Windsor 1908 – 2008

Agata Rajski

100 lat Polonii w Windsor 1908 – 2008

One Century of the Polish Community in Windsor 1908 – 2008

Przekład na język angielski: Frank Simpson

Translated from the Polish by: Frank Simpson

Windsor 2008 © Copyright by Agata Rajski

Publikację recenzował prof. dr hab. Adam Walaszek z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

This publication was reviewed by Prof. Dr. Hab. Adam Walaszek, of the Jagiellonian University in Kraków

Tekst tłumaczył na język angielski prof. Frank Simpson, Profesor Geologii Uniwersytetu w Windsor.

The text was translated from the Polish by Prof. Frank Simpson, Professor of Geology, University of Windsor

Książkę finansowala: Fundacja Trillium z Ontario w Kanadzie

This book was funded by: the Ontario Trillium Foundation, Canada

Wydawca / The publisher:

Walkerville Publishing 201-420 Devonshire Road Windsor, Ontario N8Y 4T6, Canada

ISBN: 978-0-9781290-3-3

Druk / Printed:

Brzeska Oficyna Wydawnicza 32-800 Brzesko, ul. Czarnowiejska 1, Poland [email protected] Książkę tę dedykuję najważniejszym osobom w moim życiu, mężowi Wiesławowi oraz córkom Annie i Natalie. Dedykację kieruję również do członków polskiej grupy etnicznej, którzy obrali Windsor za swój dom.

I dedicate this book to the most important people in my life, my husband Wiesław and daughters Anna and Natalie. I also dedicate it to members of the Polish ethnic group, who chose Windsor as their home.

„…Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy, I miłość ludzka stoi tam na straży, I wy winniście im cześć!...”

Adam Asnyk

’’...But do not step on altars past, Though you have better to erect; On them still glows a holy fire, And there on guard stands human love, And you should give them your respect!...”

(English translation by Frank Simpson) O TŁUMACZU

Frank Simpson uzyskał stopień doktora nauk przyrodniczych w zakresie geologii dynamicznej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie a także baccalaureate z geologii na Uniwesytecie Edinburgu. Jest profesorem geologii oraz koordynatorem International and Development Research, Education and Training in Windsor International na Uniwersytecie w Windsor. Niektóre jego tłumaczenia na język angielski z polskiego otrzymały międzynarodowe uznanie, m.in. sprawozdania polsko- mongolskich wypraw na pustyni Gobi oraz książka z fikcji naukowej Powrót z gwiazd Stanisława Lema.

ABOUT THE TRANSLATOR

Frank Simpson obtained a degree of Doctor of Natural Sciences in the field of dynamic geology at the Jagiellonian University of Kraków and a B.Sc. in geology from the University of Edinburgh. He is Professor of Geology and Coordinator of International and Development Research, Education and Training in Windsor International at the University of Windsor. Some of his translations from Polish to English have received international acclaim. They include reports of the Polish-Mongolian Expeditions to the Gobi Desert and the science fiction novel “Return from the Stars” by Stanisław Lem. Wręczenie funduszu Ontario Trillium Foundation Presentation of grant from Ontario Trillium Foundation

O lewej (from left): Hon. Dwight Duncan – MPP Windsor-Tecumseh, Minister of Finance, Brian Masse – MP Windsor-West, Andrzej Krężel – Consul of The Republic of Poland in Toronto, Jerry Barycki – President of the Polish-Canadian Business and Association of Windsor, Władysław Lizoń – President of the Canadian-Polish Congress, Joe Comartin – MP Windsor-Tecumseh.

Ontario Trillium Foundation przyznała fundusz Polsko-Kanadyjskiemu Stowarzyszeniu Biznesmenów i Profesionalistów w Windsor umożliwiający opublikowanie książki 100 lat Polonii w Windsor, 1908-2008.

Jesteśmy wdzięczni Rządowi Prowincji Ontario za stworzenie tego programu, który pozwolił na spopularyzowanie osiągnięć Polonii w mieście Windsor, Prowincji Ontario w Kanadzie.

The Ontario Trillium Foundation awarded a grant to the Polish Canadian Business and Professional Association of Windsor, making possible the publication of the book “One Century of the Polish Community in Windsor, 1908-2008”

We are grateful to the Government of the Province of Ontario for the creation of this programme, which has permitted the popularization of the achievements of Polonia in the City of Windsor, Ontario, Canada. SPIS TREŚCI

Od autora 10

Wstęp 12

Osadnictwo Polaków w Kanadzie 14 Społeczność polska w Kanadzie 14 Historia polskiej emigracji 16 Drogi Polaków do Windsor 18

Windsor „Miasto Róż” 22 Charakterystyka regionu 22 Najważniejsze fakty z historii Windsor 24 Ślady Windsor w historii Kanady 28 Windsor w czasie drugiej wojny światowej 32

Polska Parafia jako centrum życia duchowego i świeckiego 44 Historia parafii Św. Trójcy 44 Siostry Urszulanki Serca Jezusa Konającego 54 Szkoła Języka Polskiego przy parafii św. Trójcy 58

Organizacje i stowarzyszenia polonijne w Windsor 68 Stowarzyszenie Polskiego Domu Ludowego 68 Polsko-Kanadyjski Klub Miast Granicznych 70 Placówka 126 Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Windsor 72 Związek Polaków w Kanadzie Grupa 20 74 Koło Polek Grupy 20-tej Związku Polaków w Kanadzie 80 Grono Młodzieży Grupy 20-tej Związku Polaków w Kanadzie 80 Kongres Polonii Kanadyjskiej 80 Polski Klub Towarzyski w Windsor 82 Drużyna Harcerska 84 Klub Sportowy „Polonia” 84 Zespół Pieśni i Tańca „Tatry” 86 Polonia Park 88 Villa Polonia 90 Polska Wioska (Carrousel of the Nations) 90 Polonia Centre (Windsor) Inc. 92 Polska Unia Kredytowa (St. Stanislaus – St. Casimir’s Polish Parishes Credit Union Ltd., Holy Trinity Branch) 92 Grupa Teatralno-Wokalna „Płomień” 94 Polsko-Kanadyjskie Stowarzyszenie Biznesmenów i Profesjonalistów 96 Inne organizacje polonijne 98

Działalność społeczno-kulturalna Polonii w Windsor 100 Polscy intelektualiści 100 Ludzie sztuki 104 Ludzie biznesu 106 Wpływ Polonii na życie społeczne w Windsor 108 Wydarzenia z życia Polonii w Windsor ostatnich lat 112 Znani obywatele Windsor 122

Zakończenie 130

Bibliografia 133 CONTENTS

From the Author 11

Introduction 13

The Settlement of Poles in Canada 15 The Polish community in Canada 15 The history of Polish emigration 17 Polish roads to Windsor 19

Windsor, “City of Roses” 23 Characteristics of the region 23 Most important facts from the history of Windsor 25 Marks of Windsor on the history of Canada 27 Windsor during the Second World War 31

The Polish Parish as a Centre of Spiritual and Secular Life 45 The history of the Holy Trinity Parish 45 The Ursuline Sisters of the Agonizing Heart of Jesus 57 The Polish Language School of the Holy Trinity Parish 61

Polonia Organizations and Societies in Windsor 69 The Polish People’s Home Association 69 The Border Cities Polish-Canadian Club 71 Post 126 of the Polish Army Veterans Association in Windsor 71 The Polish Alliance of Canada, Group 20 75 The Polish Women’s Circle of the Polish Alliance of Canada Group 20 77 The Youth Group of the Polish Alliance of Canada Group 20 77 The Canadian-Polish Congress 79 The Polish Social Club in Windsor 81 The Scout Troop 83 The Polonia Sports Club 83 The Tatry Song and Dance Ensemble 85 Polonia Park 87 Villa Polonia 89 The Polish Village (Carrousel of the Nations) 89 The Polonia Centre (Windsor) Inc. 91 The Polish Credit Union (St. Stanislaus – St. Casimir’s Polish Parishes Credit Union Ltd., Holy Trinity Branch) 93 The Theatrical-Vocal Group Płomień 93 The Polish-Canadian Business and Professional Association 95 Other Polonia organizations 99

Socio-Cultural Activities of Polonia in Windsor 101 Polish intellectuals 101 People in the arts 107 People in business 107 Influence of Polonia on community life in Windsor 109 Events from the life of the Windsor Polonia in recent years 113 Well known citizens of Windsor 125

Concluding Remarks 131

Bibliography 133 OD AUTORA

rodziłam się w Polsce w 1964 roku. Po ukończeniu szkoły podstawowej podjęłam naukę w liceum ogólnokształ- Ucącym w Tarnowie. Po zdaniu egzaminu dojrzałości dostałam się na studia w Wyższej Szkole Pedagogicznej (dziś Akademia Pedagogiczna) w Krakowie. Lata moich studiów zbiegły się z trudnym okresem w historii Polski – okresem „Solidarności” polskiego społeczeństwa, walczącego z ustrojem komunistycznym. Okres ten, zapoczątkowany wprowadzeniem stanu wojennego i trwający do końca lat 80-tych, wpisał się w karty historii emigracji jako okres wzmożonej emigracji soli- darnościowej. Kryzys gospodarczy, napięta sytuacja polityczna i brak jakichkolwiek perspektyw na przyszłość, zmusiły tysiące młodych ludzi do opuszczenia swego kraju i podjęcia trudu emigracji w poszukiwaniu wartości demokratycznych, opartych na wierze katolickiej i stawiających godność człowieka za cel najwyższy. W 1987 roku, po trzecim roku studiów, wyjechałam do Niemiec (wówczas Niemcy Zachodnie) śladem mojego męża (wówczas narzeczonego), który rok wcześniej wyje- chał z Polski, również przerywając studia (Politechnika Krakowska). W 1988 roku, dzięki ks. Piotrowi Sanczenko, przyjechaliśmy do Windsor. Rozpoczęliśmy nowe życie w kraju, który dał nam wiele możliwości. W 1990 roku urodziła się nam córka Anna. Jednak początek lat 90-tych zbiegł się również z recesją gospodarczą w Windsor. Zdecydowaliśmy się więc na wyjazd do Edmonton (1991 r.) Lata spędzone w Windsor były dla nas bardzo ważne gdyż to właśnie tam rozpoczęliśmy dorosłe życie, wypełniając obowiązki rodzicielskie, rozwijając się zawodowo i asymilując z nowym krajem i społeczeństwem. Mieliśmy okazję poznać wielu wspaniałych ludzi, m.in. ks. Wawrzyńca Wnuka, ks. Piotra Sanczenko, ks. Zbigniewa Rodzinkę, S. Urszulanki i panią Marię Chodorowicz, która zawsze służyła radą i pomocą młodym emigrantom. Wielce doceniamy to, iż spotkaliśmy na swej drodze Mariana Stasiaka i jego rodzinę. To dzięki niemu otworzyliśmy w Edmonton wspólny zakład (Alberta Precision Tool), produkujący części do maszyn i urządzeń wydobywających ropę naftową. W Edmonton mieszkaliśmy do 1996 roku. Tam urodziła się nam córka Natalie. Tam również uzyskaliśmy obywatelstwo kanadyjskie, stając się tym samym pełno- prawnymi obywatelami Kanady. W 1996 roku, po dziesięciu latach emigracji, wróciliśmy do Polski. W 2000 roku podjęłam studia wyższe zawodowe z filologii angielskiej na Uniwersytecie Rzeszow- skim. W 2006 roku ukończyłam studia magisterskie na Wydziale Studiów Między- narodowych i Politycznych w Instytucie Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uni- wersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Za temat pracy magisterskiej obrałam Dzieje Polonii w Windsor, którą pisałam pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Walaszka. Temat ten jest mi bliski sercu i jestem dumna z tego, iż dzięki pomocy wielu ludzi, udało mi się stworzyć małą monografię polskiej grupy etnicznej w Windsor. Choć minęło wiele lat, to jednak nadal czuję więź z miastem Windsor i polską społecznością, do której kiedyś należałam. Przebywając w Windsor w 2005 roku, w poszukiwaniu materiałów do niniejszej pracy, dostrzegłam wielką wagę i zakres aktywności, jaką podejmują członkowie Polonii dla rozsławienia Polski, jej bogatej historii oraz kultury. Działania ludzi, którzy dbają o dobre imię Polski – kraju swych przodków oraz społeczności polskiego pochodzenia, uważam za przejaw patriotyzmu. Oddaję do rąk czytelników książkę, mając nadzieję że wiele osób znajdzie w niej część własnej historii. Z okazji 100-lecia obecności polskiej diaspory w Windsor, życzę wszystkim jej członkom aby nigdy nie zatracili swej tożsamości i byli dumni ze swych słowiańskich korzeni.

10 FROM THE AUTHOR

was born in Poland in 1964. After completion of elementary school, I began studies at a high school in Tarnów. I passed the final high-school (matriculation) Iexamination and entered the Higher College of Teacher Training (today the Peda- gogical University) in Kraków. My years as a student coincided with a difficult time in the history of Poland – the “Solidarity” period of Polish society, fighting against the communist system. This period, beginning with the introduction of Martial Law and lasting until the end of the 1980s, is entered on the pages of the history of emigration as the time of increased Solidarity emigration. An economic crisis, a tense political situation and an absence of any kind of prospect at all for the future forced thousands of young people to forsake their country and take on the difficulties of emigration, in a search for democratic values, based on the Catholic belief and raising human dignity to its highest purpose. In 1987, after my third year of studies, I traveled to Germany (then West Ger- many), following my husband (at that time, my fiancé), who had left Poland a year earlier, also interrupting his studies (Kraków University of Technology). Thanks to Father Piotr Sanczenko, in 1988 we traveled to Windsor. We began a new life in a country, which gave us many opportunities. In 1990, our daughter Anna was born. However, the start of the 1990s coincided with an economic recession in Windsor. Therefore we decided on a move to Edmonton in 1991. The years spent in Windsor were very important to us, for it was there that we began adult life, fulfilling parental responsibilities, developing professionally and becoming assimilated in a new country and society. We had the opportunity to meet many fine individuals, including Father Wawrzyniec Wnuk, Father Piotr Sanczenko, Father Zbigniew Rodzinka, the Ursuline Sisters and Ms. Maria Chodorowicz, who always gave advice and help to young emigrants. We greatly appreciate the fact that along the way we met Marian Stasiak and his family. Thanks to him, we opened our joint plant (Alberta Precision Tool) in Edmonton, making parts for machines and equipment for oil production. We lived in Edmonton until 1996. Our daughter Natalie was born there. We also gained Canadian citizenship there, in this way becoming Canadian citizens with full, legal rights. In 1996, after ten years in emigration, we returned to Poland. In 2000, I began degree studies in English Philology at Rzeszów University. In 2006, I completed Master’ s studies in the Faculty of International and Political Studies, Institute of American Studies and Polish Diaspora, Jagiellonian University of Kraków. I chose as the topic of my Master’ s thesis The History of Polonia in Windsor, which I wrote under the guidance of Prof. Dr. Hab. Adam Walaszek. This topic is close to my heart and I am very proud that, thanks to the help of many people, I was able to write a small monograph on the Polish ethnic group in Windsor. Even though many years have passed, I still feel ties to the City of Windsor and the Polish community, to which I once belonged. While in Windsor to collect material for the present account in 2005, I perceived the great significance and range of activities, undertaken by the members of Polonia to spread the fame of Poland, her rich history and culture. I regard the activities of these people, who nurture the good name of Poland – the land of their ancestors – as well as of their own society of Pol- ish origin, as a sign of patriotism. I give this book into the hands of readers, in the hope that many people will find there a part of their own history. On the occasion of the one hundred years of the presence of the Polish diaspora in Windsor, I wish for all of its members that they will never lose their identity and will always be proud of their Slavic roots.

11 Wstęp

olska to kraj o bogatej historii sięga- dliła się w Windsor, południowej części wiono rolę jaką odegrało Windsor w historii jącej IX wieku. W okresie średniowie- prowincji Ontario. Kanady. Pcza była potężną europejską monar- Praca ma charakter informacyjny i oparta Kolejny rozdział poświecono parafii św. chią, a połączona unią z Litwą władała jest w głównej mierze na unikalnych tekstach Trójcy, która stanowi nie tylko centrum w XVI wieku ziemiami rozciągającymi się źródłowych, których autorami są przedstawi- życia duchowego, ale również świeckiego. od Morza Bałtyckiego do Czarnego. W XVII ciele polskiej społeczności z Windsor. Teksty Przy polskiej parafii rozwijała się większość wieku została osłabiona przez nieefektywny te odzwierciedlają istotne momenty z życia polonijnych organizacji i zaczęła funkcjono- system elekcji królów. Zachłanni sąsiedzi, Polonii i mają wymiar lokalny, związany wać Szkoła Języka Polskiego. Pracę parafii Prusy, Austria i Rosja, ingerując w we- z życiem miasta i regionu. Drugim źródłem wspierają siostry Urszulanki, które przyje- wnętrzne sprawy Polski, dokonali w 1795 informacji była dla mnie literatura histo- chały do Kanady w przeddzień zakończenia roku trzeciego rozbioru, wymazując ją tym ryczna, która stanowi tło do przedstawio- II Soboru Watykańskiego. Postanowienia samym z mapy Europy. Polacy, pozbawieni nych zagadnień. Kolejny ważny blok źródeł Soboru były ważne dla rozwoju parafii swej ojczyzny, zrywali się do walk o jej nie- stanowią archiwalia. Roczne sprawozdania etnicznych, które za swoje zadanie obrały podległość walcząc u boku Napoleona i biorąc z diecezji London, zestawienia statystyczne pomoc rodakom na emigracji oraz pielęgno- udział w powstaniach. W 1918 roku Polska pochodzące z Uniwersytetu oraz z archiwum wanie polskiego języka, kultury i tradycji odzyskała niepodległość i stała się wolnym biblioteki publicznej w Windsor, pozwoliły swych przodków. państwem. Jednak swą wolnością nie cie- ustalić wielkość polskiej migracji w Wind- Następny rozdział dotyczy organizacji szyła się długo gdyż w 1939 roku przeszła sor w latach 1901-2001. Ważnym źródłem i stowarzyszeń polonijnych, które formowały pod niemiecką okupację. Rok 1945 położył były również wywiady przeprowadzone się od pierwszych lat obecności Polaków kres działaniom wojennym ale nie przyniósł z przedstawicielami imigracji powojennej w Windsor. Obszerność rozdziału świadczy Polsce pełnej niezależności. Sąsiedztwo pań- oraz posolidarnościowej, które pozwoliły o dużej aktywności i zaangażowaniu pol- stwa sowieckiego i jego ingerencja w sprawy zrozumieć jakie zmiany zachodziły w życiu skiej grupy etnicznej w sprawy związane polskie ograniczało jej swobodny rozwój. Polonii wraz z pojawieniem się różnych fal z życiem Polonii, miasta w którym żyje oraz Dopiero lata 80-te XX wieku położyły kres imigracyjnych. kraju swych przodków. wpływom wschodniego sąsiada. Pierwszy rozdział pracy dotyczy szer- Ostatni rozdział przedstawia działalność Działania wojenne oraz sytuacja poli- szego zagadnienia, związanego z osadnic- społeczno-kulturalną Polonii. Jej aktyw- tyczno-ekonomiczna kraju, szczególnie twem Polaków w Kanadzie. Przedstawiono ność i owoce pracy skłoniły mnie do roz- w ciągu ostatniego stulecia, rozbudziły dąże- krótki rys historyczny polskiej imigracji winięcia tego tematu. Spośród ludności nia Polaków do poszukiwania spokojnego do Kanady z uwzględnieniem dróg, jakie polskiego pochodzenia wyłoniło się wiele i lepszego życia za oceanem. Przełom XIX przemierzali członkowie polskiej diaspory indywidualności. Są nimi ludzie nauki, sztuki i XX wieku zapoczątkował falę masowej z Windsor. Dalsza część rozdziału zawiera i biznesu reprezentujący polską grupę etniczną imigracji Polaków do Kanady. Wcześniej- ogólną charakterystykę polskiej społeczno- w Kanadzie, a także poza jej granicami. Dowo- sza imigracja miała bowiem charakter ści w Kanadzie. dem tej aktywności są liczne przedsięwzięcia jednostkowy. Celem niniejszej pracy jest Rozdział drugi traktuje o historii miasta. podejmowane dla dobra Polski i Kanady, przedstawienie stuletnich dziejów polskiej Poprzez ogólną charakterystykę regionu rozsławiające polską grupę etniczną wśród grupy etnicznej, która w 1908 roku osie- i najważniejsze fakty historyczne przedsta- społeczeństwa kanadyjskiego.

12 Introduction

oland is a country with a rich history, in 1908 settled in Windsor, in the southern historical facts, the role played by Windsor going back to the Ninth Century. In part of the Province of Ontario. in the history of Canada is shown. Pthe Middle Ages, she was a powerful This work is informational in character The next chapter is devoted to the Holy European monarchy. Joined in a union and based for the most part on unique Trinity Parish, which forms not only the with Lithuania in the Sixteenth Century, source texts, the authors of which are centre of spiritual life, but also of secular she ruled over lands, stretching from the representatives of the Polish community life. In the Polish Parish, the majority of Baltic Sea to the Black Sea. In the Seven- in Windsor. These texts reflect essential Polonia organizations develop and the Pol- teenth Century, she became weakened by moments from the life of Polonia and have ish Language School began to operate. The an ineffective system of electing kings. Her a local dimension, connected with the life of work of the Parish is supported by the Ursu- acquisitive neighbours, Prussia, Austria and the City and surrounding region. A second line Sisters, who came to Canada on the Russia, interfering in the internal issues source of information for me was historical eve of the conclusion of the Second Vatican of Poland, in 1795 carried out the Third literature, which provides the background Council. The positions of the Council were Partition, in the process wiping her from to the issues presented. Archives form important for the development of ethnic the map of Europe. Poles, deprived of their the next important block of sources. The parishes, which in their work provided help homeland, sprang to fight for her independ- annual reports from the London Diocese, to their country people in emigration and ence, waging war by the side of Napoleon statistical compilations from the University also nurtured the Polish language, culture and taking part in uprisings. In 1918, and from the archives of the Public Library and traditions of their ancestors. Poland gained independence and became in Windsor allowed me to establish the The next chapter is about the organiza- a free country. However, she did not enjoy size of the Polish migration to Windsor in tions and societies of Polonia, which were her freedom for very long, for in 1939 she fell the years 1901-2001. As well, an import- forming from the first years of the presence under German occupation. The year 1945 ant source was interviews conducted with of Polish people in Windsor. The breadth saw an end to war actions, but did not bring representatives of the post-War and post- of the chapter evidences the large scale of full independence to Poland. The proximity Solidarity immigrations, which permitted the activities and involvement of the Pol- of the Soviet Nation and its interference on me to understand what kinds of changes ish ethnic group in matters, connected to Polish issues limited unconstrained develop- came into the life of Polonia, together with Polonia, the City in which it lives and the ment. Only in the 1980s, was there an end the appearance of the different waves of country of their ancestors. to influences of the eastern neighbour. immigration. The last chapter presents the socio- The activities of war and the political- The first chapter of this work has to cultural activities of Polonia. Its activities economic situation, particularly during the do with the broader issue, connected with and the fruits of its work prompted me to course of the last one hundred years, awak- the settlement of Poles in Canada. A brief develop this theme. Many personalities ened the eagerness of Poles to a search for historical outline of Polish immigration to have emerged from among the people of a more peaceful and better life across the Canada is presented, with regard to the Polish origin. There are among them people ocean. The turn of the Nineteenth Century kinds of road, trod by the members of the of learning, the arts and business, repre- marked the beginning of a wave of mass Polish diaspora of Windsor. A later part of senting the Polish ethnic group in Canada immigration of Poles to Canada. Earlier the chapter includes the general nature of and also beyond its borders. The numerous immigration had been on an individual the Polish community in Canada. undertakings, carried out for the good of basis. The objective of the present account The second chapter deals with the hist- Poland and Canada, spreading the fame of is the presentation of the one-hundred-year ory of the city. Through the general char- the Polish ethnic group within Canadian history of the Polish ethnic group, which acter of the region and the most important society, are a testimony to these activities.

13 Osadnictwo Polaków w Kanadzie

Społeczność polska w Kanadzie Tak, jak całe społeczeństwo Kanady prowincji preryjnych (Manitoba, Saskat- stanowi swoistą mozaikę, tak i polska chewan, Alberta) na wschód, głównie do Społeczność Kanady to mozaika grup etnicz- grupa etniczna, ze względu na wewnętrzne południowej części Ontario. nych, złożona z ponad 60 grup narodowo- wielorakie (społeczne, ekonomiczne, kultu- W 1996 roku w prowincji Ontario miesz- ściowych. Historycznie Kanada była krajem ralne, religijne) zróżnicowanie, może być kało 164 085 ludności polskiego pochodze- dualistycznym biorąc pod uwagę język określana terminem mikromozaiki. nia. Stanowią one 1,5% ogółu mieszkańców i kulturę, lecz w konsekwencji masowej imi- Nie jest to już grupa tak jednolita jak tej prowincji. Drugie, znacznie mniejsze gracji przybrała charakter pluralistyczny. w początkach imigracji polskiej do Kanady. skupisko znajduje się w preryjnej prowincji Obecnie trzecią część ludności tego kraju Sytuacja współczesna w żadnej mierze nie Alberta: 29 460 osób – 11% grupy polskiej stanowią przedstawiciele grup etnicznych odpowiada utrwalonym często stereotypom i 1,1% ogółu mieszkańców tej prowincji. różnych od grup założycielskich: brytyjskiej polskiego imigranta zarobkowego, których W Brytyjskiej Kolumbii mieszka 24 580, i francuskiej. źródła sięgają wychodźstwa sprzed pierwszej w prowincji Quebec 20 365, a w Manitobie W latach sześćdziesiątych i siedemdzie- wojny światowej. Stamtąd pochodzi obraz 17 525 osób polskiego pochodzenia, co sta- siątych polska grupa etniczna zajmowała biednego chłopa z Galicji o niskich kwalifika- nowi 1,6% mieszkańców tej prowincji. pod względem liczebności siódme, a następ- cjach zawodowych, niskiej kulturze, nikłym Zdecydowana większość grupy polskiej nie ósme miejsce. Według danych ostatniego stopniu świadomości narodowej, lecz praco- mieszka głównie w większych miastach. spisu grupa polska nie mieści się już wśród witego, uczciwego i umiejącego przystosować Największe skupisko Polaków i osób pol- dziesięciu największych. się do ciężkich warunków życia i pracy. skiego pochodzenia znajduje się w Toronto. Wielkość polskiej diaspory w Kanadzie Od tego czasu społeczność polska w Ka- Mieszka tam 85 tys. (1996) osób. Duże zajmuje szóste miejsce na świecie, po USA, nadzie przeszła znaczne przeobrażenia, skupiska polonijne znajdują się również byłym ZSRR, Francji, Niemczech, Brazylii, a także zmienił się stosunek do niej miej- w innych metropoliach kanadyjskich: a na kontynencie północnoamerykańskim scowego społeczeństwa. Obecnie nie obser- Montrealu, Winnipegu, Hamilton, Vanco- na drugim. wuje się już dyskryminacji w stosunku do uver, Edmonton, Calgary, Ottawa, Wind- Przyjęty w 1971 roku program polityki Polaków, a pewne przejawy uprzedzeń ze sor, London. Obecnie osoby pochodzenia wielokulturowości zapewnia poszczególnym strony Kanadyjczyków pochodzenia anglosa- polskiego nie tworzą większych, zwartych grupom zachowanie i rozwój ich narodowej skiego wypływają z ich generalnego poczucia osiedli wiejskich, nie tworzą też w miastach kultury i języka jako praw konstytucyj- wyższości w stosunku do nowo przybyłych gett polskich, choć istnieją dzielnice polskie. nych. Stwarza szansę podjęcia przez grupy o odmiennej kulturze, którzy nie pasują do W Toronto ulica Roncesvalles (nazywana etniczne odpowiednich działań dla zacho- ugruntowanego wzoru etnocentrycznego. przez Polaków „Ronceswólką” lub „Mar- wania i manifestowania na zewnątrz swej Pewne zróżnicowanie Polonii kanadyjskiej szałkowską”) i rejon do niej przylegający odrębności kulturowej w wielonarodowym nie daje podstaw do wytworzenia prostego, uchodzą za polską dzielnicę miasta. społeczeństwie. O obliczu danej grupy stereotypowego obrazu. Można natomiast W Windsor za największe skupisko pol- etnicznej decydują nie tylko czynniki kul- zarysować pewne charakterystyczne cechy skiej grupy etnicznej uważano rejon ulic turowe, lecz także historyczne, demogra- oraz tendencje przemian współczesnej spo- Langlois i Ottawa. Tam znajduje się m.in. ficzne, społeczne czy ekonomiczne. łeczności polskiej. Dom Polski, Credit Union, kościół św. Trójcy Polacy mieszkający w Kanadzie wyka- oraz konwent sióstr Urszulanek. Obecnie zują większą mobilność terytorialną niż ludność polskiego pochodzenia rozproszona reszta ludności. Rozmieszczenie geogra- jest po całym mieście i trudno stwierdzić 1. Harcerze w obozie dla uchodźców, ficzne grupy polskiej na terytorium Kanady gdzie mieszka największa jej ilość. Rodezja, 1942-1943 r. jest nierównomierne. Obserwuje się ten- W Toronto i jego najbliższej okolicy sta- dencje do migracji z wiejskich rejonów rol- tystyki z 1996 r. odnotowały 84 280 osób Scouts in refugee camp, Rhodesia, niczych, co oznacza migrację z zachodnich z polskim rodowodem według pierwszej 1942-1943. identyfikacji i 76 720 osób przyznających się do polskich korzeni. Inne skupiska polonijne są znacznie mniejsze: w Montrealu zarejestrowano 17 760 osób identyfikują- cych się wyłącznie polskim pochodzeniem i 20 380 wymieniających je jako jedno z wielu, w Vancouver odpowiednio 15 670 i 34 370, w Edmonton 14 700 (dane z 1991), w Winnipeg 14 025 i 39 945. W spisie z 1991 r. mniej niż 20% kanadyjskiej Polo- nii zostało zakwalifikowane jako ludność wiejska. Wysoki stopień urbanizacji polskiej diaspory znajduje odzwierciedlenie w jej strukturze zawodowej. Wyraźny awans społeczny polskich imigrantów i osób polskiego pochodzenia nastąpił po II wojnie światowej. Znaczną ich część można zaliczyć obecnie do klasy średniej. Interesujących wniosków dostarcza analiza struktury wiekowej grupy polskiej: wśród podających jedynie polskie pochodzenie

14 The Settlement of Poles in Canada

The Polish community in Canada individuals from different cultures, who do form Polish ghettos in the cities, although not fit the established, ethnocentric pat- Polish districts do exist. In Toronto, Ron- Canadian society is a mosaic of ethnic tern. A certain differentiation within the cesvalles Street – Polish people call it groups, composed of more than 60 nation- Polonia of Canada does not provide any “Ronceswólka” or “Marszałkowska” – and alities. Historically, Canada had been basis for the creation of a simple, stereo- the region close by are considered to be the a dualistic country, from the standpoint of typical image. However, it is possible to Polish district of the city. In Windsor, the language and culture, but as a consequence outline particular characteristic features, area around Langlois and Ottawa Streets of large-scale immigration, it took on as well as tendencies for change, in the is regarded as the largest concentration of a pluralistic character. Currently the repre- present-day Polish community. the Polish ethnic group. The Polish Hall, sentatives of ethnic groups, other than the Poles living in Canada show greater the Credit Union, the Holy Trinity Church founding British and French, form a third territorial mobility than the rest of the and the Convent of the Ursuline Sisters part of the population of this country. population. The geographic distribution of are among the noteworthy locations of the In the nineteen sixties and seventies, Polish people across the Canadian land- area. At present, people of Polish origin the Polish ethnic group was in the seventh mass is uneven. One sees a tendency for are spread across the entire city and it and later eighth place in terms of numbers. migration out of the agricultural regions, is difficult to state where most of them According to data from the latest census, the which means migration from the Prairie might live. Polish group by now is not among the ten Provinces of the West (Manitoba, Saskatch- In Toronto and its closest surroundings, largest. The size of the Polish diaspora in ewan and Alberta) to the East, mainly to the statistics from 1996 recorded 84,280 Canada ranks in sixth place worldwide, after the southern part of Ontario. people of Polish descent according to the the USA, the former Soviet Union, France, In 1996, there were 164,085 people initial identification and 76,720 individ- Germany and Brazil, while in second place of Polish origin living in Ontario. They uals, acknowledging Polish roots. Other on the North American continent. account for 1.5% of the population of that concentrations of Polonia are considerably The Multiculturalism Policy, adopted province.A second, markedly smaller con- smaller: in Montréal, 17,760 people were in 1971, guarantees particular ethnic centration is found in the Prairie Province registered as identifying solely with a Pol- groups the preservation and development of Alberta: 29,460 people – 11% of the Poles ish origin and 20,380 mentioned it as one of their national culture and language as in Canada and 1.1% of the residents of that of many; in Vancouver, the corresponding a constitutional right. It provides ethnic province. In British Columbia, there are figures were 15,670 and 34,370; in Edmon- groups with the opportunity to adopt 24,580; in the Province of Québec, 20,365; ton, 14,700 (1991 data), and in Winnipeg, suitable measures for the preservation and in Manitoba, 17,525 people of Polish 14,025 and 39,945. In the 1991 listing, and external expression of their cultural origin, which accounts for 1.6% of the popu- less than 20% of Canadian Polonia was distinctiveness in a multicultural society. lation of that province. classified as rural people. The high degree Whether a particular ethnic group is rec- A distinct majority of Polish people lives of urbanization of the Polish diaspora is ognized is determined not only by cultural in the larger cities. The largest concentra- reflected in its structure by occupation. factors, but also by historical, demographic, tion of Poles and people of Polish origin A distinct social advancement of Polish social or economic considerations. occurs in Toronto. Some 85,000 people immigrants and people of Polish herit- Just as the whole of Canadian society (1996) live there. Large concentrations of age occurred after the Second World War. forms its own mosaic, so too does the Pol- Polonia also are found in other Canadian ish ethnic group, with regard to internal metropolitan areas: Montréal, Winnipeg, diversification (social, economic, cultural, Hamilton, Vancouver, Edmonton, Calgary, 2. Polska młodzież w gimnazjum dla religious), in what can be defined with the Ottawa, Windsor and London. Nowadays, uchodźców, Afryka, 1942-1943 r. expression “micromozaic”. people of Polish origin do not form larger, The group is not as homogeneous as tightly-knit, rural settlements; nor do they Polish youth in high school for refugees, at the beginning of Polish immigration to Africa, 1942-1943. Canada. The current situation in no way fits the frequently recorded stereotypes of the Polish immigrant with a particular earning capacity, the origins of which were before the First World War. From there comes the image of the poor peasant from Galicia, with poor job qualifications, a low level of culture, a small degree of national consciousness, though hardworking, honest and knowing how to adapt to difficult conditions of life and work. From that time, the Polish community in Canada went through some marked changes and the relationship of the local community to it also changed. Nowadays, one no longer sees discrimination in relation to Polish people, though certain signs of prejudice from Canadians of Anglo-Saxon origin derive from their general feelings of superiority, with respect to newly arrived

15 OSADNICTWO POLAKÓW W KANADZIE najwięcej (38,2%) jest osób pomiędzy 25 nad Niagarą. Organizował kanadyjską za ocean był nadmiar rąk do pracy. Powstał a 44 rokiem życia, osoby powyżej 65 roku milicję oraz stowarzyszenia strzeleckie. on wskutek tego, że stałemu i silnemu życia stanowią 19%. W grupie podającej Należał też do grona fundatorów i ad- przyrostowi naturalnemu wiejskiej ludności polskie pochodzenie jako jedno z wielu ministratorów seminarium duchownego Pomorza Gdańskiego, a tym samym Kaszub, najwięcej, bo aż 36,2%, jest młodzieży do Kościoła Episkopalnego, które dało począ- towarzyszył wynikający z postępu technicz- 15 roku życia. tek Wycliff College, istniejącemu do dziś nego spadek zapotrzebowania na siłę robo- przy University of Toronto. Gzowski za czą w rolnictwie. Wreszcie bardzo istotnym swe zasługi otrzymał w 1890 r. od królowej powodem zamorskiego wychodźstwa była Historia polskiej emigracji Wiktorii brytyjski tytuł szlachecki. germanizacja i dyskryminacja pruska, która Historię masowej imigracji Polaków do prowadziła do negacji wartości najbardziej Emigracja Polaków do Kanady odbywała Kanady rozpoczęli w 1858 r. Kaszubi. Waż- przez Kaszubów cenionych, prawa do swo- się w kilku falach. Były one odzwierciedle- nym czynnikiem wychodźstwa była propa- jego języka, do gospodarczej niezależności, niem politycznej i ekonomicznej sytuacji ganda emigracyjna agentów Towarzystwa do zachowania swobód i godności osobistej. panującej w Europie środkowo-wschodniej. Żeglugi Morskiej, którzy werbowali ochotni- Perspektywa osiągnięcia tych wartości Za pierwszą falę uważa się okres do 1914 ków na wyjazd za ocean zachęcając obietni- za oceanem przezwyciężała nie tylko lęk roku. Druga fala zamyka się w przedziale cami nadania na własność ziemi. Udawało przed podróżą i obczyzną, ale i niechęć do od 1919 do 1939 roku. Trzecią stanowi okres się to tym łatwiej, że do roku 1860 przejazd opuszczenia kraju rodzinnego. Mimo dłu- po 1939 roku. Każda z tych fal miała swe statkiem dla wyjeżdżających na stałe był gotrwałego procesu germanizacji Kaszubi charakterystyczne cechy. bezpłatny, a dla kompanii okrętowych czuli się Polakami. Pionierzy osadnictwa Wychodźstwo polskie do Kanady ma przynosił duże korzyści. Innym powodem kaszubskiego po przybyciu do Kanady swój początek już w wieku XVII. Według emigracji z Kaszub była panująca w powie- podali wszyscy narodowość polską. najnowszych badań, za pierwszego Polaka, który dotarł na ziemie Nowej Francji uważa się Andrzeja Wilka (Andre Loup), pochodzą- cego z Gdańska. Dotarł on do Quebecu w la- Ludność pochodzenia polskiego w Windsor w latach 1901 – 2001 tach osiemdziesiątych XVII wieku, osiedlił People of Polish origin in Windsor, 1901 – 2001 się tam na stałe i założył rodzinę. W latach 1694-1695 brał udział we francuskiej eks- pedycji przeciwko Kompanii Hudson Bay. Lata Ogólna liczba ludności w Windsor Liczba ludności pochodzenia polskiego w Windsor Zatonął w rzece Św. Wawrzyńca w 1719 r. Year General population of Windsor Number of people of Polish origin in Windsor Jednym z pierwszych Polaków, który na stałe osiadł w Kanadzie był również Dominik 1901 12 153 nie zanotowano not recorded Barcz (Dominique Debartsch) z Gdańska. 1911 17 829 169 W 1752 r. ożenił się z Therese Filiau-Dubois 1921 38 591 752 w Montrealu. Jego rodzina należała do 1931 63 108 1 495 zamożnych i wpływowych ludzi Nowej Fran- 1941 105 311 2 936 cji. Wnuk, Pierre Dominique Debartsch, był 1951 120 049 3 819 członkiem parlamentu Dolnej Kanady oraz 1961 114 367 3 772 brał udział w wojnie 1812-1814 jako dowódca 1971 203 300 5 200 w bitwie pod Chateauguay. 1981 *243 640 *4 255 Inne polskie ślady związane są z brytyj- 1991 *259 295 *5 095 skimi lojalistami docierającymi do Kanady 2001 *304 960 *11 545 po wojnie o niepodległość Stanów Zjedno- czonych (znaleźli się wśród nich felczer * wartości przedstawiają liczbę ludności w metropolii Windsor the values show the number of people in metropolitan Windsor i aptekarz Auguste F. Globensky i karto- graf Karol Blaskowitz) oraz z działalno- ścią szkockiego lorda Thomasa Douglasa Selkirka, który w 1817 r. zakładał pierwsze osiedla na terenie dzisiejszej Manitoby cie kościerskim i bytowskim bieda. Ludność Pierwsi przybysze pracowali najpierw (wśród osadników znalazło się między kaszubska była również niezadowolona ze przy karczowaniu puszczy, a następnie zago- innymi dwunastu polskich jeńców wziętych swego położenia pod zaborem pruskim, a po- spodarowywali działki rolne. Pierwszych do niewoli przez Anglików w czasie wojen prawę warunków bytowych widziała w Sta- 14 kaszubskich nazwisk, z adnotacją o na- napoleońskich prowadzonych w Europie). nach Zjednoczonych i Kanadzie. Kaszubi rodowości polskiej, zapisano w rejestrach Następna niewielka grupa Polaków zachęceni nabyciem ziemi, której brakowało w 1859 r. W 1863 r. Kaszubi zajmowali już dotarła do Kanady po upadku powstania w rodzinnych wioskach, udawali się więc do 38 działek. Grupa ta powiększała się w na- listopadowego. Byli wśród nich inżynier Kanady szlakiem wychodźców niemieckich stępnych latach: w 1881 r. źródła notują już Aleksander Edwin Kierzkowski, zaanga- i osiedlali się w ich sąsiedztwie, wzdłuż 144 kaszubskich rodzin, a w 1887 r. – 200. żowany w reformę kanadyjskiego systemu drogi Ottawa-Opeongo. Za ocean wyjeżdżał Szacuje się, że do lat dziewięćdziesiątych rolnego, oraz Kazimierz Gzowski, który głównie proletariusz wiejski, nie mający głównie z okolic Bytowa i Kościerzyny przy- podobnie jak Kierzkowski trafił do Kanady nic oprócz swej siły roboczej, na którą nie było do Kanady około 20 000 Kaszubów. ze Stanów Zjednoczonych i jest dziś dzięki było nabywców w kraju. Emigrowali rów- Większość z nich osiedliła się na Wyżynie swoim zasługom uważany za patrona nież małorolni chłopi nie mogący wyżyć na Madawaska w okolicy Barry’s Bay i Round kanadyjskiej Polonii. Gzowski zasłynął jako swoim niewielkim gospodarstwie. W Sta- Lake Center w prowincji Ontario. jeden z budowniczych pierwszych linii kole- nach Zjednoczonych większość imigrantów Brak środków finansowych i nieznajo- jowych na terenie Górnej i Dolnej Kanady. kierowała się do miast. W Kanadzie imi- mość języka utrudniały przybyszom kon- Na początku lat siedemdziesiątych XIX w. granci szli na zachód gdzie osiedlali się na takt ze środowiskiem kanadyjskim i sprzy- współuczestniczył w projektowaniu i reali- żyznej i leżącej odłogiem ziemi, czekającej jały podtrzymywaniu więzi rodzinnych zacji budowy International Bridge – mostu na pionierów. Kolejnym powodem wyjazdów oraz sąsiedzkich przeniesionych ze starego

16 THE SETTLEMENT OF POLES IN CANADA

A significant proportion of them presently builders of the first railway lines in Upper can be counted within the middle class. and Lower Canada. At the start of the An analysis of the ages of the Polish group 1870s, he also participated in the design yields interesting results: among those giv- and completion of the International Bridge ing only a Polish origin, most (38.2%) are across the Niagara River. He organized between 25 and 44 years old; individuals a Canadian militia and a rifle association. more than 65 years old account for 19%. In He also belonged to the circle of founders the group, giving a Polish origin as one of and administrators of the Seminary of the many, as many as 36.2% are young people, Episcopalian Church, which marked the up to 15 years old. beginning of Wycliff College, existing to this day at the University of Toronto. In 1890, Gzowski was knighted for his achieve- The history of Polish emigration ments, by the British Queen Victoria. In 1858, the Kashubes began the history The emigration of Poles to Canada took of mass emigration of Poles to Canada. An place in several waves. These reflected important factor in this movement was the political and economic situation, which propaganda for emigration from agents of prevailed in Central and Eastern Europe. the Mariners’ Association, who recruited The first wave is taken to be the period up volunteers for the ocean voyage, encour- to 1914. The second wave was the period aging them with promises of titles to the from 1919 to 1939. The third is the period ownership of land. This was accomplished following the year 1939. Each wave has its all the more easily, since up to 1860 the own characteristic features. voyage for individuals leaving permanently Polish emigration to Canada began in was free of charge and made large profits the Seventeenth Century. According to the for the shipping companies. The poverty, most recent studies, Andrzej Wilk (André which prevailed in the Kościerzyna and Loup), from Gdańsk, is considered to be Bytów Districts, was another reason for the first Pole to reach the territory of Nou- emigration from Kashuby. The Kashube velle France. He arrived in Québec in the population was also discontented by fall- 1680s, settled there and raised a family. In ing under Prussian annexation and saw the years 1694-1695, he took part in the an improvement in living conditions in French campaign against the Hudson Bay the United States and Canada. Kashubes, 3. Świadectwa szkół dla uchodźców Company. He drowned in the St. Lawrence encouraged by the availability of land, w Bwana-M’ Kubwa (Afryka), River in 1719. which was lacking in their home villages, 1945-1946 r. One of the first Poles to make a perma- made their way to Canada on the path of High-school certificate of refugee school, nent home in Canada was Dominik Barcz German emigrants and settled close by Bwana-M’Kubwa, Africa, 1945-1946. (Dominique Debartsch), also from Gdańsk. them, along the Ottawa-Opeongo trail. In 1752, he married Thérése Filiau-Dubois Mainly the village proletariat traveled the in Montréal. His family was among the ocean, with nothing besides their strength wealthy and influential people of Nouvelle as laborers, for which there were no buyers France. His grandson, Pierre Dominique in their homeland. Smallholder peasants Debartsch, was a Member of Parliament also emigrated, unable to live on their for Lower Canada and also took part in small farms. In the United States, the the 1812-1814 War, as a commander in the majority of immigrants went to the cities. Battle of Chateauguay. In Canada, immigrants went westwards, Other Polish traces are connected to the where they settled the fertile and unculti- British loyalists, reaching Canada after vated lands, awaiting pioneers. The next the War of Independence of the United reason for voyages across the ocean was States (army surgeon and apothecary a surplus of hands, needing work. This Auguste F. Globensky and cartographer arose, because a decline in the need for Karol Blaskowitz were among them), as labor in agriculture, arising from progress well as through the activities of the Scot- in technology, accompanied a continuous tish Lord Thomas Douglas Selkirk, who in and strong growth in the rural popula- 1817 established the first settlements on tion of Pomorze Gdańskie and these same the territory of what is now Manitoba (the Kashubes. Finally, a very essential reason settlers included twelve Polish prisoners, for this emigration overseas was German- captured by the English during the Napo- ization and Prussian discrimination, which leonic Wars in Europe). led to a negation of the values, most greatly The next small group of Poles came to prized by Kashubes, the right to their own Canada after the defeat of the November language, to economic independence, to Uprising. Among them were the engineer the preservation of freedoms and personal Aleksander Edwin Kierzkowski, involved dignity. The prospect of attainment of these in reforms to the Canadian farming sys- values across the ocean overcame not only tem, and also Kazimierz Gzowski, who the apprehension before a journey and like Kierzkowski entered Canada from the living in foreign lands, but also reluctance United States and is today as a result of to leave the homeland. In spite of a long his service the patron of Canada’s Polonia. process of Germanization, the Kashubes Gzowski gained recognition as one of the considered themselves to be Poles. After

17 OSADNICTWO POLAKÓW W KANADZIE

Pod koniec 1946 r. Kanada przyjęła pierw- szą grupę byłych żołnierzy polskich z Włoch i Europy Zachodniej. W latach następnych, praktycznie do 1952 r., przyjmowano nadal zdemobilizowanych żołnierzy, byłych jeń- ców i więźniów oraz innych, którzy zamiast powrotu do rządzonej przez komunistów Polski wybrali emigrację do Ameryki. Fala ta szacowana jest na ponad 55 tysięcy osób. Reprezentowana była przez niemal wszystkie grupy społeczne, a około 20% miało wysokie kwalifikacje zawodowe oraz śred- nie lub wyższe wykształcenie. Część znała jeden z obowiązujących w Kanadzie języków, a niektórzy przywozili ze sobą oszczędno- ści. Wszystko to zdecydowanie odróżniało nowych przybyszy od wcześniejszych imi- grantów z Polski. Start nowej fali w Kana- dzie, choć trudny (zwłaszcza dla tych, którzy musieli odpracować dwuletnie lub roczne kontrakty pracy fizycznej), był jednak bez 4. Wioska dla uchodźców, 1943-1947 r. porównania łatwiejszy niż start pionierów kontynentu. Rejon osiedlenia przypominał z początku wieku czy nawet emigracji Refugee village, 1943-1947. tereny ojczyste, ale nie był zbyt urodzajny. z okresu międzywojennego. Od 1955 r. stop- Kaszubi pozostali przez kilka pokoleń spo- niowo zwiększała się liczba polskich imigran- łecznością izolowaną, pielęgnującą własny tów napływających bezpośrednio z Polski. język i tradycje. Statystyki kanadyjskie podają, że w latach Od lat dziewięćdziesiątych XIX w. do 1953-1971 kraj ten przyjął około 55 tysięcy Kanady zaczęli napływać polscy imigranci Polaków, a do 1980 r. dalszych 8 tysięcy. z Wielkopolski, a później z Galicji. Fala imi- W pierwszej połowie lat osiemdziesiątych gracyjna z ziem polskich nasiliła się zwłasz- Polacy docierali do Kanady głównie przez cza przed pierwszą wojną światową. Szacuje obozy dla uchodźców, znajdujących się na się, że przybyło wtedy około 60 tys. osób. terenie Europy Zachodniej. Po wprowa- Działania wojenne zahamowały pro- dzeniu stanu wojennego w Polsce, dzięki ces wyjazdów, ale został on wznowiony znacznym ułatwieniom zastosowanym przez już w 1919 r. Po uzyskaniu przez Polskę Kanadę, w kraju tym zalegalizowało swój niepodległości sytuacja ekonomiczna mło- stały pobyt wiele osób przebywających tu dego państwa nie przyniosła zasadniczej wcześniej na wizach turystycznych (także poprawy położenia szerokich mas społe- w USA), natomiast po 1986 r. ponownie czeństwa. Układ stosunków gospodarczych wzrosła imigracja z Polski. Fala imigracyjna i społecznych, trudności związane ze scale- z lat 1981-1991, nazwana solidarnościową, niem ziem byłych zaborów oraz zniszczenia liczyła ogółem około 80 tysięcy osób. W jej wojenne sprawiły, że zjawisko emigracji skład wchodzili ludzie o wysokich kwalifi- wystąpiło wyraźnie już na początku lat kacjach zawodowych i często legitymujący dwudziestych. Przyciągające działanie się dyplomem wyższych uczelni. Kanady oraz ograniczenia imigracyjne W latach 1991-1996 Kanada przyjęła wprowadzone w USA wpłynęły również na dalsze 35 tys. Polskich imigrantów. Wysoki wzrost liczby imigrantów. Ogółem w okresie odsetek stanowiły w tej grupie osoby mające międzywojennym do Kanady dotarło około około trzydziestu lat, wykształcenie uniwer- 45 tys. polskich emigrantów. Obydwie fale syteckie oraz posiadające dobrą znajomość migracyjne składały się w większości z po- jednego z kanadyjskich języków urzędowych. zbawionych kwalifikacji osób pochodzących Ułatwiło im to stosunkowo szybką integrację ze wsi. Ludzie ci znajdowali w Kanadzie ze społeczeństwem kanadyjskim. W drugiej pracę na najniższych szczeblach drabiny spo- połowie lat dziewięćdziesiątych liczba przy- łecznej jako robotnicy rolni, służba domowa, byszy z Polski wyraźnie spadła i stan ten robotnicy pracujący przy budowie kolei utrzymuje się do lat współczesnych. i karczowaniu lasu. Bardzo dotkliwie odczuli też skutki wielkiego kryzysu ekonomicznego. 5. Pozwolenie na wjazd W okresie drugiej wojny światowej Drogi Polaków do Windsor do Zjednoczonego Królestwa, 1948 r. Kanada przyjęła około 800 polskich uchodź- ców. Były wśród nich rodziny wysokich Pierwsza polska rodzina przybyła do Wind- Authorization for travel urzędników państwowych oraz ponad 600 sor w 1908 roku. Nie jest oczywiste skąd to United Kingdom, 1948. techników, inżynierów i specjalistów prze- pochodziła, ale dała początek polskiemu mysłu zbrojeniowego. Uzyskali oni jedynie osadnictwu w mieście. Na przestrzeni prawo pobytu czasowego, ale zmiany wpro- ostatniego stulecia wyodrębniono kilka fal wadzone w Polsce po zakończeniu wojny osadnictwa Polaków na tym terenie. Pierw- sprawiły, że większość z nich pozostała szy okres to lata 1908-1939. Polacy przyby- w Kanadzie w charakterze imigrantów. wali w większości z Polski do Kanady drogą

