwersiteti bilen Astra Bucharest, Memorandum on coop- верситетом имени Махтумкули и Московским государственным уни- han döwlet lukmançylyk uniwersite eration between Turkmen State In- верситетом имени М. В. Ломоносо- tiniň arasynda bilim we saglygy go stitute of physical culture and sports ва, Соглашение о сотрудничестве raýyş ulgamlarynda hyzmat daşlyk and National University of Bucharest. между Туркменским государствен- barada Ähtnama, Seýit nazar Seýdi Apart from this, there has been ным архитектурно-строительным adyndaky Türkmen döwlet mugallym signed Memorandum on cooperation институтом и Казанским националь- çylyk instituty bilen Wolgograd döwlet in the field of education and health ным исследовательским техноло- durmuş-mugallymçylyk uniwersite between the State Medical Univer- гическим университетом, Мемо- tiniň arasynda hyzmat daşlyk etmek sity of Turkmenistan after Myrat рандум о взаимопонимании между hakynda Ähtna ma, S. A. Nyýazow Garryyev and Astrakhan city State Институтом инженерно-технических adyndaky Türkmen oba hojalyk uni Medical University, Memorandum on и транспортных коммуникаций Турк- wersiteti bilen Russiýa fede rasiýasy cooperation between Turkmen state менистана и Казанским националь- nyň «Şýolkowo Agrohim» paýdarlar Pedagogical Institute after Seitnaza ным исследовательским техниче- jemgyýetiniň arasynda hyzmatdaşlyk Seidy and Volgograd city State social ским университетом имени А. Н. etmek hakynda Ähtnama, Magtymgu Туполева. ly adyndaky Türkmen döwlet uniwersi and – Pedagogical University, Mem- orandum on cooperation between В туркменской столице 19 но- teti bilen Moskwa nyň M. W. Lomono ября состоялось торжественное Turkmen Agricultural University after sow adyndaky döwlet uniwersitetiniň открытие III Международного фе- arasynda hyzmat daşlyk hakyn daky Saparmurat Niyazov and «Schelkovo стиваля «Театральное искусство Ylalaşygy durmuşa geçirmek boýunça Agrohim» Joint Stock Company of эпохи счастья», проводимого в со- 2020-2022-nji ýyllar da geçiriljek çäre the Russian Federation, Plan of ac- ответствии с Постановлением Пре- leriň Meýil namasyna, Türkmen döwlet tivities for 2020-2022 on implementa- зидента Туркменистана Гурбангулы binagärlik-gurluşyk instituty bilen Ka tion of Agreement on cooperation be- Бердымухамедова, который уде- zan milli barlag tehnologiýalar uniwer tween Turkmen State University after ляет особое внимание реализации sitetiniň arasynda hyzmatdaşlyk etmek Makhtymguly and Moscow State Uni- культурной политики, широкой по- hakynda Şertna ma, Türkmenistanyň versity after M. V. Lomonosov, Agree- пуляризации национального насле- Inžener-tehniki we ulag kommu nika ment on cooperation between Turk- дия. siýalary instituty bilen A. N. Tupolew Форум сценического искусства, men State Architectural-Construction adyndaky Kazan milli barlag tehniki организованный Министерством Institute and Kazan national research uniwersitetiniň arasynda Özara düşü культуры Туркменистана, объеди- nişmek hakyn da Ähtnama gol çekildi. technological university, Memoran- нил в Ашхабаде 14 театральных Türkmen paýtagtynda 19-njy no dum of understanding between In- коллективов из 12 государств, в том ýabrda mede ni syýa satyň amala aşy stitute of engineering – technical числе Афганистана, Ирана, Италии, rylmagyna, milli mirasymyzyň giňden and transport communications of Казахстана, Пакистана, России, Со- wagyz edilmegine aýra tyn üns ber Turkmenistan and Kazan national единённых Штатов Америки, Тад- MIRAS 103 ýän döwlet Baştu tanymyz Gurbanguly research technical university after жикистана, Турции, Узбекистана, Berdimuhamedowyň Kararyna laýyk A. N. Tupolev. Украины, Эстонии. Нашу страну lykda geçirilýän «Bagtyýarlyk döwrü The Turkmen capital hosted the представляют ведущие театраль- niň teatr sungaty» atly III halkara festi III International festival «Theatre ные труппы. walynyň açylyş dabarasy boldy. art of the epoch of happiness» on В рамках активно развивающихся Türkmenistanyň Medeniýet ministr November 19. This event is carried международных контактов в гума- нитарной сфере в Государственном ligi tara pyndan guralan sahna sun out on the basis of Decree of Presi- музее Востока в Москве 26 ноября gatynyň forumy dünýä döwletleriniň dent of Turkmenistan Gurbanguly 12-sinden, ýagny Owganystandan, открылась выставка «Блистатель- Berdimuhamedov, who gave special Eýrandan, Italiýadan, Gazagystan ная Маргиана», приуроченная к attention to the cultural policy, wide dan, Pakistandan, Russiýadan, Ame 90-летию со дня рождения выдаю- popularization of national heritage. rikanyň Birleşen Ştatlaryndan, Täjigis щегося археолога, почётного акаде- tandan, Türki ýeden, Özbe gistandan, Scenic art Forum, which was or- мика Академии наук Туркменистана Ukrainadan, Esto niýadan teatr topar ganized by the Ministry of culture of Виктора Ивановича Сарианиди larynyň 14-sini Aşgabatda birleşdirdi. Turkmenistan unified 14 theatrical (1929–2013 гг.). Biziň ýurdumyza esasy teatr topar la groups in Askhabad from 12 coun- Созданная усилиями В. И. Сари- rymyz wekilçilik etdiler. tries, including in Afghanistan, Iran, аниди, международная команда ар- Ynsanperwer ulgamda ky halkara