Os Exilios Ibéricos
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
OS EXILIOS IBÉRICOS: UNHA OLLADA COMPARADA Nos 70 anos da fundación do Consello de Galiza Edita © CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2017 Pazo de Raxoi · 2º andar · Praza do Obradoiro 15705 · Santiago de Compostela T 981 957 202 · F 981 957 205 [email protected] www.consellodacultura.gal Imaxe da cuberta Bandeira do Consello de Galiza, que se conserva na Real Academia Galega, co seguinte lema: «Esta bandeira foi adequirida pol-os Galegos de Bos Aires i entregada a Don Alfonso R. Castelao como ofrenda â sua Patria e para que flamee n-ela o día da ansiada Liberdade. 28-6-1946» Imprime Grafisant, S.L. Depósito Legal: C 1735-2017 ISBN 978-84-92923-88-5 Coa colaboración do Grupo de Investigación Historia Política e dos Nacionalismos (Hispona) da USC RAMÓN Villares XOSÉ M. NÚÑEZ SEIXAS EDITORES OS EXILIOS IBÉRICOS: UNHA OLLADA COMPARADA Nos 70 anos da fundación do Consello de Galiza actas Presentación eúnense neste volume os textos presentados e obxecto de debate no marco do simposio Os Exilios Ibéricos en Clave Comparada, que co gallo do 70 aniversario da fundación en Montevideo do Consello de Galiza foi realizado en Santiago de Compostela os días 14 e 15 de novembro de 2014, coorganizadoR polo Consello da Cultura Galega e o Grupo de Investigación da USC Historia Política e dos Nacionalismos (HISPONA). O conxunto de experiencias aquí reflectidas, de estudos de casos e mais de reflexións conceptuais que se presentan ao público lector constitúen, ao noso entender, un achegamento orixinal, calidoscópico e cheo de suxestións teóricas e metodolóxicas que sen dúbida han arrequecer o debate internacional, fieis á fórmula de enxergar a historia de Galiza como unha célula de universalidade, e a historia do exilio galego como un laboratorio acaído para o tratamento de cuestións máis amplas, que se remiten ás novas olladas historiográficas sobre os exilios e as migracións. Un primeiro obxectivo do encontro foi analizar a executoria e características do galeguismo exiliado, e nomeadamente as circunstancias que levaron á constitución do Consello de Galiza, a súa evolución e mais as súas características diferenciais dentro do exilio republicano español, tema que aborda o texto de Ramón Villares. A seguir, nunha primeira sección, dedicada aos debates conceptuais, tentamos inserir a experiencia do exilio galego e galeguista de 1939 dentro dun contexto teórico, historiográfico, xeográfico e conceptual máis amplo. Iso implicou, en primeiro lugar, abordar as categorías analíticas asociadas aos conceptos de exiliado e emigrante, as súas mudanzas a través do tempo e mais os seus cambios de significado, como recolle o texto de Fernando Devoto (Universidad Nacional San Martín / Universidad Católica Argentina, Bos Aires). Pero tamén reavaliar algunhas das definicións clásicas do que son as diásporas, os exilios e a emigración, así como as fronteiras, non sempre nidias, 7 entre elas, á luz de paradigmas coma o da historia transnacional, como abordan Xosé M. Núñez Seixas (LMU, Múnich / Arquivo da Emigración Galega) e, centrándose neste caso na paralela historia dos exilios latinoamericanos da segunda metade do século XX, Pablo Yankelevich (Colegio de México). Nunha segunda sección é a quenda das análises transversais sobre os exilios, quer dende a perspectiva dunha familia política transnacional e as súas experiencias en diferentes países ou contextos de acollidas, quer dende a perspectiva dun grupo xeográfico determinado e a súa andaina por diversos lugares. Exiliados antifascistas europeos, tanto españois como alemáns, austríacos e italianos, que coexistiron e interaccionaron en Bos Aires e en México entre 1936 e 1945, como expón Andrea Acle-Kreysing (LMU Múnich / Universität Leipzig). Pero tamén os outros exiliados despois da II Guerra Mundial, os nazis, fascistas e colaboracionistas europeos que fuxiron a través de diversas rutas cara a América, cuxa andaina presenta máis dun punto en común coa dos antifascistas, como sinala Federica Bertagna (Università di Verona). Ou os exiliados comunistas galegos, que atravesaron diferentes continentes e tiveron perfís prosopográficos variados, inseridos nunha experiencia global, a do movemento comunista internacional, como analiza Víctor Santidrián (Fundación 10 de Marzo). Nunha terceira sección abórdanse diversos casos de exilios ibéricos. De entrada, as diferentes vagas dos exilios antisalazaristas durante o Estado Novo portugués, na América e na Europa, analizados por Víctor Pereira (Université de Pau). Pola súa banda, Emilio Grandío (USC) trata polo miúdo un caso singular, o republicano galego Salvador de Madariaga e a súa temperá opción por unha incorporación plena da España peregrina e os seus proxectos políticos ao horizonte da unificación