18 THE SETTLEMENT OF POLES IN CANADA some time in Canada, the Kashube pion- and specialists of the arms industry. They within the country (also in the USA). How- eer settlers all gave their nationality as gained only the right to a temporary stay, ever, after 1986, immigration from Poland Polish. but the changes introduced in Poland after again increased. The wave of immigration The first newcomers began by clear- the end of the war caused many of them to from 1981-1991, known as the “Solidarity ing the wasteland of vegetation and then remain in Canada as immigrants. wave”, amounted to around 80,000 people. started their farming activities. In 1859, Toward the end of 1946, Canada took It included people with high professional the first 14 Kashube surnames, with refer- in the first group of former Polish soldiers qualifications and frequently with degrees ence to Polish nationality, were written into from Italy and Western Europe. In the from institutions of higher education. the registry. In 1863, the Kashubes already years that followed, almost up to 1952, In 1991-1996, Canada accepted a fur- occupied 38 plots.The group increased there was admission still for demobilized ther 35,000 Polish immigrants. A high in the following years: in 1881, sources soldiers, former prisoners of war and other percentage of this group was composed already record 144 Kashube families and prisoners, as well as for others, who chose of individuals, aged around thirty, with in 1887, 200. It is estimated that by the emigration to North America instead of university education and showing a good 1890s, about 20,000 Kashubes traveled to returning to a Poland, governed by com- knowledge of one of Canada’s official lan- Canada, mainly from the environs of Bytów munists. This wave is estimated at more guages. This assisted their relatively rapid and Kościerzyna. The majority of them than 55,000 people. It was represented by integration into Canadian society. In the settled in the Madawaska Highlands in almost all social groups and about 20% had second half of the 1990s, the number of the vicinity of Barry’s Bay and Round Lake high professional qualifications, as well arrivals from Poland decreased markedly Center in the Province of Ontario. as high school or higher education.Some and this continues to the present day. The lack of financial means and no of them knew one of the official languages knowledge of the language made contact of Canada and some brought with them with Canadians difficult for the new arriv- their savings. All of this decidedly distin- Polish roads to Windsor als and favored the maintenance of the guished the new arrivals from the earlier family and neighborly ties, brought from immigrants from Poland. The start of the The first Polish family arrived in Wind- the old country. The settlement region new wave in Canada, although difficult sor in 1908. It is not clear where they was reminiscent of their homeland, but (especially for those, who had to work off came from, but this family provided the was not so fertile. For several generations, two-year or one-year contracts of physical beginning of Polish settlement in the city. the Kashubes were an isolated commun- labor), was however without comparison Several waves of settlement by Poles in ity, maintaining their own language and easier than the start of the pioneers at the area can be distinguished during the traditions. the beginning of the century or even of the course of the past century. The first period Beginning in the 1890s, Polish immi- emigration between the wars. From 1955, was 1908-1939. Poles came to Canada in grants from Wielkopolska and later from there was a gradual increase in the number most cases by sea. Some came from the Galicia began to pour into Canada. The of Polish immigrants, coming directly from Prairie Provinces or from nearby Detroit, wave of immigration from Polish lands Poland. Canadian statistics show that in as a consequence of migration related to gained strength in particular before the the years 1953-1971 the country received the growth of the automotive industry. First World War. It is estimated that about about 55,000 Poles and 8,000 more up to The size of Polish immigration in 1931 60,000 people arrived at that time. Wartime 1980. During the first half of the 1980s, amounted to 1,495 people. action halted the departure process, but it Poles came to Canada mainly by way of The outbreak of the Second World was renewed already in 1919. After Poland camps for refugees, who found themselves War arrested the wave of settlement from gained independence, the economic situa- in parts of Western Europe. After the intro- Poland. However, the need of the Canad- tion of the young nation did not bring any duction of Martial Law in Poland, thanks ian arms industry for qualified technicians basic improvement to the circumstances to the marked easing of regulations by of the broad masses of society. The system Canada, many people, who had traveled of economic and social conditions, the dif- here earlier on tourist visas, were able to 6. Legitymacja uchodźcy, 1939-1942 r. ficulties of merging the territories of former legalize a permanent stay for themselves annexations, as well as the devastation of Identity card of refugee, 1939-1942. war, brought about a distinct increase in the phenomenon of emigration at the beginning of the 1920s. The appeal of Canada and the immigration limits introduced in the USA also contributed to the increase in the number of immigrants. Altogether, about 45,000 Polish emigrants came to Canada in the period between the wars. Both of the waves of immigration were composed for the most part of individuals with no job qualifications, originating in the villages. These people found work in Canada on the lowest rung of the social ladder as farm laborers, house servants, railroad construction workers and workers clearing the forest. They also felt very acutely the effects of the great economic crisis. In the time of the Second World War, Canada accepted about 800 Polish refugees. Among them were the families of high-ranking State officials, as well as more than 600 technicians, engineers

19 OSADNICTWO POLAKÓW W KANADZIE

Znaczna część uchodźców udawała się po wojnie z Anglii do Ameryki Południowej oraz do Stanów Zjednoczonych. W czasie wojennej tułaczki część chłop- ców, która osiągnęła pełnoletniość, zacią- gała się do wojska. Z Teheranu wyjeżdżali wówczas przez Irak do Palestyny, później do Włoch. Wielu walczyło w II Korpusie gen. Władysława Andersa pod Monte Cassino (m.in. Jan Dzik, Henryk Klamut z Windsor). Po skończeniu wojny wyjechali do Anglii, skąd jako zdemobilizowani żoł- nierze przybyli do Windsor. Wśród polskiej diaspory z Windsor podobne losy dzielili członkowie Placówki 126 Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej. Piotr Bas, prezes S.W.A.P. rów- nież był zesłany na Syberię, następnie przez Daleki Wschód, Afrykę, Anglię 7. Statek Aquitania, 1949 r. przybył do Windsor. Jan Jaworski był Ryzykując utratą życia uciekali na południe zesłany do Niemiec. Należał do Kompa- Ship Aquitania, 1949. Rosji, do Uzbekistanu. Tam pracowali w koł- nii Wartowniczej Polskiej Dywizji pod chozach rolniczych. Rodzice umieszczali nie- komendą wojska amerykańskiego. Podob- morską. Część przybyła z prowincji preryj- jednokrotnie swe dzieci w sierocińcach, gdyż nie Stanisław Nieć należał do Kompanii nych bądź z pobliskiego Detroit, w wyniku miały one w ten sposób większą szansę na Wartowniczej. Po wojnie emigrował do migracji związanej z rozwojem przemysłu wyjazd z Rosji do Włoch lub Francji. Drogi Anglii, a następnie do Kanady. Ryszard samochodowego. Wielkość polskiej imigra- rozdzielonych rodzin często się rozchodziły Orszt walczył w czasie wojny w podziem- cji wynosiła w 1931 roku 1495 osób. (po wojnie organizacja United Nations Relief nej Armii Wojska Polskiego. Brał udział Wybuch II wojny światowej wstrzymał Association, UNRA, pomagała w odnalezie- w Powstaniu Warszawskim i po długiej falę osadnictwa z Polski. Jednak zapotrze- niu kontaktu z rodziną). Z sierocińców (Kra- tułaczce przybył do Windsor. bowanie kanadyjskiego przemysłu zbroje- snowodsk) kierowano dzieci w rejon Zatoki W roku 1951, kończącym okres imigracji niowego na wykwalifikowanych techników Perskiej (Pahlewi), gdzie trafiały do obozów DP-sów (Displaced Person), ilość polskich i inżynierów wzmogło imigrację specjalistów, dla uchodźców (fot. 4). Następnie polscy imigrantów w Windsor wynosiła 3819 osób. przyjeżdżających do Kanady na kontrakty. uchodźcy byli transportowani do Teheranu. Od 1955 roku stopniowo zwiększyła się Po wojnie, część pracujących w Kanadzie Chłopców poniżej 16 roku życia przydzie- liczba polskich imigrantów, przybywają- Polaków wróciła do kraju. lano do „junaków” (fot. 8), wojskowej szkoły cych bezpośrednio z Polski. Lata wojny to okres tragicznych dziejów przygotowującej do wojska. Drogą morską Lata osiemdziesiąte XX wieku to okres narodu polskiego. Szczególnie dotkliwie Polacy udawali się do Pakistanu (Karachi), imigracji solidarnościowej. Polacy przyjeż- dotyczył terenów wschodnich. Na mocy poro- a później do Afryki (północna Rodezja – dżali do Windsor przez obozy uchodźców, zumienia niemiecko-sowieckiego z 1939 r. Bwana-M’Kubwa). Podczas pobytu w Afryce, znajdujące się w Europie Zachodniej. dokonano rozgraniczenia między tymi dzieci chodziły do szkół dla uchodźców (fot. 1 Parafia św. Trójcy za pośrednictwem państwami na terenie okupowanej Polski. i 2). Zdobywały podstawy edukacji w szkole ks. Piotra Sanczenki pełniła rolę gwaranta Obszar objęty końcem września 1939 r. oku- podstawowej i gimnazjum (fot. 3). Po skoń- i umożliwiła przyjazd wielu osób do Wind- pacją radziecką liczył 201 tys. km2 z ludno- czeniu wojny część Polaków przybyła do sor. Po 1986 roku ponownie wzrosła ilość ścią przekraczającą 13 milionów osób (około Anglii. Pozwolenie na wyjazd uzyskiwały imigracji z Polski. Znaczną część stanowiły 40% Polacy, 34% Ukraińcy, 8,5% Białorusini, osoby mające tam rodzinę (np. braci służą- osoby przyjeżdżające do Windsor na pod- 8,5% Żydzi). Polacy zamieszkujący te tereny cych podczas wojny w wojsku). Po pobycie stawie łączenia rodzin. Obecnie wielkość (dawny obszar województwa stanisławow- w Anglii polscy uchodźcy emigrowali do imigracji polskiej grupy etnicznej wynosi skiego, tarnopolskiego, część lwowskiego), Kanady. Podróż odbywała się statkiem 11 545 osób. Liczba ta dotyczy miasta zostali wypędzeni i zesłani na Sybir. Walczyli Aquitania (fot. 7) do portu Halifax, gdzie Windsor wraz z przyległymi miejscowo- o przetrwanie, pracując w kopalniach mie- kończyła się ich długa (od 1939 do 1949 ściami, takimi jak między innymi LaSalle, dzi (Krasnouralsk) i przy wycinaniu lasów. roku) tułaczka. Tecumseh, St. Clair Beach.

20 THE SETTLEMENT OF POLES IN CANADA and engineers made possible the immigration of specialists, traveling to Canada on contracts. After the war, some of the Poles working in Canada returned to their homeland. The war years were a period of tragic events for the Polish nation. A particularly sensitive issue related to the eastern territories. On the strength of the German- Soviet pact in 1939 lines of demarcation were set up between these countries on the terrain of occupied Poland. The area taken over at the end of September 1939 by the Soviet occupation amounted to 201,000 km2 with a population of more than 13 million people (about 40% Poles, 34% Ukrainians, 8.5% Belarussians and 8.5% Jews). The Poles inhabiting these lands (the former Stanisławów, Tarnopol and in part Lwów Voivodeships) were driven out and deported to Siberia They fought to survive, working in the copper mines (Krasnouralsk) and cutting down forests. Risking loss of 8. Junacy w Anglii, 1943 r. life, they escaped to south of Russia, to the ship Aquitania (Photograph 7) to the Uzbekistan. There they worked on col- Port of Halifax, where their long (from 1939 Members of youth brigade lective farms. Parents frequently put their to 1949) wandering came to an end. in England, 1943. children in orphanages, so that in this way A substantial proportion of the refugees they would have a better chance of leav- after the war proceeded from England to ing Russia to Italy or France. The roads of South America, as well as to the United underground Polish Armed Forces during these divided families frequently diverged States. the war. He took part in the Warszawa – after the war, the organization United During the course of their wartime wan- Uprising and after much wandering came Nations Relief Association (UNRA) assisted dering, some of the youths, who reached to Windsor. in the recovery of contact with the family. adulthood, went into the army. From In the year 1951, which witnessed the Children were directed from the orphan- Teheran, they then traveled through Iraq to end of the period of immigration of DPs ages (Krasnowodsk) into the Persian Gulf Palestine and later to Italy. Many fought in (Displaced Persons), the number of Polish region (Pahlevi), where they reached camps the II Corps of General Władysław Anders immigrants in Windsor amounted to 3,819 for refugees (Photograph 4). Next the Pol- at Monte Casino (among them, Jan Dzik people. The number of Polish immigrants, ish refugees were transported to Teheran. and Henryk Klamut, from Windsor). After traveling directly from Poland, gradually Youths under 16 years of age were assigned the war ended, they traveled to England increased from 1955 onwards. to “youth brigades” (Photograph 8), mil- and from there, as demobilized soldiers, The 1980s were the period of Solidarity itary schools, which trained them for the they came to Windsor. immigration. Poles, finding themselves in army. Poles made their way by sea to Among the Polish diaspora of Windsor, Western Europe, came to Windsor by way Pakistan (Karachi) and later to Africa (to the members of Post 126 of the Polish of refugee camps. The Holy Trinity Parish, Northern Rhodesia, now Zambia- Bwana Army Veterans Association (S.W.A.P.) through the intervention of Father Piotr M’Kubwa). During their stay in Africa, shared similar experiences. Piotr Bas, the Sanczenko, took on the role of guarantor the children went to schools for refugees President of S.W.A.P., also was deported and made possible travel by many people to (Photographs 1 and 2). They completed to Siberia and then through the Far Windsor. After 1986, the number of immi- the basics of education at primary schools East, Africa and England, came to Wind- grations from Poland again rose. People and high schools (Photograph 3). After sor. Jan Jaworski was sent to Germany. traveling to Windsor on the basis of family the war, some Poles traveled to England. He belonged to the Guards Regiment, reunification made up a significant propor- Individuals with family members there (for Polish Division, under the command of tion. At present, the size of the Polish eth- example, brothers serving in the army dur- the American Army. Stanisław Nieć also nic group is 11,545 persons. This number ing the war) obtained travel authorization. was in the Guards Regiment. After the relates to the City of Windsor, together After a stay in England, Polish refugees war, he emigrated to England and then with outlying locations, such as Lasalle, emigrated to Canada. The journey was on to Canada. Ryszard Orszt fought in the Tecumseh and St. Clair Beach.

21 Windsor „Miasto Róż” (“A City of Roses... a Border of Lights”)

Charakterystyka regionu Windsor to największe kanadyjskie eksporterem na rynku światowym oraz miasto graniczne i jedno z najważniejszych krajowym. Firmy te kooperują z mniej- Windsor to najbardziej wysunięte na połu- ośrodków transportowych w Ameryce szymi zakładami, produkującymi dla nich dnie kanadyjskie miasto, leżące w prowin- Północnej. Przejście graniczne Windsor- części i podzespoły, co w znacznym stopniu cji Ontario w rejonie Wielkich Jezior. Jest Detroit oraz kanał pomiędzy Windsor wpływa na wzrost ekonomiczny miasta. usytuowane na lewym brzegu rzeki Detroit a Detroit stanowią największy korytarz Jednak z drugiej strony uzależnia małe oraz nad jeziorem St. Clair i graniczy graniczno-transportowy na świecie. Około przedsiębiorstwa od koniunktury dużych z amerykańskim miastem Detroit, Michi- 30% obrotów towarowych pomiędzy Kanadą zakładów. Firma Hiram Walker and Sons gan (fot. 1). Jest obecnie dziewiętnastym a Stanami Zjednoczonymi jest odprawiane (fot. 5), produkująca od roku 1858 wysoko- co do wielkości miastem Kanady, liczącym w Windsor. gatunkowe alkohole, zaopatruje rynek kra- około 208 tysięcy mieszkańców (metropolia Windsor jest również znaczącym ośrod- jowy i zagraniczny oraz zatrudnia znaczną Windsor z przyległymi miejscowościami kiem gospodarczym. Miasto nazwane jest część mieszkańców. liczy 304 960 mieszańców). kanadyjską stolicą przemysłu motoryzacyj- W Ojibway znajdują się pokłady soli, wydo- nego. Funkcjonują tu trzy potężne fabryki bywane od 1890 roku. Przyległe do Windsor 1. Windsor na mapie Kanady samochodowe: Ford (fot. 2), General Motors hrabstwa Essex, Chatham-Kent, Lambton (fot. 3) i Chrysler (fot. 4), będące ważnym oraz Kingsville to wydajne regiony rolnicze. Location of Windsor in Canada

22 Windsor, “City of Roses” (“A City of Roses… A Border of Lights”)

adian capital of the production of tomatoes The city has its own local newspaper, and grapes. In Wheatley, there is the lar- which comes out each day since 1935. In gest fishery base of the Province of Ontario. the past century, its name has been changed In Sarnia, also an important Canada-USA many times. At the beginning of the twen- border crossing, chemical companies are tieth century, a local newspaper, called concentrated. Windsor Record, was published. In 1918, The areas around the city also have it changed its name to Border City Star, natural attractions. The peninsula Point to take the name The Windsor Daily Star Pelee is a well known National Park, in in 1935. Currently, the newspaper comes which many unique species of birds occur. out under the name The Windsor Star. In Herb miasta Windsor In the historical region of Amherstburg, addition to the daily newspaper, Windsor there is the defensive Fort Malden, from Life, University of Windsor News, Windsor Crest of Windsor City the times of the 1812-1814 War and also Business, Windsor Xperience Magazine and the Rebellion of 1837. City Crow Magazine are also published. Finally, Windsor is an essential aca- The first Windsor radio station was CKOK Characteristics of the region demic and cultural centre. About 20,000 (later CKLW), broadcasting from 1932. students take classes here, most of them at Nowadays, several local programmes are Windsor is Canada’s southernmost city, the University of Windsor and the St. Clair broadcast, among others, from the stations located in the Province of Ontario, in the Great College of Applied Arts and Technology. The CJAM, CKWW and CBC Windsor AM. Lakes region. It is situated on the left bank University of Windsor gained university In 1954, CKLW-TV was created, a local of the Detroit River and on the shore of Lake status in 1963. It had operated as Assump- television station, broadcasting programmes St. Clair, bordering on the American city of tion College (Photograph 6) since 1857. for the inhabitants of Windsor and the sur- Detroit, Michigan (Photograph 1). It is pres- In the city, there are the Cleary Audi- rounding area. At present, the operating ently the nineteenth in size among Canadian torium and the Memorial Convention Hall, networks are The A Channel and Cogeco cities, with a population of about 208,000 in which concerts are held by the Windsor Cable 11. (metropolitan Windsor, including the outlying Symphony Orchestra, the “Windsor Light Today Windsor is a city, more than 150 locations, has 304,960 inhabitants). Opera” and “Theatre Alive” and also other years old and rich in history and tradition. Windsor is the largest Canadian border cultural events take place. In Windsor there It plays an important role in commerce city and one of the most important trans- are also the Willistead Library and Art Gal- and culture, not only in a local dimension, portation centres in North America. The lery, the Art Gallery of Windsor, the Windsor but also nationwide. The city authorities Windsor-Detroit border crossing and the Museum and the Capitol Theatre and Arts nurture its development, both in the eco- river channel between Windsor and Detroit Centre. Besides the library, which forms nomic sphere and in the sphere of culture. form the largest border transportation cor- a part of the University (the Leddy Library), Through the network of public and Catholic ridor in the world. About 30% of the trade the inhabitants of Windsor are also served turnover between Canada and the United by the Windsor Public Library, founded in States is sent through Windsor. 1894, as well as by smaller libraries, distrib- 2. Fabryka samochodów Ford, 2008 r. Windsor is also a substantial commer- uted in particular districts of the city. cial centre. The city is known as the Can- Ford Automobile Plant, 2008. adian capital of the motor industry. Three huge car plants operate here: Ford (Photo- graph 2), General Motors (Photograph 3) and Chrysler (Photograph 4), all important exporters in worldwide, as well as national markets. These firms work with smaller companies, which produce for them parts and subassemblies, and this to a marked degree impacts on the economic growth of the city. However, on the other hand, it makes the smaller companies dependent on the larger firms. The company Hiram Walker and Sons (Photograph 5), producing high-quality alcoholic drinks from the year 1858, supplies national and overseas markets and also employs a significant number of the inhabitants. In Ojibway, there are salt deposits, mined since 1890. Adjacent to Windsor, the Counties of Essex (including the town of Kingsville), Chatham-Kent and Lambton, are productive, agricultural regions. The surroundings of Leamington are the Can-

23 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

3. Fabryka General Motors, 2005 r. mieszkańcom Windsor służy Biblioteka kościelnych mieszkańcy mogą spełniać się General Motors Automobile Plant, 2005. Publiczna (The Windsor Public Library), w sferze duchowej. W Windsor funkcjonuje założona w 1894 roku, oraz pomniejsze wiele kościołów różnych wyznań, w tym biblioteki, rozmieszczone w poszczególnych kilka etnicznych, a wśród nich polski kościół Okolice Leamington są kanadyjską stolicą dzielnicach miasta. pod wezwaniem Św. Trójcy. Stanowi on cen- uprawy pomidorów i winorośli. W Wheatley Miasto posiada własną gazetę lokalną, trum życia duchowego i świeckiego polskich mieści się największa baza rybołówstwa która wychodzi codziennie od 1935 roku. imigrantów oraz stoi na straży budowania prowincji Ontario. W Sarni, również ważnym W ciągu ostatniego stulecia jej nazwa wie- harmonii, opartej na kulturze amerykańskiej przejściu granicznym Kanada – USA, zloka- lokrotnie ulegała zmianie. Na początku i polskiej. lizowane są kombinaty chemiczne. XX wieku ukazywała się lokalna gazeta Dzieje Windsor od pierwszych lat jego Okolice miasta mają również walory pod nazwą Windsor Record. W 1918 roku istnienia, poprzez okres pierwszej i drugiej przyrodnicze. Półwysep Point Pelee jest zmieniła swą nazwę na Border Cities Star, wojny światowej, aż po lata współczesne znanym parkiem narodowym, w którym by w roku 1935 przyjąć nazwę The Windsor pozwalają twierdzić, iż miasto to będzie znajduje się wiele unikalnych gatunków Daily Star. Obecnie gazeta wychodzi pod nadal rozwijać się na wielu płaszczyznach, ptaków. W historycznym regionie Amher- nazwą The Windsor Star. Obok codziennej ku dumie jego mieszkańców i Polaków któ- stburg znajduje się obronny Fort Malden, gazety, ukazują się również: Windsor Life, rzy obrali to miejsce za swój dom. z czasu wojny 1812-1814 oraz Rebelii University of Windsor News, Windsor Busi- z 1837 roku. ness, Windsor Xperience Magazine oraz City Windsor to wreszcie istotny ośrodek Crow Magazine. Najważniejsze fakty akademicki i kulturalny. Pobiera tu naukę Pierwszą windsorską stacją radiową z historii Windsor około 20 tysięcy studentów, którzy studiują była stacja CKOK (później CKLW), nada- głównie na Uniwersytecie Windsorskim jąca od roku 1932. Dzisiaj funkcjonuje Pierwsze wzmianki o rejonach, na których (University of Windsor) i St. Clair College kilka programów lokalnych, nadających obecnie znajduje się Windsor pochodzą (St. Clair College of Applied Arts and Tech- między innymi ze stacji CJAM, CKWW, z sierpnia 1679, kiedy francuski podróżnik nology). Uniwersytet Windsorski uzyskał CBC Windsor AM. Rene – Robert La Salle na statku „Griffon”, status uniwersytecki w 1963 roku. Od W roku 1954 utworzono CKLW-TV, dotarł do ujścia rzeki Detroit. 12 sierpnia roku 1857 funkcjonował jako Assumption lokalną stację telewizyjną emitującą pro- 1679 dopłynął do jeziora, nadając mu College (fot. 6). gramy dla mieszkańców Windsor i okolic. nazwę St.Clair. W mieście znajdują się Cleary Auditorium Obecnie funkcjonującą siecią są: „The Próby europejskiego osadnictwa w re- i Memorial Convention Hall, w których A Channel” oraz „Cogeco Cable 11”. jonie Detroit-Windsor zapoczątkowano często koncertuje windsorska orkiestra Dziś Windsor to ponad 150 letnie mia- w 1701 roku, kiedy przybył tu Sieur De symfoniczna (Windsor Symphony Orchestra), sto z bogatą historią i tradycją. Odgrywa Larnothe Cadillac i założył fort Pontchar- Windsor „Light Opera”, „Theatre Alive”, oraz znaczącą rolę gospodarczą i kulturalną train nad rzeką, od strony Detroit. W roku mają miejsce inne wydarzenia kulturalne. nie tylko w wymiarze lokalnym, ale 1748 zaczęło rozwijać się europejskie osad- W Windsor znajduje się także Galeria i ogólnokrajowym. Władze miasta czuwają nictwo po drugiej stronie rzeki. Została Willistead (Willistead Library and Art nad jego rozwojem zarówno w sferze ekono- wówczas utworzona misja jezuicka (dziś Gallery), Art Gallery of Windsor, Windsor micznej, jak i w sferze kultury. Poprzez sieć Windsor – dół ulicy Huron Church Road Museum oraz Capitol Theatre & Arts szkół publicznych i katolickich młodzi ludzie i mostu Ambasador), której celem było Centre. Poza biblioteką, znajdującą się mogą rozszerzać swe horyzonty intelektu- nawracanie Indian z plemienia Huron na na terenie Uniwersytetu (Leddy Library), alne. Poprzez przynależność do wspólnot wiarę katolicką.

24 WINDSOR, “CITY OF ROSES” schools, young people can broaden their day Toronto) . At that time, these lands were Walker was the owner of a huge property, intellectual horizons. By belonging to called South Detroit. In 1836, James Dougall running south from the Detroit River. On church communities, inhabitants can be gave the settlement the name of Windsor his land, he created a small town, made fulfilled spiritually. In Windsor there are (at that time it was part of the Township of up of industrial, commercial, agricultural many churches of different faiths, includ- Sandwich and was known by the name of (Walker Farms) and residential districts. ing several ethnic in character, and among Richmond). About 300 people lived in the The buildings formed a series of houses, them the Polish Church, under the name settlement in 1846. constructed for his workers, as well as the of the Holy Trinity. It forms the centre of In 1854, a railway line was brought to settlement Willistead (1906), in the Tudor spiritual and secular life of Polish immi- Windsor, which proved to be an important style. Walkerville is unique in Canada, as an grants and also stands on guard to build moment for the industrial development of example of a Victorian new town, developed harmony, based on North American and the city. This period began the third wave by private capital and inspired by a specific Polish culture. of settlement in Walkerville (near East combination of business and philanthropic The history of Windsor, from the first Windsor and Sandwich). motives, characteristic for Victorian entre- years of its existence, through the period In 1854, Windsor was formally regis- preneurship. of the First and Second World Wars, all the tered as an independent Village and In 1861, the population of Windsor rose way to modern times, leads to the convic- became the final stop on the line of the to 2,500. tion that the city will continue to develop Great Western Railway. In 1892, Windsor gained the rights of at many levels, to the pride of its citizens The membership of the first Council of a City. Oscar E. Fleming took up the office and of the Poles, who adopted this location the “Village” was: Chairman of the Coun- of Mayor. The three small towns, East as their home. cil- Samuel Macdonell; Council Members- Windsor, Sandwich and Walkerville, were Francis Caron, James Cuthbertson, James known by the expression “Border Towns”. Dougall, Charles Hunt; Village Clerk- John In 1935, the “Border Towns” were Most important facts Stewart. After four years, in 1858, the Village united and entered into the composition from the history of Windsor of Windsor, gained the status of “Town”. of Windsor. The composition of the first Council The city gradually grew in strength and The first references to the region, in was: Mayor – Samuel Smith Macdonell; became richer. Its importance as a trans- which Windsor is now located, date back Chairman of Council – George Shipley; portation centre and as a fruit garden also to August 1679, when the French voyager Councillors – Benjamin Marentette, Mark increased. René-Robert La Salle reached the mouth Richards, John Turk and Town Clerk- Alex- In 1886, the first electric tram (street of the Detroit River on the ship “Griffon”. ander Bartlet. car) in the country appeared on the streets On 12 August, 1679, he arrived at a lake In that same year, the well known and named it St. Clair. entrepreneur and social activist Hiram The efforts at European settlement in Walker founded his distillery (today known 4. Fabryka samochodów the Detroit-Windsor region began in 1701, worldwide under the prestigious name Daimler Chrysler, 2005 r. when Sieur De Larnothe Cadillac came of Hiram Walker & Sons Ltd.). Hiram here and founded Fort Pontchartrain at Daimler Chrysler Automobile Plant, 2005. the river, on the Detroit side. In 1748, European settlement began to develop on the other side of the river. At the same time, a Jesuit mission was established (today Windsor- at the end of Huron Church Road and the Ambassador Bridge), for which the purpose was conversion of Indians of the Huron Tribe to the Catholic Faith. In the years 1748-1760, on both the Windsor and Detroit sides of the river, the French settlement grew. In 1760, the Brit- ish captured Fort Pontchartrain. From that time, they held control over these lands, but the majority of the settlers were still the French population. The lands formed part of a larger area, negotiated from the Indians, recognized by the British Govern- ment and governed by Thomas Talbot from 1771, for about 50 years. In the year 1797, the settlement of Sandwich came into being. Its main inhabitants were people of French and British origin from Detroit, who wanted to remain under British sovereignty after the occupation of the city by American forces. This fact provided a beginning for the first local settlement and took the form of the first English migration into the region of present-day Windsor. In 1830, a part of the territory was purchased from the authorities by a gentleman named McDougall, from Little York (present-

25 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

W latach 1748-1760 po obu stronach momentem dla przemysłowego rozwoju specyficzną kombinacją biznesu oraz filan- rzeki, zarówno od strony Windsor jak miasta. Okres ten rozpoczął trzecią falę tropijnych motywów, charakterystycznych Detroit, rozwijało się francuskie osadnictwo. osadnictwa Walkerville (obok East Windsor dla Wiktoriańskiej przedsiębiorczości. W roku 1760 fortem Pontchartrain zawład- i Sandwich). W 1861 roku ludność Windsor wzrosła nęli Brytyjczycy. Odtąd sprawowali kontrolę W 1854 roku Windsor zostało formalnie do 2500. nad tymi terenami, ale większość osadników zarejestrowane jako niezależna wioska W 1892 roku Windsor uzyskało prawa nadal stanowiła populacja francuska. Tereny „village” i stanowiła końcowy przystanek miejskie. Urząd burmistrza objął Oscar te stanowiły część wielkiego obszaru naby- linii „The Great Western Railway”. E. Fleming. Trzy miasteczka: East Windsor, tego od Indian, przyznanego przez rząd bry- Skład pierwszego Zarządu „village” stano- Sandwich i Walkerville były wówczas okre- tyjski i zarządzanego przez Thomasa Talbota wili: przewodniczący rady – Samuel Macdo- ślane mianem „Miast Granicznych”. W 1935 od 1771 roku przez około 50 lat. nall; radni: Francis Caron, James Cuthbert- roku „Miasta Graniczne” połączyły się W 1797 roku powstała osada Sandwich. son, James Dougall, Charles Hunt; urzędnik i weszły w skład Windsor. Głównymi jej mieszkańcami były osoby (tzw. Village Clerk) – John Stewart. Miasto stopniowo rosło w siłę i stawało pochodzenia francuskiego i brytyjskiego Po czterech latach, w 1858 roku, wiosce się coraz bogatsze. Rosło również jego zna- z Detroit, które po zajęciu miasta przez Windsor nadano status „town”. czenie jako centrum transportu wodnego siły amerykańskie chciały pozostać pod Skład pierwszego Zarządu stanowili: oraz zagłębia owocowego. zwierzchnictwem brytyjskim. Fakt ten dał burmistrz – Samuel Smith Macdonell, prze- W 1886 roku na ulicach miasta pojawił początek pierwszemu miejskiemu osadnic- wodniczący rady – George Shipley, radni: się pierwszy w kraju elektryczny tramwaj twu i zaznaczył się jako pierwsza angielska Benjamin Marentette, Mark Richards, (tzw. street car), łącząc Windsor i Tecumseh. migracja w rejonie dzisiejszego Windsor. John Turk, urzędnik – Alexander Bartlet. Tramwaj kursował do maja 1939 roku. W roku 1830 część terytorium została W tym też roku znany przedsiębiorca W 1904 roku Ford Motor Co. rozpoczął wykupiona od władz przez dżentelmena i działacz społeczny Hiram Walker założył działalność w Windsor, czyniąc przemysł zwanego McDougall, pochodzącego z Little gorzelnię (dziś znaną na całym świecie samochodowy dominującą dziedziną York (dziś Toronto). Tereny te były wów- pod prestiżową nazwą Hiram Walker & gospodarczą miasta. W 1920 roku zostały czas zwane Południowym Detroit (South Sons Ltd.). Hiram Walker był właścicielem wybudowane kolejne fabryki samochodowe Detroit). W 1836 roku James Dougall nadał ogromnej posiadłości, biegnącej na południe – General Motors oraz Chrysler. Przemysł osadzie nazwę Windsor (była ona wówczas od rzeki Detroit. Na swojej ziemi stworzył samochodowy zmienił miasto o ekonomicz- częścią Township of Sandwich i znana była miasteczko zawierające dzielnice przemy- nej stagnacji do szybko rozwijającego się pod nazwą Richmond). Osadę w 1846 roku słowe, handlowe, rolnicze (Walker Farms) ośrodka miejskiego. Przyczynił się również zamieszkiwało około 300 osób. oraz mieszkaniowe. Zabudowania stano- do migracji mniejszości narodowych, w tym W 1854 roku doprowadzono do Wind- wiły szereg domów, wybudowanych dla jego polskiej grupy etnicznej, do Windsor. sor linię kolejową, co okazało się ważnym pracowników oraz posiadłość Willistead W 1910 roku ukończono tunel kole- (1906), w stylu Tudorów. Walkerville jest jowy między Windsor a Detroit, łącząc w Kanadzie unikalnym przykładem Wik- tym samym największe państwa Ameryki 5. Hiram Walker & Sons, 2005 r. toriańskiego nowego miasta, rozwiniętego Północnej i ułatwiając wymianę handlową przez prywatny kapitał i zainspirowanego między nimi. W 1930 roku ukończono Tunel Hiram Walker & Sons, 2005.

26 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

6. Uniwersytet w Windsor, 2006 r. of the city, linking Windsor and Tecumseh. During the Second World War and after The tram was running until May 1939. its end, there was marked economic develop- University of Windsor, 2006. In 1904, the Ford Motor Co. began its ment of the city and surrounding area. activities in Windsor, which made the car In 1954, the city celebrated the jubilee industry the dominant economic sector of of a century of its existence. The citizens Marks of Windsor the city. In 1920, the next car plants – Gen- took part on a large scale in the jubilee fes- on the history of Canada eral Motors and Chrysler – were built. The tivities. The Polish ethnic group also joined motor industry changed a city with economic in the celebration of this jubilee, funding The history of Windsor is closely connected stagnation to a rapidly developing urban for the city a monument – the “Astrolabe” with the historical events of Canada and centre. It also brought about the migration of (“Astrolabium”) of Mikołaj Kopernik (Photo- the United States. Windsor already entered national minorities, among them the Polish graph 8) . The monument was erected in its name in the pages of history during the ethnic group, to Windsor. Jackson Park, the largest and most beauti- Anglo-American War of 1812-1814. In 1910, the railway tunnel between ful park in the city. In June 1812, President James Madison Windsor and Detroit was completed, In 1966, the small town of Riverside, declared war on England and already on 12 thus linking the largest countries of Ojibway and the eastern, western and July of that year, standing at the head of North America and facilitating commer- southern part of Sandwich were joined to the American Army, General William Hull, cial exchange between them. In 1930, Windsor. The city became the largest urban together with an army of 2,500 soldiers, the Tunnel and the Ambassador Bridge centre in the Essex region. crossed the Canadian border at Detroit (Photograph 7) were constructed, con- In 1995, a casino was opened in Wind- and took the town of Sandwich. There he necting Canada and the United States. sor, a major site for recreation, with a view set up a headquarters and a camp for his A Pole, named Ralph Modjeski (Rudolph of the river and the city centre of Detroit. army and later advanced to the north. In Modrzejewski), son of the actress Helena In addition to the casino itself, there are pamphlets, he called upon Canadians to Modrzejewska, oversaw the construction a swimming pool, health clubs, a hotel, res- support the American Army: “The United of the Ambassador Bridge. He carried taurants and many other attractions. States brings you peace, freedom and out the duties of consultant and principal During the past decades, Windsor security. You have a choice, peace or war, inspector of the structure. became a modern city. Alongside industrial captivity and destruction.” The Canadian In July 1941, a recruitment unit of the features, there are visible recreational and authorities took into account desertion to Polish Army was opened in Windsor. Vol- cultural aspects, which provide citizens the enemy of quite a lot of the groups of unteers from the entire North American with the incentives for self-fulfillment and “late loyalists”, whose loyalty to the Crown continent registered to fight under the com- personal growth and tourists with satis- was, to say the least, dubious. The Brit- mand of General Bronisław Duch on the side faction of their needs, as well as aesthetic ish commander, General Sir Isaac Brock, of the Allied Armies for a free Poland. impressions. sharing his fears with the authorities in

27 WINDSOR „MIASTO RÓŻ” i Most Ambasador (fot. 7), łączący Kanadę są aspekty rekreacyjne i kulturalne, inicjatywę i uderzyć na nie spodziewa- i Stany Zjednoczone. Nad budową Mostu które dostarczają mieszkańcom bodźców jących się niczego, dowodzonych przez Ambasador czuwał Polak Ralph Modjeski do samorealizacji i rozwoju, a turystom gen. Hulla Amerykanów. Siły Tecumseha, (Rudolf Modrzejewski), syn aktorki Heleny umożliwiają zaspakajanie potrzeb i wrażeń wspierającego od początku Anglików, oka- Modrzejewskiej. Sprawował funkcję konsul- estetycznych. zały się kluczem do powodzenia ofensywy. tanta oraz głównego inspektora budowy. Część indiańskich oddziałów zajęła Fort W lipcu 1941 roku utworzono w Wind- Dearborn, regularne wojsko zdobyło Fort sor jednostkę rekrutacyjną Armii Polskiej. Ślady Windsor w historii Kanady Michilimackinac, a połączone siły gen. Ochotnicy z całego kontynentu amerykań- Brocka i wodza Tecumseha opanowały skiego zgłaszali się, by pod dowództwem Historia Windsor jest ściśle związana Detroit. Po tym sukcesie gen. Brock zawró- gen. Bronisława Ducha walczyć u boku z wydarzeniami historycznymi Kanady cił do Kanady. wojsk alianckich o wolną Polskę. i Stanów Zjednoczonych. Windsor zapisało Drugim wydarzeniem historycznym W czasie drugiej wojny światowej i po się na kartach historii już w czasie wojny była Bitwa Windsorska z 1838 roku (The jej zakończeniu, nastąpił znaczny rozwój anglo-amerykańskiej 1812-1814. Battle of Windsor 1838). Ruchy refor- gospodarczy miasta oraz jego okolic. W czerwcu 1812 roku prezydent James matorskie oraz zbrojne starcia w Górnej W 1954 roku miasto obchodziło jubile- Madison wypowiedział Anglii wojnę, a już i Dolnej Kanadzie w 1837 roku dowiodły usz 100-lecia swego istnienia. Mieszkańcy 12 lipca tego roku, stojący na czele wojska niezbicie, że zwierzchnictwo Londynu nad brali liczny udział w uroczystościach jubi- amerykańskiego gen. William Hull wraz Brytyjską Ameryką Północną natrafiło na sprzeciw części ludności. Zarówno William Lyon Mackenzie, jak i Louis-Joseph Papi- neau niejednokrotnie odwoływali się do republikańskich wzorów i amerykańskiej demokracji zza południowej granicy. Po zduszeniu buntów większość uchodźców, w tym również William Lyon Mackenzie i Louis-Joseph Papineau, osiadła w Sta- nach Zjednoczonych, starając się przekonać władze w Waszyngtonie co do celowości inwazji, która uwolniłaby „uciemiężony lud” od angielskiej opresji. Rząd amerykań- ski nie był wprawdzie skłonny do zbrojnej interwencji, ale też nie sprzeciwiał się stanowczo lokalnym inicjatywom, skiero- wanym przeciwko Kanadzie. W 1838 roku zjazd aneksjonistów w Cle- veland (Ohio) uchwalił powstanie repu- blikańskiego rządu Kanady i wezwał do utworzenia ochotniczego wojska. Z szeroko zakrojonych planów nic nie wyszło, ale gdzieniegdzie na granicy doszło do strze- laniny. Jedna z tych strzelanin, 4 grudnia 1838 roku, miała miejsce w Windsor. 140 amerykańskich i kanadyjskich zwolen- 7. Most Ambasador ników Williama Lyon Mackenzie przekro- z armią 2500 żołnierzy, przekroczył gra- czyło rzekę od strony Detroit. Po zdobyciu Ambassador Bridge nicę kanadyjską w Detroit i zajął miasto i spaleniu wojskowych baraków, zajęli Sandwich. Założył tam zarząd centralny miasto. Jednak wkrótce zostali rozgromieni oraz obóz dla swej armii, a później wyruszył przez oddział terytorialnej milicji, dowo- leuszowych. Polska grupa etniczna również na północ. W ulotkach nawoływał Kana- dzonej przez pułkownika Johna Prince’a. włączyła się w obchody tego jubileuszu, dyjczyków do wsparcia armii amerykań- Czterech uwięzionych najeźdźców zgładzono fundując na rzecz miasta pomnik – „astrola- skiej: „Stany Zjednoczone przynoszą wam z rozkazu pułkownika. To spowodowało bium” Mikołaja Kopernika (fot. 8). Pomnik pokój, wolność i bezpieczeństwo. Macie do burzliwą kontrowersję zarówno w Kanadzie, stanął w Jackson Park, w największym wyboru: albo pokój, albo wojnę, niewolę jak i w Stanach Zjednoczonych. Pozostali i najpiękniejszym parku miasta. i zniszczenie”. Władze kanadyjskie liczyły zostali skazani w London, Górna Kanada, W 1966 roku przyłączono do Windsor się z dezercją na stronę wroga sporych 18-tu wywieziono do karnej kolonii w Ta- miasteczko Riverside, Ojibway oraz część grup „późnych lojalistów”, których wier- smanii, a 16-tu deportowano. wschodnią, zachodnią i południową San- ność Koronie była co najmniej wątpliwa. Ważnym momentem w historii miasta dwich. Miasto stało się największym cen- Dowódca brytyjski, gen. Sir Isaac Brock była pierwsza wojna światowa. W czasie trum urbanistycznym w rejonie Essex. dzieląc swe obawy z władzami w Quebec wojny granicę Detroit – Windsor przekra- W 1995 roku otworzono w Windsor City pisał: „Nie mam wątpliwości, że więk- czało wielu polskich ochotników mieszka- kasyno, wielki obiekt rekreacyjny z wido- szość tutejszej ludności chce bronić kraju, jących w Stanach Zjednoczonych, którzy kiem na rzekę i centrum Detroit. Znajduje ale wydaje mi się również, że jest wielu podążali do wojskowego obozu szkolenio- się tam, oprócz samego kasyna, basen takich, którzy traktują obecne wydarzenia wego w Niagara-on-the-Lake, Ontario. Po pływacki, kluby zdrowia, hotel, restauracje z obojętnością, albo są tak proamerykańscy, wyszkoleniu żołnierze wyjeżdżali do Fran- i wiele innych atrakcji. że cieszą się na myśl o zmianie rządu”. cji by przy boku wojsk alianckich walczyć Na przełomie ostatnich dziesięcioleci Przeciągająca się wojna przyniosłaby o niepodległą Polskę. Windsor stało się miastem nowoczesnym. siłom angielskim zagładę. Aby więc temu Zorganizowanie ochotniczej jednostki wią- Obok aspektów przemysłowych, widoczne zapobiec, gen. Brock postanowił przejąć zało się z problemami natury administracyjno

28 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

Québec City, wrote: “I have no doubt that Detroit to Windsor, making their way to the majority of the local people wants to the military training camp at Niagara-on- defend the Crown, but it seems to me also the-Lake, Ontario. After their training, that there are many, who are treating the the soldiers left for France to fight for the current event with indifference, or they are independence of Poland at the side of the so pro-American that they are happy at the Allied Armies. thought of a change in government.” The organization of volunteer units was A prolonged war would have brought connected to problems of a financial-admin- annihilation to the English forces. In order istrative nature. It was finally agreed that to avoid this, General Brock decided to take Canada would be responsible for the train- the initiative and to strike the unsuspecting ing of the volunteers and France for the Americans, led by General Hull. The forces financing, while the Polish side took care of Tecumseh, from the start supporting the of the recruitment of volunteers. English, proved to be the key to the success A coalition of Polish organizations was of the offensive. Part of the Indian detach- formed under the name of the Polish Cen- ments took Fort Dearborn, the regular army tral Emergency Committee (PCKR), which captured Fort Michilimackinac and the joined at the side of the Western Allies in combined forces of General Brock and Chief the task of creating the Polish Legion. The Tecumseh seized Detroit. After this success, Organization of Polish Falcons also sup- General Brock returned to Canada. ported the work of the Committee. A second historical event was the Battle On 8 October 1917, the Secretary of of Windsor in the year 1838. Reformist State in Washington, Robert Lansing, movements and armed encounters in authorized recruitment to the Polish Army Upper and Lower Canada in 1837 proved among Poles, who were not American cit- irrefutably that the sovereignty of London izens, and the Canadian Government made over British North America had met with a military camp available for the training of opposition from part of the population. Both Polish volunteers at Niagara-on-the-Lake. William Lyon Mackenzie and Louis-Joseph The camp was opened on 4 November Papineau repeatedly advocated republican 1917, under the name of the “Tadeusz models and American-style democracy from Kościuszko Camp”. Colonel A.D. Le Pan south of the border. After the suppres- became the Commandant. sion of the revolts, most of the displaced In almost all concentrations of Polish people, including William Lyon Mackenzie people in the United States, recruitment and Louis-Joseph Papineau, settled in centres were opened. In Canada, such the United States, trying to convince the centres operated in Winnipeg (Manitoba), Government in Washington as to the advis- Toronto (Ontario) and St. John’s (Québec) ability of an invasion, which would free the . The organization of public meetings, as “downtrodden people” from English oppres- well as the widespread propaganda action, sion. In fact, the American Government was carried out in the larger Polish centres, not inclined toward an armed intervention, were the main factor in mobilization. but also did not oppose the decidedly local Well known celebrities took part in the initiative, directed against Canada. propaganda action, including the pianist In 1838, a meeting of annexationists in and great patriot Ignacy J. Paderewski, Cleveland, Ohio, supported the establish- Roman Dmowski- Chairman of the Polish 8. Astrolabium ku pamięci ment of a republican government in Canada National Committee in France, leaders Mikołaja Kopernika and called for the formation of a volunteer of the Organization of Polish Falcons- w Jackson Park, 2005 r. army. Nothing came of these wide-ranging Wincenty Skarzyński, Franciszek Dziób, plans, but in places on the border shots Andrzej Małkowski, Wacław Gąsiorowski, Astrolabe monument were fired. On 4 December 1838, one of the PCKR leader- Teofil Starzyński, as well in memory of Mikołaj Kopernik, these fusillades took place in Windsor. One as Jan Maria Horodyski. Ignacy Paderew- Jackson Park, 2005. hundred and forty American and Canad- ski, as the delegate from the Polish Central ian supporters of William Lyon Mackenzie Emergency Committee, already had formed crossed the river from the Detroit side. branches of the Committee in France and After taking and burning down the army England earlier at his own cost. He traveled barracks, they occupied the town. However, to New York with the intention of opening they were soon routed by a detachment of a third branch. After gaining an awareness the territorial militia, led by Colonel John of the possibilities of the United States Prince. Four captured invaders were put and of the American Polonia, he remained to death, on the order of the Colonel. This there and in the course of three years, up caused a wild controversy, both in Canada to the very end of the war, he developed and in the United States. Those remaining a widespread propaganda machine. How were sentenced in London, Upper Canada. far he sacrificed himself for the Polish Eighteen were sent to a penal colony in Nation can be judged from the words of Tasmania, while sixteen were deported. the Secretary of State: “It is very likely The First World War was an important that no one could love Poland more than time in the history of the city. During the he.” Officers and recruitment organizers, war, many Polish volunteers, living in the dressed in blue uniforms, similar in colour United States, crossed the border from to the French military uniforms, also took

29 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

– finansowej. Ostatecznie ustalono, że Kanada tetu Narodowego Polskiego we Fran- jednostka rekrutacyjna do Wojska Pol- będzie odpowiedzialna za szkolenie ochotników, cji, liderzy Związku Sokołów Polskich skiego. W tym okresie wydawany był rów- Francja za finansowanie, natomiast strona – Wincenty Skarzyński, Franciszek Dziób, nież tygodnik Odsiecz – Polska Walcząca polska zajmie się rekrutacją ochotników. Andrzej Małkowski, Wacław Gąsiorowski, w Ameryce – Fighting Poland. Utworzono koalicję polonijnych orga- lider PCKR – Teofil Starzyński oraz Jan Polonia amerykańska miała wówczas nizacji pod nazwą Polski Centralny Komi- Maria Horodyski. Ignacy Paderewski, jako kilkanaście dzienników i kilkadziesiąt tet Ratunkowy (PCKR), który włączył się delegat Komitetu Ratunkowego Narodu tygodników. Większość z nich zaoferowała w prace nad formowaniem Polskiego Legionu Polskiego za swoje pieniądze założył współpracę z Polskimi Siłami Zbrojnymi u boku zachodnich sprzymierzeńców. Pracę już wcześniej oddziały tego Komitetu w Kanadzie. Niemniej jednak dowództwo Komitetu wspierał również Związek Sokołów we Francji i w Anglii. Przybywając do doszło do przekonania, że powinno wydawać Polskich. Nowego Yorku miał w planie utworzenie własny tygodnik. Prasa polonijna prawie 8 października 1917 roku, sekretarz stanu trzeciego oddziału. Po zorientowaniu się wyłącznie posługiwała się językiem polskim. w Waszyngtonie, Robert Lansing, wydał w możliwościach Stanów Zjednoczonych Tymczasem chcąc zwerbować do Sił Zbroj- zezwolenie na rekrutację do Armii Polskiej i Polonii amerykańskiej pozostał na nych młode pokolenie, urodzone i wykształ- wśród Polaków, którzy nie byli obywatelami miejscu i w przeciągu trzech lat, aż do cone w szkołach anglojęzycznych, trzeba było amerykańskimi, a rząd kanadyjski odstąpił zakończenia wojny, rozwinął szeroką również przemawiać do niego w jego języku. obóz wojskowy w Niagara-on-the-Lake, na działalność propagandową. Jak dalece Pismo musiało więc być dwujęzyczne. Każdy szkolenie polskich ochotników. poświęcił się Narodowi Polskiemu może artykuł w języku polskim miał obok siebie angielskie tłumaczenie. Redaktorem naczel- nym pisma był por. Wacław Drzewiecki. Zastępcą redaktora naczelnego był Ludwik Rubel, jeden z redaktorów krakowskiego Ilustrowanego Kuryera Codziennego, kapral, a później wachmistrz ułanów. W Odsieczy pracował Ryszard Kiersnowski, dziennikarz z warszawskiego Kuriera Polskiego i jedno- cześnie poeta, a strzelec w wojsku. Marian Walentynowicz, profesor Instytutu Archi- tektury, a wachmistrz w wojsku, wzbogacał pismo o rysunki i karykatury. W zespole redakcyjnym był również Józef Karpiński, dziennikarz i bankowiec, specjalista od angielskich tłumaczeń, a strzelec w wojsku. Znalazł się też nieznanego pochodzenia zecer, strzelec Jan Szwed, brat zakonny z Niepokalanowa (Nagasaki) w Japonii, który zrzucił habit i zgłosił się do Wojska Polskiego. Był zecerem pisma zakonnego w języku japońskim, więc Anglicy zabrali go do siebie ze względu na znajomość języków orientalnych. Pismo było drukowane w zakładach gra- ficznych miejscowego dziennika Windsor Daily Star. Zakłady drukarskie nabyły polskie czcionki, a polscy linotypiści dojeżdżali z są- 9. Stone House, miejsce redagowania siedniego Detroit by składać tygodnik. gazety Odsiecz, 2005 r. świadczyć wypowiedź sekretarza stanu: Początkowo redakcja Odsieczy mieściła „Od niego chyba już nikt Polski więcej się w kuchni i innych pomieszczeniach Stone House, where newspaper Relief Force kochać nie potrafi!”. Akcję werbun- rezydencji Dowództwa Polskich Sił Zbroj- was edited, 2005. kową podejmowali również oficerowie nych (na Riverside), ale upały 1941 i brak i organizatorzy rekrutacyjni ubrani w błę- odpowiednich pomieszczeń, zmusiły redak- kitne mundury, podobne do kolorów cję jesienią 1941, do wynajęcia domu przy Obóz ten otworzono 4 listopada 1917 roku, wojska francuskiego, stąd nazwa „Błę- 849 Kildare Rd (fot. 9). nadając mu nazwę „Obóz Tadeusza Kościuszki”. kitna Armia”. Polacy żołnierzy tej armii Odsiecz o rozmiarach 44 x 30 cm miała Komendantem został płk A. D. Le Pan. nazywali „Hallerczykami”, którzy wyru- 16 stron. Środek jej stanowiły dwie strony Prawie we wszystkich polskich skupi- szyli ochotniczo do Armii Polskiej we ilustracji, a na ostatniej był „komik” – „Przy- skach w Stanach Zjednoczonych zostały Francji i walczyli o wolną Polskę pod gody Walentego Pompki”. Było to więc pismo utworzone centra rekrutacyjne. W Kana- dowództwem gen. Józefa Hall era, wsła- dostosowane do formy czasopism amery- dzie centra funkcjonowały w Winnipegu wionego walkami w Legionach Polskich, kańskich. Pierwszy numer ukazał się z datą (Manitoba), Toronto (Ontario) i w St. stworzonych u boku Austrii przez Józefa 17 lipca 1941, ostatni 19 kwietnia 1942 John’s (Quebec). Głównym czynnikiem Piłsudskiego. Od października 1917 do roku. Ogółem w przeciągu 9 miesięcy wyszło werbunkowym było urządzanie wieców kwietnia 1919 roku w równolegle działa- 38 numerów Odsieczy, nakład przewyż- oraz szeroka działalność propagandowa, jących jednostkach: w Fort Niagara (USA), szył 20 000 egzemplarzy. Tygodnik miał prowadzona w większych ośrodkach polo- St. John’s (Quebec) i Niagara-on-the-Lake 79 punktów sprzedaży w Stanach Zjedno- nijnych. W akcji propagandowej brały przebywało 20 700 ochotników, którzy czonych, w tym 31 w parafiach zarówno udział znane osobistości, m.in. pianista wyjechali do Francji w 30 transportach. rzymsko-katolickich, jak i polsko-narodo- i wielki patriota Ignacy J. Paderewski, W czasie drugiej wojny światowej, w la- wych, 10 punktów sprzedaży w Kanadzie Roman Dmowski – przewodniczący Komi- tach 1941-1942 funkcjonowała w Windsor i 1 w Wielkiej Brytanii (fot. 10).