Italy, Kazakhstan, Pakistan, Russia, хеологов и специалистов смежных gatnaşyklaryny işjeň ösdürmegiň çäk USA, Tajikistan, Turkey, Uzbekistan, профессий функционирует ныне как lerinde 26-njy noýabrda Moskwanyň Ukraine and Estonia. Our country совместный проект Национального Gündogar Döwlet muze ýinde «Nurly was presented by leading theatrical управления по охране, изучению и реставрации памятников истории Margiana» atly sergi açyldy. Ol bel groups. и культуры Министерства культуры li arheolog, Türkme nistanyň Ylymlar Within the framework of interna- akademiýasynyň hormat ly akade Туркменистана и Института этно- tional contacts in humanitarian field, логии и антропологии им. Н. Н. Ми- migi Wiktor Iwanowiç Sarianidiniň which is actively developed, the state клухо-Маклая Российской академии (1929-2013 ýý.) doglan gününiň 90 museum of East in Moscow orga- наук в рамках Программы Туркме- ýyllygyna bagyş landy. nized on November 26 an Exhibition но-российской межправительствен- W. I. Saria nidiniň tagallasy bilen dö titled «Marvelous Margiana» timed to ной комиссии. redilen düzümi arheo loglardan, dür the 90-years anniversary of the out- В музее состоялся также и «кру- li hünärdäki hünärmenlerden ybarat standing archeology, honorable aca- глый стол»: друзья, коллеги, зем- bolan halkara topar häzirki döwürde ляки В. Сарианиди – представи- Türkmenistanyň Medeniýet ministrli demician of academy of sciences of тели греческой общины Москвы giniň Taryhy we medeni ýadygärlikleri Turkmenistan Victor Ivanovich Sari- – поделились воспоминаниями об goramak, öwren mek hem-de rejele anidi (1929–2013). учёном, его многогранной лично- mek baradaky milli müdirli giniň, Russi The international team, established сти, открытиях и их значении для by the efforts of V. I. Sarianidi in- ýanyň Ylymlar akademiýasynyň N. N. исторической науки и заполнения volved in archeologist and specialists Mikluho-Maklaý adyndaky Etno logiýa неизвестных страниц истории Турк- we antropologiýa instituty bilen bilelik of mix-occupation, has been function- менистана в эпоху бронзы. Был про- däki tasla ma hökmünde Türkmen-rus ing now as a joint project of National демонстрирован видеофильм, соз- hökümetara topa rynyň Maksat nama department on preservation, study данный творческой группой сайта synyň çäklerinde hereket edýär. and restoration of monuments of his- «orient.tm», позволяющий увидеть Muzeýde W. I. Sarianidiniň dostla tory and culture of the Ministry of cul- Гонур-депе с высоты птичьего по- rynyň, kärdeşleriniň, ýurtdaşlarynyň ture of Turkmenistan and Institute of лёта, ощутить атмосферу и дух это- – Moskwadaky grek jemgyýetiniň we ethnology and anthropology named го заповедного уголка туркменской killeriniň gatnaşmagynda «tegelek sto after N. N. Mikluho-Maklaya of Rus- земли, куда обращены взоры учё- luň» başyn da duşuşyk geçirildi. Onda sian Academy of Sciences within the ных многих стран мира. alymyň köptaraply şahsyýeti, açyşla ry framework of Turkmen-Russian inter- В столице 27 ноября состоялось hem-de olaryň taryh ylmy üçin ähmi governmental commission. открытие XII Международной вы- ýeti barada ýatla malar boldy. Bellenili The Museum has also organized a ставки телекоммуникаций, теле- şi ýaly, şol tapyn dylar Türkme nistanyň метрии, информационных техно- «round table meeting»: friends, col- bürünç eýýamyna degişli tary hynyň логий и телерадиовещательного leagues, and compatriots of Sarianidi näbelli sahy palaryny äşgär etdi. «Te оборудования «Türkmentel-2019» gelek stola» gatnaşyjylara «Orient. – the representatives of Greece so- и в её рамках научной конферен- tm» saýtynyň döredijilik topary tara ciety of Moscow – shared with infor- ции «Туркменистан и мировые pyndan döredilen we Goňur depäni gu mation on the scholar, his multi-side информационно-телекоммуника- şuçar belent likden syn etmäge dünýä personality, revealing and their sig- ционные системы», организатора- niň köp ýurtla rynyň alymlarynyň ünsini nificance for the history of Turkmeni- ми которых выступили агентство özüne çekýän türkmen topragynyň bu stan in the epoch of Bronze. Video- «Türkmenaragatnaşyk» Министер-
104 MIRAS taryhy künje giniň ýagdaýyny we ruhu film, created by creative group of the ства промышленности и коммуни- ny duýma ga mümkinçilik berýän wi site orient.tm, which gave a chance кации и Торгово-промышленная па- deofilm görkezildi. to see Gonur-depe from the height лата страны. Paýtagytda 27-nji noýabrda of bird fly, to feel the atmosphere Как подчёркивалось на конфе- Türkmenistanyň Sena gat we kom and soul of this reserved corner of ренции, наиболее конкурентоспо- munikasiýa ministr liginiň «Türkme Turkmen land, which is an interest of собными сегодня оказываются те государства, которые, в том числе naragatna şyk» agentligi hem-de ýur many scholars, was demonstrated. и Туркменистан, в состоянии посто- dumyzyň Söwda-sena gat edarasy Opening of XII International exhi- tarapyndan guralan telearagatnaşyk, янно совершенствоваться с учётом bition of telecommunications, telem- telemetriýa, habar beriş tilsimatlary технологических нововведений и etry, informational technologies and nyň we teleradioýaýradyş enjamlary внедрять их в управление