europea. Tamén é a quenda dos exilios ibéricos que presentaron características en boa medida semellantes ás do exilio galego, ao estar presentes neles pulsións identitarias diferenciais: os exilios vascos, obxecto do texto de Oscar Álvarez Gila (Euskal Herriko Unibertsitatea), e mais os cataláns, centrándose neste caso no primeiro exilio catalanista, analizado por Àngel Duarte (Universitat de Girona). Un contributo específico, que une o exilio galego, portugués e brasileiro, é achegado polos traballos de Alberto Pena (Universidade de Vigo) e por Heloisa Paulo (Universidade de Coimbra). O primeiro deles está centrado na 8 PRESENTACIÓN presenza de expatriados e emigrantes no Portugal de Salazar e o seu apoio ao bando franquista na Guerra Civil española; o segundo está dedicado a indagar as relacións entre Castelao e o grupo selecto de republicanos portugueses (os Budas Cortesão, Morais, Moura Pinto) que logo acabaron sendo exiliados no Brasil. Trátase de estudos que non foron expostos no encontro realizado en Santiago de Compostela, senón noutra reunión que, sobre temática análoga, tivera lugar na Universidade de Coimbra algúns meses antes, pero que resultan moi acaídos para esta publicación. Ademais dos contidos analíticos propios dos artigos e das fontes orixinais que manexan, queremos chamar a atención sobre a edición de varias cartas de Castelao con estes exiliados portugueses que, sen dúbida, arrequecen o noso coñecemento da figura de Alfonso R. Castelao, pois non figuran no epistolario editado hai anos, ao coidado de X. M. Núñez Seixas (Obras de Castelao, vol. VI, 2000). As súas relacións con exiliados portugueses, vascos e cataláns, tanto na América como na Europa, mostran que o guieiro galego procuraba encontrar referentes políticos para un futuro republicano e iberista da Península Ibérica. Como adoita acontecer neste tipo de encontros, diversos son os temas tratados e diferentes son as perspectivas de análise, así como os ámbitos xeográficos abordados. Porén, o público lector atopará unha gran complementariedade das olladas. Boa parte das preguntas que figuraron no frontispicio do simposio (Que é un exiliado? Como se pode delimitar a súa experiencia da dos emigrados? Existen características comúns aos diversos exilios ibéricos, antifascistas, fascistas, comunistas ou nacionalistas? É posíbel atoparmos un terreo conceptual común e superarmos o positivismo acrítico que adoito afecta os estudos sobre os exilios?) son respondidas, de maneira implícita ou explícita, polos textos aquí recollidos. Queremos agradecer a todos os participantes naquel encontro a dilixencia con que entregaron os seus textos que, pola nosa parte, non logramos dar a lume con semellante rapidez, debido sen dúbida á complexidade dos materiais que agora editamos e para o que foi esencial o traballo de Begoña Tajes, responsable editorial do Consello da Cultura Galega. Pero temos a certeza de que o obxectivo central daquel encontro foi alcanzado e probablemente non existe mellor homenaxe á memoria daqueles que, en novembro de 1944, tentaron manter viva nas beiras do Río da Prata a memoria da Galiza ideal e antifascista, que reconstruír a súa historia no marco das 9 experiencias que os vencellaban, e ás veces os arredaban, das de moitos outros trasterrados en Europa e nas Américas. Trátase basicamente dunha historia de exiliados, pero non de persoas illadas. Todas elas soñaban un futuro mellor para Galiza e a España desgarradas pola Guerra Civil e algo daqueles soños está presente nas páxinas deste libro. Ramón Villares Xosé M. Núñez Seixas 10 Índice actas 6 PRESENTACIÓN Ramón Villares e Xosé M. Núñez Seixas 15 O Consello de Galiza na estratexia dos exilios ibéricos, 1939-1950 Ramón Villares 95 DEBATES TEÓRICO-CONCEPTUAIS 97 El exiliado y el emigrante. Nociones, ideas, problemas Fernando J. Devoto 123 Da historia política á análise transnacional: algunhas reflexións sobre os exilios no século xx Xosé M. Núñez Seixas 145 Experiencias de exilio en la historia reciente de América Latina Pablo Yankelevich 169 OLLADAS TRANSVERSAIS SOBRE OS EXILIOS 171 Exiliados europeos y cultura antifascista en Ciudad de México y Buenos Aires (1936-1945). Algunas hipótesis de trabajo Andrea Acle-Kreysing 193 El exilio de nazis, fascistas y colaboracionistas (1945-2014) Federica Bertagna 223 O caso galego dentro do exilio comunista internacional Víctor Manuel Santidrián Arias 249 EXILIOS IBÉRICOS 251 O exílio dos comunistas portugueses em França (1950-1974) Victor Pereira 267 Exilio, europeísmo y republicanismo: Salvador de Madariaga Emilio Grandío Seoane 293 ¿Exilio vasco, exilios vascos? Imágenes y debates entre la historia y la memoria Óscar Álvarez Gila 329 «Dolça Catalunya. Pàtria del meu cor!». Glosas al exilio catalanista de primera hora Ángel Duarte 355 ANEXO 357 Galeguismo, franquismo e salazarismo. A