30 WINDSOR, “CITY OF ROSES” on the propaganda activities and from this from neighboring Detroit to put together came the name, “the Blue Army”. Polish the weekly publication. solders called this army “the Hallerczyks”. At the start, the editorial staff of Relief They joined the Polish Army in France as Force fitted into the kitchen and other volunteers and fought for a free Poland parts of the quarters of the Command of under the leadership of General Józef Hal- the Polish Armed Forces (on Riverside), ler, made famous by battles of the Polish but the hot weather of 1941 and the lack Legions, formed on the side of Austria by of suitable space in autumn 1941 forced Józef Pilsudski. From October 1917 to April them to rent a house at 849 Kildare Road 1919, 20, 700 volunteers came as collateral (Photograph 9) . units in Fort Niagara (USA), St. John’s Relief Force, in a format of 44 x 30 cm, (Québec) and Niagara-on-the-Lake, leaving was 16 pages long. Its centre pages were for France in 30 transports. two pages of illustrations and on the last During the Second World War, in the years one there was a comic strip, “The Adven- 1941-1942, a detachment recruiting for the tures of Walenty Pompka”. It was there- Polish Army operated in Windsor. In the same fore a publication, adapted to the form period, a weekly publication was released of American magazines. The first issue with the title Odsiecz – Polska Walcząca appeared on 17 July 1941; the final one on w Ameryce – Fighting Poland (Relief Force 19 April 1942. Overall, during the course – Fighting Poland in America). of 9 months, 33 issues of Relief Force came The American Polonia at that time had out and the circulation exceeded 20 000 a dozen or so dailies and several tens of copies. The weekly had 79 sales locations weeklies. The majority of them offered to in the United States and among them 31 in cooperate with the Polish Armed Forces Roman Catholic, as well as Polish National in Canada. Nonetheless, the leadership parishes, 10 sales locations in Canada and arrived at the conclusion that they should one in Great Britain (Photograph 10) . publish their own weekly. The Polish press Its main task was the popularization operated almost entirely in the Polish lan- of enlistment in the Polish Armed Forces guage. At the same time, they wanted to in Canada, as well as informing about the mobilize the younger generation, born and situation on the front. In each issue of educated in English-speaking schools, and Relief Force were included “the conditions of 10. Gazeta Odsiecz so it was also necessary to address them enlistment into the Polish Army in Canada” – Polska Walcząca w Ameryce in their own language. The publication in Polish and in English, under titles, such – Fighting Poland, 1941 r. had to be bilingual. Each article in the as “Attention”, “Attention, Volunteers”, and Polish language had next to it the English so on. A very poignant part of the weekly Newspaper Relief Force translation. The Editor-in-Chief of the was “Letters from Soldiers”, which shared – Fighting Poland in America, 1941. magazine was Lieutenant Wacław Drze- with readers impressions of the stay in the wiecki. The Assistant Editor-in-Chief was Recruitment Centre in Windsor, or in the Ludwik Rubel, one of the editors of the Training Camp in Owen Sound. Kraków publication Ilustrowany Kuryer The editorial team of Relief Force did Codzienny (Illustrated Daily Courier), not content themselves with only the a corporal and later Sergeant Major in publication of the weekly. Their activities the cavalry (the ulans) . In Odsiecz (Relief expanded with the opening of the Publish- Force), there was Ryszard Kiersnowski, ing House, which in the course of several a reporter from the Warszawa Kurier months could boast of a number of publica- Polski (Polish Courier), while also a poet tions. These included “The Adventures of and rifleman in the army. Marian Walen- Walenty Pompka”, “Stanzas of Soldiers”, tynowicz, a professor in the Institute of “The Polish Soldier”, and a songbook, “We Architecture and a sergeant major in the Bring to Poland Song, Life and Our Blood”, army, enriched the publication with draw- as well as the bound annual edition of ings and caricatures. Also in the editorial Relief Force. The editorial staff collected all team was Józef Karpiński, a reporter and of the numbers of the weekly, published in a banker, specialist in English transla- 1941, had them bound with a hard cover, tions, and a rifleman in the army. There and sold them as an annual. In this way, it was also a type-setter of unknown origin, is possible to come across the annual edi- Jan Szwed, a rifleman and monastic tion of Relief Force in many Polish homes Brother from Nagasaki, Japan, who set in the United States and Canada. Unfortu- aside his robes and entered the Polish nately, time ran out for the production of Army. He had been a type-setter for a second annual. a monastic publication in the Japanese language and so the English took him, Windsor during on account of his knowledge of oriental the Second World War languages. The magazine was published in the The Second World War was a specific graphics department of the local news- period in the history of Polish emigration paper, The Windsor Daily Star. The print and particularly the Polish ethnic group departments obtained Polish characters in Windsor. In the years 1941-1942, the and Polish linotype operators traveled daily Recruitment Unit of the Polish Armed

31 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

Głównym jego zadaniem było propagowa- polonijne, a resztę rząd polski we Francji. nie zaciągania się do Polskich Sił Zbrojnych Jednakże plany gromadzenia ochotników do w Kanadzie oraz informowanie o sytuacji na Wojska Polskiego w Halifax uniemożliwiła froncie. W każdym numerze Odsieczy były klęska, jaką poniosła Francja w czerwcu zamieszczone „warunki przyjęcia do Wojska 1940 roku. Niemniej jednak myśli rekru- Polskiego w Kanadzie” w języku polskim tacji ochotników nie porzucono. i angielskim, umieszczane pod różnymi W lipcu 1940 roku przybyła do Kanady tytułami takimi jak „Baczność”, „Baczność Polska Misja Wojskowa, na czele której stał Ochotnicy”, itp. Bardzo sugestywne w tygo- płk dypl. Franciszek A. Rola-Arciszewski. dniku były „Listy Żołnierzy”, którzy dzielili Jej celem było wysondowanie opinii władz się z czytelnikami wrażeniami z pobytu i społeczeństwa kanadyjskiego i amery- w Ośrodku Rekrutacyjnym w Windsor lub kańskiego, oraz ustalenie ewentualnych w Obozie Szkoleniowym w Owen Sound. warunków, na mocy których miał powstać Zespół redakcyjny Odsieczy nie zado- punkt poboru ochotników do Wojska Pol- wolił się jedynie wydawaniem tygodnika. skiego w Kanadzie. Działalność swą poszerzył przez utworzenie W lutym 1941 roku ponownie przybył Wydawnictwa, które w ciągu kilku miesięcy gen. J. Haller, który odbył wiele podróży po mogło poszczycić się kilkoma publikacjami. głównych ośrodkach polonijnych w Stanach Jedną z nich były „Przygody Walentego Zjednoczonych i Kanadzie. W tym samym Pompki”, „Strofy żołnierskie”, „Żołnierz miesiącu doszło do porozumienia między Polski”, śpiewnik – „Polsce niesiemy śpiew, rządem kanadyjskim i polskim w sprawie życie i krew” oraz oprawiony rocznik Odsie- rekrutacji. Akcję poboru ochotników przyjęto czy. Redakcja zebrała wszystkie numery pod nazwą Polskie Siły Zbrojne w Kanadzie tygodnika wydane w 1941 roku, oddała je do (fot. 11). Warunki rekrutacji wyszczególniono oprawienia w twarde okładki i sprzedawała w memorandum z 24 lutego 1941 roku: jako rocznik. Tym sposobem w niejednym „ 1. Ani obywatele kanadyjscy, ani też domu polskim w Stanach Zjednoczonych poddani brytyjscy nie mogą się zaciągać do i Kanadzie można natrafić na rocznik Polskich Sił Zbrojnych w Kanadzie, chyba Odsieczy. Niestety, zabrakło czasu by wydać że każdy z nich indywidualnie i z góry uzy- drugi rocznik. ska na to zgodę władz kanadyjskich. 2. Rekrutacja do Polskich Sił Zbrojnych w Stanach Zjednoczonych odbywać się Windsor w czasie będzie w pełnej dyskrecji i zgodnie z pra- 11. Obwieszczenie wzywające drugiej wojny światowej wami jakie obowiązują. ochotników do zaciągania się 3. Rząd kanadyjski nie przyjmuje na sie- do wojska, 1941 r. Druga wojna światowa była szczególnym bie odpowiedzialności finansowej czy jakiej- okresem w historii polskiej emigracji, kolwiek innej, za szkolenie, organizowanie Notice calling for volunteers to enlist in the Polish Army, 1941. a szczególnie polskiej grupy etnicznej i wyposażenie zaciągniętych ochotników. w Windsor. W latach 1941-1942 funk- 4. Rząd kanadyjski nie przyjmuje na cjonowała tam Jednostka Rekrutacyjna siebie odpowiedzialności za żołd, dodatki, Polskich Sił Zbrojnych. Już 18 września koszty transportu, wyżywienia i mieszkania 1939 roku, kiedy w Polsce trwały działania ochotników, ani też za koszty powrotu do wojenne, Jan Pawlica, konsul generalny Kanady po wojnie lub w wypadku, gdy Polski w Ottawie, przedłożył Ministerstwu ochotnik zostanie zwolniony z wojska. Spraw Zagranicznych Kanady propozycję 5. Czynniki polskie nie będą przyjmo- rekrutacji obywateli polskich w Kanadzie wały do wojska osób, które pracują w zasad- i Stanach Zjednoczonych do Armii Polskiej, niczych działach gospodarki kanadyjskiej. formującej się we Francji. Ministerstwo 6. Rząd kanadyjski nie bierze odpowie- z góry zastrzegło sobie, że pobór do Wojska dzialności za leczenie medyczne i koszty Polskiego mógł być tylko ochotniczy i doty- szpitalne ochotników jak długo służą czyć jedynie obywateli polskich, mieszka- w Polskich Siłach Zbrojnych oraz pensji jących w Kanadzie. Obywatele kanadyjscy i podobnych odszkodowań... mogli służyć w Polskich Siłach Zbrojnych, 7. Oficerowie i szeregowi Polskich Sił Zbroj- o ile otrzymali uprzednio pozwolenie rządu nych będą podlegać polskiemu prawu wojsko- kanadyjskiego. Ochotnicy ze Stanów Zjed- wemu i będą sądzeni w polskich sądach. Za noczonych musieli uzyskać pozwolenie wykroczenia przeciw prawu Kanady, będą rządu amerykańskiego. podlegać sądom kanadyjskim. Pod koniec marca 1940 roku przybył 8. Będzie wszystko uczynione, by ochot- do Kanady gen. Józef Haller, by w imieniu nicy wiedzieli, na jakich warunkach zostali rządu polskiego we Francji sfinalizować przyjęci do Polskich Sił Zbrojnych. sprawę rekrutacji do Wojska Polskiego. Po 9. Ministerstwo Obrony Narodowej uciążliwych pertraktacjach doszło do ugody Kanady zrobi wszystko co będzie w jego moż- polsko-kanadyjskiej. Przewidywała ona, że liwości, by rekrutacja i szkolenie Polskich w miesiącach letnich ochotnicy mieli groma- Sił Zbrojnych przebiegały pomyślnie”. dzić się w Halifax, Nowa Szkocja, skąd na Dnia 1 kwietnia 1941 roku na pancer- statkach brytyjskich mieli odjechać do Fran- niku brytyjskim przybył do portu Halifax cji, na koszt rządu angielskiego. Wydatki gen. Władysław Sikorski, Wódz Naczelny związane z rekrutacją miały pokryć ośrodki Wojsk Polskich oraz premier rządu polskiego

32 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

Forces operated there. Already on 18 Sep- tember 1939, when war actions were taking place in Poland, Jan Pawlica, the Consul General of Poland in Ottawa, submitted to the Ministry of Foreign Affairs a proposal for the recruitment of Polish citizens in Canada and the United States into the Polish Army, forming in France. The Ministry beforehand had stipulated that conscription into the Polish Army could be only on a volunteer basis and could relate only to Polish citizens living in Canada. Canadian citizens could serve in the Pol- ish Armed Forces, provided they received permission in advance from the Canadian Government. Volunteers from the United States had to obtain the permission of the American Government. At the end of March 1940, General Józef Haller came to Canada to finalize the matter of recruitment into the Polish Army, in the name of the Polish Government in France. After some onerous negotiations, 12. Henkel House a Polish-Canadian agreement was reached. 3. The Canadian Government assumes no – kwatera główna Wojska Polskiego It anticipated that in the summer months responsibility, financial or of any other kind, volunteers would have to assemble in for the training, organization and provision Henkel House – Headquarters of Polish Army. Halifax, Nova Scotia, and from there they of equipment for the enlisted volunteers. would travel to France on British ships, at 4. The Canadian Government assumes the cost of the English Government. The no responsibility for the pay, allowances, expenses connected with recruitment were costs of transport, food, and accommoda- to be covered by the Polonia centres and the tion of the volunteers, nor also for the cost rest by the Polish Government in France. of the return to Canada after the war or in However, the plans to gather the Polish the event of the volunteer being discharged Army volunteers in Halifax were made from the army. impossible by the defeat, which France 5. The Polish authorities will not admit suffered in June 1940. Nevertheless, the into the army persons, who work in essen- concept of recruiting volunteers was not tial parts of the Canadian economy. abandoned. 6. The Canadian Government does not In July 1940, the Polish Military Mis- take any responsibility for the medical treat- sion came to Canada, led by Colonel Fran- ment and hospital costs of volunteers, for ciszek A. Rola-Arciszewski. Its purpose was as long as they serve in the Polish Armed to sound out the opinion of the Government Forces, as well as for pension and similar and the Canadian and American public, as compensation… well as to establish eventual conditions, on 7. Officers and private soldiers of the the strength of which the point of conscrip- Polish Armed Forces will be subject to tion of volunteers to the Polish Army in Polish Military Law and will be tried in Canada was to come into being. Polish courts. For transgressions against In February 1941, General J. Haller the law of Canada, they will be subject to 13. Budynek administracji came again. He made numerous journeys Canadian courts. Polskich Sił Zbrojnych, 1941 r. to the main Polonia centres in the United 8. All steps will be taken, so that vol- States and Canada. During the same unteers will know the conditions, under Administration Building of Polish Armed Forces, 1941. month, an agreement was reached between which they were admitted into the Polish the Canadian and Polish Governments Armed Forces. on the issue of recruitment. The action of 9. The Ministry of National Defense conscription of volunteers was accepted of Canada will do everything within its in Ottawa on 3 April. The Polish delegation, under the title of The Polish Armed Forces possibilities, so that the recruitment and which besides General Sikorski included in Canada (Photograph 11) . The conditions training of the Polish Armed Forces will A. Falter, Minister of the Treasury; Wik- of recruitment were specified in a memo- take place successfully. tor Podoski, Consul General; Colonel F.A. randum, dated 24 February 1941: On 1 April 1941, General Władysław Rola-Arciszewski; Colonel L. Mitkiewicz; 1. Neither Canadian citizens, nor British Sikorski, Commander-in-Chief of the Polish and Captain S. Zamoyski sat down to talks. subjects, may join the Polish Armed Forces Army and Premier of the Polish Govern- The following represented Canada: in Canada, unless each one of them individ- ment in London, came to the Port of Halifax Colonel J.L. Ralston, Minister of National ually and in advance obtains agreement to on a British warship. The main purpose was Defense, Major C. Power, Minister of the Air this from the Canadian Government. the finalization of the agreement between Force; J.L. Ilsley, Minister of the Treasury; 2. Recruitment to the Polish Armed Poland and Canada, regarding the forma- and Colonel A.A. Magee. Forces in the United States will take place tion of the Polish Armed Forces in Canada. The financing of the project proved to be at full discretion and in agreement with The Premier of Canada, Mackenzie King, the greatest problem. The Canadian dele- existing laws. greeted General Sikorski, after his arrival gation refused to give financial assistance,

33 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

składał przysięgi, nie miał więc obawy aby mógł utracić prawa obywatelskie Stanów Zjednoczonych. Obywatele polscy składali normalną przysięgę. – Warunki wieku: a) ochotnicy do lotnictwa od 18 do 24 lat – personel latający; do 33 lat personel ziemny, b) ochotnicy do marynarki od 18 do 27 lat, c) ochotnicy do czołgów i piechoty zmotoryzowanej od 18 do 40 lat. Ponadto mogli być przyjęci w wieku od 40 do 50 lat specjaliści: biurokraci i buchalterzy, telegrafiści i radiotelegrafiści, mechanicy i technicy lotnictwa, elektromechanicy, kucha- rze, krawcy, cieśle, stolarze i ślusarze. – Zaciąg ochotniczy obowiązywał do końca wojny. – Rząd Polski gwarantował ochotnikom zaopatrzenie inwalidzkie tak w Polsce, jak i poza granicami Polski. Wdowom i siero- 14. Koszary Wojska Polskiego, 1941 r. tom przyznawał szczególne uprawnienia: zbiegu ulic Drouillard i Riverside Drive, słu- pierwszeństwo przy uzyskaniu pracy, prawa Quarters of Polish Army, 1941. żący niegdyś za ratusz miasta East Windsor do wyjątkowych ulg i ułatwień w dziedzinie (fot. 13). Henkel House został przeznaczony kredytowej i podatkowej, prawo do zaopa- na Kwaterę Główną, drugi budynek na trzenia inwalidzkiego oraz renty dla wdów w Londynie. Głównym celem wizyty było administrację Polskich Sił Zbrojnych. Firma i sierot, prawa do nadania ziemi oraz pierw- sfinalizowanie porozumienia między Polską maszyn biurowych „Burroughs”, odstąpiła szeństwa przy podziale ziemi w ramach i Kanadą w sprawie formowania Polskich bezpłatnie piętro swej fabryki, przy zbiegu reformy rolnej. Sił Zbrojnych w Kanadzie. Po przybyciu do ulic McDougall i Elliott. Budynek ten prze- – Został ustalony następujący żołd. Na Ottawy, 3 kwietnia, gen. Sikorskiego powi- znaczono na koszary dla wojska (fot. 14). czas pobytu w Kanadzie: dla szeregowego tał premier Kanady Mackenzie King. Polska Po wyremontowaniu budynków, w marcu – 1 dolar kanadyjski dziennie; dla starszego delegacja, w skład której obok gen. Sikor- 1941 roku, przystąpiono do rekrutacji szeregowego – 1.15; dla kaprala – 1.30; dla skiego wchodzili: A. Falter, minister skarbu; ochotników. Komendantem ośrodka został, plutonowego – 1.50. Po wyjeździe z Kanady Wiktor Podoski, konsul generalny; płk F. A. do czasu przybycia gen. Bronisława Ducha, obowiązywał żołd angielski, to znaczy żołd Rola-Arciszewski; płk L. Mitkiewicz i kpt. kapitan dr Aleksander Rytel, znany pod pobierany wówczas przez Wojska Polskie S. Zamoyski, zasiadła do rozmów. Kanadę pseudonimem „Aer”. w Anglii, równy żołdowi żołnierzy Armii reprezentowali: płk J. L. Ralston, minister 3 maja 1941 roku nastąpiło oficjalne Brytyjskiej. Z chwilą przyjazdu do Polski Obrony Narodowej; mjr C. Power, minister otwarcie Ośrodka Wojska Polskiego w Wind- obowiązywał żołd ustalony dla Armii Pol- Lotnictwa; J. L. Ilsley, minister Skarbu sor. Burmistrz miasta Arthur J. Reaume, skiej w Polsce. i płk A.A. Magee. wręczył klucze kpt. Aerowi. Uroczystość ta – Dodatki rodzinne przysługiwały żoł- Głównym problemem okazało się finan- była wielkim wydarzeniem dla miejscowej nierzom żonatym wcielonym w Kanadzie sowanie projektu. Delegacja kanadyjska Polonii. do ośrodków Wojska Polskiego, a których odmówiła pomocy finansowej, gdyż była Niestety nie udało się w Windsor znaleźć rodziny mieszkały w Kanadzie lub w Sta- obciążona kosztami szkolenia żołnierzy pomieszczenia na lokalizację całej jednostki. nach Zjednoczonych. Brytyjskiej Wspólnoty. Ostatecznie usta- Zgodnie z umową polsko-kanadyjską ochot- – Każdy ochotnik, który odpowiadał lono że rząd polski złoży w Banku Kanady nicy mieli być szkoleni od 6 tygodni do wyżej podanym warunkom wieku, zgłaszał 2 miliony dolarów w złocie i 400 tysięcy w wa- 3 miesięcy w Kanadzie i następnie odsyłani się pisemnie do najbliższego konsulatu lucie, jako gwarancję na pokrycie kosztów do Armii Polskiej w Anglii. Potrzebny więc Rzeczypospolitej Polskiej w Kanadzie i Sta- rekrutacji i szkolenia Polskich Sił Zbrojnych. był obóz szkoleniowy. W miejscowości Owen nach Zjednoczonych. Polska Misja Wojskowa została oficjalnie Sound (200 km na północny-zachód od – Każdy kto nadesłał do konsulatów R.P. uznana za organ, uprawniony do załatwia- Toronto) firma „North American Furniture lub Ośrodka Rekrutacyjnego w Windsor nia spraw umowy. Misja, działając w poro- Company”, przekazała nieczynną fabrykę wypełnioną Kartę Rejestracyjną, otrzymywał zumieniu z konsulem generalnym Rzeczy- mebli na koszary dla wojska. Polskie Siły „Zaświadczenie o dokonaniu rejestracji” wraz pospolitej Polskiej, Wiktorem Podoskim oraz Zbrojne dysponowały więc ośrodkiem z pouczeniem o dalszym postępowaniu. kapitanem Armii Polskiej i Armii Kanadyj- w Windsor, który pełnił rolę biura rekru- – Przed wyjazdem do Ośrodka Rekru- skiej dr Aleksandrem Rytelem i prof. Luca- tacyjnego oraz ośrodkiem w Owen Sound, tacyjnego w Windsor ochotnik był poddany sem z Wydziału Farmakologii Uniwersytetu przeznaczonym na obóz szkoleniowy. wstępnemu badaniu lekarskiemu. w Toronto, znalazła możliwość utworzenia Władze wojskowe określiły szczegółowe – Obywatele Stanów Zjednoczonych jednostki rekrutacyjnej w Windsor. Loka- warunki, jakie musieli spełniać ochotnicy, w drodze do Windsor zatrzymywali się lizacja okazała się bardzo trafna gdyż to zaciągający się do wojska. Ustalono między w Detroit, w Placówce Nr 7 Stowarzyszenia miasto graniczne leży w połowie konty- innymi: Weteranów Armii Polskiej przy 5360 McDou- nentu północnoamerykańskiego i sąsiaduje – Do Armii Polskiej w Kanadzie mogli gall Street, gdzie po zbadaniu przez lekarza z dużymi ośrodkami polonijnymi, takimi jak wstępować obywatele polscy oraz obywatele Ośrodka Rekrutacyjnego zostali kierowani Detroit, Milwaukee, czy Chicago. Windsor państw sprzymierzonych i neutralnych, do Windsor. odstąpiło bezpłatnie na użytek wojska dwa z wyjątkiem obywateli kanadyjskich. Na łamach pierwszego numeru tygodnika opuszczone budynki. Jednym z nich oka- – Ochotnik podpisywał kontrakt, w któ- Odsiecz – Polska walcząca w Ameryce uka- zała się rezydencja przy zbiegu ulic George rym zobowiązywał się do podporządko- zały się odezwy przywódców Narodu Pol- i Riverside Drive, znana pod nazwą „Hen- wania się wszystkim przepisom i regula- skiego, wzywające Polaków mieszkających kel House” (fot. 12), drugim budynek przy minom Wojska Polskiego. Ochotnik nie na kontynencie amerykańskim do walki

34 WINDSOR, “CITY OF ROSES” because it bore the burden of the costs of Office, as well as the Centre in Owen land and priority placing in the division of training soldiers from the British Common- Sound, designated as a training camp. land in the framework of land reform. wealth. It was finally established that the The Army authorities defined detailed – The following pay scale was estab- Polish Government would deposit in the conditions, which volunteers enlisting in lished. For the stay in Canada: for an Bank of Canada 2 million dollars in gold the Army had to fulfill. Among others, the infantryman- 1 Canadian dollar a day; for and $400,000 in banknotes, as a guarantee following were established: a senior infantryman- 1.15; for a corporal covering the costs of recruitment and train- – Polish citizens, as well as the citizens 1.30; for a platoon leader 1.50. After depar- ing of the Polish Armed Forces. of allied and neutral states, with the excep- ture from Canada, the English pay scale The Polish Military Mission was offi- tion of Canadian citizens, can enlist in the was applicable, equal to the pay scale of sol- cially recognized as the agent, empowered Polish Army in Canada. diers in the British Army. From the moment to put into effect the terms of the agree- – A volunteer signed a contract, by of arrival in Poland, the pay scale for the ment. The Mission, working on this under- which he committed himself to submis- Polish Army in Poland was in effect. standing with the Consul General of the sion to all rules and regulations of the – Family allowances were available for Polish Republic, Wiktor Podoski, as well Polish Army. A volunteer made no pledge married soldiers, who enlisted in Canada as Captain in the Polish Army and in the of allegiance; therefore he had no fear that at the Centres of the Polish Army, and Canadian Army Dr. Aleksander Rytel and he might lose the rights of a citizen of the whose families lived in Canada or in the Prof. Lucas from the Department of Phar- United States. Polish citizens made the United States. macology, University of Toronto, found the normal pledge. – Each volunteer, who answered the con- possibility to open a Recruitment Centre in – Age requirements: a) volunteers to ditions of age given above, applied in writing Windsor. The choice of location proved to be the Air Force from 18 to 24 years of age, to the nearest consulate of the Polish Repub- very apt, because the border city lies mid- flight personnel; up to 33 years, ground lic in Canada and the United States. way on the North American continent and personnel; b) volunteers to the Navy from – Each person, who sent to the consul- is close to large centres of Polonia, such as 18 to 27 years; c) volunteers to tanks and ates of the Polish Republic or the Recruit- Detroit, Milwaukee and Chicago. Windsor motorized infantry from 18 to 40 years. ment Centre in Windsor a completed handed over at no cost two deserted build- Furthermore, specialists could be accepted Registration Card, received a “Certificate of ings for use by the military. The residence from 40 to 50 years of age: office workers Completion of Registration”, together with at the intersection of George Street and and book-keepers, telegraph operators and advice on how to proceed. Riverside Drive, known as “Henkel House” radiotelegraph operators, mechanics and – Before traveling to the Recruitment (Photograph 12), proved to be one of them; flight technicians, electrician-mechanics, Centre in Windsor, the volunteer was given the building at the intersection of Drouil- cooks, tailors, carpenters, woodworkers, a preliminary medical examination. lard Road and Riverside Drive, at one and metal-workers. – Citizens of the United States on their time the town hall of East Windsor (Photo- – Volunteer enlistment carried a com- way to Windsor stayed in Detroit, at Post graph 13), was the second. Henkel House mitment to the end of the war. No. 7 of the Polish Army Veterans Asso- was designated as the Headquarters, the – The Polish Government guaranteed ciation at 5360 McDougall Street, where second building for the Administration of means of disability pensions to disabled they were directed to Windsor, after being the Polish Armed Forces. The office equip- veterans, both in Poland and outside of examined by a doctor from the Recruit- ment company Burroughs gave up at no the borders of Poland. Particular rights ment Centre. cost one floor of its factory, at the street were given to widows and orphans: prior- intersection McDougall and Elliott. This ity placing in obtaining work, the right to building was taken over as the quarters exceptional relief and privileges in obtain- for the Army (Photograph 14) . After the ing credit and loans, disability pensions for 15. Obecny budynek byłych koszarów repairs to the buildings, in March 1941, disabled veterans and pensions for widows Wojska Polskiego, 2005 r. a start was made on the recruitment of and orphans, the right to conferment of volunteers. Captain Dr. Aleksander Rytel, Present-day site of former quarters of Polish Army, 2005. known under the pseudonym “Aer”, became the Commandant of the Centre, until the arrival of General Bronisław Duch. The official opening of the Centre of the Polish Army in Windsor took place on 3 May 1941. The Mayor of the City, Arthur J. Reaume, handed the key to Captain Aer. This ceremony was a great event for the local Polonia. Unfortunately, it was not possible to find room for location of the entire detachment in Windsor. In accordance with the Polish- Canadian agreement, the volunteers were to be trained from 6 weeks to 3 months in Canada and then sent to the Polish Army in England. Therefore, a training camp was needed. In Owen Sound (200 km to the north- west of Toronto), the “North American Fur- niture Company” made available a disused furniture factory as quarters for the Army. Consequently, the Polish Armed Forces had in their possession the Centre at Wind- sor, which filled the role of a Recruitment

35 WINDSOR „MIASTO RÓŻ” zbrojnej przeciwko okupantowi. Czytamy dowodził kpt. Władysław Smrokowski, Ich przyjazd, zwłaszcza do małych miej- w nich: „...Jako Prezydent Rzeczypospolitej a następnie kpt. Marian Lisowski. scowości, stawał się zwykle okazją do zgro- Polskiej wzywam Was, Polacy całego świata, W drugim rzucie, 26 września 1941 madzeń i uroczystości łączących elementy byście okazali swą pomoc czynną Sprawie roku, przyjechało ze Szkocji do Owen Sound patriotyczne i religijne: do mszy, akademii, Ojczystej, która jest Waszą Sprawą. W walce 11 oficerów i 39 podoficerów. Stanowili zabaw. Dzieci uczyły się pieśni i deklamacji, o wolność i sprawiedliwość nie może zabrak- oni obsadę Obozu Szkoleniowego, którego koła kobiet przygotowywały posiłki, lokalni nąć Waszej pomocy, Waszego udziału, które komendantem był płk T. Sujkowski. Po działacze mieli okazję pochwalenia się są jednoznaczne z dobrze pojętym poczu- uruchomieniu obozu płk F. Rola-Arciszew- Domem Polskim lub polską halą. ciem obowiązku, honoru i sumienia. Wierzę ski przekazał swe obowiązki we wrześniu Akcję werbunkową prowadziły wśród w zwycięstwo słusznej sprawy i wzywam 1941 roku ppłk Januszowi Ilińskiemu, który Polonii także konsulaty. Zarejestrowanym Was do czynu – do walki...”. – Władysław w październiku 1941 roku został przydzie- wcześniej ochotnikom rozsyłano wezwania Raczkiewicz, prezydent Rzeczypospolitej lony do poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej do wojska. Konsulowie i urzędnicy konsu- Polskiej na wychodźstwie. jako attache wojskowy. Obowiązki szefa Misji larni również składali wizyty w polonijnych „...Wzywam Was do walki zbrojnej o nie- Wojskowej przejął płk Stefan Sznuk, dotych- organizacjach oraz w polskich osiedlach, śmiertelny Naród Polski; o Polskę Niepod- czasowy szef Misji Lotniczej w Kanadzie. gdzie zakładali „komórki werbunkowe”, ległą, wolną od wrogów zewnętrznych i od Generał Duch w czasie pobytu na kon- ustanawiali „mężów zaufania” i „agentów przywar przeszłości, od wyzysku, nierówności tynencie północnoamerykańskim odwiedzał rekrutacyjnych”. i niedostatku. Wzywam Was do walki z tyra- wiele ośrodków polonijnych w Stanach Werbowaniem ochotników zajmowało się nią, pogaństwem, barbarzyństwem o nowy, Zjednoczonych i w Kanadzie. Podróże te również „Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza lepszy oraz trwalszy porządek świata, zbu- miały w większości charakter propagan- Polskiego w Kanadzie”, utworzone z inicja- dowany na niewzruszonych zasadach chrze- dowy. Generał wzywał młodych ludzi do tywy Polonii amerykańskiej. Zakres działań ścijańskich i demokratycznych”. – cytowano walki u boku wojsk alianckich. „...Przed Towarzystwa obejmował: budzenie ducha słowa Wodza Naczelnego, gen. Władysława Polską otwierają się wielkie drogi – trzeba wojskowego wśród polskiej młodzieży, infor- Sikorskiego. by Polacy całego świata wykazali taką mowanie zainteresowanych o warunkach zaciągu do Polskich Sił Zbrojnych w Kana- dzie oraz kierowanie ruchem ochotników, przy współpracy z władzami wojskowymi i placówkami dyplomatycznymi. Na czele Towarzystwa stanął płk dr Teofil Starzyń- ski, prezes Sokolstwa Polskiego i weteran pierwszej wojny światowej. Utworzono również oddziały Towarzy- stwa, które nazwano „Centrami Przyjaciół Żołnierza Polskiego”. Funkcjonowały one w Baltimore, Boston, Buffalo, Chicago, Chicopee, Cleveland, Detroit, Milwaukee, Newark, New York, Philadelphia, Pittsburgh, Scranton, Syracuse, Toledo, Wilkes-Barre. Na terenie Kanady utworzono bliźniaczą organizację pod nazwą “Punkt Informacyjno- Rekrutacyjny”. Trzy z nich mieściły się w Montrealu, dwa w Toronto, i po jednym w Hamilton, Kirkland Lake, Oshawa, St. Catharines i Windsor. W kronice ośrodka rekrutacyjnego, która do dziś zachowała się w całości, pierwszy zapis widnieje pod datą 23 marca 1941 16. Legitymacja żołnierza Ośrodka roku. Czytamy w niej: „Jeszcze na parę dni Rekrutacyjnego Wojska Polskiego postawę, jaką kroczy Naród cały. Idziemy przed powołaniem do życia stacji zbornej w Windsor, 1943 r. ku Wolności i ku wielkości Najjaśniejszej w Windsor, zgłosili się pierwsi ochotnicy: Rzeczypospolitej...Wzywam Was do szere- Jan Trzciński i Stanisław Domora. Obaj Soldier’s identity card from Polish Army gów Polski Walczącej – na Odsiecz oblężo- przybyli ze Stanów Zjednoczonych”. Recruitment Centre in Windsor, 1943. nej Wolności Świata. Do walki na lądzie, 14 kwietnia 1941 roku – „Przyjęty został morzu i w powietrzu...” ochotnik nr 3 – Chłędowski Edward. Nieliczna 20 lipca przybył do Windsor ze swym szta- Również gen. Józef Haller apelował do w tym czasie garstka ochotników zaprowian- bem gen. Bronisław Duch (1 Dywizja Gre- Polonii amerykańskiej o pomoc słowami: towana jest w koszarach kanadyjskich St. nadierów, biorąca udział w obronie Francji „...Wierzę i dzisiaj w Waszą dobrą wolę, Luke Road Barracks, gdzie kwateruje do w VI 1940 r.), dowódca Polskich Sił Zbroj- pochodzącą z miłości dla Ojczyzny, dzisiaj czasu wykończenia remontu obu budynków, nych w Kanadzie (fot. 18). Szefem sztabu tak bardzo prześladowanej, o której wol- przeznaczonych dla Wojska Polskiego”. gen. Ducha był płk dypl. Zenon Wzacny. ność walczy cały Naród z wiarą w spra- Zapiski z tej kroniki w sposób szczegółowy W skład dowództwa wchodziły: Misja Woj- wiedliwość Bożą i w zwycięstwo nad bar- przedstawiają funkcjonowanie jednostki skowa z płk. F. Rolą-Arciszewskim, Misja barzyństwem germańskim...Przychodźcie rekrutacyjnej oraz współpracę żołnierzy Lotnicza z płk. Stefanem M. Sznukiem wnosząc do wiana Polski prócz Waszej z mieszkańcami Windsor, a w szczególności i Misja Marynarki Wojennej z komandorem dzielności, także Wasze cnoty obywatelskie z polską grupą etniczną. Kronikę prowa- W. Zajączkowskim. Kwatermistrzem był i rozsądek demokratyczny!..” dzili kolejno dowódcy Kompanii Kadrowej, major W. Tysowski, szefem duszpaster- Propagandę na rzecz Polski oraz akcję kpt. Władysław Smrokowski oraz kpt. stwa ks. dziekan Ludwik Bombas (fot. 19). rekrutacyjną prowadzili wśród Polonii Marian Lisowski. Oto niektóre wyjątki, Kompanią kadrową w Windsor początkowo również inni oficerowie z obozów polskich. pochodzące z kroniki:

36 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

In the columns of the first issue of the alongside the Allied Armies. “...Great The consulates also carried out recruit- weekly Relief Force- Fighting Poland in roads are opening up in front of Poland ment action within Polonia. They sent America, there appeared the appeals by the – the Polish people must show the whole the summons to the Army to volunteers, leaders of the Polish Nation, calling Poles liv- world the kind of demeanor, with which the who had registered earlier. The consuls ing on the North American continent to the entire Nation goes forward. We are moving and consular office staff also paid visits to armed fight against the occupying forces. We towards Freedom and towards the great- Polonia organizations, as well as to Polish read in them: “…As the President of the Pol- ness of our Most Brilliant Republic. (...) settlements, where they formed “recruit- ish Republic, I call upon you, Polish people of I call you to the ranks of Fighting Poland ment cells” and set up “men of confidence” the whole world, that you render your active – for the relief of the Freedom of the World and “recruitment agents”. assistance to the Issue of the Fatherland, that is under siege. To the fight, on land, The “Society of Friends of the Polish Sol- which is your Issue. The fight over freedom on the ocean. and in the air...” dier in Canada”, created on the initiative and justice cannot be without your help, your General Józef Haller also appealed of the American Polonia, was also engaged participation, which are unequivocal from to American Polonia for help with these in the recruitment of volunteers. The scope a well conceived feeling of responsibility, hon- words: “...I believe as well today in your of the activities of the Society covered: our and conscience. I believe in the victory of good will, arising out of love for the Father- awakening of a military spirit among Pol- the just cause and I call on you to action – to the fight…” Władysław Raczkiewicz, Pres- ident of the Polish Government-in-Exile. “…I call you to the armed fight for the immortal Polish Nation; for the Independ- ence of Poland, free from enemies within and from the shortcomings of the past, from exploitation, inequality and privation. I call you to the fight with tyranny, paganism and barbarism, for a new, better and more resili- ent world order, built upon the firm principles of Christianity and democracy…” – These are the quoted words of the Commander-in- Chief, General Władysław Sikorski. On 20 July, together with his staff Gen- eral Bronisław Duch (1 Division of Grena- diers, taking part in the defense of France in June 1940), the leader of the Polish Armed Forces in Canada came to Windsor (Photograph 18) . The Chief of Staff of Gen- eral Duch was Colonel Zenon Wzacny. The leadership comprised: the Army Mission with Colonel Rola-Arciszewski, the Air Force Mission with Colonel Stefan Sznuk, and the Navy Wartime Mission with Commander W. Zajączkowski. The Quartermaster was Major W. Tysowski and the Chief of the Chaplaincy was the Reverend Deacon Lud- wik Bombas (Photograph 19) . The Cadre Company in Windsor was initially led by Captain Władysław Smrokowski and later by Captain Marian Lisowski. In a second stage, on 26 September 17. Przepustka kpt. L. Rolewicza wydana 1941, 11 officers and 39 non-commissioned przez Oddziały W.P. w Windsor, 1941 r. officers traveled from Scotland to Owen land, today so much persecuted, and for Sound. They became the staff at the Train- whose freedom the entire Nation fights out Pass of Captain L. Rolewicz, issued by Polish Army Detachment in Windsor, 1941 ing Camp, the Commandant of which was of belief in the justice of God and in the Colonel T. Sujkowski. After beginning the triumph over German barbarism. …Come activities of the camp, in September 1941 carrying for the endowment of Poland, Colonel F. Rola-Arciszewski passed on besides your courage, also your citizen vir- ish youth, giving information to interested his responsibilities to Lieutenant-Colonel tues and your democratic wisdom!…” parties on the conditions of enlistment into Janusz Iliński, who in October 1941 was Other officers from the Polish camps the Polish Armed Forces in Canada, as well assigned to represent the Polish Republic also carried out propaganda on the subject as directing the movement of volunteers as Military Attaché. Colonel Stefan Sznuk, of Poland, as well as recruitment activities, through collaboration with the military the Head of the Air Force Mission in Can- within Polonia. Their arrival generally authorities and diplomatic posts. At the ada, assumed the responsibilities of the became an occasion for gatherings and head of the Society was Colonel Dr. Teofil Head of the Military Mission. celebrations, linking patriotic and religious Starzyński, President of the Polish Falcons During his stay on the North American elements, especially in small locations: for and Veteran of the First World War. continent, General Duch visited numerous mass, speeches and good times. Children Branches of the Society, called “Cen- Polonia centres in the United States and learned songs and recitations; women’s tres of the Friends of the Polish Soldier in Canada. These trips were for the most groups prepared meals; civic leaders had Canada”, were also formed. These operated part propaganda-related in character. The occasion to show off the Dom Polski or in Baltimore, Boston, Buffalo, Chicago, General called young people to the fight Polish hall. Chicopee, Cleveland, Detroit, Milwaukee,

37 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

20 kwietnia 1941 roku – „Grupa 10 w Jackson Park uroczystość złożenia hołdu Związku Polaków w Brantford, Ontario, żołnierzom w walkach o niepodległość”. przekazała dla Polskich Sił Zbrojnych samo- 17 sierpnia 1941 roku – „Odbyło się otwar- chód ciężarowy ”. cie świetlicy im. Ignacego J. Paderewskiego 30 kwietnia 1941 roku – „Po wykończeniu w koszarach Kompanii Kadrowej, ufundowa- remontu budynku Old East City Hall pierwsi nej przez Koło Pań Pomocy Żołnierzom”. ochotnicy zostali przeniesieni z koszar 11 września 1941 roku – „Polonia z Detroit kanadyjskich do stacji zbornej. Stan załogi podarowała wyposażenie do kuchni żołnier- wynosił: 2 oficerów, 17 szeregowych”. skiej. Kapitan dr Aleksander Rytel przyjął 3 maja 1941 roku – „Pierwsze wystą- ambulans, podarowany przez Polonię USA”. pienie Wojska Polskiego w Windsor miało 5 października 1941 roku – „Część sze- miejsce w dniu rocznicy Konstytucji Majo- regowych Kompanii Kadrowej wyjechała wej. W tym dniu burmistrz miasta Windsor do Nowego Yorku i wzięła udział w uroczy- wręczył klucze do budynków oddanych stościach ku czci Kazimierza Pułaskiego, Wojsku Polskiemu do dyspozycji... Polonia podczas których po raz pierwszy na ulicach z Windsor oraz z Chicago ofiarowały Woj- Nowego Yorku defilował mały oddział Woj- sku Polskiemu dwa samochody”. ska Polskiego”. 8 maja 1941 roku – „Druhowi Grabow- 12 października 1941 roku – „Debiut skiemu powierzono utworzenie Polskiej Orkiestry Wojskowej miał miejsce w sali Orkiestry Wojskowej” (fot. 20). parafialnej kościoła Św. Trójcy, z okazji 18 czerwca 1941 roku – „O godz.23.00 25-lecia parafii”. przybyła do Windsor pierwsza większa grupa 13 października 1941 roku – „Związek ochotników z Polski via Syberia, Japonia Polaków z Oshawa i Zjednoczenie Polskie i Ocean Wielki. Grupa ta, licząca 13 ochotni- Rzymsko-Katolickie w stanie Michigan, prze- ków, powitana została na dworcu przez całą kazało jednostce samochody ciężarowe”. naszą załogę oraz miejscową Polonię”. 30 października 1941 roku – „Drużyna 18. Gen. Bronisław Duch, 1941 r. 30 czerwca 1941 roku – „We współpracy piłki nożnej Kompanii Kadrowej osiągnęła Wojska Polskiego z Polonią miejscową sukces. W trzech meczach zdobyła trzy General Bronisław Duch, 1941. oraz ze Stanów Zjednoczonych, dużą rolę zwycięstwa: nad marynarzami kanadyj- odegrały urządzane co niedzielę w ogrodzie skimi 7:0 oraz „Essex Scotish” 6:2 i 4:0”. przy Kwaterze Głównej ogniska. Wokół tych 11 listopada 1941 roku – „Dzień Święta Nie- ognisk zbierali się żołnierze oraz liczni goście podległości uczczony był akademią w Domu i przy śpiewie chóralnym oraz występach Ludowym z udziałem orkiestry wojskowej artystycznych w miłym nastroju zacieśniały i artystów polskich z Detroit i Toledo”. się więzy przyjaźni między Wojskiem a spo- 27 listopada 1941 roku – „Zorganizo- łeczeństwem wychodźczym”. wane zostały kursy języka angielskiego 20 lipca 1941 roku – „O godz.14.10 przy- i polskiego dla szeregowych Kompanii”. był z Anglii długo oczekiwany dowódca 1 grudnia 1941 roku – „Dzięki pomocy tworzących się oddziałów Wojska Polskiego p. Strassburgerowej, przewodniczącej w Kanadzie, gen. Bronisław Duch wraz Komitetu Pań z Windsor, zorganizowana z grupą oficerów i instruktorów. Przybyłych została biblioteka przy świetlicy Kompanii powitali na dworcu C.N.R przedstawiciele Kadrowej”. Polonii windsorskiej i amerykańskiej, Armii 24 grudnia 1941 roku – „Pierwsza wigilia Kanadyjskiej, społeczeństwa kanadyjskiego w Kanadzie odbyła się przy licznym udziale i amerykańskiego (fot. 21). Wzięli następ- gości z Kanady i Stanów Zjednoczonych. nie udział w pochodzie przez miasto do Do zebranych przemówił gen. Duch oraz pomnika Poległych Żołnierzy, gdzie gen. ks. Bombas, potem nastąpiło tradycyjne Duch złożył wieniec. W godzinach wieczor- łamanie się opłatkiem. Po wigilii większość nych odbył się wspólny obiad żołnierski żołnierzy została zaproszona do domów z licznymi gośćmi”. prywatnych obywateli windsorskich, którzy 31 lipca 1941 roku – „Stan załogi wyno- starali się umilić im świąteczne chwile”. sił 185 szeregowych”. 1 stycznia 1942 roku – „Nowy Rok przy- 6 sierpnia 1941 roku – „Odjazd pierw- witała większość szeregowych na zabawie szego transportu szeregowych do Obozu w Domu Polskim i w Domu Weteranów, Szkoleniowego im. T. Kościuszki w Owen w których co sobotę odbywają się zabawy Sound... Od tego czasu regularnie co tydzień, towarzyskie z licznym udziałem szerego- 19. Gen. Bronisław Duch z najbliższymi a czasami dwa razy w tygodniu, mają wych Kompanii Kadrowej”. współpracownikami przed budynkiem odjeżdżać transporty”. 13 stycznia 1942 roku – „Żołnierze Kom- Dowództwa Oddziałów Polskich 9 sierpnia 1941 roku – „Na placu przed panii Kadrowej byli z wycieczką w zakła- w Windsor, 1941 r. koszarami wyświetlony został film p.t. dach samochodowych „Chryslera” – dział „Z dymem pożarów”. montażu samochodów”. General Bronisław Duch and closest Staff, in front of Headquarters of Polish Army 15 sierpnia 1941 roku – „Święto Żołnie- 2 marca 1942 roku – „Polonia z Leam- Detachment in Windsor, 1941. rza Polskiego odbyło się przy bardzo licznym ington przekazała Kompanii maszynę do udziale gości, którzy zjechali z całej Kanady pisania”. i Stanów Zjednoczonych w liczbie około 14 marca 1942 roku – „Wieczorem w ko- 3 tysięcy. Uroczystości rozpoczęły się audy- szarach wybitny współczesny poeta polski cją żołnierską, nadaną przez radiostację Kazimierz Wierzyński wygłosił odczyt na windsorską. Dnia 16 sierpnia odbyła się temat Kampanii Wrześniowej w Polsce”.

38 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

Newark, New York, Philadelphia, Pittsburg, 20 April 1941 – “Group 10 of Polish ceremony of paying tribute to soldiers in Scranton, Syracuse, Toledo, and Wilkes- Alliance of Canada in Brantford, delivered the battles for independence took place in Barre. In Canada, a twin organization a truck for the Polish Armed Forces.” Jackson Park.” called “Information-Recruitment Centres” 30 April 1941 – “After completion of the 17 August 1941 – “There was the open- was opened. Three of them were located repairs to the Old East City Hall building, ing of the Ignacy J. Paderewski Common in Montréal, two in Toronto, and one each the first volunteers were brought from their Room in the quarters of the Cadre Com- in Hamilton, Kirkland Lake, Oshawa, St. Canadian quarters to the recruitment sta- pany, funded by the Women’s Group for Catherine’s and Windsor. tion. The number of the staff has increased: Aid to Soldiers.” In the Chronicle of the Recruitment 2 officers, 17 privates.” 11 September 1941 – “Polonia in Detroit Centre, which is preserved in its entirety to 3 May 1941 – “The first appearance of made a present of equipment for a soldier’s this day, the first entry is shown under the the Polish Army in Windsor took place on the kitchen. Capitan Dr. Aleksander Rytel date 23 March 1941. In it, we read: “Still anniversary of the May Constitution. On this received an ambulance, presented by Polo- a few days before summoning to life the day the Mayor of Windsor handed over the nia USA.” recruitment station in Windsor, the first keys to the buildings, allocated to the Polish 5 October 1941 – “Some of the privates volunteers, Jan Trzciński and Stanisław Army …. Polonia from Windsor and Chicago of the Cadre Company traveled to New York Domora, presented themselves. They both offered the Polish Army two cars.” and took part in the celebrations in honour came from the United States.” 8 May 1941 – “Comrade Grabowski of Kazimierz Pułaski, during which for the was charged with forming the Polish Army first time a small division of the Polish Army Orchestra.” (Photograph 20). paraded on the streets of New York.” 18 June 1941 – “At 23:00, the first larger 12 October 1941 – “The debut of the group of volunteers from Poland came to Army Orchestra took place in the Parish Windsor via Siberia, Japan and the Pacific Hall of the Holy Trinity Church, on the occa- Ocean. The group, consisting of 13 volun- sion of the 25th Anniversary of the Parish.” teers, was greeted at the railway station by 13 October 1941 – “The Polish Alliance all of our unit and the local Polonia.” of Canada from Oshawa and the Roman 30 June 1941 – “Camp fires, organ- Catholic Federation in the State of Mich- ized each Sunday in the garden of the igan presented trucks to the detachment.” Headquarters, played a major role in the 30 October 1941 – “The soccer team of relations between the Polish Army and the Cadre Company achieved a success. In the local Polonia, as well as that from the three matches, it had three wins: against United States. Around these camp fires, the the Canadian Navy 7 – 0 and against the soldiers and numerous guests gathered and “Essex Scottish” 6 – 2 and 4 – 0.” the ties of friendship between the Army and 11 November 1941 – “Independence the immigrant community grew stronger, Day was celebrated with a meeting in the with choral songs and artistic performances People’s Hall, with the participation of the in a pleasant atmosphere.” Army Orchestra and Polish artists from 20 July 1941 – “At 14:10, the long Detroit and Toledo.” awaited leader of the forming divisions of the 27 November 1941 – “Courses in the Polish Army in Canada, General Bronisław English and Polish languages were organ- Duch, came from England with a group of ized for the privates of the Company.” officers and instructors. Representatives of 1 December 1941 – “Thanks to the help the Windsor and American Polonias, the of Ms. Strassburgerowa, Chairwoman Canadian Army, and the Canadian and of the Women’s Committee of Windsor, 20. Orkiestra Wojska Polskiego American community greeted the arrivals at a library was organized in the Common przed Domem Polskim, 1941 r. the C.N.R. railway station (Photograph 21) . Room of the Cadre Company.” They next took part in a procession through 24 December 1941 – “The first Christ- Military Orchestra in front of Dom Polski Hall, 1941. the city to the Monument to Fallen Soldiers, mas Eve in Canada took place with the where General Duch laid a wreath. In the abundant participation of guests from evening, there was a dinner for the soldiers Canada and the United States. General and numerous guests.” Duch and Father Bombas spoke to those On 14 April 1941- “Volunteer number 3 31 July 1941 – “The complement of the assembled; afterwards there was the trad- was accepted – Chlędowski Edward. Not so unit reached 185 enlisted men.” itional breaking of the wafer. After the numerous at this time the handful of volun- 6 August 1941 – “The departure of Christmas Eve celebration, most of the teers is provisioned in the Canadian quarters the first transport of enlisted men to the soldiers were invited to the private homes at St. Luke Road, where they are staying to T. Kościuszko Training Camp in Owen of Windsor citizens, who made efforts to the end of the reconstruction of both build- Sound …From this time, regularly each provide a pleasant festive occasion.” ings, intended for the Polish Army.” week and sometimes twice a week, the 1 January 1942 – “Most of the privates The entries in this Chronicle present transports are to leave.” greeted the New Year at a dance in the in a detailed manner the operation of the 9 August 1941 – “A film, titled In the Dom Polski Hall and the Veterans’ Hall, recruitment detachment, as well as the Smoke of the Fires, was shown in the in which parties took place every Saturday, cooperation of the soldiers and the cit- square in front of the quarters.” with the strong participation of the privates izens of Windsor, and in particular with 15 August 1941 – “The Day of the Polish of the Cadre Company.” the Polish ethnic group. The Chronicle Soldier took place with the strong participa- 13 January 1942 – “The soldiers of the was written in succession by the Com- tion of guests, who came from all over Can- Cadre Company were on an excursion at manders of the Cadre Company, Captain ada and the United States and amounted the car plants of “Chrysler” – the Division Władysław Smrokowski and Captain Mar- to about 3,000. The celebrations began with of Car Assembly.” ian Lisowski. Here are some extracts from a performance by the soldiers, broadcast by 2 March 1942 – “The Polonia in Leam- the chronicle: a Windsor radio station. On 16 August, the ington gave the Company a typewriter.”