экономи- broadcasting equipment «Türkmen- nyň «Türkmentel – 2019» atly XII hal кой. На данном этапе важно занять kara sergisiniň we onuň çäklerinde tel-2019» and scientific conference своё место в мировом информаци- geçirilen ylmy maslahatyň açylyş da titled «Turkmenistan and worldwide онном пространстве. barasy geçirildi. informational technology systems» Между Правительством Турк- Maslahatda bellenilişi ýaly, häzir was held on November 27in its frame менистана и Правительством Азер- ki döwürde tehno logiýa täzeçilliklerini under the support of «Turkmaragat- байджанской Республики было hasaba almak bilen yzygiderli kämil nashyk» agency of Ministry of indus- подписано Соглашение об орга- leşdirmäge hem-de ykdy sadyýetiň do try and communications and Cham- низации содействия в совместном landyrylmagyny ornaş dyrmaga ukyply ber of commerce and industry. строительстве, владении и исполь- зовании оптико-волоконных линий ýurtlar bäsdeş lige has ukyplydyrlar. It was underlined in the conference связи по дну Каспийского моря по Türkmenistan hem şeýle döwletleriň that the more competitive and pow- hataryna girýär. Bu tapgyrda dünýä направлению Туркменистан – Азер- erful countries, including Turkmeni- байджан операторами связи этих maglumatlar giňişliginde öz ornuňy stan, which are in a position to be государств. pugtalandyrmak möhümdir. improved and perfected keeping in Реализация данного проекта, ох- Türkmenistanyň Hökümeti bilen view new technology and introduce ватывающего территорию, по кото- Azerbaýjan Respublikasynyň Hökü it in economics management. This рой в древности пролегал Великий metiniň arasynda Türkmenistanyň we stage required to take its place in the Шёлковый путь, укрепит сотрудни- Azerbaýjan Respublikasynyň aragat world information space. чество в диверсификации и усовер- naşyk operatorlary arka ly Türkme nis The Agreement between the gov- шенствовании телекоммуникацион- tan – Azerbaý jan ugry boýunça Hazar ных транзитных путей между Азией deňziniň düýbünden optiki süýümli ernment of Turkmenistan and gov- и Европой. aragatna şyk ulgamyny bile likde gur ernment of Republic of Azerbaijan На форуме также состоялись magy, eýelik etmegi hem-de ulanma on assistance in joint building, own- ing and using optic-fiber lines under презентации новейших технологи- gy guramak baradaky Ylalaşyga gol ческих разработок, использование the ground of Caspian Sea in Turk- çekilmegi forumyň möhüm netijeleri которых особо актуально в сфере menistan – Azerbaijan direction, was niň birine öwrüldi. телерадиовещания, организации Gadymy döwürlerde Beýik Ýüpek signed. проведения съёмок и трансляций ýolunyň geçen ugruny öz içine alýan Implementation of this project, международных соревнований и çäk boýunça bu tasla manyň amala which covers the territory of the an- других значимых мероприятий стра- aşyrylmagy Aziýa bilen Ýewropanyň cient time’s great Silk Road, will ны, кинематографии, цифровых си- arasynda telekommunikasiýanyň üs strengthen cooperation in diversifica- стем связи и систем безопасности. taşyr ýollaryny diwersifikasiýa etmek tion and perfection of telecommuni- В конференц-зале Международ- we ony kämilleşdirmek boýunça ýola cation transit ways between Asia and ного университета гуманитарных goýulýan hyzmatdaşlygy pugtalandy Europe. наук и развития 3 декабря состоя- rar. Presentations of the latest tech- лась презентация вышедшего в свет Forumda iň täze tehnologiýa ba nological designs, which usage are на арабском языке второго тома batynda işläp taýýarlamalaryň ta necessity in the field of broadcasting, книги Президента Туркменистана nyşdyryş çäre leri-de guraldy, şolaryň Гурбангулы Бердымухамедова making photo-films, broadcasting of peýdalanylmagy teleradio gepleşik «Туркменистан – сердце Велико- international events and other activi- ler, halkara ýaryşlary görkezmegi we го Шёлкового пути». Как подчёрки- eşitdirmegi gura makda hem-de beý ties of the country were made in the вали выступавшие, перевод книги leki ähmiýetli çäreleri geçirmekde, ki forum. на арабский язык будет способ- nematogra fiýada, sanly aragatnaşyk The conference hall of International ствовать дальнейшему развитию ulgamynda we howpsuzlyk baba tynda University of Humanitarian Sciences туркмено-арабских отношений, на- aýratyn möhümdir. and development was the place, учных и культурных контактов, вза- Halka ra ynsan perwer ylymla ry we where on December 3 the presenta- имопониманию и доверию между ösüş uniwersitetiniň maslahatlar zalyn tion of the second volume of the book дружественными народами, исто- MIRAS 105 da 3-nji dekabrda hormatly Prezidenti «Turkmenistan-heart of the great silk рия которых уходит корнями вглубь miz Gurbanguly Berdimuhamedowyň road» by President of Turkmenistan веков. «Türkmenistan – Beýik Ýüpek ýolunyň Gurbanguly Berdimuhamedov trans- В начале декабря вышел в свет ýüregi» diýen kitabynyň ikinji jildiniň lated in Arabic language, was held. очередной – 12-й том сборника «К arap dilinde çykan neşiriniň tanyş dy The participants underlined the trans- новым высотам прогресса», в ко- ryş dabarasy geçirildi. Çykyş eden lation of the book in Arabic language торый вошли программные высту- leriň nygtaýyşlary ýaly, kitabyň arap will facilitate further development of пления, интервью, обращения Пре- diline terjime edilmegi türkmen-arap Turkmen-Arab ties, scientific and зидента Туркменистана Гурбангулы gatna şyklarynyň, ylym we medeni cultural contacts, understanding and Бердымухамедова за 2018 год. Кни- aragatna şyklaryň geljekde ösdü rilme trust among the friendly countries. га, публикуемая на туркменском, gine, taryhlary asyrlaryň jümmüşine The 12th volume of the collection английском и русском языках, под- uzap gidýän iki dostluk ly halkyň ara готовлена к печати Архивным фон- «Towards new heights of progress», synda özara düşü nişmegine we yna дом Президента Туркменистана which covered interview, addresses nyşmagyna ýardam berer. Главного архивного управления при of the President of Turkmenistan Dekabryň başynda Türkmenistanyň Кабинете Министров. Gurbanguly Berdimuhamedov for Prezidenti Gurbanguly В честь предстоящего праздника the year 2018. The book being pub- Berdimuhamedowyň 2018-nji ýyldaky – Международного дня нейтралите- maksatnamalaýyn çykyşlaryny, interw lished in Turkmen, English and Rus- та, в разных уголках страны по тра- ýularyny, gutlag laryny hem-de ýüzlen sian language was prepared to the диции проходили церемонии ввода melerini özünde jemleýän, «Ösüşiň publication by the Archive fund of в строй объектов различного назна- täze belentliklerine tarap» atly ýygyn the President of Turkmenistan of the чения. dynyň nobat da ky – 12-nji jildi çapdan main archive department under the В конференц-зале Института çykdy. Türkmen, iňlis we rus dillerinde Cabinet of Ministers. международных отношений Мини- neşir edilen kitap ýurdumyzyň Ministr In honor of the forthcoming holi- стерства иностранных дел 11 дека- ler Kabinetiniň ýanyndaky Baş arhiw day – International Neutrality Day a бря состоялась научная конферен- müdirliginiň Türkme nistanyň Prezi ceremony of putting various object ция «Нейтралитет Туркменистана: dentiniň arhiw gaznasy tarapyndan into force took place throughout the сотрудничество во имя мира, без- çapa taýýarlanyldy. country. опасности и устойчивого развития».
106 MIRAS Öňde boljak baýramçylyk – Halkara The conference hall of the Institute Как отмечали участники конферен- Bitaraplyk güni mynasybetli ýurdu my of international relations of the Min- ции, 12 декабря 1995 года – одна zyň dürli künjeklerinde däp boýunça istry of Foreign Affairs was a place, из важных дат в современной исто- dürli maksatly täze desgalary ulanma where scientific conference «Neutral- рии туркменского народа. Приня- ga bermek daba ralary guraldy. ity of Turkmenistan: cooperation in тие двадцать четыре года назад Daşary işler ministrliginiň Halka the name of peace, security and sus- при единодушной поддержке 185 стран-членов ООН специальной ra gatnaşyklary institutynyň mej tainable development, was organized Резолюции «Постоянный нейтрали- lisler zalynda 11-nji dekabrda on December 11. The participants «Türkmenistanyň hemişelik Bitaraply тет Туркменистана» стало поистине of the event noted the date 12 De- эпохальным событием, позитив- gy: para hatçy lyk, howpsuzlyk we dur cember 1995 as one of the important nukly ösüş ugrunda hyzmatdaşlyk» at но отразившимся на политической dates in modern history of Turkmeni- жизни всей планеты. ly ylmy maslahat geçirildi. Maslahata stan. The Resolution «Permanent В докладах специального пред- gatna şyjylaryň belleýşi ýaly, 1995-nji neutrality of Turkmenistan» approved ставителя Генерального секретаря ýylyň 12-nji dekabry türkmen halkynyň and supported by 185 UNO member- ООН по Центральной Азии, главы häzirki taryhynda möhüm seneleriň bi states unanimously 24 years ago has Регионального Центра OOН по пре- ridir. Ýigrimi dört ýyl mundan öň BMG- become the epochal event, which вентивной дипломатии для ЦА На- niň agza ýurtla rynyň 185-siniň biragyz тальи Герман, Постоянного коорди- dan goldamagynda «Türkmenistanyň made positive impact on political life of the entire planet. натора ООН в Туркменистане Елены hemişelik Bita raplygy» atly ýörite Ka Пановой, главы Центра ОБСЕ в Аш- The position of our sovereign Moth- rarnamanyň kabul edilmegi tutuş dün хабаде Натальи Дрозд, полпредов erland on the world scene was highly ýäniň syýasy durmu şyna oňyn täsirini Республики Италия Диего Унгаро и ýetiren döwrüň wakasyna öwrüldi. evaluated and underlined in the re- Республики Узбекистан Акмалджо- BMG-niň Baş sekretarynyň Merkezi ports made by: special representa- на Кучкарова была дана высокая Aziýa boýunça ýöri te weki li, BMG-niň tive of UN’s Secretary General on оценка позиции нашей суверенной Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diploma Central Asian countries Natalia Ger- Отчизны на мировой арене. tiýasy boýun ça sebit merke ziniň ýol man, head of Regional center of UN Народ независимого нейтраль- başçysy Natalýa Germanyň, BMG-niň on preventive diplomacy for Central ного Туркменистана вместе с ми-