39 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

903 ochotników, w tym 30 ochotniczek oraz 40 instruktorów Wojska Polskiego. Łącz- nie ze Stanów Zjednoczonych zgłosiło się 550 ochotników, z Kanady 250, z Ameryki Łacińskiej 150, z Polski 50 (do Kanady dotarli oni z Hiszpanii, a nawet z Rosji przez Japonię). Spośród polskiej grupy etnicznej z Windsor jako ochotnicy zgłosili się Franci- szek Bielecki, Władysław Wójcik, Jan Wilk, Józef Cichoń, Józef Pokrywa, Robert Piec, Edward Goldberg, Jan Sala, Maria Zawisza, Władysława Brańka, Genowefa Łatwińska, Maciej Kusiak, Romuald Mleczko, Edward Dusik, Zdzisław Osuch. Obecnie w Windsor mieszka jeszcze kilku weteranów Polskich Sił Zbrojnych. Są to następujące osoby: Franciszek Bielecki, Edward Goldberg, Robert Piec, Jan Sala. Odtworzenie dalszych losów całej tej grupy żołnierzy nie jest możliwe ze względu na rozproszenie źródeł oraz fakt, iż część osób, które w Kanadzie przyjęto do Wojska Polskiego, w Europie przeszła do armii ame- rykańskiej i kanadyjskiej. Po likwidacji Pol- skiej Misji Wojskowej w Kanadzie rekrutacja do Wojska Polskiego nie została wstrzymana. 21. Młodzież reprezentująca polską Kontynuowała ją pozostawiona w Windsor grupę etniczną wita gen. B. Ducha, 20 maja 1942 roku – „Zlikwidowano Stacja Zborna. Według niektórych źródeł lipiec 1941 Polską Misję Wojskową. Jej agendy przejął przyjęła ona i wysłała do Wielkiej Brytanii Szef Misji Lotniczej płk Stefan Sznuk”. 323 dalszych kandydatów na żołnierzy. Young people from Polish ethnic group 5 wrzesień 1942 roku – „Z chwilą likwi- Na łamach ostatniego numeru tygo- greet General B. Duch, July 1941. dacji obozu w Owen Sound, stacjonujący dnika Odsiecz, gen. B. Duch żegnał się tam szeregowi przybyli do Stacji Zbornej, z Polonią kanadyjską słowami: „Czynni- która od tej chwili stanowi jedyny oddział kiem decydującym, który wpłynął na taką 30 marca 1942 roku – „Rekolekcje Wojska Polskiego w Kanadzie”. reorganizację stało się wejście Stanów w miejscowym kościele odbyły się z udziałem 17 października 1942 roku – „Jugosło- Zjednoczonych do wojny i połączony z tym wszystkich oficerów i szeregowych Kompa- wiańska Misja Wojskowa, złożona z kilku proces mobilizacji wszystkich sił i rezerw nii. Naukę prowadził ks. dziekan Bombas”. oficerów, zwiedziła koszary Stacji Zbornej, na rzecz wysiłku wojennego Stanów Zjed- 15 kwietnia 1942 roku – „Zgodnie w których w związku z organizowaniem noczonych...Żegnając się z Polonią Amery- z rozkazem Dowódcy Wojska Polskiego, wojsk jugosłowiańskich w Windsor, mają kańską, chcę podkreślić, że wspomnienia kpt. Władysław Smrokowski zdaje dowódz- zamieszkać wraz z żołnierzami polskimi”. z pobytu naszego na zachodniej półkuli two Kompanii Kadrowej w ręce kpt. 27 grudnia 1942 roku – „Z końcem roku wryły się głęboko w nasze umysły i serca. Mariana Lisowskiego. Z dniem dzisiejszym stwierdzić należy, że życie w Stacji Zbornej Wiem dziś jeszcze lepiej, aniżeli to wiedzia- Kompania Kadrowa została przemianowana uległo znacznemu zahamowaniu. Dopływ łem przed przybyciem do Ameryki, że po tej na Stację Zborną”. ochotników, z chwilą wybuchu wojny pomię- stronie Oceanu biją miliony serc polskich, 29 kwietnia 1942 roku – „Dziś wyje- dzy Stanami Zjednoczonymi a Japonią, szczerych i gorących. Wiem i wierzę w to chała pierwsza grupa ochotników polskich zmalał do minimum. Z Windsor wyjechało głęboko, że Polonia Amerykańska pozo- z Windsor do Wielkiej Brytanii (fot. 23). parę transportów do Anglii oraz do szkół lot- stanie na zawsze wielką rezerwą naszego Wszystkie poprzednie transporty odcho- niczych w Kanadzie. Na miejscu pozostali dumnego i szlachetnego Narodu”. dziły z Owen Sound. Grupa ta wyjechała jedynie funkcyjni. W wypełnionych dawniej Redakcja tygodnika Odsiecz, wyraża wraz z poprzednim dowódcą, kpt. W. Smro- koszarach pozostało niewielu szeregowych. słowa podziękowania dla społeczności pol- kowskim. Na dworcu kolejowym żegnali Zaniechano więc ćwiczeń”. skiej i kanadyjskiej: „Okres naszej pracy dla wyjeżdżających wszyscy pozostali w Wind- Stacja Zborna w Windsor została wspólnego celu – dla Polski, nie skończył się. sor żołnierze z gen. Duchem na czele, zamknięta 6 marca 1943 roku. Na miejscu Wierzymy w to głęboko, że myśli i świadec- oraz licznie zebrana publiczność polska pozostała grupa podoficerów i szeregowych twa prawdy, które czytaliście i widzieliście i kanadyjska. celem przeprowadzenia likwidacji, oraz na kartach „Odsieczy”, dały Wam do ręki 3 maja 1942 roku – „Obchód rocznicy oddział Pomocniczej Służby Kobiet, który broń nową do walki z kłamstwem wrogów Konstytucji 3-go Maja rozpoczął się o godz. jesienią 1943 roku odpłynął do Wielkiej waszej wielkiej Matki – Polski. Wy, tu w Ame- 9.30 uroczystym nabożeństwem w polskim Brytanii. Ostateczna likwidacja nastąpiła ryce pozostaniecie na zawsze szermierzami kościele. O godz. 15.00 odbyła się uroczysta 20 maja 1944 roku, kiedy do Ottawy odje- ideałów Polski Walczącej – dumni synami akademia w sali Domu Polskiego”. chało z Windsor ostatnich ośmiu żołnierzy. Wielkiego Narodu. My zabierzemy z sobą do 14 maja 1942 roku – „Przed budyn- W ośrodku rekrutacyjnym w Windsor, dalszej walki tę nową broń, w którą Wyście kiem szefostwa Polskiej Misji Wojskowej zarejestrowano łącznie 1250 rekrutów. nas wyposażyli – przekonanie i świadectwa odbyła się uroczystość z okazji amery- Część z nich została odrzucona, część nie Waszej gotowości do pracy dla Polski”. kańskiego święta „Flag Day”. Na uro- mogła lub nie chciała opuścić Ameryki. Mię- Żołnierze stacjonujący w Windsor i Owen czystość przybyli: Konsul USA, mayor dzy grudniem 1941 i listopadem 1942 roku, Sound, w artykule „Pożegnanie z Kanadą” miasta, oficerowie kanadyjscy, przed- po wstępnym przeszkoleniu, w siedmiu dołączyli słowa wdzięczności: „Dziś, po trzech stawiciele Polonii i liczna publiczność”. transportach wysłano do Wielkiej Brytanii kwartałach odjeżdżamy z Kanady jako jej

40 WINDSOR, “CITY OF ROSES”

14 March 1942 – “In the evening, in the Force Mission, Colonel Stefan Sznuk, took quarters, the famous Polish modern poet, over its agenda.” Kazimierz Wierzyński, made a presentation 5 September 1942 – “From the time of the on the September Campaign in Poland.” liquidation of the camp at Owen Sound, the 30 March 1942 – “Preparatory Easter privates stationed there came to the Rally- services were held in the local church, with ing Station, which from that time is the only the participation of all officers and privates detachment of the Polish Army in Canada.” of the Company. The Reverend Deacon 17 October 1942 – “The Yugoslavian Army Bombas gave the sermon.” Mission, composed of several officers, toured 15 April 1942 – “In accordance with the the quarters of the Rallying Station, in which order of the Commander of the Polish Army, they have to live together with the Polish Captain Władisław Smrokowski handed soldiers, in connection with the organization over command of the Cadre Company to of the Yugoslavian armies in Windsor.” Captain Marian Lisowski. From today, it 27 December 1942 – “Towards the end of is renamed the Rallying Station.” the year, one has to conclude that life in the 29 April 1942 – “Today the first group of Rallying Station is slowed down considerably. Polish volunteers from Windsor traveled to The flow of volunteers slowed to a minimum Orzełek Polskich Sił Zbrojnych Great Britain (Photograph 23) . All of the from the time of the outbreak of war between na Zachodzie. previous transports left from Owen Sound. the United States and Japan. A couple of The group left together with the former transports from Windsor traveled to England Eagle emblem of Polish Armed Forces in West. Commander, Captain W. Smrokowski. At and to the Air Force schools in Canada. Only the railway station, all of those soldiers the staff remained here. Not many privates remaining in Windsor, with General Duch are left in the once filled quarters. Therefore, at their head, as well as many people from the training was relinquished.” group, the following enlisted as volunteers: the Polish and Canadian public, bade fare- The Rallying Station in Windsor was Franciszek Bielecki, Władysław Wójcik, Jan well to those leaving.” closed on 6 March 1943. In its place, Wilk, Józef Cichoń, Józef Pokrywa, Robert 3 May 1942 – “The celebration of the there remained a group of non-commis- Piec, Edward Goldberg, Jan Sala, Maria Anniversary of the Constitution of 3rd of sioned officers and privates to arrange the Zawisza, Władysława Brańka, Genowefa May took place at 9:30, with a celebratory liquidation, as well as a detachment of the Łatwińska, Maciej Kusiak, Romuald Mlec- mass in the Polish Church. At 15:00, there Women’s Auxiliary Service, which in the zko, Edward Dusik and Zdzisław Osuch. At was a solemn meeting in the Polish Hall.” autumn of 1943 sailed to Great Britain. the present time, a few veterans of the Pol- 14 May 1942 – “At the building of the The final liquidation took place on 20 May ish Armed Forces still live in Windsor. They Polish Army Mission leadership, there was 1944, when the last eight soldiers traveled are: Franciszek Bielecki, Edward Goldberg, a celebration on the occasion of the Amer- from Windsor to Ottawa. Robert Piec and Jan Sala. ican holiday “Flag Day”. The Consul for In the Recruitment Centre in Windsor, The portrayal of the subsequent fates the USA, the Mayor of the City, Canadian 1,250 recruits were registered. Some of them of the entire group of soldiers is not pos- officers, representatives of Polonia, and were rejected, some could not or did not sible, because of the dispersal of sources of numerous members of the public came to want to leave America. Between December information and the fact that a part of the the celebration.” 1941 and November 1942, after the intro- people, accepted into the Polish Army, went 20 May 1942 – “The Polish Army Mis- ductory training, 903 volunteers, including into the American and Canadian Armies in sion was dissolved. The Chief of the Air 30 female volunteers, as well as 40 instruct- Europe. After the liquidation of the Polish ors of the Polish Army, were sent to Great Military Mission in Canada, recruitment Britain in seven transports. Altogether into the Polish Army was not halted. The 22. Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych 550 volunteered from the United States, Rallying Station remaining in Windsor przed budynkiem Henkel House, 250 from Canada, 150 from Latin America, continued recruiting. According to some 1942 r. and 50 from Poland (they reached Canada sources, it accepted and sent to Great Brit- from Spain, and even from Russia through ain 323 more candidates to be soldiers. Soldiers of Polish Armed Forces in front Japan). From among the Polish ethnic In the columns of the last issue of the of Henkel House, 1942. weekly Relief Force, General B. Duch said farewell to the Canadian Polonia with these words: “The entry of the United States into the war and, connected to this the process of mobilization of all forces and reserves with regard to the war effort of the United States, were the deciding factor, which influenced such a reorganization… In saying farewell to the American Polonia, I want to emphasize that the memories of our stay in the western hemisphere are deeply engraved in our mind and heart. I know today, even better than I knew before I came to America,, that on this side of the Ocean millions of Polish hearts are beating, sincere and warm. I know and I deeply believe in it, that the American Polonia remains for all time a huge reserve of our proud and noble People.” The editors of the weekly Relief Force, express words of thanks to Polish and Can-

41 WINDSOR „MIASTO RÓŻ”

Star, często zamieszczała artykuły zwią- zane z ważniejszymi wydarzeniami z życia Jednostki Rekrutacyjnej. Liczba ochotników, którą zarejestrowano w polskich obozach wojskowych w Kanadzie, była stosunkowo niewielka. Nie zaciągnęła się nawet większość tych, którzy wcześniej dokonywali rejestracji w konsulatach. Przystąpienie USA do wojny oraz działania na rzecz stworzenia Armii Polskiej w Związku Radzieckim przyczyniły się do zmiany strategii władz polskich. W marcu 1942 roku gen. Sikorski, podczas swej kolejnej wizyty w Ameryce, podjął decyzję o likwidacji Polskiej Misji Wojskowej w Kanadzie. Brak rekrutów ze środowiska polonijnego w USA tłumaczono z jednej strony asymilacją młodego pokolenia, a z drugiej trudnościami stwarzanymi przez władze amerykańskie, które początkowo starały się o utrzymanie neutralności, a po przy- 23. Polscy marynarze odjeżdżają stąpieniu do wojny zabiegały o ochotni- z Windsor, 1942 r. założenia w mieście Ośrodka Rekrutacyj- ków do własnej armii. Nie bez znaczenia nego do Polskich Sił Zbrojnych. Obawiali była też pamięć o rozczarowaniach, jakie Polish sailors leave Windsor, 1942. się wzrostu przestępczości i napływu obcych 20 lat wcześniej spotkały żołnierzy gen. ludzi. Po kilku miesiącach z entuzjazmem Hallera. Podobne czynniki dotyczyły także odnosili się do wszelkich poczynań Ośrodka Kanady. Początkowo władze kanadyjskie szczerzy, gorący i naprawdę oddani przyja- Rekrutacyjnego. Przemarsze przez miasto nie zezwalały na pobór osób polskiego ciele. Zastaliśmy tu bowiem nie tylko piękno oddziałów Wojska Polskiego z orkiestrą, pochodzenia urodzonych w Kanadzie ani przyrody i olbrzymi dorobek cywilizacyjno- zwłaszcza na nabożeństwa do kościoła tych, którzy posiadali brytyjski „domicyl”. -techniczny, ale także – i to przede wszystkim Św. Trójcy, były oklaskiwane przez zgro- Status ten można było nabyć po 5 latach – otwarte serca i wyciągnięte ku nam dłonie. madzoną na chodnikach ludność. Ogniska pobytu w Kanadzie i wielu przybyszów Nie mówimy jedynie o Polonii kanadyj- przed budynkiem dowództwa, cieszyły się z Polski posiadało go, gdyż ułatwiał zakup skiej. Polonia ta dokonała wielu wysiłków ogromną popularnością nie tylko polskiej ziemi, otrzymanie pracy czy wyjazd do by nam życie ułatwić i by stworzyć wokół grupy etnicznej z Windsor i Detroit, ale USA. Sytuacja nie uległa zmianie, nawet nas atmosferę domu rodzinnego. Mówimy także mieszkańców miasta. Śpiewano przy gdy od grudnia 1942 roku Kanadyjczycy również o społeczeństwie kanadyjskim nich najbardziej popularne pieśni polskie. stworzyli rekrutom możliwość wyboru w ścisłym tego słowa znaczeniu. Począw- Koncerty polskich kompozytorów, odczyty pomiędzy wstąpieniem do armii kana- szy od naczelnych władz państwowych, i inne kulturalne przedsięwzięcia, przeko- dyjskiej a służbą w armii narodowej. a skończywszy na tzw. szarym człowieku nały mieszkańców miasta, że Polacy to nie Obiecywano jeszcze, dość enigmatycznie, z ulicy. Wszyscy w Kanadzie mieli dla nas naród zdolny tylko do ciężkiej pracy fizycz- pierwszeństwo w przydziale ziemi i otrzy- pogodny uśmiech i nieprzebrane zapasy nej, ale naród posiadający bogatą historię maniu zatrudnienia, a także prawo do ulg ludzkiej, uczciwej przyjaźni”. i kulturę. Lokalna gazeta The Windsor kredytowych, podatkowych oraz do renty Wojsko Polskie w Windsor podniosło w wyzwolonej Polsce. Wszystko to razem prestiż Polonii w oczach miejscowej ludno- nie stanowiło dla Polonii kanadyjskiej zbyt ści. Mieszkańcy miasta, przed otwarciem 24. Defilada Wojska Polskiego w Windsor. silnego magnesu. jednostki, krytycznie odnosili się do faktu Po zamknięciu polskich obozów rekruta- March past of Polish Army in Windsor. cyjnych na terenie Kanady władze polskie oceniły, że brak rekrutów był wynikiem roz- bicia Polonii oraz błędów popełnionych wobec tego środowiska przez rządy sanacyjne. Rząd polski działający na emigracji nie miał wła- ściwego rozeznania sytuacji, a jego przedstawiciele nie rozumieli procesów zachodzących w społeczności polonijnej.

42 WINDSOR, “CITY OF ROSES” adian society: “The period of our work for that the detachment of the Polish Armed solicited volunteers for its own army. As a common purpose – for Poland, has not Forces was established in the city. They well, not without significance was the mem- ended. We deeply believe in this, that the feared an increase in criminality and an ory of the disappointments, encountered thoughts and testimonials of the truth, which influx of foreigners. After several months, by the soldiers of General Haller, some you read and saw in the pages of “Relief they referred with enthusiasm to every twenty years earlier. Similar factors also Force”, gave into your hands a new weapon action of the Recruitment Centre. Marches related to Canada. Initially the Canadian in the fight against the lies of the enemy of through the city by detachments of the Pol- Government did not allow the conscrip- your great Mother – Poland. You here in ish Army with its orchestra, especially to tion of individuals of Polish origin born in America will always remain advocates of services at the Holy Trinity Church, were Canada, nor of those who possessed Brit- Fighting Poland – proud sons of a Great applauded by people, gathered along the ish “domicile”. It was possible to gain this Nation. We are taking with us to the continu- sidewalks. The campfires in front of the status after a stay of 5 years in Canada ing fight this new weapon, which you sup- headquarters enjoyed huge popularity, and many of those coming from Poland plied to us – the conviction and testimonials not only with the Polish ethnic group from had it, since it facilitated the purchase of of your readiness to work for Poland.” Windsor and Detroit, but also with the land, getting work and traveling to the The soldiers, stationed in Windsor and inhabitants of the city. The most popular USA. This situation did not change, even Owen Sound, in the article “Farewell to Polish songs were sung at them. Concerts when after December 1942 the Canadians Canada” added their words of gratitude: of music by Polish composers, lectures, gave recruits the possibility of a choice “Today, after three terms, we are leaving and other cultural undertakings convinced between going into the Canadian Army and Canada as her sincere, warm and truly the inhabitants of the city that Poles are service in their national army. They were committed friends. For we found here not a nation, capable of not only hard, physical also promised, somewhat enigmatically, only the beauty of nature and an enormous labour, but a nation displaying a rich hist- priority placing in the allocation of land achievement of civilization and technology, ory and culture. The local newspaper, The and obtaining employment, and also the right to relief in credit and taxes, as well as to a pension in liberated Poland. All of this together did not make the Canadian Polonia too strong a magnet. After the Polish recruitment camps on Canadian territory were closed, the Polish Authorities concluded that the shortage of recruits was a result of the fragmentation of Polonia, as well as the mistakes committed with respect to that environment by the “Sanacja” governments. The Polish Govern- ment-in-Exile did not have a good grasp of the situation and its representatives did not understand the processes operating in Polonia society.

25. Złożenie kwiatów pod pomnikiem poległych żołnierzy Windsor Star frequently featured articles, connected to the more important events in Laying of flowers at monument the life of the Recruitment Centre. to fallen soldiers. The number of volunteers, registered in the Polish Army camps in Canada, was relatively small. It did not reach equal the but also – and this above all, open hearts numbers of those, who previously had com- and hands, extended towards us. We do pleted their registration at the consulates. not speak only of Canadian Polonia. This The entry of the USA into the war, as well Polonia has made great efforts to make as activities related to the creation of the life easier for us and create around us the Polish Army in the Soviet Union, brought atmosphere of the family home. We are also about a change in strategy on the part of talking about Canadian society in the strict the Polish leaders. In March 1942, General meaning of the word. Beginning with the Sikorski, during one of his periodic visits to foremost, national leaders and ending with America, made the decision to close down the everyday man in the street. Everyone in the Polish Army Mission in Canada. Canada had a cheerful smile and boundless The scarcity of recruits from the Polonia supplies of human, honest friendship.” environment of the USA can be explained The Polish Army in Windsor raised on the one hand by assimilation of the the standing of Polonia in the eyes of the younger generation and on the other by local population. The inhabitants of the difficulties created by the American city, before the opening of the Recruitment Authorities, which initially tried to main- Centre, took a critical approach to the fact tain neutrality and after entering the war

43 Polska Parafia jako centrum życia duchowego i świeckiego

Historia parafii Św. Trójcy W październiku 1916 roku przyjechał do Antoni Kwapisz, Bazyli Jaworski, Andrzej parafii Niepokalanego Poczęcia w Windsor Jakubiak, Józef Seń, Franciszek Pastuszak. Przybycie Polaków do Windsor było ściśle ks. biskup M.F. Fallon z London, Ontario. Uchwalono również specjalne opodatkowa- związane z polskim osadnictwem w Detroit, Do sakramentu bierzmowania zgłosiło się nie się na cele budowy, w wysokości jednego gdzie około 1850 roku zaczęli napływać wówczas 50 polskich rodzin i 100 pojedyn- dolara miesięcznie. polscy imigranci. Pierwsza rodzina polska czych osób. Trudności w porozumiewaniu Dzięki staraniom księdza Andrzejew- przyjechała do Windsor w 1908 roku. Licz- się księdza Dignana z polskimi imigran- skiego niejaki pan Walter Boug, protestant, niejszy napływ Polaków nastąpił po 1914 tami wpłynęły na decyzję biskupa o przy- darował pod budowę kościoła plac, przy roku, kiedy zaczęły powstawać w Windsor dzielenie księdza Polaka. skrzyżowaniu ulic Langlois i Banwell (dziś fabryki samochodowe. W 1915 roku miesz- Duszpasterstwo w języku polskim zapo- Ellis). Do darowizny dołączył jednak warunek kało w mieście około 300 Polaków. Pocho- czątkował w październiku 1916 roku ks. – budowa kościoła rozpocząć się winna do dzili oni głównie z zaboru austriackiego Jan Andrzejewski (fot. 1). Urodził się on 1 czerwca 1918 roku i zostać zakończona i rosyjskiego. w Milwaukee, Wisconsin. Przed przyjazdem w ciągu roku. W przypadku nie spełnienia Pierwsza grupa Polaków nie posiadała do diecezji London, pełnił funkcję probosz- postawionego warunku Boug miał cofnąć polskiego księdza. W latach 1915-1916 cza parafii Matki Boskiej Częstochowskiej darowiznę. opiekę duszpasterską nad Polakami objął w New Castle w Pensylwanii. 2 paździer- Parafianie aktywnie włączyli się więc ks. Raphael Hubert Dignan, pełniący nika odprawił pierwsze nabożeństwo, jesz- w budowę swojej świątyni, wykonując obowiązki wikarego w angielskiej parafii cze w suterenach kościoła Niepokalanego większość prac własnymi rękami. Wkład Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Poczęcia. Gdy do sakramentu bierzmowa- własnej pracy był konieczny, gdyż przy- Panny. Głosił on kazania w języku angiel- nia przystąpiła tak znaczna grupa Polaków, stąpiono do budowy jedynie z dwoma skim, niezrozumiałym dla wielu nowych imi- ks. biskup M.F. Fallon zdecydował o zało- tysiącami dolarów. Miejsce, na którym grantów. Osoby które opanowały podstawy żeniu samodzielnej polskiej parafii i mia- wznosi się dziś kościół to centrum miasta. języka, tłumaczyły treść kazań i ogłoszenia nował ks. Andrzejewskiego organizatorem W owym czasie było to szczere pole, z dala księdza-opiekuna na język polski. Do nich i proboszczem parafii polskiej. od ówczesnych granic miasta (fot. 2-5). należeli Władysław Kwapisz, Franciszek W tym samym roku wybuchł pożar w ko- 27 października 1917 roku ks. biskup Wandor oraz Andrzej Jakubiak. ściele Niepokalanego Poczęcia i młoda, Fallon dokonał uroczystego poświęcenia jeszcze bez budynku parafia, musiała szu- kamienia węgielnego. Widząc wielką gorli- kać tymczasowego schronienia w kościele wość parafian, udzielił również 18 tysięcz- Św. Anny w Walkerville. Powstała wówczas nej pożyczki na budowę kościoła. W ciągu 1. Ks. Jan Andrzejewski, pierwszy proboszcz parafii z parafianami, myśl wybudowania własnego kościoła. pięciu miesięcy stanął polski kościół 1918 r. Wybrano komitet budowy kościoła, do któ- w Windsor. Na Wielkanoc 1918 roku rego weszli: Michał Winiarz, Ignacy Leśkie- odprawiono w nim pierwsze nabożeństwo. Father Jan Andrzejewski, first Parish wicz, Michał Grycan, Franciszek Wandor, Poświęcenie kościoła przez ks. biskupa Priest, with parishioners, 1918.

44 The Polish Parish as a Centre of Spiritual and Secular Life

The history of the Holy was appointed and it comprised: Michał Virgin Mary had offered an organ to the Trinity Parish Winiarz, Ignacy Leśkiewicz, Michał Grycan, church in 1918. The Holy Trinity Church Franciszek Wandor, Antoni Kwapisz, arose as the fifth in Windsor and also as The arrival of Poles in Windsor was closely Bazyli Jaworski, Andrzej Jakubiak, Józef the fifth Polish church in Canada. It was connected to the Polish settlement of Seń and Franciszek Pastuszak. It was also the first Polish church in the London Detroit, where Polish immigrants began resolved also that there would be a special Diocese (Photograph 6). to stream in, around 1850. The first Polish tax of one dollar a month, for the purpose At the start, the parish comprised 700 family came to Windsor in 1908. A larger of construction. parishioners, of which 200 belonged to other influx of Poles occurred after 1914, when Thanks to the efforts of Father Andre- nationalities, mainly French and English. the car factories began to appear in Wind- jewski, a certain Mr. Walter Boug, a Prot- The parishioners began to group together sor. In 1915, about 300 Poles lived in the estant, donated a parcel of land for con- in different organizations, affiliated with city. They came mainly from the Austrian struction of the church, at the intersection the church. The first was the Society of and Russian annexed territories. of Langlois and Barnwell (today Ellis). Brotherly Assistance in the Name of the The first group of Poles did not include However, he added to the gift one condition Holy Trinity. Its main purpose was to bring a Polish priest. In 1915-1916, the spiritual – construction of the church should begin help to those, who found themselves in dif- needs of Poles received attention from Father Raphael Hubert Dignan, who had the responsibilities of Vicar in the English Parish of the Immaculate Conception of the Most Holy Virgin Mary. He delivered his sermons in English, which was not understood by most of the new immigrants. Individuals, who had mastered the basics of the language, interpreted the content of the sermons and announcements of their priest- guardian into the Polish language. Among them were Władysław Kwapisz, Franciszek Wandor and Andrzej Jakubiak. In October 1916, Bishop M.F. Fallon came to the Parish of the Immaculate Con- ception in Windsor from London, Ontario. At that time, about 50 Polish families and 100 separate individuals presented themselves for the sacrament of confirmation. The difficulties of communication of Father Dignan with the Polish immigrants influenced the decision of the bishop to assign 2. Prace przy budowie kościoła, 1917 r. a priest, who was a Pole. no later than 1 June 1918 and be finished Father Jan Andrzejewski (Photograph 1) in one year. In the event of the condition not Work on construction of church, 1917. began ministry in the Polish language in being met, Boug would withdraw the gift. October 1916. He was born in Milwaukee, The parishioners actively joined together Wisconsin. Before coming to the London for the construction of their church, carry- Diocese, he had fulfilled the functions of ing out most of the work with their own Parish Priest in the Parish of the Mother hands. This contribution of their own of God of Częstochowa, in New Castle, labour was essential, because the building Pennsylvania. On 2 October, he conducted was started with only two thousand dollars. the first service, still in the basement of The place, on which the church today rises the Church of the Immaculate Concep- up, is the centre of the city. In past times, 3. Powstający kościół parafialny, 1917 r. tion. When a significant group of Poles this was an open field, far from the city had taken the sacrament of confirmation, limits (Photographs 2-5). Parish church under construction, 1917. Bishop M.F. Fallon decided on the creation On 27 October 1917, Bishop Fallon of an independent Polish parish and named carried out the celebratory blessing of the Father Andrzejewski as organizer and Par- corner stone. Seeing the great eagerness ish Priest of the Polish Parish. of the parishioners, he also made available The same year, there was a fire in the a loan of $18,000 for the construction of the Church of the Immaculate Conception and church. Within five months, a Polish church the young parish, still without any build- was standing in Windsor. During Easter ing, had to look for temporary shelter in St. 1918, the first service was conducted in it. Anne’s Church, in Walkerville. At that time, The blessing of the church by Bishop Fal- a thought arose about building their own lon took place in 1919. The Parish of the church. A Church Construction Committee Immaculate Conception of the Most Holy

45 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

Rodzinie Stanisława i Marii Nieć zawdzię- cza chór ciągłość swego trwania. Katolicka Liga Kobiet (C.W.L. ) powstała przy Parafii Św. Trójcy w roku 1932. Jej celem jest duchowy rozwój członkiń i praca społeczna dla parafii i Kanady (fot. 18). Prezeskami były: Paulina Leśkiewicz, Maria Mikuliszyn, Maria Wojcieszyn, Maria Gurgacz, Maria Wawro, Aleksandra Szpakowska, Paulina Janicka, Maria Pię- koś, Józefa Zemla, Józefa Bas, Elsie Blak, Irena Zając i Berta Onuch. Przewodnicząca wchodzi w skład Rady Parafialnej. Katolicka Liga uczestniczy w życiu parafii – urządza „Święcone”, „Opłatek”, piknik parafialny i inne uroczystości parafialne. Wszystkie te organizacje korzystały ze sali parafialnej, która znajdowała się w podziemiach kościoła. Powstające organizacje świeckie oraz polska szkółka miały 4. Prace przy budowie kościoła, 1917 r. również swój początek w tej sali. Pomocy pod wezwaniem Św. Trójcy. Jego Ksiądz Jan Andrzejewski zarządzał Work on construction of church, 1917. głównym celem było niesienie pomocy parafią przez 17 lat. Kłopoty zdrowotne tym, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji zmusiły go w roku 1933 do przerwania pracy życiowej. W 1919 roku powstało Towarzy- w parafii Św. Trójcy. Fallona, odbyło się w 1919 roku. Organy do stwo Niewiast Różańcowych, a w 1920 W latach 1933-1943 obowiązki probosz- świątyni ofiarowała parafia Niepokalanego Stowarzyszenie Imienia Jezus. Ponadto cza parafii objął ks. Franciszek Nowak. Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w 1918 zorganizowano Koło Dramatyczne oraz Przez pewien czas pomagał mu w tej pracy roku. Kościół Św. Trójcy powstał jako piąty Chór Św. Cecylii (1919), który zgodnie z ks. A. Rząsa. w Windsor i również jako piąty ze wszyst- hasłem „dla chwały Bożej i dobra Polonii” Lata pracy księdza Nowaka przypadły kich kościołów polskich w Kanadzie. Był działa do chwili obecnej. Chór śpiewa w na okres drugiej wojny światowej. W Wind- to także pierwszy polski kościół w diecezji każdą niedzielę i święta kościelne i naro- sor miała wówczas siedzibę jednostka London (fot. 6). dowe na Mszy św. o godz. 10.30. Do chóru rekrutacyjna Wojska Polskiego. W każdą Początkowo do parafii należało 700 należy około 25 członków. niedzielę i święta żołnierze maszerowali parafian, z których 200 należało do innych Organizatorami i dyrygentami chóru byli: w zwartej kolumnie do polskiego kościoła. narodowości, głównie francuskiej i angiel- Josephina Dysiewicz (1919-1951); Maria Nieć Poprzedzała ich orkiestra pod batutą chorą- skiej. Parafianie zaczęli zrzeszać się w róż- (1951-59); Irena Szpytman (1960-1963); Elż- żego Franciszka Grabowskiego. Orkiestra nych organizacjach przykościelnych. Jako bieta Zemla (1963-1966); s. Panis Michalczuk ta była chlubą wojska i Polonii. Nabożeń- pierwsze powstało Towarzystwo Bratniej (1966-1969); E. Zemla (1969-1971) oraz s..Ma- stwa dla żołnierzy odbywały się w niedziele ris Komorska od 1971 do chwili obecnej. i święta o godzinie 10 rano. Mszę odprawiał Dyrygentami byli: Michał Ostrowski, ks. płk Ludwik Bombas, dziekan i kapelan 5. Robotnicy przy budowie kościoła, Maria Nieć, ks. Edward Mroczyński, ks. oddziałów polskich w Kanadzie. W ten 1917 r. Stanisław Kuczaik, ks.Józef Calik, s. Maris sposób, kościół św. Trójcy stał się polskim Komorska. kościołem garnizonowym w Kanadzie. Workers at construction of church, 1917. W latach 1943-1949 opiekę nad parafią objął ks. Paweł Sargewitz. Choć sam nie był Pola- kiem, służył z poświęceniem polskiej parafii. W roku 1949, czwartym proboszczem parafii został ks. dr Ludwik Kociszewski. Przybył on z Anglii, gdzie w okresie drugiej wojny światowej pełnił obowiązki kapelana Armii Polskiej. Po objęciu probostwa przystąpił do renowacji i upiększania kościoła. Powołano komitet, którego celem było wybudowanie domu parafialnego. W ciągu roku, w miejsce starego domku parafialnego, powstała murowana plebania. Po jej ukończeniu ksiądz proboszcz, przy poparciu i ofiarności parafian, przystąpił do prac renowacyjnych wnętrza kościoła. Po siedmiu latach intensywnej pracy księdza i parafian, powstały nowe ołtarze. Ołtarz główny przedstawia Trójcę Prze- najświętszą, której poświęcony jest kościół (fot. 7). Ołtarze boczne przedstawiają Naj- świętsze Serce Pana Jezusa oraz Niepoka- lane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny. Obok ołtarza Matki Boskiej, umieszczone są figury Św. Józefa i Św. Franciszka

46 THE POLISH PARISH AS A CENTER ficult life situations. In 1919, the Society of its members and social work for the Parish The years of service of Father Nowak Women of the Rosary came into being and and for Canada (Photograph 18). were in the time of the Second World War. in 1920, the Association in the Name of The presidents of CWL were: Paulina At that time, a recruitment detachment of Jesus. Furthermore, a Drama Circle was Leśkiewicz, Maria Mikuliszyn, Maria the Polish Army had a base in Windsor. On organized, as well as the St. Cecilia Choir Wawro, Aleksandra Szpakowska, Paulina each Sunday and for festivals, the soldiers (1919), which in accordance with the slogan Janicka, Maria Pękoś, Józefa Zemla, Józefa marched in a compact column to the Polish “in praise of God and for the good of Poland”, Bas, Elsie Blak, Irena Zając and Berta Church. The orchestra went before them, continues to the present day. The Choir Onuch. The chair belongs to the Parish under the baton of Ensign Franciszek sings every Sunday and on each Church and Council. Grabowski. The orchestra was the pride national festival, at the 10:00 Holy Mass. On The Catholic League participates in of the Army and of Polonia. Services for average, the Choir has 25 members. Parish life – it organizes the Easter Food the soldiers took place on Sundays and The organizers and conductors of the Blessing, the Christmas Wafer-Break- church holidays at 10:00 in the morning. Choir were: Josephina Dysiewicz (1919); ing Dinner, the Parish Picnic and other The mass was conducted by Rev. Colonel Maria Nieć (1951-1959), Irena Szpytman celebrations of the Parish. All of these Ludwik Bombas, Deacon and Chaplain (1960-1963); Elżbieta Zemla (1963-1966); organizations benefited from the Parish of the Polish detachments in Canada. In Sr. Panis Michalczuk (1966-1969); Elżbieta Hall, which was located in the basement this way, the Holy Trinity Church became Zemla (1969-1971) and Sr. Maris Komorka, of the church. The newly forming secular a Polish garrison church in Canada. from 1971 to the present day. organizations and also the Polish School In the years 1943-1949, Father Paweł The conductors were: Michał Ostrowski, also had their beginnings in that hall. Sargewitz took up the welfare of the Parish. Maria Nieć, Fr. Edward Mroczyński, Fr. Father Jan Andrejewski officiated in Although he was not a Pole, he served the Stanisław Kuczaik, Fr. Józef Calik and Sr. the parish for 17 years. Health problems Polish Parish with devotion. Maris Komorska. The Choir is indebted to forced him in 1933 to discontinue his work the family of Stanisław and Maria Nieć for in the Holy Trinity Parish. its long-lasting perseverance. From 1933 to 1943, Father Franciszek The Catholic Women’s League (CWL) Nowak took on the duties of Parish Priest. 6. Parafianie przy nowo originated in the Holy Trinity Parish in For some period of time, Father A. Rząsa wybudowanym kościele, 1918 r. 1932. Its objective is the spiritual growth of assisted him in this work. Parishioners at newly constructed church, 1918.

47 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM z Asyżu, które wraz z płaskorzeźbą Drogi Roku Maryjnego, ogłoszonego w 300-rocz- organizacje polonijne, pielęgnowały więc Krzyżowej i stajenką bożonarodzeniową nicę obrony Częstochowy. Polichromię religię, kulturę i tradycje polskiej diaspory, wykonano w Bolzano, we Włoszech. Do zaprojektował i wykonał wraz z żoną Karol wzbogacając ich życie duchowe i świeckie. całości wnętrza kościoła dopasowano Malczyk, artysta malarz, absolwent Akade- Po dwunastu latach pracy, choroba serca chrzcielnicę i posąg Św. Teresy od Dzie- mii Sztuk Pięknych w Krakowie i jednocze- zmusiła księdza Kociszewskiego do rezy- ciątka Jezus. We wnętrzu kościoła, na śnie mieszkaniec Windsor. Na uroczystość gnacji z obowiązków duszpasterskich. żelaznej kracie, odgradzającej chrzcielnicę jubileuszu 40-lecia parafii, odrestaurowano 16 czerwca 1961 roku parafię objął ks. od pozostałej części świątyni, umieszczono wnętrze całego kościoła. Wawrzyniec Antoni Wnuk (fot. 8), założyciel sylwetkę orła w koronie oraz dwie daty Po wybudowaniu plebanii i odnowie- parafii Matki Boskiej Zwycięskiej w Chatham, związane z historią Kościoła w Polsce: 966 niu kościoła, wysiłek ks. Kociszewskiego Ontario. Ksiądz Wawrzyniec Wnuk uzyskał – datę chrztu Polski i 1956 – datę Polskiego zmierzał do zgromadzenia przy parafii jak święcenia kapłańskie z rąk prymasa Polski, kardynała Augusta Hlonda w Gnieźnie w 1933 roku. Pierwszą jego placówką duszpa- sterską była parafia św. Mikołaja w Inowro- cławiu, a od roku 1938 do wybuchu drugiej wojny światowej, parafia św. Trójcy w Gnieź- nie. Po aresztowaniu, w roku 1939, został wysiedlony do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie prowadził działalność duszpasterską oraz organizował pomoc dla uwięzionych i prześladowanych. 15 sierpnia 1943 roku został za tę działalność ponownie aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego Oświęcim-Brzezinka, gdzie otrzymał numer 137808-62543 (fot. 9). W obozie, zarażony tyfusem plamistym, walczył przez tygodnie o życie. Dzięki pomocy lekarzy współwięź- niów (prof. Bogdana Wróblewskiego z Łodzi i dr Zenktelera) wyszedł zwycięsko z cho- roby. Profesor B. Wróblewski pisze w pa- miętniku: „Ks. Wnuk, kiedy kryzys minął, jako rekonwalescent, owinięty w koc, sam półżywy udzielał pomocy duchowej, spełnia- jąc powinności kapłańskie... Okrucieństwu i gwałtowi można było jedynie przeciwstawić swoją godność i wiarę. Takie zachowanie godne człowieka i spełnienie powinności 7. Wnętrze kościoła, 1955-1957 r. w warunkach obozu, było także wyrazem największej ilości polskich imigrantów oraz walki podziemnej”. Interior of church, 1955-1957. wzbogacenia życia religijnego, opartego W czerwcu 1944 roku, gdy zbliżała się na narodowych tradycjach, wyniesionych ofensywa wojsk sowieckich, ks. Wnuk z kraju ojców. W pracy tej pomagał księdzu został wywieziony w grupie 2 tysięcy Pola- proboszczowi ks. dr Walery Jasiński, pro- ków i Rosjan do Buchenwaldu, następnie fesor seminarium duchownego w Orchard do Dory, Harzungen i Elbrich. W kwietniu 8. Ks. Wawrzyniec Wnuk Lake, Michigan. Parafia stała się centrum 1945 roku nastąpiła ewakuacja obozu życia duchowego i świeckiego miejscowej – marsz 2 tysięcy więźniów w kierunku Father Wawrzyniec Wnuk. Polonii. Wspierała polskich imigrantów Dachau. Tylko 280 osób przeżyło ten marsz oraz starała się stworzyć wśród swych wier- i dotarło do Kleinmühlingen. Pozostali nych, harmonię pomiędzy religią katolicką, zginęli lub zostali zabici przez Niemców. a kulturą amerykańską i polską. Pomoc 29 kwietnia 1945 roku, 72 dywizja Armii w pracy księdza stanowiła encyklika Amerykańskiej wyzwoliła więźniów, wśród papieża Piusa XII, „Summi Pontificatus”, nich księdza Wawrzyńca. Po pobycie która podkreślała ważność życia religij- w szpitalu i rekonwalescencji ks. Wnuk nego, opartego na narodowych zwyczajach. rozpoczął pracę duszpasterską w Niem- W konstytucji apostolskiej Exsul Familia czech. Najpierw pracował w obozach dla papież zwracał uwagę na ważność parafii wysiedleńców (DP-sów) w Westfalii (Bad językowych i wprowadzał przepisy prawno- Sassendorf i Borghorst), a od roku 1947 kościelne, regulujące duszpasterstwo emi- pełnił obowiązki duszpasterskie w więzie- granckie. W konstytucji tej podkreśla się iż niu alianckim pod zarządem brytyjskim tam gdzie na stałe osiedlili się imigranci, w Werl, koło Soest. Przebywali tam więź- należy dostarczyć im oraz ich potomkom niowie z całej Europy, między innymi było właściwej pomocy duszpasterskiej, przez około tysiąca Polaków, Rosjan, Jugosło- założenie „parafii narodowościowej”. wian i Żydów. Dzięki staraniom księdza Ważną częścią pracy księdza była praca utworzono 3 klasową szkołę podstawową, z młodzieżą, zwłaszcza z drugiej i trzeciej by uczyć małoletnich więźniów pisać i czy- generacji, która urodziła się już w Ka- tać. Około 20 osób przystąpiło do pierw- nadzie, ale pragnęła zachować wartości szej Komunii Świętej, a ponad 100 osób i tradycje przodków. Kościół, oraz istniejące otrzymało sakrament bierzmowania z rąk

48 THE POLISH PARISH AS A CENTER

In 1949, Rev. Dr. Ludwik Kociszewski tion Exsul Familia, the Pope drew attention became the fourth parish priest. He came to the importance of linguistic parishes and from England, where during the Second introduced regulations in Church laws for World War he fulfilled the duties of a chap- ministry to emigrants. In the Constitution, lain in the Polish Army. After beginning it is emphasized that, where immigrants his duties, he began the renovation and have settled permanently, it is necessary beautification of the Church. A committee to provide them and their offspring appro- was formed, with the objective of building priate, pastoral assistance, through the a priest’s residence. During the course of establishment of a “nationalistic parish”. a year, in the place of the old priest’s resi- Accordingly, an important part of the dence, there arose a brick rectory. After the priest’s work was interaction with young completion of it, the Parish Priest began people, especially those of the second and the work of renovating the interior of the third generations, who were already born church, with the support and generosity in Canada, but wanted to keep the values of the parishioners. After seven years of and traditions of their ancestors. The intensive work by the Parish Priest and church and existing Polonia organizations the parish, new altars came into being. The therefore cultivated the religion, culture main altar displays the Most Holy Trinity, and traditions of the Polish diaspora, to which the Church is dedicated (Photo- enriching their spiritual and secular life. graph 7). The side altars show the Most After twelve years of work, a heart com- Holy Heart of Lord Jesus, as well as the plaint forced Father Kociszewski to resign Immaculate Conception of the Most Holy from his pastoral duties. 9. Legitymacja więźnia, 1939-1945 r. Virgin Mary. Next to the altar of the Mother On 16 June 1961, the Reverend Wawrzyniec of God, there are the figures of Saint Joseph Antoni Wnuk (Photograph 8), the founder of Prisoner’s identity card, 1939-1945. and Saint Francis of Assisi, which together the Parish of the Mother of God Victorious, with a relief of the Road to the Cross and in Chatham, Ontario, took over the Parish. the stable of the Birth of Christ, were cre- Father Wawrzyniec Wnuk obtained holy ated in Bolzano, Italy. A baptismal font and orders from the hand of the Polish Primate, statue of St. Teresa with the Infant Jesus Cardinal August Hlond, in Gniezno, in 1933. 10. Ks. W. Wnuk w Polsce were fitted to the entirety of the interior of His first posting as a priest was the Parish z Ks. Kard. E. Carterem, the church. Inside of the church, on an iron of St. Mikołaj, in Inowrocław, and from 1938 Ks. Prymasem Stefanem Wyszyńskim oraz Ks. Poissonem, 1977 r. grating, separating the font from the rest of to the outbreak of the Second World War, the the Church, there is the outline of an eagle, Parish of the Holy Trinity in Gniezno. After Father W. Wnuk in Poland, wearing a crown, and two dates that are his arrest in 1939, he was sent to Piotrków with Cardinal E. Carter, connected to the history of the Church in Tribunalski, where he carried out his pastoral Primate Stefan Wyszyński Poland: 966 – the date of the conversion of and Father Poisson, 1977. Poland to Christianity and 1956 – the date of the Polish Year of Mary, announced on the three-hundredth anniversary of the defense of Częstochowa. Together with his wife, the artist-painter Karol Malczyk, a graduate of the Academy of Fine Arts in Kraków and also at the same time a citizen of Windsor, designed and completed a polychrome. The entire interior of the church was restored for the celebration of the Fortieth Anniversary of the Parish. After the construction of the rectory and the reconstruction of the church, Father Kociszewski turned his efforts to gathering in the parish as large a number of Polish immigrants as possible, as well as enriching their religious life, on the basis of national traditions, brought from the land of their fathers. In this work, the Parish Priest received the help of Rev. Dr. Walery Jasiński, a professor at the Seminary in Orchard Lake, Michigan. The duties and also organized assistance for the Professor B. Wróblewski writes in his diary: parish became the centre of the spiritual imprisoned and persecuted. On 15 August “Father Wnuk, when the crisis had passed, and secular life of the local Polonia. It sup- 1943, for these activities he was arrested as a convalescent, wrapped around with ported Polish immigrants and tried to cre- again and transported to the Oświęcim- a blanket, half-alive himself, gave spiritual ate among the faithful a harmony between Brzezinka Concentration Camp, where he help, fulfilling the responsibilities of a chap- the Catholic Religion and the American was assigned number 137808-62543 (Photo- lain… One could only place one’s own dignity and Polish culture. Help in this work of the graph 9). In the camp, he contracted typhus and faith in opposition to the cruelty and the priest came from the Encyclical of Pope Pius and for a week fought for his life. Thanks to violence. Such behaviour, worthy of a human XII, Summi Pontificatus, which emphasized the help of doctors among his fellow prison- being, and the fulfillment of a responsibility the importance of religious life, founded on ers (Prof. Bogdan Wróblewski from Łódź and in the conditions of the camp were also an national customs. In the Apostolic Constitu- Dr. Zenkteler), he conquered the disease. expression of the underground fight”.

49 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM ks. arcybiskupa Józefa Gawliny z Rzymu. tion for clemency). Naczelne dowództwo ksiądz Wnuk za własne pieniądze, otrzy- Obowiązki naczelnego kapelana więzienia brytyjskie uwzględniało często prośbę księ- mane jako odszkodowanie za pobyt w obozie łączył ks. Wnuk z funkcją dziekana na dza. W ten sposób zdołano uratować przed koncentracyjnym w Niemczech. okręg westfalsko-nadreński, a od 1949 wyrokiem śmierci wiele osób. Wśród nich 6 czerwca 1964 roku wyświęcony został roku z obowiązkami szefa duszpasterstwa Annę Sosnowską, córkę polskiego artysty pierwszy kapłan polskiego pochodzenia – na całą strefę brytyjską. Wpływowa praca Ludwika i Ireny Solskich, która zawdzięcza ks. Tadeusz Kowalski. księdza oraz bardzo dobra współpraca księdzu swoje ocalenie. W grudniu 1965 roku, po długich stara- z oficerami brytyjskimi, pozwalała księdzu W 1951 roku ks. Wnuk wyjechał do niach księdza Wnuka, przyjechało z Polski niejednokrotnie skorzystać z przywileju Ameryki Północnej. Przybył do Detroit, dziesięć sióstr Urszulanek Serca Jezusa apelacji dla więźniów, zwłaszcza z karą Michigan do polskiej parafii Św. Włady- Konającego. Założyły one swój konwent śmierci oraz dożywotnimi wyrokami (peti- sława w Hamtramck, Michigan. Pracował w Windsor by służyć rodakom swym ser- tam sześć lat. cem, radą i pomocą oraz kultywować pol- 16 czerwca 1957 roku ks. arcybiskup skość na kontynencie amerykańskim. J. Gawlina powierzył księdzu zorganizo- Od 1966 roku parafię wspomagali księża wanie nowej polskiej parafii w Chatham, asystenci z Towarzystwa Chrystusowego, Ontario. W czerwcu 1961 roku, po czterech których specjalnym celem jest praca dla latach pracy w Chatham, biskup diecezji Polaków, znajdujących się poza granicami London ks. Jan C. Cody przeniósł księdza państwa. Praca z dziećmi i młodzieżą zaowo- Wnuka do odległego o 100 km Windsor, do cowała utworzeniem licznego koła ministran- parafii św. Trójcy. tów, Krucjaty Eucharystycznej i Sodalicji Ksiądz Wnuk przyjechał do Windsor z mi- Mariańskiej. Dzieci i młodzież brała liczny sją zjednania zróżnicowanej Polonii – dawnej udział w uroczystościach kościelnych i patrio- i powojennej emigracji. Myślą przewodnią tycznych. Troska ks. Wnuka o podtrzymanie w pracy duszpasterskiej stała się odbudowa polskości i kultywowanie wiedzy o kraju życia duchowego parafii oraz łączenie wspól- przodków przejawiała się w dużym zaangażo- noty polonijnej, tej istniejącej od 1916 roku waniu w działalność Szkoły Języka Polskiego, i przybyłej po drugiej wojnie światowej. która istnieje przy parafii od 1925 roku. Z ini- Wzmocnienie więzi parafialnej nastąpiło cjatywy księdza powstała w 1972 roku grupa poprzez skupienie parafian przy ołtarzu taneczna „Tatry”, która zbliża młodych ludzi i uczestnictwo w Eucharystii. do tradycji narodowych i kształtuje poczucie Szczególną uwagę ksiądz proboszcz więzi kulturowej z Polską. poświęcił dzieciom i młodzieży. Do pomocy W 1975 roku ks. kanonik Wnuk wyjechał zaprosił kapłanów ze zgromadzenia księży do Australii na Kongres Eucharystyczny, 11. Ks. W. Wnuk Michalitów, których głównym zadaniem i po- a także do Brazylii i Argentyny. Celem podróży z Janem Pawłem II, 1980 r. wołaniem jest troska i praca z młodzieżą. było zapoznanie się z pracą misyjną księży 30 września 1962 roku poświęcono Chrystusowców i sióstr Urszulanek. Father W. Wnuk i otwarto pierwszy na kontynencie amery- W 1977 roku ks. biskup Emmett Carter, with Pope John Paul II, 1980. kańskim dom zakonny zgromadzenia księży ordynariusz diecezji London nadał księ- Michalitów przy ulicy 3771 Sandwich West. dzu Wnukowi godność Prałata. Polonia Wybrali oni Windsor jako miejsce rozpoczęcia windorska wyraziła swą radość poprzez pracy apostolskiej dla młodzieży. Michalita ufundowanie Stypendium im. Księdza ks. Stanisław Nierychlewski rozpoczął Wawrzyńca Wnuka dla Katolickiego Uni- 12. Ks. Wawrzyniec Wnuk z Krzyżem pracę jako opiekun chóru parafialnego oraz wersytetu Lubelskiego. Odsetki z sumy 10 Komandorskim Orderu Zasługi RP, 1994 r. udzielał dzieciom i młodzieży nauki gry na tysięcy dolarów są corocznie przekazywane instrumentach muzycznych. Utworzono do dyspozycji rektora uczelni. Father Wawrzyniec Wnuk również orkiestrę muzyczną „Polonez”. Z inicjatywy księdza oraz parafian powstały with Commander’s Cross, Order of Merit Pierwsze instrumenty muzyczne zakupił również inne fundusze charytatywne. Fun- of Polish Republic, 1994. dusz im. Mikołaja Kopernika, utworzony w 1973 roku, obchodzonym jako Rok Koper- nikowski, przeznaczony na stypendia dla studentów Uniwersytetu w Windsor. Fundusz im. Tadeusza Polewskiego i Ludmiły Szulgo, którzy w 1979 roku zginęli w wypadku samochodowym. Odsetki z 10 tysięcznego funduszu są przekazywane na pomoc głodującym dzieciom na całym świecie. Fundusz Wieczysty im. Stanisława Grabowieckiego, przekazany do dyspozycji episkopatu polskiego i kanadyjskiego. Fundusz Pomocy Polsce – „Polish Relief Fund”. Suma 200 tysięcy dolarów została rozdzielona w czasie stanu wojennego głównie na pomoc polskim szpitalom. Fundusz Złotego Jubileuszu ks. Infułata Wawrzyńca Wnuka, przekazywano na potrzeby studiują- cej młodzieży z Windsor. Parafia należy również do Towarzystwa Przyjaciół KUL. Kościół św. Trójcy, organizacje polonijne oraz osoby prywatne, poprzez

50 THE POLISH PARISH AS A CENTER

In June 1944, as the offensive of the of the spiritual life of the parish and the Soviet Armies approached, Father Wnuk binding of the Polonia community, of that was sent in a group of 2,000 Poles and existing since 1916 and those arriving after Russians to Buchenwald and next to Dora, the Second World War. The strengthen- Harzungen and Ellrich. In April 1945, ing of bonds within the Parish occurred there followed the evacuation of the camp through the concentration of the parishion- – the march of 2,000 prisoners in the direc- ers at the altar and their participation in tion of Dachau. Only 280 people survived the Eucharist. this march and reached Kleinmühlingen. The Parish Priest gave particular atten- Those, who were left behind, died or were tion to children and youth. He invited killed by the Germans. On 29 April 1945, to his aid chaplains from the Michaelite the 72nd Division of the American Army lib- congregation of priests, whose main task erated the prisoners, among them Father and calling is care and work with young Wawrzyniec. After a stay in hospital and people. convalescence, Father Wnuk began his On 30 September 1962, the first Monas- 13. Ks. W. Wnuk w towarzystwie J. Flisa, work of ministry in Germany. First of all, tic Hall of the Congregation of Michaelite B. Grzelońskiego, ks. P. Sanczenki, he worked in camps for the displaced per- Priests on the North American continent J. Baryckiego oraz T. Kusiora, 1999 r. sons (DPs) in Westfalen (Bad Sassendorf was dedicated and opened at 3771 Sand- Father W. Wnuk, with J. Flis, and Borghorst) and from 1947 he carried wich Street West. They chose Windsor as B. Grzeloński, Father P. Sanczenko, out his pastoral duties in an Allies prison the place for beginning apostolic work for J. Barycki and T. Kusior, 1999. under British control at Werl, near Soest. young people. Michaelite Father Stanisław Prisoners came there from all over Eur- Nierychlewski began his work as the patron ope and they included around a thousand of the Parish Choir and also taught the chil- Poles, Russians, Yugoslavians and Jews. dren and young people how to play musical As a result of the efforts of the Priest, instruments. Also the orchestra “Polonez” 14. Spotkanie z ks. W. Wnukiem a three-class elementary school was opened was formed. Father Wnuk bought the first w Parlamencie Kanadyjskim, to teach young prisoners how to read and musical instruments out of his own money, Ottawa 1994 r. write. Around 20 people had the first Holy received as compensation for his stay in Communion and more than 100 people a concentration camp in Germany. Meeting with Rev. W. Wnuk received the sacrament from the hand of at Canadian Parliament, Ottawa 1994. Archbishop Józef Gawlina, from Rome. Father Wnuk connected his duties as Head Chaplain of the prison with the function of Deacon for the Nordrhein-Westfalen District and, from 1949, with the duties of the Chief Chaplain for the entire British Zone. The influential work of the priest and his very good cooperation with the British officers on a number of occasions permitted him to take advantage of the privilege of appeal on behalf of the prisoners (a Petition for Clemency), in particular with the death penalty and life sentences. The British High Command frequently complied with the request of the priest. In this way, he was able to save many people from the death sentence, among them Anna Sosnowska, daughter of the Polish artist Ludwik and Irena Solski, who owes the priest her salvation. In 1951, Father Wnuk travelled to North America. He came to Detroit, Mich- igan, to the Polish parish of St. Władysław, On 6 June 1964, Father Tadeusz Kow- work with children and youth was fruitful in Hamtramck, Michigan. He worked there alski was ordained as the first priest of in opening many circles of ministrants, for six years. Polish origin. including the Crusade of the Eucharist and On 16 June 1957, Archbishop J. Gawlina In December 1965, after long efforts the Marian Sodality. Children and young entrusted the priest with the organiza- by Father Wnuk, ten Ursuline Sisters of people took part in Church and patriotic tion of a new Polish parish in Chatham, the Agonizing Heart of Jesus arrived from festivals. The care of Father Wnuk to Ontario. In June 1961, after four years of Poland. They established their Convent in maintain the Polish identity and cultivate work in Chatham, the Bishop of the London Windsor, so as to serve their compatriots knowledge about the land of the ancestors Diocese, Jan C. Cody, transferred Father with heart, advice and help, as well as to showed in his great involvement in the Wnuk a distance of 100 km to Windsor, to cultivate Polish identity on the American activities of the Polish Language School, the Parish of Holy Trinity. continent. which exists in the Parish since 1925. On Father Wnuk traveled to Windsor From 1966, the Parish received the the initiative of the Priest, in the year with the mission of unifying a diversified help of priest assistants from the Society 1972, the dance group “Tatry” was formed Polonia – the emigrations of long ago and of Christ, the special purpose of which to bring young people closer to national of post-War times. The guiding thought is work for Poles, who find themselves traditions and shape feelings of cultural in pastoral work becomes the restoration beyond the borders of their country. The ties with Poland.