MIRAS 107 Türkmenistandaky Hemişelik utgaşdy Asian states, permanent coordinator ровым сообществом 12 декабря ryjysy Ýelena Panowanyň, ÝHHG-niň of UN in Turkmenistan Elena Pav- отметил Международный день Aşgabatda ky merkeziniň ýolbaşçysy lova, the head of OCSE in Ashkhabad нейтралитета. По случаю славного Natalýa Drozdyň, Italiýa Respublika Natalia Drozd, polpred of Italy Diego праздника по всей стране широко synyň Türkmenistandaky Adatdan da Ungaro and Republic of Uzbekistan развернулись торжества, средото- şary we Doly ygtyýarly wekili Diýe go Akmaljon Kuchkarov. чием которых стала туркменская Ungaronyň hem-de Özbe gistan Res The people of independent neutral столица. Там при участии Прези- дента Туркменистана Гурбангулы publikasynyň Türkme nistandaky Adat Turkmenistan along with world com- dan daşary we Doly ygtyýarly wekili Бердымухамедова состоялась це- munity celebrated International day Akmaljon Kuçkarowyň çykyşlarynda ремония возложения цветов к Мо- of neutrality on December 12. On dünýäde özygtyýarly Watanymyzyň нументу нейтралитета. this occasion a wide-scale festivi- eýeleýän ornuna ýokary baha beril di. В тот день во Дворце мукамов Го- Garaşsyz, hemişelik Bitarap ties were organized in all corners of сударственного культурного центра Türkmenistanyň halky dünýä bileleşigi Turkmenistan, and the capital Ash- прошёл большой праздничный кон- bilen bilelikde 12-nji dekabrda Halkara khabad was the main point of cele- церт, посвящённый Международно- Bitaraplyk gününi belledi. Şanly baý bration. Here, flower laying ceremo- му дню нейтралитета. Удивитель- ramçylyk mynasybetli tutuş ýurdumyz ny to the Monument of neutrality took ная панорама концерта, ставшая da dabaralar giňden ýaýbaňlandyryl place with participation of the Presi- увлекательным путешествием по dy, türkmen paýtag ty olaryň merkezi dent of Turkmenistan Gurbanguly Великому Шёлковому пути, отраз- boldy. Ol ýerde Türkmenistanyň Prezi Berdimuhamedov. ила открытость и многовекторность denti Gurbanguly Berdimuhamedowyň In Mukams Palace of the State политики независимого нейтраль- gatnaşmagynda Bitaraplyk binasyna cultural center a great festive con- ного Туркменистана и ещё раз вы- gül goýmak daba rasy boldy. cert devoted to the International day светила роль культуры, искусства, Şol gün Türkmenistanyň Döwlet of neutrality was held the same day. творческих связей в доверительном medeniýet merke ziniň Mukamlar köş Amazing panorama of concert, which и взаимообогащающем диалоге günde Halkara Bitaraplyk güni my became interesting travel on Great стран и народов. nasybetli uly baýramçylyk konserti Silk road, reflected all positives as- Под весёлые новогодние песни, boldy. Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bo красочные хороводы и танцеваль- pects and multi-vectors of policy of ýunça gyzyk ly syýa hata öwrü len bu ные композиции юных туркмени- independent neutral Turkmenistan konsert Garaşsyz, hemişelik Bita rap станцев, разноцветными огнями 15 and demonstrated once again the Türkmenistanyň oňyn syýa satynyň декабря озарилась установленная açyklygyny, köp ugurlylygyny beýan role of culture, art and creativity ties на площади перед Культурно-раз- etdi hem-de ýurtla ryň we halklaryň in trusty dialogue, which mutually-en- влекательным центром «Älem» birek-birege ynam we özara baýlaş riched the countries and people. («Вселенная») Главная ёлка стра- dyrmak babatyndaky gatna şyklarynda Main New-year Tree set up on the ны, возвестив о скором приходе Но- medeniýetiň, sungatyň ornuny ýene square in front of Cultural-entertain- вого, 2020 года. bir gezek äşgär etdi. ing center «Alem» («Universal») В этом году сценаристы подгото- Ýaşajyk türkmenistanlylaryň belent which informed on coming of New вили для юных зрителей не только ruha beslenen Täze ýyl baýramçyly 2020 year, has been illuminated with развлекательное, но и с образова- gyna bagyşlanan aýdymlary, ajaýyp colorful fires on December 15 and тельным уклоном представление. çykyşlary we joşgunly tanslary bilen accompanied by joy new year songs, Главные герои праздника – Аяз utgaşyp, «Älem» medeni-dynç alyş colorful chorus and dancing compo- баба (Дед Мороз), Гарпамык (Сне- merkeziniň öňündäki meýdan çada sition of young Turkmens. гурочка) и сказочные персонажи oturdylan ýurdumyzyň Baş arça sy kö The show in terms of entertaining Билгирдже и Мамметджан – с по- pöwüşginli yşyklaryny ýakyp, Täze, and educating was prepared by or- мощью цифровых технологий по- 2020-nji ýylyň ýakynlap gelýändigini ganizers for youth Turkmens in out- бывали во всех уголках Отчизны aýan etdi. и ознакомились с достижениями в going year. Santa Claus Main with Şu ýyl daba rany guraý jylar çaga lar сфере экономики, культуры и со- Snow Maiden Bildirje and Mammet- üçin diňe bir dynç alyş däl, eýsem, циальной политики, которые были jan were the heroes of the festivity – özboluşly aň-bilim çykyş laryny hem осуществлены в независимом ней- taýýarladylar. Baýramçylygyň esa using digital technologies they have тральном Туркменистане благодаря sy gahrymanlary bolan Aýazbaba, been in all corners of our Motherland, вниманию и заботе лидера нации Garpamyk, erte kileriň gahrymanla ry got familiar with achievements in the Гурбангулы Бердымухамедова. – Bilgirje we Mämmetjan sanly ulga field of economic, culture and social В Национальном музее турк- myň kömegi arkaly Wata nymyzyň ähli policy, which were implemented in- менского ковра 16 декабря состоя- sebitlerinde boldular hem-de ykdy sa dependent neutral Turkmenistan due лась торжественная конференция, dyýetde, medeniýetde, durmuş ulga to attention and care of the Nation посвящённая внесению традиций mynda ýetilen sepgitler, milli Lideri leader Gurbanguly Berdimuhanedov. туркменского
108 MIRAS miz Gurbanguly Berdimuhamedowyň On December 16 there was held a ковроделия в Репрезентативный üns-aladasy netijesinde Garaş syz, conference in the national carpet mu- список нематериального наследия hemişelik Bita rap Türkme nistanda biti seum devoted to including traditions человечества ЮНЕСКО. Такое ре- rilen beýik işler bilen tanyşdylar. of Turkmen carpet-making in repre- шение было принято на заседании Türkmen halysynyň milli muze ýinde sentative list of UNESCO’s non-ma- 14-й сессии Межправительствен- ного комитета по охране немате- 16-njy dekabrda türkmen milli halyçy terial heritage of humanity. This deci- риального культурного наследия lyk sungatynyň ÝUNESKO-nyň Adam sion was taken in the course of 14-th zadyň maddy däl medeni mirasynyň ЮНЕСКО, состоявшегося 12 дека- session Inter-governmental commis- sanawyna girizilmegine bagyşlanan бря 2019 года в столице Колумбии – sion on preservation of non-material dabaraly masla hat geçi rildi. Şeýle Богота. В выступлениях участников cultural heritage of UNESCO, which çözgüt 2019-njy ýylyň 12-nji dekabryn конференции говорилось о выдаю- da Kolum biýanyň paýtag ty Bogotada took place on December 12, 2019 щемся личном вкладе лидера на- geçirilen ÝUNESKO-nyň Adamzadyň in the Bogota – capital of Colombia. ции Гурбангулы Бердымухамедова maddy däl mede ni mirasyny goramak While making speech in the confer- в возрождение и дальнейшее раз- boýunça Hökümetara komitetiniň 14- ence the participants underlined a витие исконных традиций народа nji mejlisinde kabul edildi. Daba raly great personal contribution of Nation Туркменистана, являющегося уни- maslahata gatnaşanlaryň çykyşlaryn leader Gurbanguly Berdimuhamedov кальным центром ручного ковроде- da el halyçylygynyň ajaýyp sungaty to reviving and further developing of лия. nyň täsin merkezi bolan Türkmenis ancient traditions of Turkmen people Президент Туркменистана tanda türkmen halkynyň gadymdan to be considered a unique hand car- Гурбангулы Бердымухамедов, по- здравляя соотечественников, ков- gelýän däbiniň gaýta dan dikel dilme pet making center. ровщиц и ценителей ковра с ны- ginde we mundan beýläk-de ösdü ril Having congratulated compa- нешним историческим событием, meginde milli Liderimiz Gurbanguly triots, carpet-makers and experts особо подчеркнул: «Внесение турк- Berdimuhamedowyň şahsy goşandy with this historical event the Presi- менского национального искусства aýratyn bellenildi. dent of Turkmenistan Gurbanguly ковроделия в Список нематериаль- Türkmenistanyň Prezidenti Berdimuhamedov underlined: «In- ного культурного наследия челове- Gurbanguly Berdimuhamedow häzirki sertion of Turkmen national carpet- чества ЮНЕСКО является нагляд- taryhy waka bilen watandaşlarymyzy, making art in UNESCO’s List of non- ным свидетельством признания halyçylarymyzy we haly şynaslarymy material cultural heritage of humanity мировым сообществом в качестве zy gutlap aýdan sözlerinde: «Türkmen which is an obvious certification of прекрасного памятника искусства milli halyçylyk sungatynyň ÝUNESKO- recognition of world community as a наших изумительных ковров, со- nyň Adamzadyň maddy däl medeni тканных отечественными чудо-ма- mirasynyň sanawyna girizilmegi türk splendid art monument of our fantas- tic carpets weaved by native women стерицами». men zenanlarynyň çeper elleriniň, uz В городке Тургунди провинции which are good at carpet making. barmaklarynyň gudraty bilen döredilen Герат Исламской Республики Аф- In the town Turgundi of Herat prov- nepis halylarymyzyň dünýä bileleşigi ганистан 17 декабря состоялись tarapyndan ajaýyp sungat ýady gärligi ince of Islamic Republic of Afghani- торжества по случаю оказания Тур- hökmünde ykrar edilýändiginiň aýdyň stan the festivities on the occasion of кменистаном гуманитарной помощи subutnamasydyr» diýip, aýra tyn belle rendering humanitarian assistance – передачи мощного электроэнерге- di. by Turkmenistan – transfer of power- тического оборудования для нужд Owganystan Yslam Respublika ful electric energy equipment for the экономики дружественной страны. synyň Hyrat welaýatynyň Turgun needs of friendly country’s econom- Представители дружествен- dy şäherçesinde 17-nji dekabrda ics, was held on December 17. ной страны выразили сердеч- Türkmenistanyň ynsan perwer kö The representatives of friendly ную признательность Президен- meginiň berilmegi –dostlukly ýurduň country expressed a warm gratitude ту Туркменистана Гурбангулы ykdysady hajatlary üçin kuwwatly to the President of Turkmenistan and Бердымухамедову и туркменскому elektroenergetika enjam larynyň gow Turkmen people for the assistance народу за поддержку и содействие в şurylmagy mynasybetli dabara boldy. and support in arranging the peace установлении мирной жизни в ИРА. Dostlukly ýurduň wekil leri В столице17 декабря состоял- life in IRA. Türkmenistanyň Prezidentine we hal