51 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

Ks. Infułat Wawrzyniec Wnuk otrzymał Polscy imigranci przybywali do Windsor za działalność społeczną na rzecz polskiej z krajów Europy Zachodniej, głównie z Nie- diaspory oraz społeczeństwa kanadyjskiego miec, Austrii, Włoch, Grecji oraz Wielkiej wiele wysokich wyróżnień i odznaczeń, m.in.: Brytanii. Pracę księdza Piotra wspomagał w 1992 r. Medal 125-lecia Kanady, w 1994 r. ks. Infułat W. Wnuk, ks. wikariusz Zbigniew Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RP Rodzinka, Siostry Urszulanki S.J.K. oraz (fot. 12), w 2002 r. Złoty Medal Jubileuszu powołany Komitet Pomocy Emigrantom, na Królowej Elżbiety II oraz w 2005 r. Order czele którego stała Rada Parafialna. of Ontario. Polska parafia dawała nowoprzybyłym Zmarł 6 sierpnia 2006 r. w dzień swoich poczucie bezpieczeństwa, zaspakajała ich 98 urodzin. Był wielkim Polakiem i czło- potrzeby duchowe oraz stanowiła cząstkę wiekiem, który jak podkreślał, kierował kraju ojczystego. Ksiądz Piotr wspierał przy- 15. Kościół wraz z plebanią się w swym życiu umiłowaniem Boga i oj- byłych nie tylko duchowo ale często material- przed rozbudową, 2004 r. czyzny. Jako niestrudzony Rycerz Kolumba nie, pomagając w załatwianiu formalności (Knights of Columbus Council, numer imigracyjnych, w szukaniu mieszkania, Church and presbytery, 1453), działał na rzecz społeczeństwa kana- szkoły czy też pracy. Służył zawsze radą i był before enlargement, 2004. dyjskiego i polskiego. Został pochowany obecny tam, gdzie oczekiwano pomocy. w Polsce, na cmentarzu sióstr Urszulanek Oprócz obowiązków jakie wziął na siebie w Pniewach. pomagając polskim imigrantom, ksiądz Piotr liczne fundacje, wspierają działalność W latach 1983-2003 obowiązki probosz- wypełniał wszelkie obowiązki gospodarza uniwersytetu. Ponadto parafia wspierała cza parafii pełnił ks. Piotr Sanczenko. parafii i opiekuna Szkoły Języka Polskiego. wiele akcji pomocy, między innymi pomoc Ksiądz Piotr urodził się w Nieświeżu, Dbał o rozwój parafii i podejmował wsze- finansową na budowę Domu Pielgrzyma im. na krańcach wschodnich Rzeczypospolitej. lkie starania by parafianie jak najliczniej Jana Pawła II w Rzymie, zbiórkę funduszy W kwietniu 1943 roku, jako 16 letni chłopiec, uczestniczyli w życiu wspólnoty. Odprawiał na zakup spektografu dla Uniwersytetu został aresztowany przez władze niemieckie raz w tygodniu nabożeństwo w języku im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, czy też i wywieziony na przymusowe roboty do angielskim, aby parafianie innych narodo- pomoc ofiarom trzęsienia ziemi. Niemiec. Pracował w ciężkich warun- wości oraz ci, którym łatwiej posługiwać W 1977 roku ks. prałat Wawrzyniec kach w cegielni w Loerrach, na południu się językiem angielskim, mogli korzystać Wnuk, na zaproszenie ks. kardynała Stefana Schwarzwaldu. Po wojnie uczęszczał do z usług kościoła św. Trójcy. W swej pracy Wyszyńskiego Prymasa Polski, towarzyszył polskiego liceum w Rottweil i tam w roku podkreślał ważność asymilacji ze społeczeń- w podróży do Polski przewodniczącemu 1947, zdał maturę. Wstąpił do seminarium stwem kanadyjskim i jednocześnie dbał konferencji episkopatu kanadyjskiego ks. i rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersy- o krzewienie polskości, o zachowanie wier- kardynałowi E. Carterowi (fot. 10). Ksiądz tecie we Freiburgu. W 1950 roku, po ukoń- ności mowie ojczystej, kulturze narodowej kardynał E. Carter poprosił księdza prałata czeniu studiów, przybył do Stanów Zjedno- i religijnej. Ksiądz Piotr był otwarty na o zorganizowanie tej pielgrzymki. Trasa czonych i wstąpił do polskiego seminarium problemy kościoła powszechnego. Poprzez pielgrzymki obejmowała Warszawę, Kraków, duchownego w Orchard Lake, Michigan. Fundację Andrzeja Boboli, wspierał kościół na Gniezno, Częstochowę, Oświęcim, Poznań W 1954 roku otrzymał święcenia kapłańskie wschodzie Europy oraz kontynuował pomoc i Lublin oraz Niemcy wschodnie, zachodnie i wyjechał do Kanady. Został wikariuszem dla Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. i Rzym. Podróż ta w swoisty sposób zapisała w powstającej polskiej parafii w London. Kościół Św. Trójcy systematycznie się w pamięci i sercu księdza prałata oraz W latach 1961-1963 pełnił obowiązki odnawiano i upiększano. W 2000 roku, na zbliżyła ks. kardynała Cartera do narodu wikariusza w parafii św. Trójcy w Windsor. dziedzińcu kościoła wzniesiono pomnik, polskiego. Dała również księdzu możliwość W latach 1963-1973 został proboszczem poświęcony papieżowi Janowi Pawłowi II. obcowania z wielkimi autorytetami kościoła parafii Matki Boskiej Zwycięskiej w Cha- W 2004 roku ks. kanonik Piotr San- polskiego, z księdzem kardynałem Stefa- tham, Ontario. W latach 1973-1983 wrócił czenko obchodził jubileusz 50-lecia kapłań- nem Wyszyńskim, Prymasem Polski oraz jako proboszcz do parafii Matki Boskiej stwa. Przy tej okazji Konsul Generalny z księdzem kardynałem Karolem Wojtyłą. Częstochowskiej w London, Ontario. Rzeczypospolitej Polskiej, dr Piotr Konow- W późniejszym okresie ks. Wawrzyniec miał W roku 1983 został mianowany probosz- rocki odznaczył księdza kanonika Krzyżem okazję spotkać się z Karolem Wojtyłą, ale czem najstarszej polskiej parafii w diecezji Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, już jako z papieżem (fot. 11). W 1983 roku – parafii św. Trójcy w Windsor. Lata pracy za działalność na rzecz polskiej diaspory ks. prałat W. Wnuk obchodził Złoty Jubi- księdza Piotra w Windsor zbiegły się ze w Kanadzie. Trzy lata później, 13 marca leusz kapłaństwa oraz złożył rezygnację wzmożoną emigracją solidarnościową. 2007 roku ks. kanonik Piotr Sanczenko z pracy duszpasterskiej, przenosząc się do Ksiądz Piotr podjął więc trud niesienia za długoletnie zasługi dla kościoła został konwentu Sióstr Urszulanek. pomocy imigrantom na szeroką skalę. wyróżniony przez papieża Benedykta XVI W czerwcu 1983 roku wziął w Poznaniu Już wcześniej, będąc proboszczem w Lon- tytułem prałata. udział w uroczystościach beatyfikacyjnych don, pomagał imigrantom wietnamskim W 2003 roku obowiązki proboszcza para- Matki Urszuli Ledóchowskiej, założycielki i polskim. Doświadczenie to wykorzystał fii objął ks. Roman T. Waszkiewicz. Przed Sióstr Urszulanek S.J.K. w niesieniu pomocy tym, którzy w latach przyjazdem do Windsor, ksiądz Roman pra- We wrześniu 1985 roku ks. kardynał 80-tych znaleźli się na obczyźnie. Aby móc cował na placówce we Francji. Obecnie kon- Józef Glemp, Prymas Polski, będąc w Sta- skutecznie prowadzić akcję pomocy, parafia tynuuje on pracę na rzecz parafii św. Trójcy nach Zjednoczonych, złożył w Windsor otrzymała od władz federalnych przywilej, i podobnie jak poprzedni księża, sprawuje wizytę księdzu prałatowi, dziękując za na mocy którego mogła występować jako opiekę nad Szkołą Języka Polskiego. Pod- pracę na rzecz Kościoła w Polsce oraz zło- oficjalny sponsor-gwarant. W tym okresie jął również trud rozbudowy kościoła, który żył na ręce księdza podziękowanie polskiej sponsorstwo kościoła katolickiego, obok z biegiem czasu okazywał się za mały. diasporze w Windsor za troskę o Polskę. sponsorstwa rządowego, odgrywało zna- W okresie wzmożonej imigracji solidar- 15 czerwca 1986 roku, w kościele św. czącą rolę w procesie imigracji Polaków do nościowej liczebność parafii sukcesywnie się Trójcy, ks. biskup John M. Sherlock nadał Kanady. W latach 1983-1991 za pośrednic- zwiększała. Pojawiła się zatem konieczność księdzu prałatowi godność Protonotariusza twem parafii św. Trójcy zdołano podpisać rozbudowy kościoła. Niejednokrotnie brano Apostolskiego. 1000 umów imigracyjnych. pod uwagę rozbudowę świątyni, jednakże

52 THE POLISH PARISH AS A CENTER

In 1975, Canon Wnuk traveled to Aus- Pomocy Polsce” – a sum of $200,000 was many and Rome. This journey etched itself tralia for the Eucharistic Congress and also allocated during the state of Martial Law, in a distinctive way on the memory of the to Brazil and Argentina. The purpose of the mainly for aid to Polish hospitals. The Fund Reverend Prelate and also brought Cardinal journey was to become acquainted with the of the Golden Jubilee for Mitered Priest Carter closer to the Polish Nation. It also missionary work of the Society of Christ Wawrzyniec Wnuk was designated for the gave the Father the possibility of interaction Fathers and the Ursuline Sisters. needs of young students in Windsor. with a great authority on the Polish Church, In 1977, Bishop Emmett Carter, of the The Parish also supports the Society of Cardinal Stefan Wyszyński, the Polish London Diocese, conferred on Father Wnuk the Friends of KUL (the Catholic Univer- Primate, as well as with Cardinal Karol the distinction of Prelate. The Windsor sity of Lublin). The Holy Trinity Church, Wojtyła. At a later time, Father Wawrzyniec Polonia expressed its joy by funding the Polonia organizations and private indi- had occasion to meet with Karol Wojtyła, but Father Wawrzyniec Wnuk Scholarship for viduals through many funds support the when the latter was Pope (Photograph 11). the Catholic University of Lublin. Interest activities of the University. Furthermore, In 1983, the Reverend Prelate Wnuk cele- from the sum of $10,000 is disbursed each the Parish supports many aid activities, brated the Golden Jubilee of his Ministry year, at the discretion of the Rector of the including financial assistance for the con- and tendered his resignation from the work University. struction of the John Paul II Hall of the of ministry, moving to the Convent of the On the initiative of the Father, as well Pilgrim, in Rome, the collection of funds Ursuline Sisters. as the parishioners, other charitable funds for the purchase of a spectrograph for the In June 1983, he took part in the beati- were created. The Mikołaj Kopernik Fund Mikołaj Kopernik University in Toruń, and fication celebrations in Poznań, for the was begun in 1973, which was celebrated as also assistance for earthquake victims. Reverend Mother Ursula Ledóchowska, the Year of Kopernik, and was designated In 1977, the Reverend Prelate Wawrzyniec founder of the Ursuline Sisters of the Agon- as a bursary for students at the University Wnuk, at the invitation of Cardinal Stefan izing Heart of Jesus. of Windsor. There was the Fund in the Wyszyński, the Polish Primate, accompanied In September 1985, Cardinal Józef Glemp, names of Tadeusz Polewski and Ludmiła on a journey to Poland Cardinal E. Carter the Polish Primate, was in the United States Szulgo, who died in 1979, in a car accident. (Photograph 10), Chairman of the Confer- and made a visit to the Reverend Prelate in Interest from $10,000 of the fund is allo- ence of the Canadian Episcopate. Cardinal cated for aid to starving children all over Carter had requested that the Rev. Prelate the world. The Stanisław Grabowiecki organize the pilgrimage. The route of the 16. Kwiaty pod pomnikiem Jana Pawła II Perpetual Fund was bequeathed at the pilgrimage included Warszawa, Kraków, w dniu Jego śmierci, 2005 r. discretion of the Polish and Canadian epis- Gniezno, Częstochowa, Oświęcim, Poznań copate. The Polish Relief Fund – “Fundusz and Lublin, as well as East and West Ger- Flowers at monument to John Paul II, on day of his death, 2005.

53 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

17. Kościół św. Trójcy po rozbudowie, 2007 r. Rodzik. Zaciągnięto również pożyczkę na ks. Roman Waszkiewicz za zasługi dla sumę nie przekraczającą 600 tys. dolarów. kościoła został wyróżniony przez papieża Holy Trinity Church, 16 marca 2005 r. z kilku firm, które zgło- Benedykta XVI tytułem prałata. after extension, 2007. siły się do przetargu wybrano De Angelis Construction Inc. z Maidstone, Ontario. 10 kwietnia odprawiona została w kościele św. Siostry Urszulanki dopiero w lutym 2003 roku doszło do Trójcy ostatnia msza św. Na czas rozbudowy Serca Jezusa Konającego spotkania rady parafialnej z architektem msze św. odbywały się w kościele św. Anny. i właścicielem firmy Archway and Associate Do rozbudowującego się kościoła wykonano Grupa dziesięciu sióstr ze zgromadzenia Architect z St. Catharines, Stanisławem również nowy dzwon, który odlano w Pol- Szarych Urszulanek Serca Jezusa Kona- Szaflarskim, w celu rozpoczęcia inwe- sce przez firmę Felczyńscy z Gliwic. Nowy jącego, przyjechała do Windsor 4 grudnia stycji. Zatwierdzono przygotowany przez dzwon poświęcono 8 sierpnia 2005 r. Doko- 1965 roku. Przyjazd ten był na owe czasy radę parafialną plan działania i wybrano nano równocześnie renowacji witraży. Na dużym osiągnięciem, gdyż wówczas sio- przewodniczącego komitetu budowlanego, ten cel parafianie zebrali własne fundusze. strom zakonnym i kapłanom nie pozwa- inż. Ryszarda Kuśmierczyka. 16 września 24 października podniesiono szczytową lano podejmować pracy poza granicami 2003 r. na posiedzeniu Diecezjalnej Komisji partię wieży, pokrytą blachą miedzianą Polski. Episkopat Stanów Zjednoczonych Budowlanej w London, nastąpiła prezen- wraz z zamontowanym dzwonem. Opera- czy Kanady nie przyjmował kapłanów tacja projektu – „Church Renovation Busi- cję tę przeprowadziła firma Victoria Steel i sióstr zakonnych spoza własnej diecezji. ness Plan”. Po uzyskaniu oficjalnej zgody Corporation, należąca do rodziny Victora Konieczne więc były liczne zabiegi, umoż- na realizację, podpisano umowę z firmą Basa. 17 grudnia 2005 r. uzyskano pozwo- liwiające przyjazd sióstr. Dzięki dwuletnim Archway and Associate Architect na wyko- lenie na użytkowanie budynku. Pierwsza staraniom ks. Wawrzyńca Wnuka, który nanie dokumentacji. W lutym 2004 roku uroczysta msza św. w odnowionym kościele wielokrotnie zwracał się z prośbą do pol- ukończono raport budowlany. 22 lutego odbyła się 18 grudnia 2005 r. Ordynariusz skich oraz kanadyjskich władz kościelnych odbyło się pierwsze zebranie komitetu Diecezji London, ks. biskup Ronald Fabbro i państwowych o przyjazd sióstr, udało się budowlanego, w skład którego weszli: ks. dokonał dnia 29 stycznia 2006 roku uroczy- osiągnąć cel. Siostry Urszulanki przyjechały Roman Waszkiewicz, inż. Ryszard Kuśmier- stego otwarcia i poświęcenia dobudowanej jako pierwsza grupa zakonu żeńskiego, czyk, ks. Sławomir Szwagrzyk, Andrew części kościoła (fot. 17). której pozwolono w tak licznym składzie Bas, inż. Walbert Nari, inż. Jacek Ohl, Aldo W kościele św. Trójcy oprócz ks. Waszkie- wyjechać z Polski. Po dwutygodniowej Polidori, Patrick Redko. 18 maja 2004 r. wicza pracuje także ks. wikariusz Sławomir podróży statkiem „Batory”, pod opieką zatwierdzono projekt techniczny. Do końca Szwagrzyk. Wspiera on w pracy duszpaster- Siostry Przełożonej Małgorzaty Górskiej, grudnia parafia zebrała ponad 325 tys. dola- skiej księdza Romana oraz współpracuje dotarły do Windsor: S. Urszula Wolniewicz, rów. Znaczną część ofiarowała pani Julia z organizacjami polonijnymi. W 2006 roku S. Luiza Stachoń, S. Magdalena Budniak,

54 THE POLISH PARISH AS A CENTER

Windsor, to thank him for his work for the effectively carry out the relief activities, the of other nationalities, as well as those, who Church in Poland and also to pass on thanks parish received from the Federal Govern- were able to use the English language more to the Polish diaspora of Windsor, regarding ment the privilege to declare itself an offi- easily, could benefit from the services of the their consideration for Poland. cial sponsor-guarantor. During this period, Holy Trinity Church. In his work, he under- On 15 June 1986, in the Holy Trinity sponsorship by the Catholic Church, next scored the importance of assimilation into Church, Bishop John M. Sherlock bestowed to Government sponsorship, played a major Canadian society and at the same time, he upon the Reverend Prelate the distinction role in the process of immigration of Poles paid attention to propagation of the Polish of Protonotary Apostolic. to Canada. In the years 1983-1991, 1,000 identity and the preservation of faithful- For his social activities for the Polish immigration agreements were signed as ness to the language of the Homeland and diaspora and Canadian society, the Rev- an intervention by the Holy Trinity Parish. the national culture and religion. Father erend Prelate Wawrzyniec Wnuk received Polish immigrants came to Windsor from Piotr is sensitive to the problems of the many high honours and distinctions, the countries of Western Europe, mainly Universal Church. Through the Andrzej including: in 1992, the 125th Anniversary of from Germany, Austria, Italy, Greece, and Boboli Foundation, he assists the Church Canada Medal; in 1994, the Commander’s Great Britain. Father Piotr was assisted in in Eastern Europe and continues his work Order of Merit of the Polish Republic his work by the Reverend Mitered Prelate for the Catholic University of Lublin. (Photograph 12); in 2002, the Queen Eliza- W. Wnuk, Vicar Zbigniew Rodzinka, the The Holy Trinity Church was systematic- beth II Golden Jubilee Medal; and in 2005, Ursuline Sisters, and appointed the Com- ally renovated and beautified. In the year the Order of Ontario. He died on 6 August mittee for Aid to Emigrants, at the head of 2000, a statue dedicated to Pope John Paul 2006, on the day of his 98th birthday. He which stood the Parish Council. II was erected in the church courtyard. was a great Pole and human being, who The Polish parish gave newcomers In 2004, the Reverend Canon Piotr as he himself emphasized, made his way a feeling of security, satisfied their spiritual Sanczenko celebrated the Jubilee of the through his life with a love of God and of needs and also presented a small part of 50th Anniversary of his ministry. On this his Homeland. As an indefatigable Knight their native land. Father Piotr helped the occasion, the Consul General of the Polish of Columbus (Knights of Columbus Council, newly arrived, not only spiritually, but fre- Republic, Dr. Piotr Konowrocki, awarded Number 1453), he acted for the benefit of quently in material terms, assisting in the the Reverend Canon the Cavalier’s Cross Canadian and Polish society. He was buried formalities of immigration, in searching for of the Order of the Rebirth of Poland, for in Poland, in the cemetery of the Ursuline a place to stay, a school and also employ- his activities on behalf of the Polish dias- Sisters, in Pniewy. ment. He always helped with advice and pora in Canada. Three years later, on the From 1983-2003, Father Piotr Sanczenko was present, when help was needed. 13 March 2007, the Reverend Canon Piotr carried out the duties of Parish Priest. Father Besides the responsibilities he took Sanczenko received the distinction of the Piotr was born in Nieśwież, on the eastern upon himself, helping the Polish immi- title of Prelate from Pope Benedict XVI, frontiers of the Republic. In April 1943, as grants, Father Piotr fulfilled all of the for his contribution of many years to the a 16-year-old youth, he was arrested by the responsibilities of the steward of the Parish Church. German authorities and transported to forced and patron of the Polish Language School. In 2003, Father Roman T. Waszkiewicz labour in Germany. He worked in hard condi- He kept an eye on the development of the took on the duties of the parish priest. Before tions in a brick works at Loerr, to the south Parish and supported all efforts by the coming to Windsor, Father Roman worked of Schwarzwald. After the war, he attended parishioners to participate in the life of the the Polish Lyceum in Rottweil and there in community in the largest numbers possible. 1947 he received his high-school diploma. He Once a week, he conducted a Mass in the 18. Katolicka Liga Kobiet, 1982 r. entered the seminary and began studies in English language, so that the parishioners philosophy at the University of Freiburg. In Catholic Women’s League, 1982. 1950, after completing his studies, he came to the United States and entered the Polish Seminary at Orchard Lake, Michigan. In 1954, he was ordained and left for Canada. He became the Vicar in a newly forming Pol- ish parish in London. From 1961-1963, he carried out the duties of Vicar in the Parish of Holy Trin- ity in Windsor. In the years 1963-1973, he was Parish Priest in the Parish of Mother of God Triumphant, in Chatham, Ontario. In 1973-1983, he returned as Parish Priest to the Parish of Mother of God of Częstochowa, in London, Ontario. In 1983, he was appointed Parish Priest in the oldest Polish parish in the Diocese—the Holy Trinity Parish, in Windsor. The years of work of Father Piotr in Windsor coincided with the increased Solidarity emigration. Therefore Father Piotr took on the difficult task of bringing help to immigrants on a wide scale. Previously, as a parish priest in London, he had already helped Vietnamese and Polish immigrants. He was able to take advantage of this experience in helping those, who in the 1980s found themselves in a foreign land. In order to

55 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

S. Maria Gąsiorowska ukończyła peda- gogikę wczesnoszkolną w Kanadzie. Od początku istnienia do dnia dzisiejszego prowadzi przedszkole, do którego przyjmo- wane są wszystkie dzieci, niezależnie od narodowości. S. Maris Komorska jest organistką w kościele Św. Trójcy oraz prowadzi chór kościelny. Pełni również funkcję kierowniczki Szkoły Języka Polskiego. S. Maria Sołtysiak to Kanadyjka polskiego pochodzenia z Vancouver. Ukończyła bibliotekoznawstwo na University of British Columbia. W ramach wymiany studiowała 4 lata na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obec- nie uczy religii w St. Ann’s High School. S. Luiza Stachoń ma wykształcenie gastronomiczne i zajmuje się prowadzeniem prac, związanych z gospodarstwem domo- wym konwentu sióstr. 19. Chór św. Cecylii, 1973 r. S. Samuela Klemczak pełni prace pomoc- wersytecie w Windsor. Wykładała język nicze w prowadzeniu przedszkola oraz St. Cecilia Choir, 1973. polski na Uniwersytecie w Windsor. Od pomaga w kościele Św. Trójcy. 29 lat jest nauczycielem historii, języka S. Anna Makara pomaga w pracy nad niemieckiego, języka polskiego, archeologii organizacjami kościelnymi. Pracuje z dziećmi S. Maria Gąsiorowska, S. Daniela Kołak, oraz religioznawstwa w Brennan High i młodzieżą. S. Pawła Ryniec, S. Samuela Klemczak, School w Windsor. Obecnie uczy języka S. Teresa Sroka ukończyła pedagogikę S. Panis Michalczuk, S. Kinga Lewicka. polskiego i historii w Katolickim Wydziale wczesnoszkolną na Uniwersytecie w Wind- W późniejszym terminie dojechały z Polski: S. Oświaty. sor. Uczy w Szkole Języka Polskiego oraz Maris Komorska (1971 r.), S. Urszula Bruzik S. Pawła Ryniec skończyła filologię pracuje z dziećmi i młodzieżą na terenie (1975 r.), S. Teresa Grochowska (1985 r.), S. angielską na Katolickim Uniwersytecie parafii. Jest nauczycielką w szkole podsta- Teresa Sroka (1985 r.). W późniejszym okre- Lubelskim. W Kanadzie ukończyła stu- wowej w Katolickim Wydziale Oświaty. sie do zgromadzenia w Windsor wstąpiły: dia nauczycielskie (Teachers’ College of S. Elżbieta Mruczek uzyskała BA (Bache- S. Renee Delisle – jako pierwsza Kanadyjka Toronto). Uczyła łaciny na Uniwersytecie lor of Arts) w dziedzinie teologii i jest francuskiego pochodzenia z Quebec (1979 r.), w Sudbury, Ontario. Przez 31 lat uczyła nauczycielką w Szkole Języka Polskiego. S. Monika Sołtysiak – Kanadyjka polskiego języka angielskiego w Brennan High School Pracuje z młodzieżą na terenie parafii. pochodzenia z Vancouver (1980 r.), S. Anna w Windsor. Obecnie uczy języka polskiego W 1975 roku został utworzony konwent Makara – emigrantka z Polski (1986 r.). i geografii w Katolickim Wydziale Oświaty. Sióstr Urszulanek w London. Z Windsor Siostry przyjechały do Windsor w przed- S. Urszula Wolniewicz (dziś już nie wyjechały do pracy w London s. Kinga dzień zakończenia II Soboru Watykańskiego, żyjąca) ukończyła filologię romańską na który wniósł wiele zmian w obrzędach kościel- Uniwersytecie Poznańskim. Wykładała nych. W miejsce języka łacińskiego, wprowa- język francuski i polski na Uniwersytecie 20. Konwent sióstr Urszulanek dzono języki narodowe. Zadaniem sióstr stało oraz w St. Clair College w Windsor. Pra- w Windsor, 2005 r. się więc podtrzymywanie języka narodowego, cowała również w Brennan High School, kultywowanie ducha polskości oraz zgodnie ucząc języka francuskiego i polskiego. Convent of Ursuline Sisters z charyzmatem zgromadzenia, troska o re- in Windsor, 2005. ligijne i patriotyczne wychowanie dzieci i młodzieży. W pierwszym okresie pobytu w Wind- sor, siostry mieszkały przy 1430 Pierre Avenue, później miejscem konwentu został dom przy 1371 Langlois Avenue (fot. 20). Do roku 1985 funkcję przełożonej pełniła S. Małgorzata Górska. Ukończyła Akademię Medyczną w Łodzi, uzyskując dyplom stoma- tologii. Po przyjeździe do Kanady zajmowała się zorganizowaniem konwentu w Windsor oraz uczyła języka polskiego w Polskiej Szkole. Koordynowała również pracę organizacji przykościelnych. Dziś pełni opiekę nad samotnymi i chorymi parafianami, służy kościołowi i rodakom. Od roku 1985 funkcję przełożonej pełni S. Magdalena Budniak. Studiowała historię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W Kanadzie ukończyła studia nauczycielskie (Teachers’ College of Toronto) oraz uzyskała BA (Bachelor of Arts) na Uni-

56 THE POLISH PARISH AS A CENTER at a post in France. He is presently continu- Fabbro, of the London Diocese, on 29 Janu- ing the work with regard to the Holy Trinity ary 2006, performed the official opening Parish and like the earlier priests he gives and the blessing of the added part of the attention to the Polish Language School. Church (Photographs 17). He has also taken on the task of building Besides Father Waskiewicz, Vicar Sławomir an extension to the Church, which with the Szwagrzyk also works in the Holy Trinity passage of time has proved to be too small. Church. He assists Father Roman in the work In the period of the increased Solidarity of ministry and also collaborates with the immigration, the population of the Parish Polonia organizations. In 2006, the Reverend successively grew larger. Consequently, Roman Waszkiewicz gained recognition for there arose the need for an extension to his contribution to the Church and received the Church. On more than one occasion, the title of Prelate from Pope Benedict XVI. the enlargement of the Church was considered, but only in February 2003 there was a meeting of the Parish Council and The Ursuline Sisters 21. Koło Przyjaciół an architect and owner of the firm Archway of the Agonizing Heart of Jesus Sióstr Urszulanek, 1967 r. and Associate Architect, from St. Cath- erines, Stanisław Szaflarski, regarding A group of ten sisters from the Grey Ursu- Polish Ursuline Sisters Association, 1967. a start to the expenditure. A work plan was lines of the Agonizing Heart of Jesus came confirmed by the Parish Council as ready to Windsor on 4 December 1965. In former and Ryszard Kuśmierczyk, an engineer, times, this journey was a great accom- Sr. Pawła Ryniec, Sr. Samuela Klemczak, was elected as the Chairman of the Build- plishment, because in those days, convent Sr. Panis Michalczuk, and Sr. Kinga ing Committee. On 16 September 2003, sisters and priests were not permitted to Lewicka, At a later time, the following came at a meeting in London of the Diocese take up work beyond the borders of Poland. from Poland: Sr. Maris Komorska (1971), Sr. Building Commission, the presentation The Episcopate in the United States and Urszula Bruzik (1975), Sr. Teresa Grochow- of the project took place – “the Church Canada did not accept priests and convent ska (1985), and Sr. Teresa Sroka (1985). The Renovation Business Plan”. After obtain- sisters from outside of their own dioceses. following were added to the Congregation in ing official approval for its realization, an Therefore, numerous interventions were Windsor at a later time: Sr. Renée Delisle agreement on carrying out the documen- necessary to make the journey of the sis- – as the first Canadian of French heritage, tation was signed with the firm Archway ters possible. The objective was achieved, from Québec (1979); Sr. Monika Sołtysiak, and Associate Architect. In February 2004, thanks to two years of efforts by Father a Canadian of Polish descent from Vancou- the building report was completed. On 22 Wawrzyniec Wnuk, directed many times at ver (1980); and Sr. Anna Makara (1986), an February, there was the first meeting of both the Polish and Canadian Church and emigrant from Poland. the Building Committee, which comprised: State authorities, requesting the journey of The Sisters arrived in Windsor on Father Roman Waszkiewicz, engineer the Sisters. The Ursuline Sisters came as the day before the close of the II Vatican Ryszard Kuśmierczyk, Father Sławomir the first group of convent females, who were Council, which brought great changes to Szwagrzyk, Andrew Bas, engineer Walbert permitted to leave Poland as such a large Church ceremonies. In the place of Latin, Nari, engineer Jacek Ohl, Aldo Polidori number. Under the care of Sister Superior the language of the nation was substituted. and Patrick Redko. On 18 May 2004, the Małgorzata Górska, after a two-week voy- Accordingly, the task of the Sisters was to technical project was approved. To the end age on the ship Batory, the following Sisters of December, the Parish had collected more reached Windsor: Sr. Urszula Wolniewicz, than $325,000. A significant proportion Sr. Luiza Stachoń, Sr. Magdalena Budniak, 22. Siostry z dziećmi przedszkolnymi, 1996 r. of this was given by Ms. Julia Rodzik. As Sr. Maria Gąsiorowska, Sr. Daniela Kołak, well, a loan was taken out for a sum, not Sisters with children in Day Nursery, 1996. exceeding $600,000. On 16 March 2005, from a number of firms that submitted tenders, De Angelis Construction Inc., from Maidstone, Ontario, was selected. On 10 April, the final mass was conducted in Holy Trinity Church. During the reconstruction, masses were held in St. Anne’s Church. A new bell, cast in Poland by the firm Felczyńscy from Gliwice, was made for the Church under reconstruction. The new bell was blessed on 8 August 2005. Renovation of the stained glass windows was carried out at the same time. With this objective, the parishioners collected their own funds. On 24 October, the uppermost part of the steeple was raised, covered in sheet copper, along with the installed bell. This operation was carried out by the firm, Victoria Steel Corporation, belonging to the family of Victor Bas. On 17 December 2005, authorization to use the building was obtained. The first celebratory mass was held in the renovated Church on 18 December 2005. Bishop Ronald

57 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

i muzyka polska”, „Malarstwo i rzeźba polska”, „Polskie zwyczaje i sztuka ludowa”. Działalność Sióstr rozciąga się na szersze środowisko również poprzez współpracę z organizacjami polonijnymi, jak Stowa- rzyszenie Polskiego Domu Ludowego, Katolicką Ligą Kobiet, Weteranami, Związ- kiem Polaków w Kanadzie, czy też Polsko- -Kanadyjskim Stowarzyszeniem Biznesme- nów i Profesjonalistów. Poprzez fundacje i pracę na rzecz społeczności kanadyjskiej, Siostry włączyły się w nurt Kościoła Powszechnego. Praca Szarych Urszulanek w Kanadzie ułatwiła działalność misyjną Sióstr Urszulanek w Ameryce Południowej. Dzięki wsparciu Sióstr zdołano pomóc w zorganizowaniu placówek misyjnych w Argen- tynie (1969 r.) oraz w Brazylii (1971 r.). W bieżącym roku upływa 43 lat pracy Sióstr Urszulanek w Windsor. Wniosły one wiele polskości w życie parafii i polskiej grupy etnicznej. Swą niestrudzoną pracą 23. Przedszkole sióstr Urszulanek, 2003 r. i postawą zakonną zdobyły zaufanie i sza- kwalifikacji zostały pracownikami Uniwer- cunek hierarchii kościelnych oraz władz Day Nursery of Ursuline Sisters, 2003. sytetu w Windsor. kanadyjskich. W pracy z młodym pokole- Siostry włączyły się w pracę Szkoły Języka niem Siostry rozbudzają miłość do polskości Polskiego przy parafii Św. Trójcy. Poza nauką i poszanowanie tradycji swych przodków. Lewicka i s. Urszula Bruzik, absolwentki języka polskiego, historii i geografii Polski, Rozwijają poczucie dumy z kulturowego studiów psychologicznych Katolickiego Uni- zapoznają młodzież z dorobkiem kultury dorobku narodu polskiego, a jednocześnie wersytetu Lubelskiego. narodowej, przekazują tradycje narodowe podkreślają ważność asymilacji ze społe- W 1983 roku powstała placówka w Otta- i rozbudzają zainteresowanie krajem ich czeństwem kanadyjskim. Służą swą radą wie. S. Małgorzata Unikowska, s. Daniela przodków. Wraz z młodzieżą organizują i pomocą każdemu, kto poszukuje wsparcia Kołak i s. Renee Delisle wyjechały do pracy uroczyste akademie, związane z obchodami i nigdy nie zawiodły swych rodaków. Są w stolicy, natomiast s. Kamila Michalczuk świąt narodowych i kościelnych. godnymi „ambasadorami” polskości na kana- wyjechała na studia do Rzymu. Swą pomocą obejmują również chorych dyjskiej ziemi. Siostry Urszulanki S.J.K. aktywnie i samotnych. Odwiedzają ich w domach pracują na rzecz środowiska lokalnego i szpitalach. oraz na rzecz parafii. Wspierają działalność Praca Sióstr wychodzi również poza Szkoła Języka Polskiego kościoła Św. Trójcy, który stanowi trwałą ramy parafii. Z inicjatywy ks. W. Wnuka przy parafii św. Trójcy ostoję polskości w Windsor. Siostry dbają powstało Koło Przyjaciół Sióstr Urszula- o wystrój kościoła, zgodny z charakterem nek, którego celem jest współpraca zgro- W Kanadzie pierwsze szkoły, a raczej szkółki polskiej parafii. Prowadzą chór Św. Cecylii madzenia ze środowiskiem społecznym. w których uczono języka polskiego powsta- (fot. 19) i uświetniają nabożeństwa grą na Dzięki tej inicjatywie zdołano zorganizować wały przy polskich parafiach wokół któ- organach. Pomagają w redagowaniu para- 10 polonijnych wycieczek do Polski, później rych koncentrowało się życie pierwszych fialnej gazetki Wspólnota. Pracują z dziećmi również do Rzymu i Ziemi Świętej. Pierwszą imigrantów. W szkołach tych księża, a na- i młodzieżą, prowadząc Sodalicję Mariań- taką wycieczkę, czy pielgrzymkę zorganizo- stępnie siostry zakonne uczyły dzieci pisać ską, Krucjatę Eucharystyczną (fot. 28, 29) wano w 1967 roku. Wcześniej Polacy oba- i czytać w języku polskim. Dzieci poznawały i grupę ministrantów. Przygotowują dzieci wiali się samodzielnie wyjeżdżać do Polski. także katechizm, pieśni religijne, czasem do pierwszej Komunii Św. oraz sakramentu Organizowano więc czarterowe wyjazdy historię Polski. W miarę upływu lat liczba Bierzmowania. Zajęcia te prowadzą zarówno członków Koła Przyjaciół Sióstr Urszula- szkółek rosła i zaczęto je zakładać także pod w języku polskim, jak i w angielskim. Orga- nek. Uczestnicy tej wycieczki, dla swojego patronatem powstających organizacji świec- nizują dla dzieci wycieczki, ogniska, zimowe bezpieczeństwa, legitymowali się specjalną kich. Główną funkcją szkółek było podtrzy- kuligi oraz letnie obozy. legitymacją członkowską (fot. 21). mywanie znajomości języka wśród dzieci imi- Od 1966 roku prowadzą przedszkole dla Inną formą współpracy Sióstr ze śro- grantów. Jednak szkoły, zarówno parafialne wszystkich dzieci, niezależnie od pochodze- dowiskiem lokalnym stanowią tradycyjne jak i świeckie, borykały się z problemami nia czy wyznania. Pierwsze zajęcia przed- bazary gwiazdkowe. Oprócz wypieków, związanymi z brakiem pieniędzy, materiałów, szkolne odbywały się w sali parafialnej prezentowana jest znana w okolicy polska programów a zwłaszcza odpowiednio wykwa- pod kościołem, natomiast od 1969 roku sztuka cepeliowska. lifikowanych nauczycieli. Sytuacja poprawiła funkcjonuje przedszkole pod nazwą „Ursula Do stałych imprez kulturalnych na tere- się nieco po drugiej wojnie światowej, ale Day Nursery”, w domu przy 1352 Langlois nie miasta, należy Festiwal Etniczny „Carr- największe zmiany dokonały się dopiero po Avenue (fot. 22, 23). ousel of the Nations”. Polska grupa etniczna roku 1971, kiedy to rząd kanadyjski prokla- Zasięgiem swej pracy Siostry objęły prezentuje, obok 30 innych grup, dziedzictwo mował politykę wielokulturowości w ramach nie tylko dzieci i młodzież pochodzenia kulturowe swego kraju. Siostry mają duży obowiązującej dwujęzyczności. polskiego, ale także podjęły pracę w ka- wkład w zorganizowaniu wystaw, które Szkoła Języka Polskiego przy parafii Św. nadyjskich katolickich szkołach podsta- corocznie prezentowane są pod różnymi Trójcy powstała w 1925 roku. Jej opiekunem wowych i średnich, zarówno w Windsor hasłami, np.: „Sławni Polacy na arenie mię- został pierwszy proboszcz parafii ks. Jan jak i w London, Tecumceh, Leamington dzynarodowej”, „Żeby Polska była Polską”, Andrzejewski. Początkowo zajęcia odbywały i Ottawie. Po uzyskaniu kanadyjskich „Wkład Polonii w kulturę Kanady”, „Tańce się w podziemiach kościoła i obejmowały

58 THE POLISH PARISH AS A CENTER sustain the national language, to cultivate Sr. Luiza Stachoń has an educational After obtaining Canadian qualifications, the character of all that is Polish, and in background in Gastronomy and carries out they became instructors at the University line with the charismata of the Order, to work connected to the home economics of of Windsor. pay attention to the religious and patriotic the Convent of the Sisters. The Sisters joined in the work of the upbringing of children and youth. Sr. Samuela Klemczak does auxiliary Polish Language School of the Holy Trin- In the first part of their stay in Windsor, work in the operation of the Nursery School ity Parish. Besides the Polish language the Sisters lived at 1430 Pierre Avenue and and helps in the Holy Trinity Church. and the history and geography of Poland, later at the location of the Convent, the house Sr. Anna Makara assists with the work, they acquaint young people with matters of at 1371 Langlois Avenue (Photograph 20). related to the Church organizations. She national culture, they impart national trad- Up to 1985, Sr. Małgorzata Górska car- works with the children and youth. itions and awaken interest in the country ried out the functions of the Superior. She Sr. Teresa Sroka completed Preschool of their ancestors. Together with the young had graduated from the Medical Academy Pedagogy at the University of Windsor. people, they organize celebratory meetings, in Łódź, gaining a degree in dentistry. After She teaches in the Polish Language School connected with the observance of national arriving in Canada, she was involved in the and also works with children and youth and Church holidays. organization of the Convent in Windsor and within the Parish. She is an elementary- They also include in their work the sick she taught the Polish language at the Pol- school teacher with the Catholic Board of and the lonely. They visit them at home ish School. She also coordinated the work Education. and in hospitals. of organizations, affiliated with the Church. Sr. Elżbieta Mruczek obtained a BA The work of the Sisters also goes beyond Today she provides care for the lonely and (Bachelor of Arts) degree in Theology and is the limits of the Parish. The Polish Ursuline the sick among members of the Parish and a teacher in the Polish Language School. She Sisters Association arose out of an initiative serves the Church and her compatriots. works with young people in the Parish. of Father W. Wnuk, with the objective of From 1985, the duties of Superior are In 1975, the Convent of the Ursuline collaboration of the Order with the social carried out by Sr. Magdalena Budniak. She Sisters in London was opened. Sr. Kinga environment. Thanks to this initiative, 10 studied history at the Catholic University of Lewicka and Sr. Urszula Bruzik, graduates Polonia excursions to Poland were organ- Lublin. In Canada, she completed teacher’s in Psychology from the Catholic University ized and later excursions to Rome and the training at the Teachers’ College of Toronto of Lublin, left Windsor to take up work in Holy Land. The first such excursion, or and obtained a BA (Bachelor of Arts) degree London. pilgrimage, was organized in 1967. Previ- at the University of Windsor. She lectured A post was opened in Ottawa in 1983. ously, Poles had been reluctant to venture on the Polish language at the University Sr. Małgorzata Unikowska, Sr. Daniela individually to Poland. Therefore chartered of Windsor. For 29 years, she has taught Kołak, and Sr. Renée Delisle went to work trips were organized for members of the history, German language, Polish language, in the capital, while Sr. Kamila Michalczuk Polish Ursuline Sisters Association. The archaeology, and religious studies at Bren- traveled to Rome for studies. participants in such an excursion, for their nan High School in Windsor. She presently The Ursuline Sisters actively work in own security, gave proof of their identity teaches Polish language and history with aid of the local community and also for with a special membership identification the Catholic Board of Education. the Parish. They support the activity of card (Photograph 21). Sr. Pawła Ryniec graduated in English the Holy Trinity Church, which constitutes Traditional Christmas bazaars are Philology from the Catholic University of a sustainable mainstay of Polish identity in another form of collaboration of the Sisters Lublin. In Canada, she completed teacher’s Windsor. The Sisters take care of the inter- with the local community. In addition to training at the Teachers’ College of Toronto. ior decoration of the Church, consistent baked goods, Polish art from Cepelia, known She taught Latin at the Laurentian Uni- with the Polish nature of the Parish. They in this area, is also presented. versity in Sudbury, Ontario. She taught direct the St. Cecilia Choir (Photograph 19) The ethnic festival, Carrousel of the English language for 31 years at Brennan and enhance services by playing the organ. Nations, is one of the permanent, cultural High School, in Windsor. She currently They assist in the editing of the Parish events in the city. The Polish ethnic group, teaches Polish language and geography newspaper Wspólnota (Community). They among 30 other groups, presents the cul- with the Catholic Board of Education. work with children and youth, leading the tural heritage of its country. The Sisters Sr. Urszula Wolniewicz (deceased) com- Marian Sodality, the Eucharistic Crusade have a large contribution in the organiza- pleted Romance Philology at the University and the altar boys (Photographs 28 and 29). tion of exhibitions, which each year are pre- of Poznań. She lectured in the French They prepare children for their First Com- sented under different slogans, for example: language and the Polish language at the munion and Confirmation. They carry out “Famous Poles in the International Arena”, University and also at St. Clair College in these duties in the Polish language, as well “That Poland Would Be Poland”, “The Windsor. She also worked at Brennan High as in English. They organize excursions Contribution of Polonia to the Culture of School, teaching French and Polish. for children, campfires, winter sledging Canada”, “Polish Dance and Music”, Pol- Sr. Maria Gąsiorowska completed cavalcades and summer camps. ish Painting and Sculpture”, and “Polish Preschool Pedagogy in Canada. From the From 1966, they run a nursery school Customs and Folk Art”. start of its existence to the present day, she for all children, regardless of nationality The activities of the Sisters also extend runs the Nursery School, which receives all and faith. The first early childhood school- into a wider environment, through collab- children, regardless of nationality. ing activities took place in the Parish Hall oration with Polonia organizations, such as Sr. Maris Komorska is the organist in the below the Church. However, from 1969, the Polish People’s Home Association, the Holy Trinity Church and leads the Church a nursery school operates under the name Catholic League of Women, the Veterans, Choir. She also carries out the duties of the of the “Ursula Day Nursery”, in the house the Polish Alliance of Canada, and the Pol- Director of the Polish Language School. at 1352 Langlois Avenue (Photographs 22 ish-Canadian Business and Professional Sr. Maria Sołtysiak is a Canadian of and 23). Association. Through foundations and work Polish heritage from Vancouver. She gradu- The Sisters included not only children for the benefit of the Canadian community, ated in Library Studies from the University and young people of Polish origin in the the Sisters have joined the current of the of British Columbia. She studied at the scope of their work, but also undertook Universal Church. The work of the Ursu- Jagiellonian University for four years as an work in Canadian Catholic elementary and line Sisters in Canada has facilitated the exchange student. Currently she teaches high schools, in Windsor and also in Lon- missionary activities of Ursuline Sisters in religion at St. Ann’s High School. don, Tecumseh, Leamington and Ottawa. South America. Thanks to the support of

59 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM naukę pisania i czytania w języku polskim. udzielało szkole finansowej pomocy, od Po roku 1971 na mocy Heritage Langu- Z chwilą ukończenia budowy Domu Pol- roku 1947 szkołę wspiera Komitet Między- age Programme zmienił się status polskich skiego, szkoła przeniosła się do budynku organizacyjny wszystkich organizacji polo- szkół. Nadal pozostały one szkołami etnicz- Stowarzyszenia Polskiego Domu Ludowego nijnych działających w mieście. nymi, ale działają w ramach kanadyjskiego przy 1275 Langlois Avenue (fot. 24). Liczba Po objęciu parafii przez ks. Wawrzyńca systemu oświaty. Organizacja polskich szkół uczniów wynosiła średnio od 19 do 45 Wnuka w pracy szkoły nastąpiły zmiany etnicznych jest odwzorowaniem szkolnych rocznie. Pierwszymi nauczycielami, oraz organizacyjne. Lekcje języka polskiego, placówek kanadyjskich. Język polski na osobami zaangażowanymi w życie szkoły po uprzednim uzgodnieniu z Katolickim poziomie szkoły średniej jest przedmiotem były osoby, które nie miały pedagogicznego Wydziałem Oświaty, przeniesiono do szkoły punktowanym. W 1983 roku Katolicki wykształcenia, ale chciały uczyć młodzież Św. Anieli (St. Angela School) (fot. 31). Uzy- Wydział Oświaty zatwierdził program języka polskiego. Do osób tych należeli: skano trzy sale lekcyjne, w których w soboty nauczania języka polskiego w szkole śred- T. Basiński, S. Chadała, J. Cichoń, p. Ciepie- odbywają się zajęcia. W 1962 roku obo- niej. Program ten realizowany jest na trzech lowska, p. Dąbrowska, J. Dziwer, J. Tuna, wiązki kierownika szkoły objęła Apolonia poziomach: klasa 10,11,12 (Ontario Academic p. Kowalewski, p. Kamieński, J. Kaniewski, Kossobudzka, natomiast nauczycielkami Credit) i objęty jest mianem kursów kredy- B. Leszczyńska, S. Lewandowski, Z. Majtczak, były Maria Żehaluk i Julia Wolańska. towych z języka polskiego, realizowanych do p. Markiewicz, W. Morszczyzna, H. Pajdow- Po uzyskaniu kanadyjskich kwalifikacji, dnia dzisiejszego. Program obejmuje w klasie ska, W. Rajs, W. Szewczyk, p. Witowicka. siostry włączyły się w pracę szkoły. Funkcję 10 język polski i geografię, w klasie 11 język Szkoła funkcjonowała pod patronatem kierowniczki szkoły objęła siostra Urszula polski i historię, w klasie 12 literaturę pol- kościoła Św. Trójcy. Każdorazowy proboszcz Wolniewicz. Ogólna ilość uczniów wzrastała ską. Plan roczny nauczania klas podstawo- był i jest do dzisiaj, jej opiekunem. Jedno- od 40 w latach 70-tych, do 100 w latach 80- wych obejmuje 30 sobót po 2,5 godziny, klasy cześnie szkoła działała w oparciu o istnie- tych. W roku szkolnym 1973-1974 utwo- licealne mają do 110 godzin rocznie. Zajęcia jące organizacje polonijne. Do 1947 roku rzono w szkole średniej, Brennan High odbywają się w soboty w Szkole Św. Anieli Stowarzyszenie Polskiego Domu Ludowego School, „polską klasę”. Siostra Urszula (fot. 31, 32) oraz w godzinach popołudnio- Wolniewicz, nauczycielka języka francu- wych (klasy licealne) w sali Credit Union. skiego, prowadziła w tej klasie lekcje języka Klasy są dzielone na mniejsze oddziały, 24. Szkoła Języka Polskiego polskiego, jako jednego z języków obcych. w zależności od wieku uczniów oraz stop- w Domu Polskim, 1948-1949 r. Po kilku latach, ze względu na ograniczenia zaawansowania języka. Zorganizowano nia finansowe, kurs wycofano z programu, również klasę dla uczniów nie posługujących Polish Language School jednak okazał się on kursem pionierskim. się językiem polskim. Poprzez uczestnictwo in Dom Polski Hall, 1948-1949.