ся финал молодёжного певческого The fifth grade student of Turkmen kyna Owganystanda asuda durmuşy конкурса «Звезда года–2019», побе- berkarar etmek babatda berýän gol state institute of culture Azat Don- дителем которого стал молодой ис- daw we ýardamy üçin tüýs ýürekden mezov has become winner of youth полнитель Азат Донмезов – студент hoşallyk bildirdiler. signing contest «Star of the year 5 курса Туркменского государствен- Paýtagty myzda 17-nji dekabrda ýaş 2019» which was held on December ного института культуры. aýdymçylaryň arasyndaky «Ýylyň par 17 in the capital. В Министерстве иностранных дел lak ýyldyzy – 2019» bäsleşiginiň jem The Ministry of Foreign affairs of Туркменистана 18 декабря прошли leýji tapgyry geçirildi. Ýaş aýdym çy, Turkmenistan organized on Decem- многосторонние консультации по MIRAS 109 Türkmen döwlet mede niýet instituty ber 18 multilateral consultations on разработке Специальной програм- nyň 5-nji ýyl talyby Azat Dönmezow the elaboration special program of мы ООН для стран региона Араль- onuň ýeňijisi boldy. UN for the countries of the Aral Sea ского моря. Daşary işler ministr liginde 18-nji region. В Институте международных отно- dekabrynda Aral deňziniň sebitindäki The Institute of international rela- шений Министерства иностранных ýurtlar üçin BMG-niň Ýöri te maksat tions of the Ministry of foreign affairs дел Туркменистана 18 декабря со- namasyny işläp taýýarlamak boýunça of Turkmenistan became a place, стоялась презентация «Атласа раз- köptaraplaýyn geňeşmeler geçirildi. where the presentation of «Sea граничения морских пространств». Şol gün Türkmenistanyň Daşary space delamination Atlas» was held Объёмный сборник графической и işler ministr liginiň Halkara gatna şyk December 18. Voluminous graphi- справочной информации составлен lary institutynda «Deňiz giňişliklerini специалистами Института Каспий- cal and data-informative collection çäklendirmeleriň atla sy» atly tasla ского моря и Министерства обо- is made up by the specialists of the manyň tanyşdyrylyş çäresi geçirildi. роны Туркменистана при участии Institute of Caspian Sea and Ministry Grafiki we habar berýän maglumat сотрудников кафедры географии of defense of Turkmenistan with par- lary özünde jemleýän bu uly ýygyn dy Туркменского государственного уни- Türkmenistanyň Hazar deňzi instituty ticipation of employees of geography верситета имени Махтумкули. tarapyndan, Goran mak ministr ligi ta department of Turkmen state univer- В столичном парке «10 лет неза- rapyndan we Magtymguly adyndaky sity after Magtymguly. висимости» 21 декабря состоялась Türkmen döwlet uniwersitetiniň geog Flower laying ceremony to the церемония возложения цветов к мо- rafiýa kafedrasynyň işgär leriniň gat monument of the first President of нументу первому Президенту Турк- naşmagynda taýýarlanyldy. Turkmenistan S. A. Niyazov, who менистана С. А. Ниязову, одному Paýtagtyň «Garaşsyzlygyň 10 ýylly was one of the outstanding sons of из выдающихся сынов туркменской gy» seýilgähinde 21-nli dekabrda türk Turkmen nation, was held in capital нации. men milletiniň görnükli ogullarynyň park «10 years of independence» on Президент Туркменистана birine – Türkme nistanyň ilkinji Prezi December 21. Гурбангулы Бердымухамедов 26
110 MIRAS denti S. A. Nyýa zowyň heýkeline gül President of Turkmenistan декабря посетил новогоднее пред- goýmak çäre si boldy. Gurbanguly Berdimuhamedov vis- ставление у Главной ёлки страны, Türkmenistanyň Prezidenti ited on December 26 the New Year разделив с юными участниками Gurbanguly Berdimuhamedow 26-njy show at the Main New Year tree, hav- праздничного мероприятия радость dekabrda ýurdumyzyň Baş arçasyn ing shared joy and festivities of event и веселье торжества, развернувше- da geçirilen baýramçylyk dabaralary with youth at the square located in гося на площади перед Культурно- na baryp, «Älem» medeni-dynç alyş front of the Cultural-entertaining cen- развлекательным центром «Älem». merkeziniň öňündäki meýdan çada ter «Älem». В тот же день лидер нации вместе ýaýbaňlandyrylan dabara gatnaşýan The same day the Nation leader with со своими внуками принял участие çagalaryň baýramçylyk şatly gyny paý his grandchildren took part in New в новогоднем торжестве, состояв- laşdy. Year festivity, which was organized шемся в Торгово-промышленной палате. Вместе со всеми весели- Şol gün milli Liderimiz öz agtyklary in Trade-Chamber and Commerce. лись здесь и дети представителей bilen Söwda-senagat edarasynda ge The children of representatives of дипломатических миссий, аккреди- çirilen Täze ýyl baýramynyň daba rasy diplomatic missions accredited in тованных в Туркменистане. Ребя- na gatnaş dy. Hemmeler bilen daşary Turkmenistan took part and spent a та на своих родных языках попри- ýurtlaryň Türkme nistanda işleýän dip nice time in the festivity. The children ветствовали туркменского лидера lomatik wekilhanalarynyň wekilleriniň greeted Turkmen leader Gurbanguly Гурбангулы Бердымухамедова и по- çagalary hem şatlan dylar. Çagalar öz Berdimuhamedov in their native lan- здравили всех с Новых годом. dillerinde türkmen Lide ri Gurbanguly guages and congratulated all. Пожелания счастливого Нового Berdimuhamedowy mübäreklediler The Nation leader congratulated года лидер нации выразил и много- we hemmeleri Täze ýyl bilen gutlady the multi-membered participants of численным участникам свободного lar. free creativity festivity held on De- творческого торжества, состоявше- «Mizan» täjir çilik merke zinde 27- cember 27 in «Mizan» center and гося 27 декабря в центре «Мизан». nji dekabrda geçirilen erkin döredijilik wished everybody the happy New Необычайно ярко вошёл Новый, dabarasynda köpsanly gatnaşyjylara Year. 2020 год в жизнь страны, подарив hem milli Liderimiz bagtly Täze ýyly A new 2020 year has entered into всем туркменистанцам, и особенно arzuw etdi. the life of country in effective man- детворе, каскад радостных впечат- MIRAS 111 Täze 2020-nji ýyl ýurdumyzyň dur ner and gifted to all Turkmen people, лений, праздничный марафон ко- muşyna üýtge şik täsir bilen girip, ähli especially children, huge of impres- торых стартовал в первой декаде türkmenistanlylara, aýratynam çaga sions which festive marathon started декабря. lara, täze ýylyň ilkinji ongünlüginde-de in the first decade of December. В Министерстве иностранных дел dowam eden begençli duýgu laryň top The ministry of foreign affairs of 28 декабря состоялся брифинг, по- lumyny sowgat etdi. свящённый итогам председатель- Daşary işler ministrliginde 28-nji de Turkmenistan held on December 28 ства Туркменистана в Междуна- kabrda Türkme nistanyň 2017 – 2019- a briefing devoted to the outcomes родном фонде спасения Арала в njy ýyllarda Araly halas etmegiň Hal of Chairmanship of Turkmenistan in 2017–2019 годах, а также Перво- kara gazna syna başlyk lyk etmeginiň, International Fond of Aral Sea safe му Каспийскому экономическому şeýle hem Türkme nistanyň Preziden in 2017-2019, and to the first Cas- ti Gurbanguly Berdimuhamedowyň форуму, проведённому по иници- pian Ecoinomic forum, carried out on başlangyjy boýunça şu ýylyň awgust ативе Президента Туркменистана aýynda «Awaza» Milli syýahatçylyk the iniative of President Gurbanguly Гурбангулы Бердымухамедова в zolagynda geçirilen birinji Hazar ykdy Berimuhamedov in the august month августе текущего года в Националь- sady foru mynyň jemlerine bagyşlanan in nation al touristic zone «Avaza». ной туристической зоне «Аваза». brifing geçirildi. President of Turkmenistan Президент Туркменистана Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedov vis- Гурбангулы Бердымухамедов 29 Gurbanguly Berdimuhamedow 29-njy ited an International akhalteke horse- декабря прибыл в Международный dekabrda Halkara ahalteke atçy lyk sport complex on December 29, ахалтекинский конноспортивный sport toplumyna bardy we ol ýerde комплекс, где встретился с членами «Galkynyş» milli at üstün däki oýun where he met with members of na- группы национальных конных игр lar topa rynyň agzalary bilen duşuşdy. tional horse-sport plays «Galkynysh» «Галкыныш» (Возрождение). На- Milli Liderimiz çapyksuwarlaryň öz us (Revival). Observing how the riders блюдая за тем, как оттачивают своё satlygyny nähili derejede ýokarlandyr worked and improved their master- мастерство конники, лидер нации с ýandyklaryny synlap, bu toparyň at ship the Nation leader noted with sat- çapmak sungatynyň usullaryny gorap удовлетворением отметил важную isfaction on the significant role of this saklamakda we mundan beýläk-de роль этой группы в сохранении и ösdürmekde, atçy lyk sporty höweslen team in preserving and further devel- дальнейшем развитии искусства dirmekde we wagyz etmek de möhüm oping riding, stimulating and popular- верховой езды, стимулировании и ornuny kanagatlan ma bilen belledi. ization of horse sports. популяризации конного спорта. Şeýlelikde, 2019-njy ýylyň dördünji Thus, the events of the 4 quarter Таким образом, события четвёр- çärýeginiň wakalary Türkme nistanyň of 2019 – is a bright prove of state того квартала 2019 года – яркое Prezidenti Gurbanguly policy, which is effectively carried подтверждение эффективности Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygyn out under the leadership of Presi- государственной политики, прово- da alnyp barylýan, Türkme nistanyň dent of Turkmenistan Gurbanguly димой под руководством Прези- dünýä jemgyýetçiligi bilen syýasy gat дента Туркменистана Гурбангулы naşyklary çuňlaşdyrmaga, ykdysady Berdimuhamedov and aimed at Бердымухамедова и направленной hyzmatdaşlygy giňeltmäge, hoşni deepening of political dialogue of на углубление политического диа- ýetli goňşuçylyk aragatnaşyklaryny, Turkmenistan with world community, ählumumy parahatçylygyň, durnukly лога Туркменистана с мировым со- enlarging international collaboration, обществом, расширение междуна- ösüşiň we dünýäniň halklarynyň ro strengthening neighbor’s ties, ar- waçlygynyň bähbidine ynsanperwer родного сотрудничества, упрочение ranging of contacts in humanitarian ulgamda gatnaşyklary berkit mäge gö добрососедских связей, контактов в nükdirilen döwlet syýa satynyň netijeli field in the name of universal peace, гуманитарной сфере во имя всеоб- diginiň aýdyň subutnamasy bolup hyz sustainable developing and flourish- щего мира, устойчивого развития и mat edýär. ing peoples of the planet. процветания народов планеты.
112 MIRAS