60 THE POLISH PARISH AS A CENTER the Sisters, aid was provided for the organization of missionary posts in Argentina ILOŚĆ UCZNIÓW I NAUCZYCIELI W LATACH 1916-2007 (1969) and Brazil (1971). NUMBER OF STUDENTS AND TEACHERS IN THE YEARS 1916-2007 The current year marks 43 years of work of the Ursuline Sisters in Windsor. Rok Ilość nauczycieli Ilość uczniów Kursy kredytowe Razem They have brought Polish character to the Year No. of Teachers No. of Students Credit Courses Total life of the Parish and to the Polish ethnic group. With their unremitting work and 1916-1925 20 convent attitude, they have gained the 1925-1947 19 19-45 confidence and respect of the Church hier- 1947-1965 3 40 archy and the Canadian authorities. In 1965-1983 5 100 their work with the younger generation, 1983-1984 5 102 the Sisters build love for the Polish identity 1984-1985 6 130 and respect for traditions of the ancestors. 1985-1986 6 124 They develop a feeling of pride in the cul- 1986-1987 7 130 tural heritage of the Polish Nation and at 1987-1988 8 155 the same time emphasize the importance 1988-1989 7 185 of assimilation into Canadian society. They 1989-1990 6 229 34 263 serve with their advice and their help 1990-1991 7 257 30 287 everyone in need of assistance and never 1991-1992 7 271 35 306 have they let down their countrymen. They 1992-1993 8 220 31 251 are worthy “ambassadors” on Canadian soil 1993-1994 8 283 72 355 for everything that is Polish. 1994-1995 8 265 53 318 1995-1996 9 278 40 318 1996-1997 10 279 49 328 The Polish Language School 1997-1998 9 299 59 358 of the Holy Trinity Parish 1998-1999 11 300 65 365 2000-2001 11 300 55 355 In Canada, the first small schools, where the 2001-2002 11 285 52 337 Polish language was taught, arose within 2003-2004 11 270 50 320 Polish parishes, around which the lives of 2004-2005 12 255 57 312 the first immigrants were concentrated. The 2005-2006 11 233 52 285 priest and then the convent sisters taught 2006-2007 11 228 45 274 children to read and write in the Polish language in these schools. The children also became acquainted with the Catechism, religious songs, and sometimes the history of language, were the first teachers and people, After obtaining Canadian qualifica- Poland. In the passage of time, the number involved in the life of the school. They tions, the Sisters joined in the work of the of schools increased and they also fell under included: T. Basiński, S. Chadała, J. Cichoń, school. Sister Urszula Wolniewicz assumed the control of secular organizations. The Ms. Ciepielowska, Ms. Dąbrowska, J. Dziwer, the function of Director of the School. The main function of these small schools was to J. Tuna, Mr. Kowalewski, Mr. Kamieński, general number of students in the school maintain knowledge of the language among J. Kaniewski, B. Leszczyńska, S. Lewan- grew to 40 in the 1970s and to 100 in the children of immigrants. However, the dowski, Z. Majtczak, Mr. Markiewicz, the 1980s. In the school year 1973-1974, schools, both parish and secular, struggled W. Morszczyzna, H. Pajdowska, W. Rajs, a “Polish class” was started at Brennan with problems connected with a lack of W. Szewczyk and Ms. Witowicka. High School. Sister Urszula Wolniewicz, money, materials, programmes, and in The school operated under the patron- a French teacher, gave lessons on the Pol- particular, appropriately qualified teach- age of the Holy Trinity Church. Successive ish language in this class, as one of the ers. The situation corrected itself somewhat parish priests have been and are to this day foreign languages. After a few years, as after the Second World War, but the great- the patrons. At the same time, the school a result of financial limitations, the course est changes occurred only after 1971, when was run with the support of existing Polo- was taken out of the programme. However, the Canadian Government proclaimed its nia organizations. Up to 1947, the Polish it proved to be a pioneering course. Multiculturalism Policy, in the framework People’s Home Association gave the school After 1971, the status of Polish schools of its bilingual commitment. financial assistance; after 1947, the Inter- changed, because of the Heritage Language The Polish Language School of the Holy organizational Committee of all Polonia Programme. They still remained ethnic Trinity Parish originated in 1925. The first organizations, operating in the city, has schools, while operating within the Canad- parish priest, Father Jan Andrzejewski, provided support for the school. ian system of education. The organization was its patron. At the start, its activities After Father Wawrzyniec Wnuk took of Polish ethnic schools is a reflection of took place in the basement of the Church over the Parish, organizational changes Canadian teaching institutions. The Polish and consisted of writing and reading in took place in the work of the school. Les- language at the high-school level is a credit the Polish language. After completion of sons in the Polish language, with the prior course. In 1983, the Catholic Board of Edu- the building of the Dom Polski Hall, the approval of the Catholic Board of Educa- cation approved the curriculum for teaching school was transferred to the building of tion, were moved to the St. Angela School the Polish language at high schools. This the Polish People’s Home Association, at (Photograph 31). Access was given to three curriculum is taught at three levels, Grades 1275 Langlois Avenue (Photograph 24). classrooms, in which the activities take 10, 11 and 12 (Ontario Academic Credit) The number of students rose from an aver- place each Saturday. In 1962, Apolonia Kos- and is covered under the heading of credit age of 19 to 45 each year. Individuals, who sobudzka took over the duties of Director of courses in the Polish language, taken to this were without pedagogical training, but the School, while Maria Żehaluk and Julia day. The curriculum includes in Grade 10 wanted to teach young people the Polish Wolańska worked as teachers. Polish Language and Geography, in Grade

61 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

NAUCZYCIELE SZKOŁY JĘZYKA POLSKIEGO W WINDSOR (1925 – 2007) TEACHERS AT THE POLISH LANGUAGE SCHOOL IN WINDSOR 1925 – 2007

BASIŃSKI TADEUSZ BARTOSZEWICZ WIESŁAWA BOCHUS WIESŁAWA BORAWSKA ANNA BRONHARD ELŻBIETA S. BUDNIAK MAGDALENA CHAJDAŁA S. CHEMEL ANNA S. KOMORSKA MARIS CICHOŃ J. P. CIEPIELOWSKA CZAJKOWSKI ANDRZEJ P. DĄBROWSKA DZIWER J. S. GĄSIOROWSKA MARIA S. GÓRSKA MAŁGORZATA GROCHOWSKA TERESA 25. Kadra nauczycielska JUNG J. Szkoły Języka Polskiego, 2006 r. w tych zajęciach młodzież uczy się języka, KAMIEŃSKI J. historii i kultury narodu polskiego. Program Personnel of Polish Language School, nauczania przygotowywany jest przez Zwią- KANIEWSKI JAN 2006. zek Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie, KIJAK ELŻBIETA który jest odpowiedzialny za działalność KLIMSKA MARTA polskich szkół. Związek ten organizuje S. KOŁAK DANIELA i koordynuje pracę polskich szkół etnicznych KONIOR MACIEJ i współpracuje z kanadyjskimi instytucjami KOSSOBUDZKA APOLONIA oświatowymi. Wraz z Katolickim Wydzia- KOWAL LIDIA łem Oświaty (Catholic Board of Education) współdecyduje o zatrudnianiu nauczycieli, P. KOWALEWSKI weryfikując ich kwalifikacje pedagogiczne LESZCZYŃSKA B. i stopień znajomości języka polskiego. LEWANDOWSKI S. Nauczyciele, członkowie ZNP, opracowują MAJTCZAK Z. 26. Jasełka w wykonaniu uczniów podręczniki i pomoce dydaktyczne dla MALINOWSKA URSZULA Szkoły Języka Polskiego, 1985 r. uczniów wszystkich klas. Podręczniki te MARKIEWICZ STEFANIA są systematycznie poprawiane, uzupeł- MARYNOWSKA HANKA Nativity Play, as presented by students niane i wznawiane. Zostały także oficjalnie of Polish Language School, 1985. MICHALAK ANNA MINKIEWICZ HANNA MORSZCZYZNA WACŁAW s. MRUCZEK ELŻBIETA NARI MARIOLA PAJDOWSKA HELENA P. PIETRASZKO RAJS W. S. RYNIEC PAWŁA S. SROKA TERESA SZEWCZYK W. TUNA J. S. UNIKOWSKA MAŁGORZATA URBANEK ALEKSANDRA WADAS BARBARA WICHŁACZ JOLANTA P. WITOWICKA WOLAŃSKA JULIA S. WOLNIEWICZ URSZULA ZIELIŃSKA JANINA ŻEHALUK MARIA ŻŁOBICKA JADWIGA

62 THE POLISH PARISH AS A CENTER

11 Polish Language and History, and in Grade 12 Polish Literature. The annual schedule for teaching elementary classes comprises 30 Saturdays with 2.5 hours on each; whereas the high-school classes have up to 100 hours in a year. Activities take place at the St Angela School (Photographs 31 and 32), as well as in the afternoon hours (high-school classes) in the Credit Union Hall. The classes are divided into smaller units, depending on the ages of the students and their level of advancement in the language. Classes are also organized for students, not using the Polish language. Young people learn the language, history and culture of the Polish Nation, through participation in these activities. The curriculum was prepared by the Polish Teach- ers Association in Canada, which is responsible for the activities of the Polish schools. The Association organizes and coordinates the work of the Polish ethnic schools and works with Canadian educational institutions. Together with the Catholic Board of Education, they make joint decisions about the hiring of teachers, the verification of their teaching qualifications, and their 27. Laureaci konkursu degree of knowledge of the Polish language. regional shows and participate in patriotic recytatorskiego, 1997 r. Teachers and members of the Association celebrations. These include celebrations on work together on handbooks and teaching the occasion of the Constitution of the 3rd Laureates of Recitation Competition, 1997. resources for the students of all levels. The May Holiday (Photograph 33), as well as handbooks are systematically corrected, Independence Day. Celebratory meetings supplemented and updated. They also take place in the Holy Trinity Church and were officially approved for school use by in the Polish Hall. Taking part in them the Provincial Boards of Education across are the numerous members of the Polish Canada. The objectives of the curriculum ethnic group and representatives of Polo- 28. Krucjata Eucharystyczna of teaching the Polish language must be nia organizations. The traditions of the na Cmentarzu na Monte Cassino in accordance with the establishment of School include a Nativity play (Jasełka) at przy Grobie gen. B. Ducha, 2001 r. the Government Programme of Teaching Christmas (Photograph 26), an appearance Heritage Foreign Languages. by St. Nicholas (Mikołajek), and Easter Eucharistic Crusade at grave During the years 1985-1990, the Polish Consecration (Święcony). Parents of the of General B. Duch, Language School in Windsor was subsid- in Monte Cassino Cemetery, 2001. ized by the Federal Government. From 1993, it is funded by the Catholic Board of Education. However, the money received does not entirely cover the expenses of the school. Therefore there is great appreciation for the donations from Polonia organizations and the Parents Committee, which exists formally since 1966. From 1996, the function of Director of the School is carried out by Sr. Maris Komorska. Currently 274 students attend the school and 11 teachers work there: Sr. Maris Komorska, Sr. Magdalena Budniak, Sr. Pawła Ryniec, Wiesława Bartoszewicz, Anna Chemel, Mariola Nari, Aleksan- dra Urbanek, Janina Zielińska, Jadwiga Żłobicka, Anna Michalak, and Sr. Elżbieta Mruczek (Photograph 25). The priority of the School is teaching the Polish language, imparting knowledge in the field of the history and geography of Poland, as well as building among the young people love and respect for “their own roots”, the Polish traditions and culture. The students at the School are visible in the city environment. They organize

63 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

29. Krucjata Eucharystyczna w Rzymie na spotkaniu z Janem Pawłem II, 2001 r.

Eucharistic Crusade in Rome 30. Dzieci ze Szkoły Języka Polskiego, at meeting with John Paul II, 2001. 1995 r. Children of Polish Language School, 1995.

64 THE POLISH PARISH AS A CENTER

31. Szkoła św. Anieli – siedziba Szkoły Języka Polskiego, 2005 r. 32. Młodzież szkolna ze Szkoły Języka St. Angela School, location of Polish Polskiego, 2007 r. Language School, 2005. Students of Polish Language School, 2007.

65 POLSKA PARAFIA JAKO CENTRUM

oraz w Domu Polskim. Uczestniczy w nich liczne grono polskiej grupy etnicznej oraz przedstawiciele organizacji polonijnych. Do tradycji szkoły należy organizowanie Jasełek (fot. 26), Mikołajek czy Święconego. W tradycyjnych świętach szkolnych biorą również udział rodzice uczniów. Szkoła corocznie bierze udział w konkursach, organizowanych przez Związek Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie. Dużym zainteresowaniem cieszy się Kon- kurs Wypracowań Fundacji im. Adama Mickiewicza oraz Konkurs Recytatorski Fundacji Reymonta im. Marii i Czesława Sadowskich (fot. 27). Są to konkursy, w któ- rych biorą udział szkoły polonijne z całej Kanady. Szkoła Języka Polskiego z Wind- sor corocznie ma swoich laureatów, którzy reprezentują szkołę na finałowym konkursie w Toronto. Pod koniec roku szkolnego uczniowie, w nagrodę za swoje osiągnięcia, wyjeżdżają na wycieczki do atrakcyjnych miejsco- wości. Klasy licealne wyjeżdżają również 33. Akademia z okazji na przedstawienia teatralne do Toronto. Konstytucji 3 Maja, 1999 r. Od 1996 roku funkcję kierownika szkoły Wyjazdy te są uwieńczeniem pracy dzieci. pełni s. Maris Komorska. Obecnie do Funkcjonowanie Szkoły Języka Pol- Festive celebration to mark szkoły uczęszcza 274 uczniów i pracuje 11 skiego nie byłoby możliwe bez pracy May 3rd Constitution, 1999. nauczycieli: s. Maris Komorska, s. Magda- nauczycieli, bez poświęcenia sióstr Urszu- lena Budniak, s. Pawła Ryniec, Wiesława lanek, wsparcia parafii, kościoła św. Bartoszewicz, Anna Chemel, Mariola Nari, Trójcy, organizacji polonijnych oraz pracy zatwierdzone do użytku szkolnego przez Aleksandra Urbanek, Janina Zielińska, rodziców. Nie ulega wątpliwości, że nauka kanadyjskie prowincjonalne wydziały oświaty Jadwiga Żłobicka, Anna Michalak, s. Elż- w polskiej szkole jest dla dzieci dodatko- (Provincial Board of Education). Cele pro- bieta Mruczek (fot. 25). wym obciążeniem, podjęciem dodatkowych gramu nauczania języka polskiego muszą Priorytetem szkoły jest nauczanie języka obowiązków. Spędzają tam przecież czas, bowiem odpowiadać założeniom rządowego polskiego, przekazywanie wiedzy z zakresu który rówieśnicy przeznaczają na zabawę Programu Nauczania Języków Ojczystych. historii i geografii Polski oraz rozbudzanie lub przyjemności. Ich motywacja jest bar- W latach 1985-1990 Szkoła Języka Pol- wśród młodzieży miłości i szacunku do „wła- dzo różna. Jest jednak sprawą oczywistą, że skiego w Windsor była subsydiowana przez snych korzeni”, tradycji i kultury polskiej. liczba szkół polskich w Kanadzie (w 1998 r. rząd federalny. Od 1993 roku finansowana Uczniowie szkoły są widoczni w środowi- języka polskiego uczono w 95 placówkach; jest przez Katolicki Wydział Oświaty, jed- sku miasta. Organizują występy okoliczno- w Ontario dzieci uczyły się w 57 szkołach nak otrzymywane środki finansowe nie ściowe oraz uczestniczą w uroczystościach podstawowych i aż w 12 szkołach średnich), pokrywają całkowicie wydatków szkoły. patriotycznych. Do nich należą akademie liczba zatrudnionych w nich nauczycieli, Bardzo cenione są więc dotacje organizacji z okazji święta Konstytucji 3 Maja (fot. 33) a także liczba uczących się dzieci świadczy polonijnych oraz pomoc Komitetu Rodziciel- oraz Dnia Niepodległości. Uroczyste aka- o stale bardzo silnych związkach Polonii skiego, który istnieje formalnie od 1966 r. demie odbywają się w kościele św. Trójcy z krajem pochodzenia.

66 THE POLISH PARISH AS A CENTER students also take part in the traditional School celebrations. Each year, the School takes part in competitions, organized by the Polish Teachers Association in Canada. The Competition of the Adam Mickiewicz Composition Founda- tion and the Competition of the Reymont Recitation Foundation in the name of Maria and Czesław Sadowski (Photo- graph 27) enjoy a great deal of interest. These are competitions, in which Polonia schools from all over Canada take part. The Polish Language School in Windsor each year has its prize-winners, who represent the School at the finals in Toronto. Near the end of the school year, as a reward for their achievements, students go on trips to attractive locations. The high- school classes also travel to theatre shows 34. Ambasador P. Dobrowolski in Toronto. These trips are the crowning School is an additional load, with extra i J. Flis z wizytą w szkole, touches to the hard work of the children. responsibilities. After all, they spend time 2001 r. The operation of the Polish Language there, which others of the same age use for Ambassador P. Dobrowolski School would not be possible without the games and pleasure. Their motivation var- and J. Flis, on visit to School, 2001. work of the teachers, without the devo- ies considerably. However, it is obvious that tion of the Ursuline Sisters, the support the number of Polish schools in Canada (in of the Parish, the Holy Trinity Church, 1998, the Polish language was taught at 95 the Polonia organizations and the work of locations; in Ontario, children studied at 57 and also the number of children studying in the parents. There can be no doubt that elementary schools and at 12 high schools), them evidences very strong ties of Polonia for the children, studying in the Polish the number of teachers employed in them, with its country of origin.

67 Organizacje i stowarzyszenia polonijne w Windsor

Stowarzyszenie W 1926 r. kupiono działkę przy zbiegu 24 organizacje, które odgrywały dużą rolę Polskiego Domu Ludowego ulic Shepherd i Parent. Jednak plany co w podtrzymywaniu i pogłębianiu więzi do lokalizacji uległy zmianie. Ostatecznie Polonii z krajem ojczystym. Stowarzyszenie Polskiego Domu Ludowego miejscem pod budowę został plac przy Jednym z pierwszych wiceprezesów Zjed- jest najstarszą i najliczniejszą organizacją 1275 Langlois Avenue, kupiony w 1929 r. noczenia był przedstawiciel Stowarzyszenia polonijną w Windsor. Powstało ono 25 W 1930 r. oddano do użytku górną część Polskiego Domu Ludowego z Windsor, Wiktor stycznia 1925 roku. W tym dniu w sali budynku, w której mieściła się główna Sobotkiewicz. W Windsor odbył się również pod kościołem św. Trójcy odbył się wiec, na sala ze sceną (fot. 3, 4). Na scenie tej drugi (1932 r.) oraz siódmy i zarazem ostatni którym zapadła decyzja utworzenia organi- aktorzy-amatorzy, rekrutujący się spośród (1943 r.) zjazd delegatów Zjednoczenia, które zacji skupiającej polskich emigrantów oraz członków Stowarzyszenia, wystawiali będąc organem polskiego rządu traciło popu- wybudowania Polskiego Domu Ludowego. sztuki teatralne. Wśród nich Otello, Bar- larność. W ostatnich obradach w Windsor Powołano również komisję konstytucyjną bara Radziwiłłówna, Gwiazda Syberii, wzięło udział tylko 27 delegatów. do opracowania statutu nowej organiza- Skalmierzanki, Krakowiacy i Górale W latach 1941-1942, kiedy w mieście stacji. 8 marca 1925 r. odbył się drugi wiec, i inne. Dom Polski stał się miejscem spo- cjonował oddział rekrutacyjny Polskich Sił na którym sporządzono listę pierwszych tkań członków Stowarzyszenia oraz miej- Zbrojnych, Dom Ludowy stał się miejscem 38 członków-założycieli organizacji (fot. 1). scowej Polonii. spotkań żołnierzy z polską grupą etniczną mieszkającą w Windsor oraz w innych ośrodkach polonijnych Kanady i Stanów Zjednoczonych. Stał się również ośrodkiem werbunkowym, gdzie organizowane były wiece, zachęcające młodych ludzi do wstą- pienia do wojska. W pracę Stowarzyszenia na rzecz polskiego żołnierza aktywnie włączyło się Koło Pań Niesienia Pomocy Żołnierzowi Polskiemu. W sierpniu 1941 r. podczas uroczystości związanych z obchodami Święta Żołnierza Polskiego, członkinie Koła przekazały wojsku kompletnie wyposażoną świetlicę. Często organizowały akcje charytatywne, z których dochód przeznaczany był na potrzeby żołnierzy. W progach Domu niejednokrotnie gościli przedstawiciele władz wojskowych i władz lokalnych, biorąc udział w akademiach patriotycznych organizowanych z okazji świąt narodowych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej Dom Ludowy stał się kolebką polskości dla powojennej emigracji. Polacy koncen- trowali tam swe życie towarzyskie, brali 1. Lista pierwszych członków udział w obchodach świąt państwowych Stowarzyszenia Polskiego Domu Otwarcie Domu Ludowego zbiegło się oraz organizowali przyjęcia rodzinne. Ludowego w Windsor, 1925 r. z wielkim kryzysem gospodarczym. Kłopoty Zgodnie z niezmienionym od 1925 r. związane ze spłatą zaciągniętego na budowę artykułem nr 2 statutu SPDL Stowarzysze- List of first members of Polish People’s długu groziły utratą budynku. Jednak nie stawia sobie za cel: prowadzenie akcji Home Association in Windsor, 1925. przychylna interwencja burmistrza miasta, kulturalno-oświatowych wśród swych człon- Arthura Reauma oraz finansowa pomoc ków i całej Polonii, organizowanie odczytów Powołano zarząd w składzie: Piotr Górski rodziny Jana Kaniewskiego, członka Stowa- i imprez w języku polskim i angielskim, – prezes, Andrzej Jakubiak – wiceprezes, rzyszenia, oddaliła groźbę utraty Domu. współpracę z innymi organizacjami polskimi Jan Kaniewski – sekretarz protokołowy, W 1938 r. przystąpiono do rozbudowy na polu krzewienia kultury polskiej i wiedzy Jan Piotrowski – sekretarz finansowy, Sta- budynku, wykańczając piwnicę, w której o Polsce. nisław Chodynicki – kasjer, Wiktor Sobot- zorganizowano bibliotekę, kręgielnię, bar Zarząd Stowarzyszenia sukcesywnie kiewicz – gospodarz. Komisję rewizyjną i kuchnię. W budynku zaczęły odbywać się dostosowywał obiekt do potrzeb Polonii. tworzyli: Antoni Rabiński, Jan Zawisza, sobotnie zajęcia Szkoły Języka Polskiego Powiększył powierzchnię Domu, wykupując Aleksander Krupski. W skład rady nadzor- oraz Szkółki Tańców Narodowych. Mając w latach 1957, 1969, 1977, 1981 sąsiadujące czej weszli: Alojzy Mroczkowski, Józef Wit- własne zaplecze lokalne Stowarzyszenie działki. kowski, Paweł Kaniewski. 29 marca 1925 r. zaczęło współpracować z utworzonym W 1958 r. kupiono plażę w Colchester, odbyło się pierwsze zebranie Zarządu, na w 1931 r. Zjednoczeniem Zrzeszeń Polskich nad jeziorem Erie, z której mogli korzystać którym podjęto decyzje zarejestrowania w Kanadzie. Zrzeszenie to powstało z inspi- nie tylko członkowie Stowarzyszenia, ale Stowarzyszenia. Powołano również komitet racji i przy pomocy polskich placówek konsu- również inne organizacje i cała społeczność budowy Domu Ludowego. Dnia 10 listopada larnych, realizując wytyczne władz polskich, polonijna z Windsor. 1925 r. władze prowincjonalne dokonały które dążyły do konsolidacji Polonii. Zjed- Stowarzyszenie od początku swojej dzia- rejestracji Stowarzyszenia (fot. 2). noczenie w momencie powstania połączyło łalności popierało wiele akcji charytatywnych,

68 Polonia Organizations and Societies in Windsor

The Polish People’s In 1938, expansion of the building was members and all of Polonia; organization Home Association begun, with the completion of the basement, of lectures in the Polish and English lan- in which a library, a bowling alley, bar and guages; and collaboration with other Polish The Polish People’s Home Association kitchen were set up. The activities of the organizations in the field of propagation is the oldest and largest of the Polonia Polish Language School and the School of of Polish culture and knowledge about organizations in Windsor. It came into National Dances began to take place each Poland. The Council of the Association being on 25 January 1925. On that day, in Saturday in the building. Having its own repeatedly applied this objective to the the basement hall below the Holy Trinity local base, the Association began to cooper- needs of Polonia. It enlarged the floor Church, there was a meeting, at which the ate in the Federation of Polish Societies in space of the Hall by buying adjacent plots decision was made to form an organization, Canada, formed in 1931 This organization in 1957, 1969, 1977 and 1981. In 1958, it composed of Polish emigrants, and to build came into being through the inspiration purchased a beach in Colchester, on the the Polish People’s Home (Dom Polski of and with the assistance of the Polish shore of Lake Erie, from which not only Hall). As well, a Constitutional Committee consular posts, realizing the guiding prin- members of the Association, but also other was appointed to draw up the statutes of ciples of the Polish Government, which were organizations and the entire Polonia com- the new organization. On 8 March 1925, aimed at consolidating Polonia. At the time munity of Windsor can benefit. a second meeting was held and a list was of its formation, the Federation united 24 made of the first 38 members- the found- organizations, which played a major role ers of the organization (Photograph 1). in maintaining and deepening the ties of A Council was created, with the follow- Polonia with the homeland. ing members: Piotr Górski – President, A member of the Polish People’s Home Andrzej Jakubiak – Vice President, Jan Association, Wiktor Sobotkiewicz, was one of Kaniewski – Executive Secretary, Jan the first Vice Presidents of the Federation. Piotrowski – Financial Secretary, Stanisław Windsor also witnessed the second (1932), Chodynicki – Cashier, and Wiktor Sobot- as well as the seventh and last (1943) confer- kiewicz – Manager. They created an Audit ence of delegates of the Federation, which Committee: Antoni Rabiński, Jan Zawisza as an organ of the Polish Government, lost and Aleksander Krupski. A Board of Trust- its popularity. Only 27 delegates took part ees was appointed: Alojzy Mroczkowski, in the final debates in Windsor. Józef Witkowski and Paweł Kaniewski. On In the years 1941-1942, when a recruit- 29 March 1925, there was the first meeting ment detachment of the Polish Armed Forces of the Council, at which the decision was was stationed in Windsor, the Dom Polski made to register the Association. As well, Hall became a meeting place for the soldiers a Building Committee was struck for the with members of the Polish ethnic group liv- Dom Polski Hall. On 25 November 1925, ing in Windsor, as well as in other Polonia the Provincial Government registered the centres of Canada and the United States. It Association (Photograph 2). also became the Recruitment Centre, where A lot was purchased at the intersection meetings were organized to encourage young of Shepherd and Parent Avenues in 1926. people to enlist in the Army. However, the plans regarding the location The Women’s Circle for Aid to the Polish went through some changes. The building Soldier actively joined with the Association site was finalized at 1275 Langlois Avenue in its work on behalf of the Polish soldier. and was purchased in 1929. In 1930, the In August 1941, during the celebrations, upper part of the building was available for connected with the observance of the Day use, comprising the main hall with a stage of the Polish Soldier, the members of the 2. Patent nadany organizacji (Photographs 3 and 4). On this stage, Circle offered the Army a fully stocked przez władze Ontario, 1925 r. amateur actors, recruited from among the common room. They frequently orga- members of the Association, performed the- nized charitable activities, the proceeds Certificate of registration given to organization by Ontario Government, 1925. atrical plays. These included Othello, Bar- of which were designated for the needs bara Radziwiłłówna, The Star of Siberia, of soldiers. On numerous occasions, they Skalmierzanki, Krakowiacy and Górale, hosted representatives of the Military Com- and others. The Dom Polski Hall became mand and local leaders in the Hall, taking The Association, from the beginning of the meeting place of members of the Asso- part in patriotic meetings, organized on the its activities, has supported many chari- ciation and also the local Polonia. occasion of national festivals. table activities, carried out on a local scale The opening of the Dom Polski Hall After the close of the Second World War, and also going beyond the local community. coincided with a major economic crisis. Dif- the Dom Polski Hall became the cradle of It provided financial assistance for disabled ficulties, related to the payment of loans for Polish identity for the post-War emigration. Polish veterans (1952). It helped the Per- the construction, threatened the loss of the Poles concentrated their social life there, petual Fund, established on the occasion building. However, the kind intervention by took part in celebrations of national festi- of the One-Thousandth Anniversary of the the Mayor of the City, Arthur Reaume, and vals, and organized family receptions. Conversion of Poland to Christianity, the financial assistance from the family of Jan In agreement with Article No.2 of the Adam Mickiewicz Fund and the Władysław Kaniewski, a member of the Association, PPHA Statute, not changed since 1925, Reymont Fund. It also contributed to the averted the threat of losing the Hall. the Association stands for leadership in reconstruction of the Royal Castle in War- cultural-educational activities among its szawa (1971). During the period of Martial

69 ORGANIZACJE POLONIJNE

powstania (fot. 5, 6). Na uroczystości jubileuszowe przybył Hon. Herb Gray – wicepremier Kanady, Jacek Junosza Kisielewski – konsul generalny RP, Yvonne Bogoria– Buczkowski – wiceprezydent Kongresu Polonii Kanadyjskiej, David Cassivi – radny miejski, ksiądz kanonik Piotr Sanczenko. Stowarzyszenie reprezentował prezes Józef Kawala, a Jerzy Barycki pełnił rolę prze- wodniczącego Komitetu Organizacyjnego Obchodów 75-lecia SPDL. Radny miasta Windsor wręczył, ufundowaną przez lokalne władze okolicznościową plakietkę z herbem miasta. Stanisław Nieć, Henryk Klamut i Ryszard Orszt uzyskali podziękowania za wkład pracy w rozwój organizacji. W 1995 r. powołano Komitet Budowlany SPDL, który pracował do 2003 r. nad kon- cepcją rozbudowy Domu Polskiego. Opra- cowano kilkanaście planów rozbudowy, które zakładają wybudowanie nowego obiektu z tyłu istniejącego budynku. Zebrano kilkadziesiąt tysięcy dolarów na fundusz rozbudowy. Zmodernizowano główną salę klubu łącznie z wykonaniem nowoczesnych łazienek. W skład pierwszego Komitetu Budowlanego weszli: Jerzy Barycki, przewodniczący, Gerry Obierski, zastępca przewodniczącego, Ilona Orszt oraz Virginia Obierski, sekretarki protoko- łowe, członkowie: Jan Armata, Artur Glab, Józefa Rudnicki, Robert Fallenbuchl, John Jedliński, Stanisław Nieć. W 2005 r. wmurowano w ścianę Polskiego Domu tablicę, upamiętniającą obecność jednostki rekrutacyjnej Wojska Polskiego w Windsor w czasie drugiej wojny światowej. W uroczystościach uczestniczył konsul generalny Piotr Konowrocki oraz licznie zebrana Polonia (fot. 7, 8). W skład obecnego zarządu SPDL wcho- dzą: Błażej Wyderkowski – prezes, Jerzy Kubiak – pierwszy wiceprezes, Grażyna Bardowski – drugi wiceprezes, Victor Doma- gała – sekretarz finansowy, Danuta Pogo- rzelska – sekretarz protokołowy, Stanisław Nieć – kasjer, Marian Dziedzic – gospodarz, Maria Wroniak – przewodnicząca Komisji Imprez. Do Komisji Rewizyjnej wchodzą: 3. Dom Polski, 2004 r. Krzysztof Karpiński – przewodniczący oraz Wokalną „Płomień”, Klub Sportowy „Polo- członkowie: Sławomir Krusiński, Eugeniusz Dom Polski Hall, 2004. nia” oraz dofinansowując stypendia dla Bagiński. Przewodniczącą Komisji Kultu- utalentowanej młodzieży, wywodzącej się ze ralno-Oświatowej jest Danuta Pogorzelska środowiska polonijnego. a Komisji ds. Chorych Stanisław Nieć. prowadzonych w wymiarze lokalnym oraz Corocznie Dom Polski jest wynajmo- W skład pocztu sztandarowego wchodzą: wykraczających poza lokalną społeczność. wany dla „Polskiej Wioski” – Carrousel Eugeniusz Bagiński, Leszek Gorzelski, Pomagało finansowo polskim inwalidom of the Nations, której głównym celem jest Krzysztof Falkowski, Tadeusz Popławski. wojennym (1952 r.). Wspomagało Fundusz propagowanie polskiego dorobku kulturo- Wieczysty założony z okazji tysiąclecia wego. Odbywają się tam również spotkania chrztu Polski, Fundusz im. Adama Mickie- organizacji polonijnych oraz spotkania Polsko-Kanadyjski wicza, Fundusz im. Władysława Reymonta. przedstawicieli biznesu. W roku 1996 na Klub Miast Granicznych Przyłączyło się również do odbudowy jedno z takich spotkań, przybył Senator Zamku Królewskiego w Warszawie (1971 r.). Stanisław Haidasz wraz z małżonką, Maciej Polsko-Kanadyjski Klub Miast Granicznych W okresie stanu wojennego wspierało „Soli- Gwozdecki – konsul handlowy Rzeczypo- powstał w 1930 r. Głównym celem organi- darność”. Stowarzyszenie odpowiada też na spolitej Polskiej oraz Marek Marchelewicz zacji było poszerzanie wiadomości o Polsce potrzeby lokalne, wspierając Szkołę Języka – manager Pekao Cargo International. i Kanadzie poprzez organizowanie odczy- Polskiego, Uniwersytet w Windsor, Zespół W 2000 roku Stowarzyszenie Polskiego tów i dyskusji oraz poznawanie przepisów Pieśni i Tańca „Tatry”, Grupę Teatralno- Domu Ludowego obchodziło 75 rocznicę prawnych obowiązujących w tych krajach.

70 POLONIA ORGANIZATIONS

Law, it supported Solidarity (Solidarność). The present PPHA Council includes: former soldiers of the Polish Armed For- The Association also responds to local Błażej Wyderkowski – President, Jerzy ces, the provision of comradely assistance, needs, supporting the Polish Language Kubiak- First Vice President, Grażyna cultural-educational and patriotic work, School, the University of Windsor, the Tatry Bardowski – Second Vice President, and work on behalf of Canadian and Pol- Theatre and Dance Ensemble, the Płomień Victor Domagała – Financial Secretary, ish society. Theatrical-Vocal Group, and the “Polonia” Danuta Pogorzelska – Recording Secre- In the beginning period of activities of Sports Club, as well as financing bursaries tary, Stanisław Nieć – Cashier, Marian the Polish Army Veterans Association, meet- for the talented young people, coming from Dziedzic- Manager, Maria Wroniak- Chair, ings were in the Dom Polski Hall and in the a Polonia social environment. Entertainments Committee. The Audit Parish Hall of the Holy Trinity Church. In Each year, the Dom Polski Hall is occu- Committee consists of Krzystof Karpiński- the years 1934-1940, the Post rented a room pied for the “Polish Village”- Carrousel of Chair, and Members- Sławomir Krusiński in the house of the Blak family, at 1022 the Nations, which has the main objective and Eugeniusz Bagiński. The Chair of the Langlois Avenue (Photograph 9). In July of spreading the word about Polish cultural Cultural-Educational Committee is Danuta 1941, the Post began the construction of its contributions. As well, meetings of Polonia Pogorzelska; the Chair of the Committee to own building. On 16 November 1941, there organizations and gatherings of business Aid the Sick is Stanisław Nieć. The Colours was a celebratory opening of the building at representatives take place there. In 1996, Party consists of: Eugeniusz Bagiński, 1052 Langlois Avenue. In the celebrations at one such meeting, there were Senator Leszek Gorzelski, Krzystof Falkowski and for the opening of the Veterans’ Hall there Stanisław Haidasz and his wife, Maciej Tadeusz Popławski. was participation by General Bronisław Gwozdecki- the Commercial Consul of the Duch, who was visiting the city, together Polish Republic, and Marek Marchelewicz- with soldiers, representatives of local gov- Manager of Pekao Cargo International. The Border Cities ernment and a large group from the Polish In 2000, the Polish People’s Home Asso- Polish-Canadian Club community. During the first ten years, 25 ciation celebrated the 75th Anniversary of people belonged to the organization. its origin (Photographs 5 and 6). Attend- The Border Cities Polish-Canadian Club During the Second World War, Post 126 ing the Jubilee celebrations were the Hon. originated in 1930. The main objective of assisted with the recruitment of volunteers Herb Gray- Deputy Prime Minister of the organization was to broaden knowledge to the Polish Army and supported the Canada, Jacek Junosza Kisielewski – Con- about Poland and Canada through the pre- soldiers, stationed in Windsor. It assisted sul General of the Polish Republic, Yvonne sentation of lectures and discussions and soldiers of the Polish Army and soldiers Bogoria-Buczkowski – Vice President of gaining awareness of binding legal regula- in prison camps, by means of the Polish the Canadian-Polish Congress, David Cas- tions in these countries. The Club had its Defense Fund. sivi- City Council, and the Reverend Canon own building at 1530 Langlois Avenue, After the close of the Second World War, Piotr Sanczenko. President Józef Kawala which was made available for the Credit demobilized soldiers from the Polish Armed represented the Association and Jerzy Union in the early period of its activities. Forces joined the Veterans Association. The Barycki had the role of Chairman of the Currently the Club is small. Its President numbers grew to around 200 members in Organizing Committee of the Celebration is Paul Perz. the 1950s. of the 75th Anniversary of the PPHA.The In 1946, the Women’s Auxiliary Corps City Councillor presented a plaque with Post 126 of the Polish Army came into being at Post 126 (Photograph the heraldic arms of the City, funded by Veterans Association in Windsor 10). Anastazja Jedlińska took on the func- the local authorities. Stanisław Nieć, Hen- tions of President. The Corps consisted ryk Klamut, and Ryszard Orszt received Post 126 was formed on 20 February 1932, of 33 women, who worked on behalf of recognition of their contribution to the on the initiative of Artur Waldo, the Com- the local community. In 1951, a library development of the organization. mandant of District VI of the Polish Army was opened at the Post and was available In 1995, the PPHA Building Committee Veterans Association (S.W.A.P.). At the to members of the organization and the was created and worked up to 2003 on the first organizational meeting, a provisional concept of an extension to the Dom Polski Council was elected and consisted of Hall. They worked on a dozen or so exten- Stanisław Levandowski, Albin Hałas and 4. Dom Polski – widok z boku, 2004 r. sion plans, which dealt with the erection Józef Jarecki. The objective of the newly of a new structure at the back of the exist- created organization was the assembly of Dom Polski Hall, side view, 2004. ing building. Several tens of thousands of dollars were collected for a reconstruction fund. The main hall of the club was mod- ernized and modern washrooms were completed. The membership of the first Build- ing Committee was: Jerzy Barycki – Chair, Gerry Obierski – Vice Chair, Ilona Orszt and Virginia Obierski – Recording Secre- taries, and Members – Jan Armata, Artur Glab, Józefa Rudnicki, Robert Fallenbuchl, John Jedliński, and Stanisław Nieć. In 2005, a plaque was set in a wall of the Dom Polski Hall to commemorate the presence of the recruitment detachment of the Polish Army in Windsor during the Second World War. Consul General Piotr Konowrocki and many representatives of Polonia participated in the celebrations (Photographs 7 and 8).

71 ORGANIZACJE POLONIJNE

byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych, niesienie pomocy koleżeńskiej, praca kulturalno-oświatowa i patriotyczna oraz praca na rzecz społeczeństwa kanadyjskiego i polskiego. W początkowym okresie działalności S.W.A.P. zebrania odbywały się w Domu Polskim oraz w sali parafialnej kościoła św. Trójcy. W latach 1934-1940 Placówka wynajmowała salę w domu państwa Blak, przy 1022 Langlois Avenue (fot. 9). W lipcu 1941 r. przystąpiono do budowy własnego lokalu. 16 listopada 1941 r. odbyło się uroczyste otwarcie budynku przy 1052 Lan- glois Avenue. W uroczystościach otwarcia Domu Weteranów brał udział przebywający w mieście gen. Bronisław Duch wraz z żoł- nierzami, przedstawiciele władz lokalnych oraz liczne grono polskiej społeczności. W pierwszych dziesięciu latach do organizacji należało 25 osób. W czasie drugiej wojny światowej Pla- cówka 126 pomagała w rekrutacji ochot- ników do Wojska Polskiego oraz wspie- 5. Obchody 75-lecia rała stacjonujących w Windsor żołnierzy. Domu Polskiego, 2000 r. Klub posiadał własny budynek przy 1530 Poprzez Fundusz Obrony Polski, pomagała Langlois Avenue, który był udostępniany dla żołnierzom Armii Polskiej oraz żołnierzom Celebration of 75th Anniversary Credit Union w początkowym okresie dzia- przebywającym w obozach jenieckich. of Dom Polski Hall, 2000. łalności. Obecnie Klub jest nieliczną organi- Po zakończeniu drugiej wojny światowej zacją, której przewodniczy Paul Perz. do Stowarzyszenia Weteranów dołączyli zdemobilizowani żołnierze z Polskich Sił Zbroj- nych. Stan liczebny powiększył się w latach Placówka 126 Stowarzyszenia pięćdziesiątych do około 200 członków. Weteranów Armii Polskiej W 1946 r. przy Placówce 126 powstał w Windsor Korpus Pomocniczy Pań (fot. 10). Funkcję prezesa pełniła Anastazja Jedlińska. Do Placówka 126 powstała 20 lutego 1932 Korpusu należały 33 panie, które pracowały roku z inicjatywy komendanta VI Okręgu na rzecz lokalnej społeczności. W 1951 r. S.W.A.P Artura Waldo. Na pierwszym przy placówce utworzono bibliotekę, z któ- 6. Grupa Płomień na obchodach 75-lecia zebraniu organizacyjnym wybrano tym- rej mogli korzystać członkowie organizacji Domu Polskiego, 2000 r. czasowy zarząd w składzie: Stanisław oraz cała społeczność polonijna. W 1955 r. Lewandowski, Albin Hałas i Józef Jarecki. Korpus Pań ofiarował na rzecz Placówki Group Płomień at celebration of 75th Celem powstałej organizacji było zrzeszenie sztandar, który stał się prawdziwą chlubą Anniversary of Dom Polski Hall, 2000. weteranów (fot. 11). W 1952 roku zarząd Placówki 126 wraz z ówczesnym komendantem T. Basińskim, w porozumieniu z Zarządem Głównym S.W.A.P. w Nowym Yorku i władzami The Royal Canadian Legion powołał do życia Polish Branch No 537 of The Royal Cana- dian Legion. Od tej pory Placówka 126 jest częścią składową kanadyjskiego legionu. Przynależność ta umożliwiła polskim weteranom korzystanie ze świadczeń, przysługu- jących weteranom pierwszej i drugiej wojny światowej (fot. 12). Członkowie Stowarzyszenia, zgodnie z założeniami organizacji, są zawsze blisko spraw polskich i przekazują następnym pokoleniom wiedzę o polskiej historii. W 1980 roku włączyli się w obchody rocznicy wydarzeń katyńskich. Z ich inicjatywy w lutym odbyło się zebranie przedstawicieli organizacji polonijnych w celu powołania komitetu ku czci pamięci pomordowanych w Katyniu w czasie drugiej wojny światowej polskich oficerów i żołnierzy. Wśród zebranych byli dwaj więźniowie sowieckiego obozu

72 POLONIA ORGANIZATIONS

entire Polonia community. In 1955, the 40th Anniversary of the Katyń Massacre set Women’s Auxiliary presented the Post with itself the task of reminding the public about a standard, which became a source of pride the Katyń Massacre, making young people to the veterans (Photograph 11). aware about Katyń, informing Canadians, In 1952, the Council of Post 126, awakening public opinions in general, together with the Commandant of that providing help for the erection of a Katyń time, T. Basiński, in an agreement with the Monument in Toronto, and assisting the Chief Council of the Polish Army Veterans Katyń Institute in Poland. Association in New York and the officials On 27 April 1980, there was a patriotic of the Royal Canadian Legion, brought meeting on Katyń, in which the Minister of to life Polish Branch No 537 of the Royal Foreign Affairs, Dr. Mark MacGuigan, Paul Canadian Legion. From that time, Post Martin, former Minister of Foreign Affairs, 126 is a part of the Canadian Legion. This the Mayor of the City, Bert Weeks, Polonia membership made it possible for the Polish organizations with their standards, and the veterans to benefit from the services, avail- Polonia community took part. On that day, able to veterans of the First and Second the flag of Poland was raised at City Hall. World Wars (Photograph 12). In 1990, on the initiative of the mem- Members of the Association, in accor- bers of Post 126, a monument was erected dance with the founding of the organiza- to the Polish veterans, who fought on the tion, are always close to Polish issues and fronts of the First and Second World Wars. share knowledge with the next generation The monument was placed in the Heavenly about Polish history. In 1980, they joined Rest Cemetery in Windsor, in the section the observance of the anniversary of the for veterans of The Royal Canadian Legion. Katyń events. As a result of their initia- The creators of the monument were Henryk 7. Odsłonięcie pamiątkowej tablicy tive, in February there was a meeting of Iwancewicz, Bolesław Konarzewski, Witold upamiętniającej obecność jednostki representatives of Polonia organizations Girstun, Piotr Kotkowicz, Karol Sorycz rekrutacyjnej Wojska Polskiego with the purpose of forming a committee and Stefan Zielyński. In 2001, the modifi- w Windsor, 2005 r. to honour the memory of the officers and cations to the monument were completed other soldiers, murdered in Katyń during Unveiling of plaque, comemmorating presence of Recruitment Detachment the Second World War. Among those of Polish Army in Windsor, 2005. gathered, there were two prisoners of the 8. Uroczystość odsłonięcia pamiątkowej Soviet camp at Kozielsk: Dr. Stanisław tablicy przy Domu Polskim, 2005 r. Sadowski and Zygmunt Stankiewicz. The newly formed Committee on Marking the Celebration of unveiling of comemmorative plaque at Dom Polski Hall, 2006.

73 ORGANIZACJE POLONIJNE

wicieli organizacji polonijnych z Kanady i Stanów Zjednoczonych. Placówka 126 była kilkakrotnie gospodarzem zjazdów weteranów. We wrześniu 2001 r. odbył się w Windsor 71 Zjazd Okręgu VI-go Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, Korpusu Pomoc- niczego Pań i Związku Przyjaciół. Obecnie do Stowarzyszenia należy 17 osób. Funkcję komendanta sprawuje Piotr Bas, wice komendanta Henryk Klamut, członkami zarządu placówki są: Stanisław Nieć, Jan Jaworski oraz Jan Kaczmarczyk. W swej pracy kierują się hasłem „Bóg, Honor, Ojczyzna” i realizują ideały oraz cele organizacji weterańskiej na terenie Kanady i Stanów Zjednoczonych.

Związek Polaków w Kanadzie Grupa 20

Związek Polaków w Kanadzie (ZPwK) jest jedną z największych ponadlokalnych organizacji polonijnych, reprezentujący polonijną społeczność. Ukształtował się on w latach 9. Stowarzyszenie Weteranów Armii 1920-1924 i łączył działalność samopomo- Polskiej z siedzibą w Blak’s Bakery, skich sprzymierzonych siłach zbrojnych na cową, ubezpieczeniową i oświatową. Związ- 1938 r. lądzie, morzu i w powietrzu. (fot. 14). kowcy starali się o zachowanie polskiego Corocznie w czerwcu członkowie Stowa- języka i kultury, ale równocześnie wyraźnie Polish Army Veterans Association rzyszenia biorą udział w uroczystościach deklarowali lojalność w stosunku do Kanady. at location in Blak’s Bakery, 1938 w Niagara-on-the-Lake, gdzie podczas Organem ZPwK było pismo Związkowiec, pierwszej wojny światowej utworzono obóz wydawane jako miesięcznik, a później jako szkoleniowy dla ochotników do Armii Pol- tygodnik w Toronto. w Kozielsku: dr Stanisław Sadowski i Zyg- skiej. Dzisiaj znajduje się tam cmentarz munt Stankiewicz. Powołany Komitet Obcho- z mogiłami 27 żołnierzy, którzy zmarli dów 40-lecia Mordu Katyńskiego postawił podczas pobytu w tym obozie. W kaplicy 10. Placówka 126 Stowarzyszenia sobie zadania: przypominać społeczeństwu cmentarnej każdego roku odprawiana jest Weteranów Armii Polskiej, 1946 r. o mordzie katyńskim, uświadamiać młodzież Msza św. z udziałem licznie przybyłych o Katyniu, poinformować Kanadyjczyków, Weteranów, drużyn harcerskich, przedsta- Post 126 of Polish Army pobudzić opinię ogółu, pomóc w budowie Veterans Association, 1946. Pomnika Katyńskiego w Toronto, wspomóc Instytut Katyński w Polsce. 27 kwietnia 1980 r. odbyła się patriotyczna akademia o Katyniu, w której udział wzięli: minister spraw zagranicznych dr Mark MacGuigan, Paul Martin, były minister spraw zagranicznych z żoną, burmistrz miasta Bert Weeks, organizacje polonijne ze sztandarami oraz społeczność polonijna. W tym dniu flaga polska została wciągnięta na maszt przed ratuszem miejskim. W 1990 roku z inicjatywy członków Pla- cówki 126 wzniesiono pomnik, poświęcony polskim weteranom poległym na frontach pierwszej i drugiej wojny światowej. Pomnik postawiono na cmentarzu Heavenly Rest w Windsor, w kwaterze weteranów The Royal Canadian Legion. Twórcami pomnika byli: Henryk Iwancewicz, Bolesław Kona- rzewski, Witold Girstun, Piotr Kotkowicz, Karol Sorycz, Stefan Zieliński. W 2001 roku dokonano przeróbki pomnika, podno- sząc płytę nad powierzchnię ziemi. Zmiany dokonano na podstawie projektu J. Zyg- munta Armaty i Ryszarda Orszta. Na płycie widnieje napis: Za Waszą i Naszą Wolność. Pamięci Weteranów, którzy walczyli w pol-

74 POLONIA ORGANIZATIONS by raising the plaque above ground level. J. Mrugał, H. Żołnierzyk, B. Leszczyńska, The changes were carried out on the basis of and M. Sadowska (Photograph 16). a project of J. Zygmunt Armata and Ryszard In May 1945, Group 20 of ZPwK bought Orszt. On the plaque, there is the inscription: a parcel of land at 1089 Tecumseh Avenue For Your and Our Freedom. In Memory of East in Windsor. In 1946, construction was the Veterans, who fought in the Polish Allied begun on the Alliance Hall. In Septem- Armed Forces on land, on sea and in the air. ber 1951, there was the grand opening, (Photograph 14). attended by the Mayor of the City Arthur In June of each year, members of the Reaume, representatives of the Provincial Association take part in the celebrations and Federal Governments, and delegates in Niagara-on-the-Lake, where a training from the Chief Council of ZPwK. In 1961, camp was opened for volunteers of the the Group 20 Alliance Hall was the host Polish Army, during the First World War. to delegates from the Polish Alliance of Today there is a cemetery with the graves Canada. Members of the Group worked of 27 soldiers, who died during their stay together with the Chief Council, fitting into in the camp. In the chapel of the cemetery, its structure and supporting its initiatives. each year a Holy Mass is held, with the par- The 1970s were a difficult period for Group ticipation of many veterans, scout troops, 20. A drop in membership, as well as finan- and representatives of Polonia organiza- cial problems, connected to the payment of tions from Canada and the United States. loans for the construction of the Hall, forced Post 126 was several times the host to the Alliance to lease out the building to conferences of veterans. In September 2001, the firm Admiral Corporation. Meetings of the 71st Meeting of the Branch VI of the Pol- members and celebrations organized by the ish Army Veterans Association in America, Alliance took place in the Dom Polski Hall. the Women’s Auxiliary Corps and the Union Further financial difficulties resulted in the 11. Przekazanie Sztandaru of Friends took place in Windsor. sale of the Alliance Hall in 1985. Placówki 126 S.W.A.P., 1955 r. At the present day, 17 people belong to However, difficulties of a financial nature the Association. Piotr Bas is the Comman- did not have the effect of lessening the activi- Transfer of standard to Post 126 of S.W.A.P., 1955. dant, Henryk Klamut the Vice Comman- ties of the Alliance. Group 20 took an active dant, and Members of the Post Council, role in the community life of the City and Stanisław Nieć, Jan Jaworski, and Jan of the Polish ethnic group. Already in 1954, Kaczmarczyk. In their work, they are gov- the jubilee year of the origin of Windsor as erned by the motto “God, Honour, Home- a settlement, Group 20 together with the 12. Stowarzyszenie Weteranów land” and realize the ideals and the objec- Canadian-Polish Congress (KPK), Wind- Armii Polskiej, 1969 r. tives of this organization of veterans on the sor District, took the initiative of building soil of Canada and the United States. Polish Army Veterans Association, 1969.

The Polish Alliance of Canada, Group 20

The Polish Alliance of Canada (ZPwK) is one of the largest of the regional Polonia organizations, representing the Polonia community. It took shape in the years 1920-1924 and combined the activities of self-help, social welfare and education. Alli- ance members tried to preserve the Polish language and culture, but at the same time clearly declared their loyalty in relation to Canada. The official organ of the Alliance was the publication, Związkowiec (The Alliancer), released each month and then as a weekly, in Toronto. Within part of the Alliance Groups, separate women’s (the Pol- ish Women’s Circle) and young people’s (the a monument in honour of Mikołaj Kopernik, Ball, the Harvest Festival (Dożynki) Ball Youth Group) sections existed. The motto of as a gift to the City from the Polish ethnic and from 1958, the Miss Polonia Ball. ZPwK is expressed in the motto “Brother- group. The monument was erected in Jack- From 1975, Group 20, as a member of the hood – Tolerance – Education”. Even though son Park, on the initiative of Mieczysław Multicultural Council, has participated in the the members of this organization are for Kuśnierz. The work was supervised by Group preparations for Carrousel of the Nations. the most part practicing Catholics, it has 20 President Czesław Sadowski, in collabora- In spite of the Polish Alliance of Canada a decidedly secular character. tion with Mieczysław Cichoń, the President leaving the Canadian-Polish Congress, Group 20 of the Polish Alliance of Canada of KPK, Windsor District. Engineer Jan Jadź- Group 20 gives financial support to the was formed on 31 January 1943. The first wiński designed the monument and engineer organizations KPK, the Polish Research Council was: J. Krukowski- President, W. R. Senkowski worked on the plaque. Institute, and Community Care KPK. It Kawka- Vice President, Council Members- Group 20 also was the initiator of numer- supports the Adam Mickiewicz Foundation A. Bułat, Cz. Sadowski, A. Krzysztoń, A. ous events, which became a tradition for the and the Władysław Reymont Foundation, Karcz, B. Borkowski, S. Tuzin, W. Majczak, Polish community. It organized the Rose created in association with the Chief Council

75 ORGANIZACJE POLONIJNE

Mieczysława Kuśnierza. Pracami kierował prezes Grupy 20-tej Czesław Sadowski przy współpracy Mieczysława Cichonia, prezesa KPK Okręgu Windsor. Projekt pomnika przygotował inż. Jan Jadźwiński, tablicę wykonał inż. R. Senkowski. Grupa 20-ta była również inicjatorem wielu imprez, które przeszły do tradycji polskiej społeczności. Organizowano Bal Różany, Bal Dożynkowy, a od 1958 r. Bal Miss Polonia. Od 1975 r. Grupa 20-ta jako członek Stowarzyszenia Wielokulturowości party- cypuje w przygotowaniu „Carrousel of the Nations”. Pomimo wystąpienia Związku Polaków w Kanadzie z Kongresu Polonii Kanadyj- skiej, Grupa 20-ta wspiera finansowo organizacje KPK, Polski Instytut Badawczy oraz Opiekę Społeczną KPK. Wspiera Fundację im. Adama Mickiewicza i Fundację im. Wła- dysława Reymonta, powstałą przy Zarzą- dzie Głównym ZPwK. Włączyła się również w budowę Place Polonaise w Grimsby, 13. Grupa Weteranów Ontario, Domu Związkowego ZPwK. przy kościele św. Trójcy (Group of Veterans at Holy Trinty Church) związane ze spłatą długu zaciągniętego W marcu 1978 r. założono Unię Kre- Od I rzędu (from front row): A. Jedlińska, na budowę Domu, zmusiły Związek do dytową przy Grupie 20-tej. Jej pierwszym K. Zięba, M. Dąbrowska, wydzierżawienia lokalu firmie Admiral prezesem został Wiesław Bielecki. Biuro H. Iwancewicz, E. Kowal, J. Dzik, Corporation. Zebrania członków oraz mieściło się w sali Polsko-Kanadyjskiego J. Karczmarczyk, B. Iwanowski, organizowane uroczystości prowadzono Klubu Miast Granicznych przy 1530 Langlois A. Libera, J. Szawara, P. Koziej, w Domu Polskim. Dalsze trudności finan- Avenue. Unia Kredytowa była organizacją W. Pernal, T. Gajewski, H. Glonek, sowe doprowadziły w konsekwencji do służącą całej Polonii. Jej zasoby finansowe S. Zieliński, P. Bas, V. Girstun, sprzedaży Domu Związkowego w 1985 r. pozwalały na udzielanie pożyczek personal- H. Klamut, K. Żak, 1995 r. Trudności natury finansowej nie wpły- nych do trzech tysięcy dolarów i nie obejmo- nęły jednak na zmniejszenie aktywności wały pożyczek hipotecznych. W 1990 r. Unia Związku. Grupa 20-ta brała aktywny Kredytowa przy Grupie 20-tej ZPwK weszła Przy części Grup Związkowych ist- udział w życiu społecznym miasta oraz pol- w skład Unii Kredytowej Św. Kazimierza niały osobne sekcje kobiece (Koła Polek) skiej grupy etnicznej. Już w 1954 r. w roku – Św. Stanisława, która urzędowała we wła- i młodzieżowe (Grona Młodzieży). Dewizę jubileuszu 100-lecia powstania Windsor snym budynku przy 924 Ottawa Street. ZPwK stanowiło hasło „Braterstwo – Toleran- jako osady, Grupa 20-ta wraz z Kongresem cja – Oświata”. Mimo że członkami tej organi- Polonii Kanadyjskiej Okręgu Windsor, 14. Pomnik poświęcony poległym zacji byli w większości praktykujący katolicy, podjęła inicjatywę budowy pomnika ku weteranom z pierwszej i drugiej miała ona zdecydowanie świecki charakter. czci Mikołaja Kopernika, jako daru pol- wojny światowej, 2001 r. Grupa 20 Związku Polaków w Kanadzie skiej grupy etnicznej dla miasta. Pomnik została założona 31 stycznia 1943 r. Skład wzniesiono w Jackson Park z inicjatywy Monument in honour of veterans pierwszego zarządu stanowili: J. Krukowski from First and Second World Wars, 2001. – prezes, W. Kawka – wiceprezes. Człon- kowie zarządu – A. Bułat, Cz. Sadowski, A. Krzysztoń, A. Karcz, B. Borkowski, S. Tuzin, W. Majczak, J. Mrugał, H. Żołnie- rzyk, B. Leszczyńska, M. Sadowska (fot. 16). W maju 1945 r. Grupa 20-ta ZPwK kupiła działkę przy 1089 Tecumseh East w Windsor. W 1946 r. przystąpiono do budowy Domu Związkowego. We wrze- śniu 1951 r. nastąpiło uroczyste otwarcie, w obecności burmistrza miasta Arthura Reaume, przedstawicieli władz prowincjonalnych i federalnych oraz delegacji Zarządu Głównego ZPwK. W 1961 r. Dom Związkowy Grupy 20-tej był gospodarzem zjazdu delegatów Związku Polaków w Ka- nadzie. Członkowie Grupy współpraco- wali z Zarządem Głównym, włączając się w jego struktury i popierając prowadzone inicjatywy. Lata siedemdziesiąte były trudnym okresem dla Grupy 20-tej. Spadek członkowstwa oraz problemy finansowe,

76 POLONIA ORGANIZATIONS of ZPwK. It also joined in the construction Szczech, Halina Roznawski and Władysław Group had taken up. It also took part in of Place Polonaise in Grimsby, Ontario, the Kozakowski- Organizers, Zdzisław Roz- the parades, which took place on 1 July for Alliance Hall of ZPwK. nawski – Treasurer. The Audit Committee “Canada Day”. The parades passed through In March 1978, the Credit Union was cre- comprises: Władysław Kozakowski, Stani- the centre of the city, along Ouellette Ave- ated in Group 20. Wiesław Bielecki became sław Wójcik, Jacek Swaczyński, Zygmund nue. The young people, dressed in folk cos- its first President. Its office was located on Bielec, and Jerzy Mroczek (Photograph 18). tumes, played on musical instruments and the premises of the Polish-Canadian Club of Halina Roznawski is the representative on presented national dances. With the passing Border Cities, at 1530 Langlois Avenue. The the W. Reymont Foundation and Edward of the years, the number of members was Credit Union was an organization, serving Chemel and Władysław Kozakowski are on decreasing. In 1988, the activities of the Pol- the whole of Polonia. Its financial reserves the Canadian Polish Congress. The Colours ish Women’s Circle of Group 20 of the Polish permitted the disbursement of personal Party is Edward Chemel, Andrzej Oczach- Alliance of Canada were suspended. loans for up to three thousand dollars, but owski, Władysław Kozakowski, Ryszard did not include mortgage loans. In 1990, the Rudyk, Zdzisław Roznawski, Zbigniew Credit Union in Group 20 of ZPwK became Kruba and Krzysztof Adamczak. Kazimierz 15. Grono Młodzieży a part of the St. Kazimierz – St. Stanisław Tarnowski and Tadeusz Stanczak are in the przy Grupie 20-tej ZPwK, 1952 r. Credit Union, which operated in its own Commission for Affairs of the Sick. building at 924 Ottawa Street. Youth Group of ZPwK Group 20, 1952. In 1979, Czesław and Maria Sadowski, members of Group 20, established the Czesław and Maria Sadowski Perpetual Fund. The interest from this fund is turned over for the cultural-educational needs of Polish youth in Windsor. Currently the Władysław Reymont Foundation administers this fund. In 1993, Franciszek Kmietowicz, a member of Group 20 ZPwK for many years and former editor of the leading Polish weekly, Pole Star (Gwiazda Polarna), in Stevens Point, Wisconsin, set up the Franciszek Kmietowicz Bursary Fund. The interest from this fund was designated as bursaries for the offspring of those, actively engaged in the work of Group 20, the Polish Women’s Circle, and the Youth Group in Windsor. Group 20 took on and still continues a series of activities, such as the collection of funds for the support of Polonia organizations and institutions. The funds are specified as donations to the Polish Language School, the Tatry Song and Dance Ensemble, the Płomień Theatrical-Vocal Group, the The Polish Women’s Circle The Youth Group of the Polish “Polonia” Sports Club, the Olympic Commit- of the Polish Alliance of Canada Alliance of Canada Group 20 tee, the Canadian Cancer Society, the United Group 20 Way, the Goodfellows, the Metropolitan Gen- The Youth Group of Group 20 of ZPwK eral Hospital, and the Hotel Dieu Hospital. The Polish Women’s Circle of Group 20 of came into being on 9 March 1952 (Photo- The Group also assists with the organization ZPwK was founded on 25 July 1944. The graph 15). At the start, the activities of the of Polish Week in Windsor. In 1995, members Circle offers assistance on behalf of Group Group involved 12 individuals. Wiesław made efforts for the purpose of conferment 20 and the Youth Group. The first Coun- Bielecki became the President of the Group. of a standard for their organization. The cil was made up of: M. Kordas – Chair, The meeting place was the Alliance Hall standard was blessed at a celebratory mass M. Sadowska – Vice Chair, F. Baranowska- at 1089 Tecumseh Avenue East. The main in the Holy Trinity Church. In 1998, on the Secretary, E. Kresta- Financial Secretary, objective of the Group was the propagation initiative of the President, Andrzej Oczach- J. Herdzik and A. Krzysztoń – Managers of of Polish culture, with particular emphasis owski, Group 20 joined in the action to help Enterprises, F. Stach- Treasurer, H. Racia on national dances. the Polish Children’s Homes. The action and M. Kowalik – Organizers, J. Ilnicka, In 1954, the Youth Group Dance Ensem- involved the Polonia social environment, as K. Gregorczyk and M. Bułat – Auditors. ble was created. For the most part, the well as the organizations existing in it. The From the beginning of its activities, the dance teachers were instructors from sum of $14,000 was sent to four Children’s Circle entered into collaboration with other Detroit and included Anna Szczepkowska Homes in Poland. Polonia organizations, joining the District’s and Alicja Tuczkiewicz. The ensemble trav- Currently, Group 20 is not large and Canadian Polish Congress, the Committee eled to appear in many Polonia centres, also does not have its own building, but its for Bringing Assistance to Poland and the mainly in Ontario and the State of Michi- activities are visible in the environment. Polish Red Cross. During the Second World gan, and achieved successes. The current Council consists of: Ryszard War, members brought aid to soldiers and During the celebration of the 100th Rudyk- President, Edward Chemel- First prisoners of war and after the end of War Anniversary of the City, the Dance Ensem- Vice President, Andrzej Oczachowski- actions, they brought help to the needy, ble, at that time made up of 30 people, Second Vice President, Zbigniew Kruba- sending parcels to Poland. As an aid organ, took part in the parade and in the evening Secretary, Virginia Obierski – Financial the Polish Women’s Circle joined in all of performed the “trojak” in Jackson Park, Secretary, Diane Jaryszek, Krystyna the actions, which Group 20 and the Youth where the Jubilee celebrations took place

77 ORGANIZACJE POLONIJNE

16. Związek Polaków w Kanadzie, 1954 r. W 1979 r. członkowie Grupy 20-tej, Cze- Polish Alliance of Canada, 1954 sław i Maria Sadowscy założyli Fundusz Wieczysty Czesława i Marii Sadowskich. 17. Występ Grona Młodzieży ZPwK Odsetki z tego funduszu są przekazywane na w Jackson Park z okazji 100-lecia miasta, 1954 r. cele kulturalno-oświatowe polskiej młodzieży z Windsor. Obecnie fundusz ten administruje Performance by ZPwK Youth Group Fundacja im. Władysława Reymonta. in Jackson Park, on occasion W 1993 r. Franciszek Kmietowicz, dłu- of 100th Anniversary of City, 1954. goletni członek Grupy 20-tej ZPwK, były redaktor naczelny polskiego tygodnika Gwiazda Polarna w Stevens Point, Wiscon- sin, założył Fundusz Stypendialny im. Franciszka Kmietowicza. Odsetki z funduszu zostały przeznaczone na stypendia dla potomków działaczy Grupy 20-tej, Koła Polek i Grona Młodzieży z Windsor. Grupa 20 podejmowała i nadal podej- muje szereg działań, takich jak zbieranie funduszy na wsparcie organizacji i instytucji polonijnych. Fundusze są przekazywane w formie dotacji dla Szkoły Języka Pol- skiego, Zespołu Tanecznego „Tatry”, Grupy Teatralno-Wokalnej „Płomień”, Klubu Sportowego „Polonia”, Komitetu Olim- pijskiego, Canadian Cancer Society, The United Way, The Goodfellows, Metropolitan General Hospital, Hotel Dieu Hospital. Grupa pomaga również w organizowaniu „Polskiego Tygodnia” w Windsor. W 1995 r. członkowie podjęli starania w celu nadania swej organizacji sztandaru. Sztandar został poświęcony na uroczystej mszy w kościele św. Trójcy. W 1998 r. z inicjatywy prezesa Andrzeja Oczachowskiego, Grupa 20 włą- czyła się w akcję niesienia pomocy polskim

78 POLONIA ORGANIZATIONS

(Photograph 17). In 1962, at the Polka Party Festival of Frank Yankovic, the Ensemble won three first prizes for cho- reography, music and national costumes, handcrafted by the Circle of Friends of the Youth Group and the Polish Women’s Circle. The lack of funds for instructors and the purchase of new costumes in 1964 led to the suspension of the activities of the Ensemble. Two years later, in 1966, a new dance group, made up of 40 people, was formed. Ludmiła Żak, from Detroit, was the instructor. The group continued until 1968. In 1970, again there was an attempt to form a group. Twenty-six eager dancers, aged from 15 to 24 years, came forward. The original costumes for the group, called Krakowiaki, came from Poland. The costs related to the activities of the dance group were covered by numerous fund-raising events, organized by the Youth Group (picnics, lotteries, bake sales, dance shows). In 1975, the twelve-person group, the 18. Zarząd Związku Polaków ensemble Krakowiaki, traveled to Poland. The Canadian-Polish Congress w Kanadzie, Windsor 2007 r. While in Mielce, the ensemble gained experience at the side of the group Rzeszowiacy. In the period 2-4 September 1944, a meet- Council of Polish Alliance of Canada, Windsor, 2007. After its return from Poland, the ensemble ing of the Canadian Polonia took place in took its performances to many centres of Toronto. At this meeting, the Canadian- Polonia. However, in 1978, it ended its Polish Congress (KPK) was given life. Its activities. The Youth Group also had its founders were 121 delegates, representing Committee, which had operated since 1940, own choir. Prof. Władysław Budweil, from 115 organizations and societies from 27 activities that had not ended with the close Hamtramck, Michigan, was its Director. cities across Canada. The three-day confer- of the Second World War. The members of The members of the choir also performed ence yielded a programme and regulations the organization were active in the national with the St. Cecilia Parish Choir. for the activities of the new organizational structures of the Congress. In 1960, they The members of the Group, besides structure, which took on the role of repre- took part in the meeting of Canadian Polo- dance, placed major emphasis on the senting all of the existing Polish groups in nia, called by the Congress. At this meet- development of sport. The Group formed Canada. A lawyer, Józef Grocholski, became ing, the Millennium Perpetual Fund was the bowling club, the Eagle Bowling the President of the newly created Congress. created, to mark the one thousand years League, which took part in tournaments, Five Vice Presidents were also elected to since the Conversion of Poland to Christi- organized by the Youth Group Central represent the Polonia social environments anity. The Windsor Branch supported the Council of the Polish Alliance and by the in particular regions of Canada (Toronto, newly formed fund. Youth Section of the Polish National Alli- Windsor, Montréal, Vancouver, Winnipeg). In 1966, the activities of the Windsor ance, in Detroit. In addition to bowling, In 1944, the Windsor Branch of the Branch of the Canadian-Polish Congress were there were also volley ball and table- Canadian-Polish Congress was formed. Its suspended. The reason was the liquidation of tennis teams. base was located in the Dom Polski Hall. In the 1960s, the Youth Group worked The Windsor Branch supported initiatives with the movement of the Polish Alliance taken up by the Congress and also worked 19. Założenie Kongresu Polonii of Canada. It twice took on the role of host together with the Chief Council. In 1957, it Kanadyjskiej Okręg Windsor, 2001 r. for the Meeting of Delegates of the Youth joined the Polish Relief Fund. The Branch Groups. In 1969, it published the young assumed the patronage of the Polish Relief Establishment of Canadian-Polish people’s monthly, Jak tam idzie (How It Congress, Windsor Branch, 2001. Goes). In the 1970s, the actions of Group members diminished. The area of youth activities was divided into northern and southern parts. The Group 20 Youth Group took the lead in the Southern District. In 1990, at the General Meet- ing of Delegates of the Youth Groups in Windsor, eight members from Windsor were chosen for the Central Council of the Youth Groups. During the period 1952-1993, 1,500 people were active in the organization. At the present time, the Group is a rather small organization, bringing together the children of former, active members.

79 ORGANIZACJE POLONIJNE

Domom Dziecka. Akcję poparło środowisko Grono Młodzieży Grupy 20-tej W latach sześćdziesiątych Grono Mło- polonijne oraz istniejące w nim organizacje. Związku Polaków w Kanadzie dzieży współpracowało z ruchem Związku Sumę 14 tysięcy dolarów wysłano do czte- Polaków w Kanadzie. Dwukrotnie pełniło rech Domów Dziecka w Polsce. Grono Młodzieży przy Grupie 20-tej rolę gospodarza Zjazdu Delegatów Gron Obecnie Grupa 20-ta nie jest liczna, nie ZPwK powstało 9 marca 1952 r. (fot. 15) Młodzieży. W 1969 r. redagowało młodzie- posiada też własnego lokalu, ale jej dzia- W początkowym okresie działalności grupa żowy miesięcznik Jak tam idzie. łania są widoczne w środowisku. W skład składała się z 12 osób. Prezesem Grona W latach siedemdziesiątych aktywność obecnego zarządu wchodzą: Ryszard Rudyk został Wiesław Bielecki. Miejscem spotkań członków Grona osłabła. Obszar działania – prezes, Edward Chemel – I wiceprezes, był Dom Związkowy przy 1089 Tecumseh młodzieżowego został podzielony na obszar Andrzej Oczachowski – II wiceprezes, Zbi- East. Głównym celem grupy było propa- Północny i Południowy. Grono Młodzieży gniew Kruba – sekretarz, Virginia Obierski gowanie polskiej kultury, ze szczególnym Grupy 20 stanęło na czele okręgu Południe. – sekretarz finansowy, Diane Jaryszek, Kry- uwzględnieniem tańców narodowych. W 1990 r. na Walnym Zjeździe Delegatów styna Szczech, Halina Roznawski, Włady- W 1954 r. założono „Zespół Taneczny Gron Młodzieży w Windsor, ośmiu członków sław Kozakowski – organizatorzy, Zdzisław Grona Młodzieży”. Nauczycielami tańca byli z Windsor zostało wybranych do Zarządu Roznawski – skarbnik. Komisja Rewizyjna: w głównej mierze instruktorzy z Detroit, Centralnego Grona Młodzieży. Władysław Kozakowski, Stanisław Wójcik, wśród nich Anna Szczepkowska, Alicja Tucz- Na przestrzeni lat 1952-1993 w orga- Jacek Swaczyński, Zygmund Bielec, Jerzy kiewicz. Zespół wyjeżdżał z występami do nizacji działało 1500 osób. Obecnie Grono Mroczek. (fot. 18). Halina Roznawski jest wielu ośrodków polonijnych, głównie w Onta- jest niewielką organizacją, skupiającą reprezentantką do Fundacji im. W. Rey- rio oraz w stanie Michigan i odnosił sukcesy. potomków byłych działaczy. monta, a Edward Chemel i Władysław Koza- Podczas obchodów 100-lecia miasta, kowski do Kongresu Polonii Kanadyjskiej. zespół taneczny, wówczas składający się z 30 Do pocztu sztandarowego wchodzą: Edward osób, wziął udział w paradzie, a wieczorem Kongres Polonii Kanadyjskiej Chemel, Andrzej Oczachowski, Władysław wykonał „trojaka” w Jackson Park, gdzie Kozakowski, Ryszard Rudyk, Zdzisław Roz- odbywały się uroczystości jubileuszowe W dniach 2-4 września 1944 roku odbył się nawski, Zbigniew Kruba i Krzysztof Adam- (fot. 17). W 1962 roku na festiwalu „Polka w Toronto zjazd Polonii kanadyjskiej. Na czak. W komisji ds. chorych są: Kazimierz Party” Franka Yankovica zespół uzyskał trzy zjeździe tym powołano do życia Kongres Tarnowski i Tadeusz Stanczak. pierwsze nagrody za układ taneczny, muzykę Polonii Kanadyjskiej. Jego założycielem oraz kostiumy narodowe, wykonane własno- zostało 121 delegatów, reprezentujących 115 ręcznie przez Koło Przyjaciół Grona Młodzieży organizacji i towarzystw z 27 miast z terenu Koło Polek Grupy 20-tej Związku i Koło Polek. Brak funduszy na opłaty całej Kanady. W czasie trzydniowych obrad Polaków w Kanadzie instruktorów i zakup nowych kostiumów, opracowano program oraz regulamin działal- doprowadziły w 1964 roku do zawieszenia ności nowej struktury organizacyjnej, która Koło Polek przy Grupie 20 ZPwK zostało działalności zespołu. przyjęła rolę reprezentacji całej mieszkającej założone 25 lipca 1944 r. Koło pełni Dwa lata później, w 1966 roku, zało- w Kanadzie grupy polskiej. Prezesem nowo funkcję pomocniczą wobec Grupy 20 żono nową grupę taneczną składającą utworzonego Kongresu został mecenas Józef oraz Grona Młodzieży. Pierwszy zarząd się z 40 osób. Instruktorem była Ludmiła Grocholski. Wybrano też 5 wiceprezesów, któ- tworzyły: M. Kordas – przewodnicząca, Żak z Detroit. Zespół funkcjonował do rzy mieli reprezentować środowiska polonijne M. Sadowska – wiceprzewodnicząca, 1968 r. W 1970 roku ponownie podjęto w poszczególnych rejonach Kanady (Toronto, F. Baranowska – sekretarz, E. Kresta próbę utworzenia zespołu. Zgłosiło się Windsor, Montreal, Vancouver, Winnipeg). – sekretarz finansowy, J. Herdzik i A. 26 chętnych tancerzy w wieku 15-24 lat. W 1944 roku został założony Okręg Wind- Krzysztoń – gospodynie przedsięwzięć, F. Oryginalne kostiumy dla zespołu „Kra- sor Kongresu Polonii Kanadyjskiej. Jego Stach – skarbnik, H. Racia i M. Kowalik kowiaki” przywieziono z Polski. Koszty siedziba mieściła się w Domu Polskim. Okręg – organizatorki, J. Ilnicka, K. Gregorczyk, związane z funkcjonowaniem zespołu były Windsor wspierał inicjatywy podejmowane M. Bułat – kontrolerki. pokrywane przez liczne imprezy docho- przez KPK oraz współpracował z Zarządem Od początku działalności Koło przy- dowe, organizowane przez Grono (pikniki, Głównym. W 1957 r. włączył się w Fundusz stąpiło do współpracy z innymi organi- loterie, sprzedaż wyrobów cukierniczych, Pomocy Polsce. Okręg przejął patronat nad zacjami polonijnymi, wchodząc w skład pokazy taneczne). W 1975 roku dwuna- działającym od 1940 r. Komitetem Niesienia Okręgu Kongresu Polonii Kanadyjskiej, stoosobowa grupa zespołu „Krakowiaki”, Pomocy Polsce, którego działalność nie ustała Komitetu Niesienia Pomocy Polsce i Pol- wyjechała do Polski. Przebywając w Mielcu wraz z zakończeniem drugiej wojny światowej. skiego Czerwonego Krzyża. W czasie nabierała doświadczenia przy boku zespołu Członkowie organizacji byli aktywni w krajo- drugiej wojny światowej członkinie niosły „Rzeszowiacy”. Po powrocie z Polski zespół wych strukturach Kongresu. W 1960 r. brali pomoc żołnierzom i jeńcom wojennym, wyjeżdżał z występami do wielu ośrodków udział w zjeździe Polonii kanadyjskiej, zwoła- a po skończeniu działań wojennych wspie- polonijnych. Jednak w 1978 roku zawiesił nym przez KPK. Na zjeździe tym utworzono rały potrzebujących, wysyłając paczki swą działalność. Grono Młodzieży miało Milenijny Fundusz Wieczysty z okazji tysiąc- do Polski. Jako organ pomocniczy, Koło również własny chór. Prowadził go prof. lecia chrztu Polski. Okręg Windsor wspierał Polek włączało się we wszystkie akcje Władysław Budweil z Hamtramck, Michi- nowo powstały fundusz. podejmowane przez Grupę 20-tą i Grono gan. Członkowie chóru występowali rów- W 1966 roku zawieszono działalność Młodzieży. Brało również udział w para- nież z parafialnym chórem św. Cecylii. Okręgu Windsor Kongresu Polonii Kanadyj- dach, które odbywały się 1 lipca z okazji Członkowie Grona, obok tańca, kła- skiej. Przyczyną była likwidacja niektórych „Dnia Kanady”. Parady przechodziły dli duży nacisk na rozwój sportu. Przy organizacji (np. Sokolstwa Polskiego) po przez centrum miasta, wzdłuż ulicy Ouel- grupie powstał kręglarski klub sportowy zakończeniu drugiej wojny światowej, co lette. Młodzież ubrana w stroje ludowe „Orla Liga Kręglarska”, który brał udział wpłynęło w znacznej mierze na zmniejszenie grała na instrumentach muzycznych w turniejach organizowanych przez Zarząd liczebności Okręgu. Towarzystwo Dobroczyn- oraz prezentowała narodowe tańce. Wraz Centralny Gron Młodzieży Związku Pola- nych Polek i Klub im. Józefa Piłsudskiego z upływem lat liczba członkiń zmniejszała ków i przez Sekcję Młodzieży Związku połączył się ze Stowarzyszeniem Polskiego się. W 1988 roku zawieszono działalność Narodowego Polskiego w Detroit. Obok Domu Ludowego, co również uszczupliło liczbę Koła Polek Grupy 20-tej Związku Polaków kręglarstwa istniała również drużyna piłki członków. Innym powodem były wewnętrzne w Kanadzie. siatkowej i tenisa stołowego. problemy z jakimi borykał się Okręg.

80 POLONIA ORGANIZATIONS certain organizations (for example, the Polish Falcons) after the end of the Second World War, which to a large extent had the effect of reducing numbers in the Branch. The Polish Women’s Benevolent Society and the Józef Pilsudski Club united with the Polish People’s Home Association, which also thinned the ranks of the members. Another reason was the internal problems, with which the Branch struggled. On 1 December 2001, the Canadian-Pol- ish Congress was reactivated in Windsor, when the President of the Canadian-Polish Congress, Elżbieta Rogacka, met with the Presidents of Windsor Polonia organizations: Halina Roznawski, Director of the Polonia Centre (Windsor) Inc.; Ryszard Chełstowski, President of the Polish Social Club; Jerzy Barycki, President of the Polish Canadian Business and Professional Associ- ation of Windsor; and Zdzisław Roznawski, President of the Polish Alliance of Canada Group 20 (Photograph 19). The participants 20. Spotkanie Polonii z ambasadorem in the meeting opened a provisional Council nizers of Polish Week in Windsor, during P. Dobrowolskim, 2001 r. of the Windsor Branch of the Congress, with which the inhabitants of the city have occa- Ryszard Chełstowski as Chair. sion to increase their knowledge of Poland Meeting of Polonia with Ambassador P. Dobrowolski, 2001. On 27 June 2002, at an Open Meeting and get to know the achievements of the of the Windsor Branch of the Canadian- Polish ethnic group. Polish Congress, a permanent Council of The activities of the Branch also go the Windsor-Chatham Branch was created: beyond Windsor. In 2002, Jerzy Barycki Witalec- Secretary, Leokadia Bortkiewicz- The Council was: Jerzy Barycki- Presi- took part in the XXVII General Assembly Treasurer, Jerzy Barycki- Past President. dent, Antoni Jedliński- Vice President, of the Canadian-Polish Congress in Win- Members of the Council are: Dariusz Leokadia Bortkiewicz- Treasurer, Krzysz- nipeg and he also joined in the work of the Kosior, Ryszard Rudyk, Józefa Palimąka, tof Blasiak- Secretary. The Members of Congress Council. The Council represent- Urszula Sejda and Adam Wierczak. the Council were: Józefa Palimąka, Ewa ing the Polish ethnic group in Windsor Barycka, Adam Wierczak, Dariusz Kosior, presented in 2003 a petition to the Chief and Ryszard Chelstowski. The Windsor Council of the Congress, on the subject The Polish Social Club in Windsor Branch of the Canadian-Polish Congress of the entry of Poland into the European was made up of the following organiza- Union. In 2003 and 2004, the Council came The Polish Social Club in Windsor was tions: the Polish Social Club in Windsor, forward in the name of the Windsor Polo- formed in 1951 by former soldiers of the the Polish-Canadian Club in Chatham, the nia with a petition to the Prime Minister Polish Armed Forces, fighting under British Polish Alliance of Canada Group 20, the of Canada on the matter of support for leadership during the Second World War. Polish-Canadian Business and Professional the candidacy of Jesse Flis for Senator. It The main initiators of opening the Club were Association of Windsor, and the Polonia appealed to the branches of the Congress Captain Zbigniew Giera and Major Stanisław Centre (Windsor) Inc. in Canada about support for the candidacy Mikosz. At the organizational meeting, held The objectives, which the Congress of Jesse Flis, an active Polonia worker and on 7 July 1951, the first Council was cre- advanced for itself were: representation of former Representative of the Liberal Party ated: Z. Giera, J. Newlin, B. Konarzewski, the Polish organizations in the Windsor- in the Federal Parliament. M. Ostrowska, A. Kossobudzka, S. Mikosz Chatham region, support for and collabora- The Windsor-Chatham Branch and the and A. Goertz. tion with Polish-Canadian organizations, Chief Council of the Congress recognized The objective of the Club was the promotion and strengthening of Polish the Tatry Song and Dance Ensemble with maintenance of cultural life and Polish culture on the basis of Polish tradition and a certificate of recognition, acknowledging tradition, as well as the spreading of Pol- history, awakening of the society to the its body of creativity and contribution to ish culture and thought within Canadian contribution of Poland to the development the spread of Polish culture. The Council society. At the time of foundation, a rule of different aspects of life in Canada and in supported the award of the Gold Insignia of of loyalty to Poland and Canada was the world as a whole, strengthening of the the Canadian-Polish Congress to the Rev. accepted and also its apolitical character ties between Canadians of Polish descent Piotr Sanczenko and to the Rev. Mitered was emphasized, as well as belonging to and Canadian society, support for new orga- Priest Wawrzyniec Wnuk. the Canadian-Polish Congress. The activi- nizations, based on Polish history, culture At the XXXIX Meeting of the Congress ties of the Club mainly involved the orga- and national traditions, defense of the good in Calgary, Jerzy Barycki was given the nization of lectures, literary gatherings, name of Polish nationality, propagation of function of Vice President of Polish Affairs, concerts, exhibitions, patriotic meetings true Polish history, help for new immigrants, in the Canadian-Polish Congress. Accord- and the screening of Polish historical and maintenance of ties with Poland. ingly, he submitted his resignation from films. In the context of propagating Polish Congress members work together in the function of President of the Windsor- culture, the Club began radio programmes support of the local community. They Chatham Branch of the Congress. On 16 in the English language and promoted the support the Millennium Perpetual Fund, February 2007, the composition of the recording of Polish songs and also verses participating in the celebration of Polish Council was: Antoni Jedliński- President, and the works of Polish poets and writers, national festivals, are patrons and co-orga- Ewa Barycka – Vice President, Dorota translated into English.

81 ORGANIZACJE POLONIJNE

rezygnację z funkcji prezesa KPK Okręgu Windsor-Chatham. Dnia 16 lutego 2007 roku został uzupełniony skład Zarządu: Antoni Jedliński – prezes, Ewa Barycka – wiceprezes, Dorota Witalec – sekretarz, Leokadia Bortkiewicz – skarbnik, Jerzy Barycki – były prezes. Członkowie Zarządu: Dariusz Kosior, Ryszard Rudyk, Józefa Pali- mąka, Urszula Sejda i Adam Wierciak.

Polski Klub Towarzyski w Windsor

Polski Klub Towarzyski w Windsor został założony w 1951 r. przez byłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych, walczących pod dowództwem brytyjskim w czasie drugiej wojny światowej. Głównymi inicjatorami utworzenia Klubu byli rotmistrz Zbigniew Giera i major Stanisław Mikosz. Na zebraniu organizacyjnym, które odbyło się 7 lipca 1951 r. powołano pierwszy zarząd: Z. Giera, 21. Polish Vets, 1952 r. J. Newlin, B. Konarzewski, M. Ostrowska, nadzie i na świecie, umacnianie więzi pomię- A. Kossobudzka, S. Mikosz, A. Goertz. Polish Vets, 1952. dzy Kanadyjczykami polskiego pochodzenia Celem Klubu było podtrzymanie życia i kanadyjskim społeczeństwem, wspieranie kulturalnego i polskich tradycji oraz sze- nowych organizacji opartych na polskiej rzenie kultury i myśli polskiej wśród spo- W dniu 1 grudnia 2001 roku na spotka- historii, kulturze i narodowych tradycjach, łeczeństwa kanadyjskiego. W momencie niu prezesa Kongresu Polonii Kanadyjskiej, obrona dobrego imienia polskiej narodowości, założenia przyjęto również zasadę lojalności Elżbiety Rogackiej z prezesami windsor- propagowanie prawdziwej polskiej historii, wobec Polski i Kanady oraz określono swą skich organizacji polonijnych w składzie: pomoc nowym imigrantom, podtrzymywanie apolityczność i zarazem przynależność do Halina Roznawski, dyrektor Polonia Cen- więzi z Polską. Kongresu Polonii Kanadyjskiej. Działalność tre (Windsor) Inc., Ryszard Chełstowski, Członkowie KPK działają społecznie na Klubu przejawiała się głównie poprzez orga- prezes Polskiego Klubu Towarzyskiego, rzecz lokalnej społeczności. Wspierają Wieczy- nizowanie odczytów, spotkań literackich, Jerzy Barycki, prezes Polsko-Kanadyjskiego sty Fundusz Milenijny, włączają się w obchody koncertów, wystaw, akademii patriotycznych Stowarzyszenia Biznesmenów i Profesjona- polskich świąt narodowych, są patronami oraz projekcji polskich filmów historycznych. listów w Windsor oraz Zdzisław Roznaw- i współorganizatorami Polskich Tygodni W ramach krzewienia polskiej kultury Klub ski, prezes Związku Polaków w Kanadzie w Windsor, podczas których mieszkańcy zainicjował polskie audycje radiowe w języku Grupa 20-ta, reaktywowano Kongres Polonii miasta mają okazję poszerzyć wiedzę o Polsce angielskim, propagując nagrania polskich Kanadyjskiej w Windsor (fot. 19). Uczestnicy i poznać dorobek polskiej grupy etnicznej. pieśni oraz tłumaczonych na język angielski spotkania utworzyli tymczasowy Zarząd Działalność Okręgu wykracza także poza wierszy i dzieł polskich poetów i literatów. KPK Oddział Windsor z przewodniczącym Windsor. W 2002 r. Jerzy Barycki brał udział Klub organizował również akcje chary- Ryszardem Chełstowskim. w XXVII Walnym Zjeździe KPK w Winnipeg, tatywne oraz imprezy dochodowe (bale kar- 27 czerwca 2002 roku na Walnym Zebra- włączył się również w prace Rady KPK. nawałowe z kotylionem), z których dochód niu KPK Okręgu Windsor powołano stały Zarząd reprezentując polską grupę etniczną przeznaczany był na wsparcie polskich Zarząd KPK Okręg Windsor-Chatham. z Windsor, wystosował w 2003 r. petycję do instytucji i organizacji polonijnych. Wspie- W skład zarządu weszli: Jerzy Barycki Zarządu Głównego KPK w sprawie popar- rał działalność, m.in.: Instytutu i Muzeum – prezes, Antoni Jedliński – wiceprezes, cia wejścia Polski do Unii Europejskiej. gen. Sikorskiego w Londynie, Katolickiego Leokadia Bortkiewicz – skarbnik, Krzysztof W 2003 i 2004 r. wystąpił w imieniu Polonii Uniwersytetu Lubelskiego, Zakładu dla Ociem- Blasiak – sekretarz. Członkowie zarządu: windsorskiej z petycją do premiera Kanady niałych w Laskach. Zakupił wiele naukowych Józef Palimąka, Ewa Barycka, Adam Wier- w sprawie poparcia kandydatury Jesse Flisa książek dla Uniwersytetu w Windsor. Klub ciak, Dariusz Kosior, Ryszard Chełstow- na senatora. Apelował do okręgów KPK wspiera finansowo Szkołę Języka Polskiego, ski. Skład Kongresu Polonii Kanadyjskiej w Kanadzie o poparcie kandydatury Jesse Fundusz Mickiewiczowski oraz Fundusz św. Okręgu Windsor-Chatham stanowią nastę- Flisa, aktywnego działacza polonijnego, Andrzeja Boboli, zorganizowany na potrzeby pujące organizacje: Polski Klub Towarzyski byłego posła Partii Liberalnej do parlamentu kościołów polskich w byłym Związku Radziec- w Windsor, Polsko-Kanadyjski Klub w Cha- federalnego. kim. Klub jest organizatorem tradycyjnych tham, Związek Polaków w Kanadzie Grupa Okręg Windsor-Chatham oraz Zarząd biegów myśliwskich św. Huberta. 20-ta, Polsko-Kanadyjskie Stowarzyszenie Główny KPK przyznał Zespołowi Pieśni Klub nie posiadał własnego budynku, Biznesmenów i Profesjonalistów w Windsor i Tańca „Tatry” dyplom uznania za cało- więc często korzystał z sali parafialnej, oraz Polonia Centre (Windsor) Inc. kształt twórczości i wkład w krzewienie Domu Weteranów i Domu Polskiego, gdzie Cele, jakie założył sobie KPK to: repre- polskiej kultury. Zarząd poparł przyznanie zorganizował m.in.: Wieczór Mickiewi- zentowanie polskich organizacji w rejonie ks. Piotrowi Sanczence i ks. Infułatowi czowski, Akademię z okazji Dnia Niepod- Windsor-Chatham, wsparcie i współpraca Wawrzyńcowi Wnukowi Złotej Odznaki ległości oraz Powstania Warszawskiego, z polsko-kanadyjskimi organizacjami, pro- Kongresu Polonii Kanadyjskiej. Godzinę Literacką Czesława Miłosza, mowanie i umacnianie polskiej kultury Na XXXIX Zjeździe KPK w Calgary recital Witolda Małcużyńskiego, czy Wie- opartej na polskich tradycjach i historii, powierzono Jerzemu Baryckiemu funkcje czór z Poezją Ryszarda Orszta („Wicher”) uświadamianie społeczeństwa o wkładzie wiceprezesa Kongresu Polonii Kanadyjskiej mieszkańca Windsor, byłego żołnierza Polski w rozwój różnych dziedzin życia w Ka- ds. polskich. Wobec powyższego złożył on Armii Krajowej.

82 POLONIA ORGANIZATIONS

The Club also organized charitable people in the Catholic and the national activities and fund-raising shows (Carni- spirit. It developed in them friendship, help val Balls with cotillion), from which the to each other and teamwork. proceeds were designated for the support Scouting in Windsor was nurtured by of Polish institutions and Polonia organiza- the following individuals: Teresa Wojcińska- tions. It supported activities, including the Waśniewska (1953-1956), Jadwiga Giera General Sikorski Institute and Museum in (1956-1959), Maria Żehaluk (1959-1964) London, the Catholic University of Lublin (Photograph 23), Maria Chodorowicz- the and the Institute for the Blind in Laski. Guide Troop, Zygmunt Armata – the Scout It purchased many books for the Univer- Troop, Jan Krukowski, Sebastian Minkie- sity of Windsor. The Club gives financial wicz, and Mateusz Minkiewicz – the Cub support to the Polish Language School, Scouts. In the 1960s, on account of a lack of the Mickiewicz Fund and the St. Andrzej patrons, Scouting in Windsor went through Bobola Fund, set up for the needs of Pol- a kind of lull. The organization of activities ish churches in the former Soviet Union. with the Scouts is carried out by Elżbieta The Club is the organizer of the traditional Gorzelnik. The Scouts, although they are Hunters’ Runs in the name of St. Hubert. a small group, form an inseparable part The Club does not have a building of the Polish Language School of the Holy and as an organization. The Club carries of its own and therefore has frequently Trinity Parish. out sporting and recreational activities, taken advantage of the Parish Hall, the grouping children, youth and adults in sev- Veterans’ Hall and the Dom Polski Hall, eral sports sections: Soccer- Seniors, Soc- where it organized, among other events, The Polonia Sports Club cer- the Oldtimers (Photograph 22), Soccer a Mickiewicz Evening, a Meeting for Inde- – Juniors (up to 18 years), Soccer- Juniors pendence Day and the Warszawa Uprising, The sporting activities of the Polish ethnic (under 15 years old), and Juniors (up to a Czesław Miłosz Literary Hour, a Witold group in Windsor began in the 1950s. From 13 years), Tennis, Table Tennis, Volleyball, Małcużyński Recital, and An Evening of 1951 to 1953, there was a Polish soccer Angling Section, and Skiing Section. the Poetry of Ryszard Orszt (“Wicher”), an team, the “Polish Vets” (Photograph 21), More than 200 competitive players, inhabitant of Windsor and former soldier which Post 126 of the Polish Army Veterans trainers and active organizers are regis- of the Home Army (Armia Krajowa). Association organized and funded. tered at the Club. The current Council is: Lilianna Rappe- Former soldiers of the Polish Army The Seniors Team plays in the Inter City President, Krystyna Chełstowska- Vice made up the team. In 1952, the team won Soccer League. It won the League Champi- President, Jerzy Sokołowski- Treasurer, the title of League Champions in the Essex ons title five times (1990, 1992, 1993, 1995 Urszula Seyda- Secretary. The delegates to County Soccer Association. However, after and 1996) and twice the cup play-offs (1996, the Canadian-Polish Congress are Urszula three years it was dissolved. 1997). In 1999, it played in the Michigan- Seyda and Adam Wierczak. In the 1950s and 1970s, several attempts Ontario Soccer League. The Seniors Team were made to form a soccer team through (the Oldtimers) was formed in 1996. Play- the Dom Polski Hall, but without a great ers, who are older than 30 years, make up The Scout Troop deal of success. From 1973-1974, there was the team. They play in the Windsor Soccer a junior team with ages of up to ten years, Recreation League. The Juniors Team of The Polish Scout Troop in Windsor was formed by Zdzisław Kulesza. This team individuals less than 18 years old was cre- formed in 1953, on the initiative of Father won the title of League Champions in the ated in 1993. In 1996, it was in third place Dr. Ludwik Kociszewski. O. Różycki and K. Essex County Minor Soccer Association, in the League. In 1997, for the first time the Szmelter organized the Troop and Guide but did not continue its activities. team traveled to a tournament in Toronto, Teresa Wojcińska became the Comman- The true development of sport occurred in which it reached the semi-final. The dant. The Troop belonged to the Circle of in the 1980s, that is, during the period of Juniors Team, of members younger than Senior Scouts “Czeremosz”. In 1955, this increased Solidarity emigration. In 1982, 15 years of age, was formed in 1996. They circle was joined with the Circle of Senior the Polonia Sports Club was founded. The Scouts in Detroit. From the time of forma- Club conformed to the appropriate legal tion of the Troop, it consisted of the Guide statutes and its activities were registered 22. Drużyna Piłki Nożnej Group, “Lilie”, the Scouts and the Cub with the Province of Ontario. It was in this – Oldtimers, 2002 r. Scouts and Brownies, “Kujawianki”. In way able to develop with regard to sport 1954, the Circle of Friends of Scouting came Oldtimers Soccer Team, 2002. into being, it gave material support to the Troop, organized scout camps and summer camps. A part of the tradition of the Scouts and Cubs was participation in the Summer Camp at Barry’s Bay, Ontario (Kaszuby, Ontario), to which Scout troops came from all over Canada. During the summer period, the Polish People’s Home Association made a beach available for scouting use and summer camps were organized there. In addition to their own activities, the Scouts took part in national festivals, patriotic meetings and celebrations of religious holidays, for example, keeping watch at the Tomb of Our Lord on Good Friday. Member- ship of the Scouts helped in raising young

83 ORGANIZACJE POLONIJNE

rzy, Jan Krukowski, Sebastian Minkiewicz, Mateusz Minkiewicz – gromady zuchowe. W latach 60-tych ze względu na brak opie- kunów harcerstwo w Windsor przechodziło pewien zastój. Obecnie organizacją zajęć z harcerzami zajmuje się Elżbieta Gorzel- nik. Harcerze, choć tworzą małą grupę, stanowią nieodłączną część Szkoły Języka Polskiego przy parafii św. Trójcy.

Klub Sportowy „Polonia”

Aktywność sportowa polskiej grupy etnicznej z Windsor rozpoczęła się w latach pięćdzie- 23. Drużyna Harcerek z opiekunką siątych. Od 1951 do 1953 roku istniała dru- M. Żehaluk i ks. W. Wnukiem, Od chwili założenia drużyna składała się żyna piłkarska „Polish Vets” (fot. 21), którą Windsor 1966 r. z grupy harcerek „Lilie”, harcerzy oraz zorganizowała i finansowała Placówka 126 gromady Zuchów „Kujawianki”. W 1954 r. Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej. Scout Troop with Leader M. Żehaluk powstało Koło Przyjaciół Harcerstwa, które W skład drużyny wchodzili byli żołnierze Armii and Father W. Wnuk, Windsor, 1966. materialnie wspierało drużynę, organizo- Polskiej. W 1952 r. drużyna zdobyła tytuł wało obozy harcerskie oraz kolonie letnie. mistrza ligi Essex County Soccer Association. Do tradycji harcerzy i grupy zuchów nale- Jednak po trzech latach została rozwiązana. W skład obecnego zarządu wchodzą: żał udział w letnim obozie w Barry’s Bay W latach pięćdziesiątych i siedemdzie- Lilianna Rappe – prezes, Krystyna Cheł- (Kaszuby, Ontario), gdzie przyjeżdżały siątych podejmowano kilka prób utworzenia stowska – wiceprezes, Jerzy Sokołowski wszystkie drużyny harcerskie z Kanady. drużyn piłkarskich przy Domu Polskim, ale – skarbnik, Urszula Seyda – sekretarz, W okresie letnim Stowarzyszenie Polskiego bez większego sukcesu. W latach 1973-1974 delegaci do KPK: Urszula Seyda, Adam Domu Ludowego oddawało plażę do dys- istniała drużyna juniorów do lat 10-ciu, Wierciak. pozycji harcerstwa, gdzie organizowano utworzona przez Zdzisława Kuleszę. Dru- letnie kolonie. żyna ta zdobyła tytuł mistrza ligi Essex Obok swojej działalności harcerstwo County Minor Soccer Association, jednak Drużyna Harcerska brało udział w obchodach świąt narodo- nie kontynuowała działalności. wych, akademiach patriotycznych oraz Prawdziwy rozwój sportu przypadł na Drużyna Harcerstwa Polskiego w Windsor obchodach świąt religijnych, sprawując lata osiemdziesiąte, czyli okres wzmożonej została założona w 1953 r. z inicjatywy wartę przy Grobie Pańskim w Wielki Pią- imigracji solidarnościowej. W 1982 r. zało- ks. dr Ludwika Kociszewskiego. Zorgani- tek. Przynależność do harcerstwa poma- żono Klub Sportowy „Polonia”. Klubowi zowaniem drużyny zajęli się O. Różycki gała w wychowaniu młodzieży w duchu nadano odpowiedni statut prawny, rejestru- i K. Szmelter, a kierowniczką została katolickim i narodowym. Wpajała w nich jąc jego działalność w prowincji Ontario. druhna Teresa Wojcińska. Drużyna nale- zasady koleżeństwa, wzajemnej pomocy W ten sposób mógł się rozwijać zarówno pod żała do Kręgu Starszoharcerskiego „Cze- i współpracy. względem sportowym jak i organizacyjnym. remosz”. W 1955 r. krąg ten połączył się Opiekę nad całością pracy harcerskiej Klub prowadzi działalność sportową i rekre- z Kręgiem Starszoharcerskim w Detroit. w Windsor sprawowali: Teresa Wojcińska acyjną zrzeszającą dzieci, młodzież i doro- – Waśniewska (1953-1956), Jadwiga Giera słych w kilku sekcjach sportowych: Piłka (1956-1959), Maria Żehaluk (1959-1964) Nożna – Seniorzy, Piłka Nożna – Oldtimers 24. Orkiestra młodzieżowa Polonez. (fot. 23), Maria Chodorowicz – drużyna har- (fot. 22), Piłka Nożna – Juniorzy poniżej 18 cerek, Zygmunt Armata – drużyna harce- roku życia, Piłka Nożna – Juniorzy poni- Polonez Youth Orchestra. żej 15 roku życia, Piłka Nożna – Juniorzy poniżej 13 roku życia, Tenis Ziemny, Tenis Stołowy, Piłka Siatkowa, Sekcja Wędkarska, Sekcja Narciarska. W klubie zarejestrowanych jest ponad 200 zawodników, trenerów i działaczy. Drużyna Seniorów występuje w Inter City Soccer League. Pięciokrotnie zdobyła tytuł mistrza ligi (1990, 1992, 1993, 1995, 1996), a dwukrotnie puchar play-off (1996 r., 1997 r.). W 1999 r. grała w Michigan-Ontario Soccer League. Drużyna Seniorów (Oldti- mers) została założona w 1996 roku. W skład drużyny wchodzą zawodnicy powyżej 30 roku życia. Występują w Windsor Soccer Recreation League. Drużyna Juniorów poniżej 18 roku życia powstała w 1993 roku. W 1996 r. zdobyła trzecie miejsce w lidze. W 1997 r. po raz pierwszy drużyna wyjechała na turniej do Toronto, w którym doszła do półfinału. Drużyna Juniorów poniżej 15 roku życia powstała w 1996 roku. Uczestniczy

84 POLONIA ORGANIZATIONS

25. Zespół Pieśni i Tańca „Tatry”, 2000 r. play matches in the Vacation League in the ing their stay in the mountains, representa- summer and in the winter season train in tives of the Polonia Sports Club take part Tatry Song and Dance Group, 2000. the gym. The Juniors Team, of members in skiing competitions. less than 13 years old, originated in 1997 In the years 1994-1996, the Polonia and plays in matches of the Windsor Dis- Sports Club rented a hockey arena for transfer of respect and love for the culture trict Soccer League. a sixteen-person hockey team. At the same and tradition of their ancestors to young The Tennis Section began in 1985. From time, it gave boys, in the age range of 6 to 10, Canadians of Polish descent. The found- 1986, an annual tennis tournament is activities on the ice rink at Lanspeary Park. ers of the Ensemble were: Zenon Kalin- organized for the “Polonia Cup”. This sec- Today, sportsmen with a Polonia background owski, Kazimierz Żak, Maria Uszyński, tion enjoys a great deal of popularity. The play in the City leagues in Windsor. Józef Rogucki, and Janina Jaroszewicz. At Table Tennis Section exists from the very All of the sports sections exist, thanks the beginning, 63 people belonged to the beginning of the Club. Matches were played to the financial support of many organiza- Ensemble and they took their first dance in the lower part of the Dom Polski Hall. tions. These include the Polish People’s steps under the watchful eyes of famous However, there were no organized or sys- Home Association, the Polish Alliance of instructors in dance from the group Galicja tematic games. Only in 1996 was regular Canada Group 20, Post 126 of the Polish from Detroit, Ludmiła Żak, Michał Królew- training organized in the upper part of the Army Veterans Association, Polonia Park, ski, and Karolina Kowalewska. The costu- Dom Polski Hall. Each year, a tournament the Carrousel Committee, the Polish Credit mes were sewn by Irena Żak and Wiktoria is held for the “Polonia Cup”. Union and the Polish stores and busi- Kalinowski. The Volleyball Section exists from nesses, located in the City. The Dance Ensemble worked together 1990. The first matches were played on The Council of the Polonia Sports Club with the Polonez Youth Orchestra (Photo- the Polish beach at Colchester. It is a rec- is: Paul Bochus- President, Zbigniew graph 24), which existed from 1979. From reational team, which was victorious over Piątkiewicz- Vice President, Roman Sak- 1988, the finances of the Ensemble are a Canadian team in a match to mark the Archivist and Recording Secretary, Stan administrated by the Cultural-Entertain- Tenth Anniversary of the Polonia Sports Batog- Financial Secretary, Zbigniew Kow- ment Committee of the Polonia Centre Club, and appeared in the King A League. alczykowski and Wojtek Sikora- Members (Windsor) Inc., comprising: Barbara Koc- Regular training sessions take place in of the Council. zwara- President, Anna Rączy and Maria the winter period in the gym of Kennedy Uszyński – Directors of Administration, High School, but on the Polish beach in Danuta Kuś- Financial Secretary KKR-PC, the summertime. The Polish Credit Union The Tatry Song Barbara Gorzelska – Financial Secretary of assists the team financially. The Skiing and Dance Ensemble the Ensemble Tatry, Sylvia Cypcarz, Janina Section in turn includes active organizers, Lauer, Teresa Odesko, Monika Pernal, sportspeople and Club supporters. In the The Tatry Song and Dance Ensemble was Elżbieta Stępniak, and Kazimierz Tar- wintertime, skiing trips to the mountains formed on 4 October 1972 and performs nowski- Committee Coordinators. Parents are organized. Up to now, trips have been under the patronage of the Holy Trinity Committee of the Ensemble Tatry- Admin- organized to Québec, New York, Vermont, Church (Photograph 25). The objective of istrators: Zofia Byra and Urszula Stępień Alberta, British Columbia and Utah. Dur- the organization was and still remains the – Gr. I, Aleksandra Kawala and Mirosława

85 ORGANIZACJE POLONIJNE

Grupa taneczna współpracowała z orkie- strą młodzieżową „Polonez” (fot. 24), która istniała do 1979 r. Od 1988 r. administra- cję finansową zespołu prowadzi Komitet Kulturalno-Rozrywkowy przy Polonia Centre (Windsor) Inc. w składzie: Barbara Koczwara – prezydent, Anna Rączy, Maria Uszyński – dyrektorzy administracyjni, Danuta Kus – sekretarz finansowy KKR-PC, Barbara Gorzelska – sekretarz finansowy Zespołu „Tatry”, Sylwia Cypcarz, Janina Lauer, Teresa Odesko, Monika Pernal, Elżbieta Stępniak, Kazimierz Tarnowski – koordynatorzy Komitetu. Komitet Rodzi- cielski Zespołu „Tatry” – opiekuni: Zofia Byra i Urszula Stępień – Gr. I, Aleksandra Kawala i Mirosława Rodzinka – Gr. II, Maria Kulesza i Zofia Nieć – Gr. III, Renata Mróz – Gr.IV, Danuta Kus i Janina Lauer – Gr. V. Dyrektor artystyczny i choreograf Zespołu – Elena Kułaga, akordeon – Tomasz Kułaga, instruktor tańca – Elżbieta Kuliń- ska, asystent instruktora – Janina Lauer. Obecnie zespół liczy około stu członków 26. Zespół Pieśni i Tańca „Tatry” w Polsce, w pięciu grupach wiekowych od 4 do 22 Rzeszów 2002 r. W latach 1994-1996 KS „Polonia” wynaj- lat. Program artystyczny zespołu obejmuje mował halę hokejową dla szesnasto oso- tańce regionalne (tj. łowickie, rzeszowskie, Tatry Song and Dance Group in Rzeszów, bowej drużyny hokejowej. Równocześnie nowosądeckie, podhalańskie, lubelskie, Poland, 2002. prowadzono zajęcia dla chłopców w wieku kurpiowskie) oraz narodowe tj. polonez, od 6 do 10 lat na lodowisku Lanspeary Park. mazur, krakowiak. Dzisiaj zawodnicy pochodzący ze środowi- w rozgrywkach ligi wakacyjnej, a w sezo- ska polonijnego, grają w ligach miejskich nie zimowym trenuje na hali sportowej. w Windsor. Drużyna Juniorów poniżej 13 roku życia Wszystkie sekcje sportowe istnieją powstała w 1997 roku i występuje w roz- dzięki finansowemu wsparciu wielu orga- grywkach Windsor District Soccer League. nizacji. Do nich należy między innymi: Sekcję tenisa ziemnego założono w 1985 Stowarzyszenie Polskiego Domu Ludo- roku. Od 1986 r. organizowany jest doroczny wego, ZPwK Grupa 20-ta, Placówka 126 turniej tenisowy o „Puchar Polonii”. Sekcja ta S.W.A.P., Polonia Park, Komitet Karuzeli, cieszy się dużą popularnością. Sekcja tenisa Unia Kredytowa oraz polskie sklepy i firmy stołowego istnieje od początku powstania istniejące w mieście. klubu. W dolnej hali Domu Polskiego roz- Do Zarządu Klubu Sportowego „Polonia” grywano mecze, jednak nie prowadzono należą: Paul Bochus – prezes, Zbigniew Piąt- zorganizowanej i systematycznej gry. Dopiero kiewicz – wiceprezes, Roman Sak – archi- w 1996 r. zorganizowano regularne treningi wista/sekretarz protokołowy, Stan Batog – w górnej sali Domu Polskiego. Co roku orga- sekretarz finansowy, Zbigniew Kowal- 27. Otwarcie Polonia Park, 1980 r. nizowany jest turniej o „Puchar Polonii”. czykowski, Wojtek Sikora – członkowie Sekcja Piłki Siatkowej istnieje od 1990 zarządu. Opening of Polonia Park, 1980. roku. Pierwsze mecze rozgrywano oka- zjonalnie na plaży polskiej w Colchester. Jest to zespół rekreacyjny, który odniósł Zespół Pieśni i Tańca „Tatry” 28. Ks. W. Wnuk z byłym senatorem zwycięstwo w meczu z kanadyjską dru- S. Haidaszem przy Polonia Park, żyną z okazji 10-lecia Klubu Sportowego Zespół Pieśni i Tańca „Tatry” został zało- 1996 r. „Polonia” oraz występował w Lidze King A. żony 4 października 1972 roku i działa pod Regularne treningi odbywają się w okresie patronatem kościoła św. Trójcy (fot. 25). Father W. Wnuk with former Senator zimowym w hali sportowej w Kennedy High Celem organizacji było i jest przekazy- S. Haidasz at Polonia Park, 1996. School, natomiast w okresie letnim na pol- wanie młodym Kanadyjczykom polskiego skiej plaży. Drużynę wspomaga finansowo pochodzenia szacunku i miłości do kultury Polska Unia Kredytowa. i tradycji ich przodków. Założycielami Do Sekcji Narciarskiej z kolei należy zespołu byli: Zenon Kalinowski, Kazimierz grupa działaczy, zawodników i sympatyków Żak, Maria Uszyński, Józef Rogucki, Janina Klubu. W okresie zimowym organizowane Jaroszewicz. Na początku do zespołu nale- są wyjazdy w góry na narty. Zorganizowano żały 63 osoby, które stawiały pierwsze kroki dotychczas wyjazdy do Quebec, Nowego taneczne pod okiem znanych instruktorów Yorku, Vermont, Alberta, British Colum- tańca z zespołu „Galicja” z Detroit, Lud- bia, Utah. W czasie pobytu w górach, miły Żak, Michała Królewskiego i Karoliny przedstawiciele KS „Polonia” uczestniczą Kowalewskiej. Szyciem strojów zajmowała w zawodach narciarskich. się Irena Żak i Wiktoria Kalinowski.

86 POLONIA ORGANIZATIONS

Rodzinka – Gr. II, Maria Kulesza and Zofia Nieć – Gr. III, Renata Mróz- Gr. IV, Danuta Kuś and Janina Lauer- Gr. V, Artistic Direc- tor and Choreographer of the Ensemble – Elena Kułaga, Accordion- Tomasz Kułaga, Dance Instructor – Elżbieta Kulińska, Assi- stant Instructor – Janina Lauer. Currently, the Ensemble consists of about a hundred members in five groups. The Ensemble takes part in many shows, parades and celebrations within Windsor and also beyond it. Among them are: Carrousel of the Nations, the Freedom Festival (Chatham), the Folklore Festival (London), the Windsor Symphony Pop Series, and participation in festivities, such as those of Polish Week in Windsor. The Tatry Ensemble appeared on the stage in Toronto, Ottawa, New York, as well as in many other cities in Ontario and Michigan. The greatest event in the life of the Ensemble was a three-time visit to Poland for the “World Festival of Polonia Folklore Groups”. This festival is organized in Rzeszów and the Ensemble took part in 29. Obiekt mieszkalny Polonia Park, 2005 r. it in 1993, 1999 and 2002 (Photograph 26). Polonia Park Participation in this festival was a great Apartments in Polonia Park, 2005. honour for the Ensemble, for in the last Polonia Park is a housing estate in the XII Festival, Tatry gained recognition from eastern part of the city. It occupies a sur- among 34 groups from around the world. face area of 12.5 hectares, on which 41 ing. The preparations for the realization of The Choreographer of the Ensemble, Lena buildings accommodate 342 apartments this project lasted two years. Kułaga, won an award for her choreogra- (Photograph 29). On 19 April 1975, the Polish Canadian phy of the Mazur to the music from the The beginnings of this investment date Centre Association of Windsor (Stowar- opera, The Haunted Mansion (Straszny back to 1973 and to an initiative of the Rev. zyszenie Polsko-Kanadyjskie Centrum Dwór), by Stanisław Moniuszko. In April Mitered Prelate Wawrzyniec Wnuk and Jan Windsor) was formed and obtained the 2003, the Tatry Song and Dance Ensemble Partyka. On 6 May, during a meeting of the legal status of a non-profit organization. celebrated its thirtieth anniversary. From Windsor Polonia, there was an expression During a meeting of the Board of Directors 2004, every two years, the Ensemble orga- of the need for the construction of a housing on 6 May 1975, attended by the lawyer nizes the Folklorama concerts. These are estate, which would serve not only the G. Goldberg, the Association was officially impressive shows, enjoying considerable Polish community, but also the citizens of registered in the Province of Ontario. A for- popularity among the inhabitants of Wind- Windsor. A temporary Board of Directors mal Council was elected, with Mieczysław sor. Song and dance groups from Canada was appointed, with Aleksander Belke Puklicz as Chair. and the USA take part in them. at the head, carrying out the functions of The level of artistry and output of the President. As well, three Committees were Ensemble are to the credit of the danc- created: Finance, Construction and Audit- 30. 20-lecie Polonia Park, 2000 r. ers, teachers of dance and song, and many people, who for years work with the Twentieth Anniversary of Polonia Park, 2000. Ensemble. Management of the Ensemble and the importing of regional costumes from Poland for the young people would not be possible without the financial assistance from Polonia and Canadian organizations. For years, many people have shown support for the Ensemble. These individuals include: Ludmiła Żak, Michał Królewski, Karolina Kowalewska, Father Stanisław Nierychlewski, Rita and Gloria Marchewka, Franciszka Sala, Krystyna Kalinowski, Piotr Król, Danuta Furman, Antoni Kuliński, Agnieszka Spanik, Elż- bieta Kuliński, Wiesław Kuliński, Zbigniew Bednarek, Marty Pack, Danuta Nieć, Marek Nieć, Joanna Pogorzelska, Bonnie Belczowski, Paulina Mroczek, Maria Nieć, Lena Kułaga, Janina Lauer and Tomasz Kułaga. Spritual care over the Ensemble is provided by Canon Piotr Sanczenko and Father Roman Waszkiewicz.

87 ORGANIZACJE POLONIJNE

Marchewka, Franciszka Sala, Krystyna Kali- nowski, Piotr Król, Danuta Furman, Antoni Kuliński, Agnieszka Spanik, Elżbieta Kuliń- ski, Wiesław Kuliński, Zbigniew Bednarek, Marty Pack, Danuta Nieć, Marek Nieć, Joanna Pogorzelski, Bonnie Belczowski, Paulina Mroczek, Maria Nieć, Lena Kułaga, Janina Lauer, Tomasz Kułaga. Piecze nad zespołem sprawują ks. kanonik Piotr San- czenko oraz ks. Roman Waszkiewicz.

Polonia Park

Polonia Park to osiedle mieszkaniowe, usytuowane we wschodniej części miasta. Zajmuje powierzchnię 12,5 ha, na której znajduje się 41 budynków mieszczących 342 mieszkań (fot. 29). 31. Obiekt mieszkalny Villa Polonia, 2005 r. Początki tej inwestycji sięgają 1973 roku w 2002 (fot. 26). Udział w tym festiwalu a zainicjowane zostały przez ks. Infułata Apartments at Villa Polonia, 2005. był dla zespołu wielkim zaszczytem, gdyż Wawrzyńca Wnuka i Jana Partykę. W dniu w ostatnim XII Festiwalu, spośród 34 zespo- 6 maja, podczas spotkania windsorskiej łów z całego świata „Tatry” uzyskały wyróż- Polonii, wyrażono potrzebę wybudowania Zespół bierze udział w wielu występach, nienie. Choreograf zespołu, Lena Kułaga, osiedla mieszkaniowego, które służyłoby paradach i uroczystościach na terenie Wind- zdobyła nagrodę za choreografię Mazura do nie tylko polskiej społeczności ale również sor, a także poza jego granicami. Do nich muzyki z opery Straszny Dwór Stanisława mieszkańcom Windsor. Powołano tymcza- należą: „Carrousel of the Nations”, „Fre- Moniuszki. W kwietniu 2003 roku Zespół sową Radę Nadzorczą z Aleksandrem Belke edom Festival” (Chatham), Festiwal Folklo- Pieśni i Tańca „Tatry” uroczyście obchodził na czele, pełniącym funkcję prezesa. Utwo- rystyczny (London), Windsor Symphony Pop 30-lecie swojego istnienia. Zespół od 2004 rzono również trzy komisje: finansową, Series oraz udział w obchodach „Polskiego roku, co dwa lata, organizuje koncerty „Folk- budowlaną i rewizyjną. Dwa lata trwały Tygodnia” w Windsor. Zespół „Tatry” wystą- lorama”. Są to imponujące imprezy cieszące przygotowania do realizacji projektu. pił także na scenach w Toronto, Ottawie, się dużą popularnością wśród mieszkańców 19 kwietnia 1975 r. powołano „Stowarzysze- Nowym Yorku oraz w wielu innych miastach Windsor. Biorą w nich udział zespoły pieśni nie Polsko-Kanadyjskiego Centrum Windsor” Ontario i Michigan. Największym wydarze- i tańca z Kanady i USA. (The Polish Canadian Centre Association of niem w życiu zespołu był trzykrotny wyjazd Poziom artystyczny i dorobek zespołu to Windsor), które uzyskało status prawny jako do Polski na „Światowy Festiwal Polonij- zasługa tancerzy, nauczycieli tańca i śpiewu organizacja o charakterze bez profitowym. nych Zespołów Folklorystycznych”. Festiwal oraz wielu osób, które od lat współpracują Podczas spotkania Rady Nadzorczej w dniu ten jest organizowany w Rzeszowie, a zespół z zespołem. Prowadzenie Zespołu oraz spro- 6 maja 1975 roku, w obecności prawnika G. Gold- brał w nim udział w latach 1993, 1999 oraz wadzenie z Polski regionalnych kostiumów berga, dokonano rejestracji stowarzyszenia dla młodzieży byłoby niemożliwe bez pomocy w prowincji Ontario. Wybrano formalny zarząd, finansowej organizacji polonijnych i kana- któremu przewodniczył Mieczysław Puklicz. 32. Wystawa podczas Carrousel dyjskich. Z Zespołem od lat sympatyzowało Projekt uzyskał aprobatę Canada Mort- of the Nations, 1982 r. wiele osób. Do nich należą: Ludmiła Żak, gage and Housing Corporation oraz fundu- Michał Królewski, Karolina Kowalewska, sze federalne na jego realizację. Po upływie Exhibit during Carrousel ks. Stanisław Nierychlewski, Rita i Gloria pięciu lat, w 1980 roku oddano do użytku of the Nations, 1982. pierwszą fazę osiedla (fot. 27). Członkami pierwszej rady dyrektorów byli – Alexander Belke, John Połomski, Mitch Puklicz, Tadeusz Polewski, Stanisław Dumala, Tadeusz Gajewski, Viktor Bas, Stanisław Siender, Wie- sław Bielecki, Julia Wolański. Realizacja tego projektu jest zasługą wielu osób. Do nich należą: ks. Infułat Wawrzyniec Wnuk – inicjator projektu, Jan Partyka, Stanisław Nieć, Jan Armata, Henryk Klamut, Juliusz Stańczak, Roman Sak. Obecnie Rada Nadzorcza składa się z następujących osób: Albert Flis – prezes, Sławomir Orzyłowski – wiceprezes, Cezary Tywoniuk – sekretarz, Jerzy Barycki – sekretarz finansowy. Dyrektorzy: Ed Belczowski, Paul Drozdowski, Wiesław Grochal, Helen Harrison, Anthony Jaroszewicz, Susan Kali- nowski, Zenon Kalinowski, Dariusz Kosior, Stanisław Marek, Stanisław Nieć, Gerald Obierski, Joanna Pogorzelski. Duchową opiekę sprawuje ks. Roman Waszkiewicz, proboszcz parafii św. Trójcy.

88 POLONIA ORGANIZATIONS

The project gained the support of the ments and are located at Little River Road Canada Mortgage and Housing Corpora- (Photograph 31). On 24 August 1984, Bishop tion, as well as Federal funding, for its John M. Sherlock blessed the site of the com- completion. After the passage of five years, plex under construction and on 21 September in 1980, the first phase of the estate was 1985, the buildings were available for use. put up for use (Photograph 27). The buildings are under the administration The members of the first Board of Direc- of River Garden Homes (Windsor) Inc. Its tors were: Aleksander Belke, John Połomski, President is Anthony Blak and the Council Mitch Puklicz, Tadeusz Polewski, Stanisław consists of Andrew Bas, Marian Cholubko, Dumala, Tadeusz Gajewski, Victor Bas, Sta- John Jedliński and Mark Polewski. nisław Siender, Wiesław Bielecki, and Julia Wolański. Realization of this project involved contributions from many people, includ- The Polish Village ing: the Rev. Mitered Prelate Wawrzyniec (Carrousel of the Nations) Wnuk- initiator of the project, Jan Par- 33. Wystawa podczas Carrousel tyka, Stanisław Nieć, Jan Armata, Henryk In Canada, a Multiculturalism Policy is in of the Nations, 2001 r. Klamut, Juliusz Stańczak and Roman Sak. effect since 1971. The task arising out of The current Supervisory Council consists this policy is to build national unity through Exhibit during Carrousel of the Nations, 2001. of the following individuals: Albert Flis- Presi- the benefits from values, flowing out of the dent, Sławomir Orzyłowski – Vice President, richness of cultures, represented by the Cezary Tywoniuk – Secretary, Jerzy Barycki citizens of Canada, who came from different “Polish Village” enjoys great popularity, as – Financial Secretary. The Directors are: Ed parts of the world. On the strength of this evidenced by the crowds of participants. The Belczowski, Paul Drozdowski, Wiesław Gro- policy, a Ministry of Multiculturalism was organizer of the Festival is the Inter-orga- chal, Helen Harrison, Anthony Jaroszewicz, formed and its first Minister was Stanisław nization Polonia Committee. The Chairs Susan Kalinowski, Zenon Kalinowski, Dariusz Haidasz, a Representative of Polish descent. of the Committee, up the present day, Kosior, Stanisław Marek, Stanisław Nieć, Ger- After creation of the Ministry, multicultural were: Walter Szpak (1976-1978), Piotr Bas ald Obierski, and Joanna Pogorzelska. Father committees arose across Canada and these (1979-1981), Zbigniew Kruba (1981-1983), Roman Waszkiewicz, the Parish Priest of the adopted a variety of names. In Windsor, an Maria Chodorowicz (1983-1989), Walter Bas Holy Trinity Church, provides spiritual care. expression of French origin was adopted: (1989-1990), Grażyna Janik (1990-1991), On 23 April 2005, Polonia Park cel- Carrousel of the Nations. Stanisław Nieć (1991-1995), Jerzy Mroczek ebrated the twenty-fifth anniversary of In 1973, the Multicultural Council origi- (1995-1996), Władysław Urban (1996-1997), its origin (Photograph 30). At the jubilee nated in Windsor, subsidized by the Federal Stanisław Nieć (1997-2000), Zbigniew celebration, which took place in the Dom and Provincial Governments. The objective Kruba (2000-2002), Stanisław Nieć (2002- Polski Hall, the following were present: of the newly formed Council was the pres- 2003), Władysław Kozakowski (2003-2004) Ambassador of the Polish Republic in Can- ervation and nurturing of national tradi- and Stanisław Nieć (2004-2006). Currently ada Dr. Piotr Ogrodziński, Consul General tions and cultures, while at the same time (2006-2007), the Committee is: Włodzimierz Dr. Piotr Konowrocki, Consul for Polonia learning about and respecting the cultures Goździewicz- Chair, Wiesław Plizga – First Affairs Andrzej Krężel, Vice President of the of other ethnic groups. In the framework Vice Chair, Mariusz Zalewski- Second Vice Canadian- Polish Congress Dr. Kazimierz of a multicultural festival, the Windsor Chair, Aleksandra Kawala – Financial Sec- Jagiełło, former Federal Representative for Polonia every year (from 1975) organizes retary, and Danuta Nogal- Secretary. the Parkdale-High Park District Jesse Flis, in June the “Polish Village”. The Festival on a visit to Windsor Mother Jolanta Olech, lasts three days and includes an exhibition General Superior of the Ursuline Sisters, of Polish cultural achievements, organized 34. Degustacja polskiej kuchni podczas Federal Representative for the Windsor- in the Dom Polski Hall, linked with perfor- Carrousel of the Nations, 1997 r. Tecumseh District Joe Comartin, Member mances by artistic groups and the tasting of the City Council Dave Cassivi, as well as of Polish cuisine, known to Canadians. The Tasting of Polish cuisine during Father Piotr Sanczenko, the Ursuline Sisters Carrousel of the Nations, 1997. and representatives of local Polonia organizations. The programme of the meeting was the work of the Organizing Committee, the Chair of which was Jerzy Barycki. The invited guests emphasized in their speeches the fact that Polonia Park enhanced the profile of Polonia within the city community and remains one of the lasting marks of the presence of the Polish ethnic group in Windsor. On the following day, there was a Holy Mass in the Holy Trinity Church, after which the invited guests were shown the contributions of Polonia organizations, active in Windsor.

Villa Polonia

Villa Polonia is a smaller housing complex, built by the local Polonia. It comprises three apartment blocks, consisting of 72 apart-

89 ORGANIZACJE POLONIJNE

etnicznych. W ramach wielokulturowego festiwalu etnicznego Polonia w Windsor corocznie (od 1975 r.) organizuje w czerwcu „Polską Wioskę”. Festiwal ten trwa trzy dni i obejmuje wystawę polskiego dorobku kulturowego zorganizowaną w Domu Polskim, połączoną z występami zespołów artystycznych i degustacją, znanej Kanadyjczykom, polskiej kuchni. „Polska Wioska” cieszy się dużą popularnością, o czym świadczą tłumy uczestników. Organizatorem festiwalu jest międzyorganizacyjny komitet polonijny. Dotychczasowymi przewodniczącymi komitetu byli: Walter Szpak (1976-1978), Piotr Bas (1979-1981), Zbigniew Kruba (1981- 1983), Maria Chodorowicz (1983-1989), Wal- 35. Polonia Centre – wizja ośrodka, 1985 r. ter Bas (1989-1990), Grażyna Janik (1990- Polska Wioska 1991), Stanisław Nieć (1991-1995), Jerzy Polonia Centre, plan of centre, 1985. (Carrousel of the Nations) Mroczek (1995-1996), Władysław Urban (1996-1997), Stanisław Nieć (1997-2000), W Kanadzie od roku 1971 prowadzona jest Zbigniew Kruba (2000-2002), Stanisław Nieć 23 kwietnia 2005 roku Polonia Park polityka wielokulturowości. Zadaniem tej (2002-2003), Władysław Kozakowski (2003- obchodziła 25 rocznicę powstania (fot. 30). Na polityki jest budowanie jedności państwa 2004), Stanisław Nieć (2004-2006). Obecnie uroczystości jubileuszowe, które odbyły poprzez wykorzystanie wartości płynących w skład komitetu (2006-2007) wchodzą: się w Domu Polskim przybyli: ambasador z bogactwa kultur, których przedstawicielami Włodzimierz Goździewicz – przewodniczący, Rzeczypospolitej Polskiej w Kanadzie dr są mieszkańcy Kanady, przybyli z różnych Wiesław Plizga – I wiceprzewodniczący, Piotr Ogrodziński, konsul generalny dr stron świata. Na mocy tej polityki powołano Mariusz Zalewski – II wiceprzewodniczący, Piotr Konowrocki, konsul do spraw Polonii Ministerstwo Wielokulturowości, a jej pierw- Aleksandra Kawala – sekretarz finansowy Andrzej Krężel, wiceprezes Kongresu Polo- szym ministrem został Stanisław Haidasz, oraz Danuta Nogal – sekretarz. nii Kanadyjskiej dr Kazimierz Jagiełło, były poseł polskiego pochodzenia. Po utworzeniu Siostry Urszulanki mają duży wkład poseł federalny Okręgu Parkdale-High Park ministerstwa powstały komitety wielokultu- w przygotowanie wystawy, która każdego Jesse Flis, przebywająca z wizytą w Windsor rowości w całej Kanadzie, które przyjęły różne roku prezentowana jest pod innym hasłem, Matka Jolanta Olech, przełożona generalna nazwy. W Windsor przyjęto nazwę z języka np.: „Sławni Polacy na arenie międzynaro- zakonu sióstr Urszulanek, poseł federalny francuskiego Carrousel of the Nations. dowej”, „Żeby Polska była Polską”, „Wkład z Okręgu Windsor-Tecumseh Joe Comartin, W 1973 r. powstało w Windsor Stowa- członek rady miejskiej David Cassivi oraz rzyszenie Wielokulturowości subsydiowane 36. Zespół Pieśni i Tańca Tatry podczas ks. Piotr Sanczenko, siostry Urszulanki przez rząd federalny i prowincjonalny. „Dożynek” w klubie Polonia Centre, i przedstawiciele lokalnych organizacji polo- Celem powołanego Stowarzyszenia było 1988 r. nijnych. Za całokształt spotkania odpowie- zachowanie i pielęgnowanie narodowych dzialny był komitet organizacyjny, któremu tradycji i kultury, a równocześnie pozna- Tatry Song and Dance Group, during przewodniczył Jerzy Barycki. nie i poszanowanie kultury innych grup Harvest Festival in Polonia Centre Club, Zaproszeni goście, podczas swych przemó- 1988. wień, podkreślali iż Polonia Park umocniła wizerunek Polonii wśród społeczności miasta i pozostanie jednym z trwałych śladów obec- ności polskiej grupy etnicznej w Windsor. W drugim dniu odbyła się msza św. w ko- ściele św. Trójcy, po której przedstawiono zaproszonym gościom dorobek polonijnych organizacji działających w Windsor.

Villa Polonia

Villa Polonia jest mniejszym kompleksem mieszkaniowym wybudowanym przez miejscową Polonię. Składa się z trzech budynków mieszkalnych mieszczących 72 mieszkania i zlokalizowany jest przy Little River Road (fot. 31). 24 sierpnia 1984 r. ks. bp. Ordynariusz John M. Sherlock poświę- cił teren pod budowę kompleksu, natomiast 21 września 1985 r. oddano obiekt do użytku. Obiekt ten jest administrowany przez River Garden Homes (Windsor) Inc. Jej prezesem jest Anthony Blak, a w skład zarządu wcho- dzą: Andrew Bas, Marian Cholubko, John Jedlinski, Mark Polewski.

90 POLONIA ORGANIZATIONS

and helps in the publication of the Parish quarterly, Wspólnota (Community). It gave the sum of $50,000 for the reconstruction of the Church, which was finished in December 2005. In 1996, the Polonia Centre Academic Awards Program was created to give financial support to students, originating in the Polish ethnic group. Bursaries are made available to the best-performing students in amounts of $1,200, $1,000 and $800. However, a condition for obtaining a bursary, apart from high grades in studies, is participation in the life of Polonia and writing an essay on a theme, related to the Canadian Polonia. The award of each bursary takes place during the Harvest Festival (“Dożynki”), organized by the Polonia Centre (Windsor) Inc., part of which is an “Evening of Excellence Dinner” (Photograph 36). In 2004, a total of $21,700 was designated for awards. Within the Polonia Centre (Windsor) 37. Przekazanie czeku dla Biblioteki Inc., there is the Cultural Committee, which Uniwersytetu w Windsor, 2004 r. and tennis court, a pool, a sauna, and an jointly organizes Polonia celebrations and exercise room. In spite of the high quality pays attention to the cultural development Presentation of cheque to University and appeal of these facilities, the Polonia of Polonia, organizing concerts by Polish of Windsor Library, 2004. Centre was closed after five years. artists, bringing in new movies, organizing Polonia Centre (Windsor) Inc. operates exhibitions or book sales. The Committee as a non-profit organization, consisting of keeps up Polish traditions, organizing The Ursuline Sisters make a large con- a 12-member Council, of which the pres- Harvest Festivals (“Dożynki”) and Mid- tribution to the preparation of the exhibi- ent Chair is Gerald Koski. It founded PC summer’s Day bonfires (“Sobótki”). It takes tion, which each year is presented with Management Partners and the Global an active role in organizing the “Polish a different theme, for example: “Famous Maintenance Company, which adminis- Village” during Carrousel of the Nations Poles in the International Arena”, “That ter and carry out repair work on behalf and collaborating in the organization of Poland Would Be Poland”, “The Contribu- of Polonia Park. This made it possible Polish Week in Windsor. tion of Polonia to the Culture of Canada”, for Polonia Centre (Windsor) Inc. to gain The Polonia Centre (Windsor) Inc. also “The Dance and Music of Poland”, “Polish access to financial resources, designated works on behalf of the Windsor community. Painting and Sculpture”, “Polish Customs for the needs of Polonia and also the city Each year, it designates the sum of $3,500 and Folk Art”, “Open Up to the World”, community. Polonia Centre (Windsor) Inc. for the Leddy Library of the University of “Poland- A Country between East and administers the Tatry Song and Dance West”, and “The Contribution of Poles to Ensemble, supports the Theatrical-Vocal World Culture” (Photographs 32-34). The Group Płomień, the “Polonia” Sports Club, 38. Rada Dyrektorów Tatry Song and Dance Ensemble and the and other Polonia organizations. It assists Polonia Centre (Windsor) Inc., 2007 r. Theatrical-Vocal Group Płomień enhance the Polish Language School financially, the Polish Ethnic Festival with their per- operating through the Holy Trinity Parish, Board of Directors, formances. Visiting representatives of local Polonia Centre (Windsor) Inc., 2007. government, members of the Provincial Gov- ernment and representatives of the worlds of the arts and education elevate the level of meetings and are proof of the appreciation of the Polish ethnic group in Windsor.

The Polonia Centre (Windsor) Inc.

This organization was founded in 1978, on the initiative of Mitered Priest Wawrzyniec Wnuk and members of the Polish ethnic group in Windsor. In 1985, the “Polonia Centre”, at Forest Glade Drive and Lauzon Parkway, became available for use, under the authority of the Polonia Centre (Wind- sor) Inc. (Photograph 35). The building was to be a meeting place for the Polish ethnic group and also serve the inhabitants of the city. It had a restaurant, a coffee house, a bar, a theatre, club rooms, as well as sports facilities, in the form of a racquetball

91 ORGANIZACJE POLONIJNE

Polonia Centre (Windsor) Inc. działa rów- nież na rzecz społeczności Windsor. Corocz- nie przeznacza sumę 3500 dolarów na Biblio- tekę Leddy (Leddy Library), funkcjonującą przy Uniwersytecie w Windsor (fot. 37). Kwota ta jest przeznaczana na zakup angielskich książek i czasopism o tematyce związanej z polską historią, ekonomią, kul- turą oraz współczesnym życiem. Kwota 1000 dolarów jest przeznaczana corocznie dla Biblioteki Publicznej w Windsor na zakup książek i czasopism związanych z tema- tyką polską. Polonia Centre (Windsor) Inc. wspiera również Polski Komitet Olimpijski, Salvation Army of Canada i inne akcje charytatywne mające zasięg ponadlokalny. W 2003 r. pomagała finansowo Katarzynie Dziedzic wywodzącej się ze środowiska polonijnego, która brała udział w wyborze Miss International Canada. Obecnym prezesem Polonii Centre (Windsor) Inc. jest Gerald Koski, zastępcą prezesa Halina Roznawski, sekretarzem Ewa Barycka, skarbnikiem Gerald Obier- 39. Budynek Credit Union, 2005 r. ski, członkami zarządu: Barbara Koczwara, dzą prace remontowe na rzecz Polonia Park. Danuta Kosior, Krzysztof Kruba, Stefan Credit Union Building, 2005. To umożliwiło Polonii Centre (Windsor) Inc. Polewski, Anna Rączy, Maria Uszyńska zdobycie środków finansowych, które w ca- oraz Robert Zamojski (fot. 38). W skład łości są przeznaczane na potrzeby Polonii Komitetu Kulturalnego PC wchodzą: Bar- Polonii w kulturę Kanady”, „Tańce i muzyka a także społeczności miasta. Polonia Centre bara Koczwara, Anna Rączy, Maria Uszyń- polska”, „Malarstwo i rzeźba polska”, „Pol- (Windsor) Inc. administruje Zespół Pieśni ska, Sylwia Cypcarz, Barbara Gorzelski, skie zwyczaje i sztuka ludowa”, „Otworzyć i Tańca „Tatry”, wspiera Grupę Teatralno- Danuta Kuś, Janina Lauer, Teresa Odesho, się na świat”, „Polska – kraj między wscho- Wokalną „Płomień”, Klub Sportowy „Polo- Monika Pernal, Elżbieta Stępniak, Kazi- dem i zachodem”, „Wkład Polaków w kulturę nia” i inne organizacje polonijne. Wspo- mierz Tarnowski. Działają również inne świata”. (fot. 32-34). Polski festiwal etniczny maga finansowo Szkołę Języka Polskiego, komitety: Budowlany: Ewa Barycka, Stefan uświetniają swym występem: Zespół Pieśni funkcjonującą przy parafii św. Trójcy Polewski; Porad Prawnych: Gerald Koski, i Tańca „Tatry” i Grupa Teatralno-Wokalna oraz pomaga w wydawaniu kwartalnika Krzysztof Kruba; Członkowska: Maria „Płomień”. Przybywający przedstawiciele parafialnego Wspólnota. Przekazała sumę Uszyńska; Kadrowa: Krzysztof Kruba, lokalnych władz, członkowie rządu prowin- 50 000 dolarów na rozbudowę kościoła, Gerald Koski, Gerald Obierski, Stefan cjonalnego oraz przedstawiciele środowiska którą zakończono w grudniu 2005 r. Polewski, Halina Roznawski; Stypendialna: artystycznego i naukowego podnoszą rangę W 1996 r. powołano The Polonia Centre Danuta Kosior, Stefan Polewski, Halina spotkań i są dowodem uznania dla polskiej Academic Awards Program, który wspiera Roznawski, Anthony Blak, s. Magdalena grupy etnicznej w Windsor. finansowo studiującą młodzież wywodzącą Budniak, ks. Roman Waszkiewicz oraz się z polskiej grupy etnicznej. Udzielane reprezentacja do KPK – Ewa Barycka. są stypendia dla najlepszych studentów Polonia Centre (Windsor) Inc. w wysokości 1200, 1000, 800 dolarów. Jed- nak warunkiem uzyskania stypendium, Polska Unia Kredytowa Organizacja ta została założona w 1978 r. poza wysokimi osiągnięciami w nauce (St. Stanislaus – St. Casimir’s z inicjatywy ks. inf. Wawrzyńca Wnuka oraz jest udział w życiu polonijnym i napisanie Polish Parishes Credit Union Ltd. członków polskiej grupy etnicznej w Wind- eseju o tematyce związanej z polonią kana- Holy Trinity Branch) sor. W 1985 r. oddano do użytku Polonijne dyjską. Wręczenie stypendium odbywa się Centrum „Polonia Centre” przy Forest Glade w czasie organizowanych przez Polonia Działalność Unii Kredytowej w prowin- Drive i Lauzon Parkway podlegające Polonia Centre (Windsor) Inc. „Dożynek”, którego cji Ontario rozpoczęła się już w sierpniu Centre (Windsor) Inc. (fot. 35). Obiekt miał częścią jest Evening of Excellence Din- 1945 r. Ksiądz oblat Stanisław Puch- stanowić miejsce spotkań polskiej grupy ner (fot. 36). W 2004 r. przeznaczono na niak z parafii św. Stanisława w Toronto etnicznej oraz służyć mieszkańcom miasta. nagrody 21 700 dolarów. przeprowadził wówczas zebranie z pa- Posiadał restaurację, kawiarnię, bar, salę Przy Polonia Centre (Windsor) Inc. rafianami w sprawie utworzenia Credit widowiskową, sale klubowe oraz obiekty istnieje Komitet Kulturalny, który współ- Union. Celem miała być pomoc polskim sportowe w postaci kortu do racquetball organizuje uroczystości polonijne oraz dba imigrantom, którzy z powodu istniejącej i tenisa, basen, saunę, salę ćwiczeń. Pomimo o rozwój kulturalny Polonii organizując wówczas dyskryminacji nie mogli zacią- wysokiego standardu i atrakcyjności zajęć po koncerty polskich artystów, sprowadzając gać pożyczek w bankach. We wrześniu pięciu latach polonijne centrum zamknięto. nowości filmowe, organizując wystawy, czy 1945 r. nastąpiło otwarcie biura przy Polonia Centre (Windsor) Inc. działa jako sprzedaż książek. Komitet podtrzymuje 12 Dewnison Avenue (Toronto), istniejącego organizacja bez profitowa, składająca się polskie tradycje organizując „Dożynki” do dziś. 2 czerwca 1958 r. otworzono drugie z 12 osobowego zarządu, któremu obecnie i „Sobótki”. Bierze aktywny udział w orga- biuro przy parafii św. Kazimierza przy Ron- przewodniczy Gerald Koski. Założyła ona nizowaniu „Polskiej Wioski” podczas „Car- cesvalles Avenue (Toronto). Na przestrzeni PC Management Partners i Global Mainte- rousel of the Nations” oraz współorganizuje trzech dekad w Ontario powstała sieć nance Company, które administrują i prowa- Polski Tydzień w Windsor. oddziałów Credit Union, funkcjonujących

92 POLONIA ORGANIZATIONS

Windsor (Photograph 37). The money is The Polish Credit Union Popielarz, E. Buczek, M. Zamojski and S. for the purchase of books and periodicals (St. Stanislaus – St. Casimir’s Polish Jasiński. This group worked on a volun- in English about themes, connected with Parishes Credit Union Ltd., tary basis. However, after a few years, the Polish history, economy and culture, as well Holy Trinity Branch) group ended its activities. In 1977, again as modern, daily life. The amount of $1,000 there was an attempt to form the Credit is earmarked each year for the purchase of The activities of the Credit Union in the Union, with the intervention of Group 20 of books and periodicals with Polish themes Province of Ontario already began in the Polish Alliance of Canada. A founding by the Windsor Public Library.The Polonia August 1945. Oblate Father Stanisław group was formed, in which Kazimierz Centre (Windsor) Inc. also supports the Puchniak, from the St. Stanisław Parish Tarnowski was the Chair and one of the Polish Olympic Committee, the Salvation in Toronto, at that time held a meeting members was the founder, Franciszek Army of Canada and other charitable activi- with his parishioners on the issue of start- Kmietowicz. On 18 March 1978, the Group ties with ranges outside the local area. In ing the Credit Union. The objective was obtained approval to open the Credit Union 2003, it gave financial support to Katarzyna to help Polish immigrants, who were not in Windsor and with the participation of Dziedzic, who came from the Polonia social able to obtain loans from the banks, on 63 members and $15,670 as capital, it environment and took part in the Miss account of the discrimination, existing at began its activities. The first Council was: International Canada Competition. that time. In September 1945, the open- President- Wiesław Bielecki; Chair of the The current President of the Polonia ing of an office occurred at 12 Dewnison Loans Committee- Jan Pernal, Financial Centre (Windsor) Inc. is Gerald Koski, the Avenue (Toronto); the office exists to this Secretary and Manager- Janina Tarnow- Deputy President Halina Roznawski, the day. On 2 June 1958, a second office was ska. The office was in the building of the Secretary Ewa Barycka, the Treasurer Ger- opened in the Parish of St. Kazimierz, at Polish-Canadian Club of Border Cities, at ald Obierski, and Members of the Council Roncesvalles Avenue (Toronto). During the 1530 Langlois Avenue. Barbara Koczwara, Danuta Kosior, Krzysztof course of three decades, six branches of the On 1 June 1990, the Credit Union of Kruba, Stefan Polewski, Anna Rączy, Maria Credit Union arose in Ontario, function- Group 20 of ZPwK combined with the Credit Uszyńska, and Robert Zamojski (Photograph ing under the authority of the Provincial Union. The first workers with the Credit 38). The Cultural Committee of the Polonia Government. On 14 September 1974, the Union of St. Stanisław and St. Kazimierz in Centre is: Barbara Koczwara, Anna Rączy, Credit Union building at 220 Roncesvalles Windsor were Anthony Blak, who to this day Maria Uszyńska, Sylwia Cypcarz, Barbara Avenue was opened; on 19 February 1979, carries out the functions of Manager, and Gorzelski, Danuta Kuś, Janina Lauer, Teresa the Credit Union office was opened at 2987 Józefa Rudnicka and Marta Kuśmierczyk, Odesho, Monika Pernal, Elżbieta Stępniak, Bloor Street West (Toronto); on 4 March who work as cashiers. The first office of the and Kazimierz Tarnowski. There are also 1984, an office at the Parish of the Mother Branch was in the lower room of the Dom other committees: Building- Ewa Barycka of God, Queen of Poland, in Scarborough; Polski Hall. On 8 June 1991, the building and Stefan Polewski; Legal Advice- Gerald on 30 March 1984, an office in Mississauga; at 924 Ottawa Street was purchased and Koski and Krzysztof Kruba; Membership- on 11 March 1987, at the Parish of the Most a new office was opened there (Photograph Maria Uszyńska; Staff- Krzysztof Kruba, Holy Heart of Lord Jesus, in Kitchener; on 6 39). Thanks to the influence of the Solidarity Gerald Koski, Gerald Obierski, Stefan September 1987, at the Polish Catholic Mis- wave of immigration, the Branch developed Polewski, and Halina Roznawski; Bursary- sion, in Guelph; on 20 March 1988, at the and increased the number of members, as Danuta Kosior, Stefan Polewski, Halina Parish of St. Jadwiga, in Oshawa; 28 April well as its capital. In 1993, it began to work Roznawski, Anthony Blak, S. Magdalena 1988, at the Parish of St. Alojzy, in Kitch- with the Credit Union in Detroit. From Budniak, and Father Roman Waszkiewicz; ener. At present, there are 17 branches of the beginning of its existence, the Union and Representation with the Canadian-Pol- the Credit Union, including 4 in Toronto, 5 remains in close cooperation with the Holy ish Congress – Ewa Barycka. in Mississauga, and other locations. Trinity Parish, in support of establishing its The history of the Credit Union in own financial institution, based on ethnic- Windsor goes back to the 1950s, when ity. The benefits of the existence of such an 40. Podpisanie Umowy Partnerskiej there were the first attempts to open sav- institution are seen in practical terms as Lublin – Windsor, 2000 r. ings and loan accounts. The first Board of numerous donations to the Polonia organi- Directors was: M. Kuśnierz- Chair; and zations, operating in the city, and the Pol- Signing of Windsor-Lublin Members- the Rev. Dr. L. Kociszewski, M. ish Language School. The Branch staff is: Twinning Agreement, 2000. Anthony Blak- Manager, Kamila Wiercisze- wski- Coordinator, Marta Kuśmierczyk, Bożena Orzyłowska, Elżbieta Kulińska and Małgorzata Wosińska. At present, the Windsor Branch of the Credit Union has more than 1,000 members and is one of the largest (outside of Metropolitan Toronto), existing in the Province of Ontario.

The Theatrical-Vocal Group Płomień

The Theatrical-Vocal Group Płomień (Flame) came into being in May 1995. Its founder and Director is Danuta Pogorzel- ska. From 1998, the Polish People’s Home Association took up patronage of the Group. Its main task is the promotion of Polish culture, as well as the presentation of aesthetic and entertaining impressions to the

93 ORGANIZACJE POLONIJNE pod zwierzchnictwem rządu prowincjonal- działalność. W 1977 r. ponownie podjęto się, zwiększał liczbę członków oraz swój nego.14 września 1974 r. otworzono gmach starania utworzenia Unii, za pośrednictwem kapitał. W 1993 r. nawiązał współpracę Credit Union przy 220 Roncesvalles Avenue, Grupy 20 Związku Polaków w Kanadzie. z polską Unią Kredytową w Detroit. Od 19 lutego 1979 r. otworzono biuro Credit Powołano zespół założycielski, którego prze- początku swego istnienia Unia pozostaje Union przy 2987 Bloor Street West (Toronto), wodniczącym został Kazimierz Tarnowski, w ścisłej współpracy z parafią św. Trójcy, 4 marca 1984 r. – biuro przy polskiej parafii a jednym z członków-założycieli Franciszek popierającej posiadanie własnej etnicznej im. Matki Boskiej Królowej Polski w Scar- Kmietowicz. 18 marca 1978 r. Grupa otrzy- instytucji finansowej. Korzyści z istnie- borough, 30 marca 1984 r. – biuro w Mis- mała zgodę na otwarcie Unii Kredytowej nia takiej instytucji urzeczywistniają się sissauga, 11 marca 1987 r. – przy parafii w Windsor i z udziałem 63 członków oraz w licznych dotacjach dla funkcjonujących Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kitche- kapitałem 15 670 dolarów rozpoczęła dzia- w mieście organizacji polonijnych oraz ner, 6 września 1987 r. – przy Polskiej Misji łalność. Pierwszy zarząd tworzyli: prezes Szkoły Języka Polskiego. Pracownikami Katolickiej w Guelph, 20 marca 1988 r. – przy Wiesław Bielecki, przewodniczący komisji oddziału są: Anthony Blak – kierownik, parafii św. Jadwigi w Oshawie, 28 kwietnia pożyczkowej Jan Pernal, sekretarz finan- Kamila Wierciszewski – koordynator, 1988 r. – przy parafii św. Alojzego w Kitchener. sowy i kierownik Janina Tarnowska. Biuro Marta Kuśmierczyk, Bożenna Orzyłow- Obecnie w Ontario funkcjonuje 17 oddziałów mieściło się w budynku Polsko-Kanadyj- ska, Elżbieta Kulinska oraz Małgorzata Credit Union, w tym 4 w Toronto, 5 w Missis- skiego Klubu Miast Granicznych przy 1530 Wosińska. Obecnie oddział Credit Union sauga i innych miejscowościach. Langlois Avenue. w Windsor ma ponad 1000 członków Historia Unii Kredytowej w Windsor sięga 1 czerwca 1990 r. Unia Kredytowa przy i należy do jednych z największych (poza lat 50-tych, kiedy podjęto pierwszą próbę grupie 20-tej ZPwK połączyła się z Credit metropolią Toronto) oddziałów istniejących utworzenia kasy oszczędnościowo-pożycz- Union. Pierwszymi pracownikami oddziału w prowincji Ontario. kowej. Pierwszą radę dyrektorów stanowili: Credit Union św. Stanisława i św. Kazimie- M. Kuśnierz – przewodniczący i członko- rza w Windsor byli: Anthony Blak, który do wie: ks. dr L. Kociszewski, M. Popielarz, dziś pełni funkcję kierownika oraz Józefa Grupa Teatralno-Wokalna E. Buczek, M. Zamojski, S. Jasiński. Zespół Rudnicka i Marta Kuśmierczyk, pracujące „Płomień” ten pracował w formie wolontariatu, jednak jako kasjerki. Pierwsze biuro oddziału po kilku latach istnienia zakończył swoją mieściło się w dolnej sali Domu Polskiego. Grupa Teatralno-Wokalna „Płomień” powstała 8 czerwca 1991 r. zakupiono budynek przy w maju 1995 roku. Jej założycielką 924 Ottawa Street, w którym otworzono i dyrektorką jest Danuta Pogorzelska. Od 41. Grupa Teatralno-Wokalna „Płomień”, 2005 r. nowe biuro (fot. 39). Dzięki napływowi soli- 1998 r. patronat nad grupą objęło Stowarzy- darnościowej fali imigracji oddział rozwijał szenie Polskiego Domu Ludowego. Głównym Theatrical-Vocal Group “Płomień”, 2005.

94 POLONIA ORGANIZATIONS

70th Anniversary of the Ministry of the Rev. Group is Joanna Pogorzelska, who gradu- Mitered Prelate Wawrzyniec Wnuk. ated from the Instructors Programme for Today the accomplishments of the Polonia Folklore Groups at the Maria Group include more than 70 performances, Curie-Skłodowska University in Lublin. including a play, spectacles and concerts, with which it visited the majority of Polo- nia centres in Ontario and Michigan. Its The Polish-Canadian Business repertoire consists mainly of patriotic, fes- and Professional Association tive and banquet programmes, connected to Polish townspeople’s lore and typically The initiative of forming the Polish-Canad- related to the occasion. The programmes ian Business and Professional Association include national songs, other songs, poetry (PCBPA) of Windsor arose on 14 October and dance. A significant number of the 1995 during the first business meeting in songs and verses are written by members the Dom Polski Hall. In October 1996, the of the Group. Association was formed. In June 1997, The Group does community work and the activity of the Association was regis- is supported by donations from Polonia tered. Its main objective is the support organizations, private companies and for and promotion of business develop- individuals. In 2001, it obtained support ment, creation of a strong lobby between from the Ontario Trillium Foundation, Polish and Canadian firms, and support amounting to $12,000, which permitted the for educational, charitable and cultural purchase of new equipment, stage property, actions. The Association is an active and costumes. organization, which undertakes a number 42. Grupy „Tatry” i „Płomień” podczas Three generations, with ages ranging of enterprises, leading to the development obchodów Polskiego Tygodnia from 15 to 70 years, work together in the of Polish-Canadian collaboration in the w Windsor, 2002 r. Group. Some of them represent several economic, scientific and cultural spheres. Polonia families. The composition of the On the initiative of the organization, the Groups “Tatry” and “Płomień”, Group is: Norbert Baczkowski, Bonnie Polish-Canadian Business and Professional during celebration of Polish Week in Windsor, 2002. Bełczowski, Krystyna Budzik, Michał Bron- Association of Windsor, was formed in 1996 kowski, Jerry Kowalski, Albert Flis, Patry- to bring together representatives of Polish cja Furman, Elżbieta Molcan-Gorzelnik, and Canadian firms, operating within the Elżbieta Gorzelska, Wiesław Grochal, Jan city and surrounding area. audience. Besides the propagation of Polish Kowalski, Dorota Kruba, Sławek Krusiński, The Association is the organizer of culture and national tradition, the group Stanisław Łukawski, Tomasz Mróz, Marek official, annual business meetings (a busi- Płomień gives itself as an objective the dis- Nieć, Maria Nieć, Stanisław Nieć, Danuta ness dinner and occasional community semination of the elements of modern the- Pogorzelska, Joanna Pogorzelska, Marta luncheons), which have the objective of atre, poetry and dance (Photograph 41). Popławska, and Zofia Popławska. The fol- forming collaboration between Polish and At the start, students of the Polish lowing direct the work and administration Canadian firms (Photograph 44). As well, Language School made up the membership of the Group: Bonnie Bełczowski- Chronic- the Association carries out activities with of the Group and in particular, the laure- ler, Elżbieta Molcan-Gorzelnik- Graphic dimensions that go beyond the local area. ates of recitation competitions. The first Project Design, Dorota Kruba- Artistic programme, An Evening by Candlelight, Director, Stanisław Łukawski- Musical dedicated to the Director of the Polish Director, Tomasz Mróz- Treasurer, Marek 43. Delegacja z Lublina na spotkaniu School, S. Urszula Wolniewicz (d.1995), Nieć- Artistic Director, Maria Nieć- Musi- z Polonią, 2000 r. took place in the hall below the Holy Trinity cal Director, Danuta Pogorzelska- Director Church. The next shows were An Evening and Chronicler. The Choreographer of the Lublin Delegation at meeting with Poetry, a programme on the occasion with Polonia, 2000. of the 75th Anniversary of the Polish Army Veterans Association in America and also a programme to mark the Anniversary of the S.W.A.P. Club in Chatham. There the Group was given the name Płomień (Flame). In May 1998, there began the preparations for the programme, Today I Cannot Come to You, following the script of Lech Budrecki and Ireneusz Kaniecki. The premiere of the play was on 10 May 1998, in the Dom Polski Hall, and the honourable guests were the Consul of the Pol- ish Republic, Witold Mańkowski, and his wife. Furthermore, the Group has appeared at many gatherings, connected with the celebration of national festivals and also took part in the organization of Carrousel of the Nations, Polish Week in Windsor (Pho- tograph 42), Polish Day in Ontario Place, Toronto, Christmas Show, Society Dinner, Harvest Festivals, and the Jubilee of the

95 ORGANIZACJE POLONIJNE jej zadaniem jest promowanie polskiej kultury nijnych ośrodków Ontario i Michigan. Polsko-Kanadyjskie oraz dostarczanie widzom wrażeń estetycznych Repertuar stanowią głównie programy Stowarzyszenie Biznesmenów i rozrywki. Obok krzewienia polskiej kultury patriotyczne, świąteczne, biesiadne i Profesjonalistów i tradycji narodowej, zespół „Płomień” stawia nawiązujące do polskiego folkloru miesz- sobie za cel rozpowszechnianie elementów czańskiego i typowo okolicznościowe. Inicjatywa powołania Polsko-Kanadyj- współczesnego teatru, poezji i tańca (fot. 41). Programy zawierają pieśni narodowe, skiego Stowarzyszenia Biznesmenów Na początku w skład grupy wchodzili piosenki, poezję i taniec. Znaczna część i Profesjonalistów (PCBPA – Polish-Canadian uczniowie Szkoły Języka Polskiego, a głów- piosenek i wierszy jest własną twórczością Business and Professional Association of nie laureaci konkursów recytatorskich. członków zespołu. Windsor) powstała 14 października 1995 r. Pierwszy program Wieczór przy świecach, Zespół pracuje społecznie i utrzymuje podczas pierwszego biznesowego spotkania dedykowany dyrektorce Szkoły Polskiej, sio- się z dotacji organizacji polonijnych, w Domu Polskim. W październiku 1996 r. strze Urszuli Wolniewicz (zm.1995 r.), odbył prywatnych firm i indywidualnych osób. powstało Stowarzyszenie. W czerwcu 1997 r. się w sali pod kościołem św. Trójcy. Następne W 2001 roku uzyskał wsparcie finansowe zarejestrowano działalność organizacji. Jego występy to Wieczór z poezją, program z oka- z „Ontario Trillium Foundation” w wy- głównym celem jest wspieranie i promo- zji 75 rocznicy Stowarzyszenia Weteranów sokości 12 tysięcy dolarów, co pozwoliło wanie rozwoju przedsiębiorstw, stworzenie Armii Polskiej w Ameryce oraz program na zakup nowego sprzętu, rekwizytów mocnego lobby pomiędzy firmami polskimi z okazji rocznicy klubu S.W.A.P. w Cha- i strojów. i kanadyjskimi oraz wspieranie działań edu- tham. Tam grupie nadano nazwę „Płomień”. W zespole współpracują ze sobą przed- kacyjnych, charytatywnych i kulturalnych. W maju 1997 r. rozpoczęto przygotowania stawiciele trzech pokoleń od 15 do 70 roku Stowarzyszenie jest aktywną organizacją do programu Dziś do Ciebie przyjść nie życia. Część z nich to reprezentanci kilku podejmującą szereg przedsięwzięć prowa- mogę, według scenariusza Lecha Budrec- rodzin polonijnych. W skład grupy wchodzą: dzących do rozwoju polsko-kanadyjskiej współpracy w sferze gospodarczej, naukowej i kulturalnej. Z inicjatywy organizacji utworzono w 1996 r. Stowarzyszenie Polsko- Kanadyjskiego Biznesu (Polish-Canadian Business and Professional Association of Windsor) skupiającego przedstawicieli firm polskich i kanadyjskich działających na terenie miasta i okolic. Stowarzyszenie jest organizatorem corocznych oficjalnych spotkań biznesowych (business dinner oraz okazjonalnych community luncheons), które mają na celu nawiązanie współpracy pomiędzy polskimi i kanadyjskimi firmami (fot. 44). Stowarzyszenie prowadzi również działania mające wymiar ponadlokalny. Zainicjowało w 2000 r. powstanie miast partnerskich Windsor-Lublin (fot. 40). Partycypowało w wyjeździe przedstawicieli władz lokalnych do Lublina (2001 r., 2004 r. i 2006 r.) w celu nawiązania partnerskich kontaktów. Kontakt pomiędzy Windsor a Lublinem zacieśnił się wraz z podpisaniem w 2000 r. 44. Business Dinner organizowany porozumienia o utworzeniu miast partner- przez Stowarzyszenie Biznesmenów Norbert Baczkowski, Bonnie Bełczowski, skich Windsor – Lublin. Pierwsza część i Profesjonalistów, 2003 r. Krystyna Budzik, Michał Bronkowski, porozumienia miała miejsce w Windsor. Jerry Kowalski, Albert Flis, Patrycja Partnerska umowa została podpisana przez Business Dinner, organized by Business Furman, Elżbieta Molcan-Gorzelnik, Elż- Andrzeja Pruszkowskiego, burmistrza and Professional Association, 2003. bieta Gorzelska, Wiesław Grochal, Jan Lublina, Helenę Pietraszkiewicz, przewod- Kowalski, Dorota Kruba, Sławek Krusiń- niczącą zarządu miasta Lublina oraz przez kiego i Ireneusza Kanieckiego. Premiera ski, Stanisław Łukawski, Tomasz Mróz, kanadyjską stronę, którą reprezentowali sztuki odbyła się 10 maja 1998 r. w Domu Marek Nieć, Maria Nieć, Stanisław Nieć, Mike Hurst, burmistrz Windsor, June Cox, Polskim, a honorowym gościem był konsul Danuta Pogorzelska, Joanna Pogorzelska, przewodnicząca komisji ds. stosunków mię- Rzeczypospolitej Polskiej Witold Mańkow- Marta Popławska i Zofia Popławska. Pracą dzynarodowych. Drugą część porozumienia ski z małżonką. Ponadto zespół występo- i administracją grupy kierują: Bonnie podpisano w Lublinie 25.04.2001 r. Stronę wał na wielu akademiach, związanych Bełczowski – kronikarz, Elżbieta Molcan- polską reprezentowali Andrzej Prusz- z obchodami świąt narodowych, oraz brał Gorzelnik – projektant graficzny, Dorota kowski i Helena Pietraszkiewicz, stronę udział w organizowaniu „Carrousel of the Kruba – dyrektor artystyczny, Stanisław kanadyjską Dave Cassivi, wiceburmistrz Nations”, „Polskiego Tygodnia” (fot. 42) Łukawski – dyrektor muzyczny, Tomasz Windsor i June Cox. Współpraca między w Windsor, „Polish Day” w Ontario Place Mróz – skarbnik, Marek Nieć – dyrek- Lublinem a Windsor odbywa się również – Toronto, „Christmas Show”, „Society tor artystyczny, Maria Nieć – dyrektor w sferze edukacyjnej. Dnia 17.11.2002 r. Dinner”, „Dożynek”, Jubileuszu 70 rocz- muzyczny, Danuta Pogorzelska – dyrektor, podpisano memorandum pomiędzy St. Clair nicy kapłaństwa ks. Infułata Wawrzyńca kronikarz. Choreografem grupy jest Joanna College a Lubelską Szkołą Biznesu (fot. 46). Wnuka. Pogorzelska, która ukończyła studium dla Porozumienie podpisał Michael Vourakes, Dziś w dorobku grupy jest ponad 70 wystę- instruktorów Polonijnych Zespołów Folk- wiceprezydent St. Clair College oraz ks. pów w tym sztuka, widowiska i koncerty, lorystycznych przy Uniwersytecie Marii prof. Tadeusz Zasępa, rektor Lubelskiej z którymi goszczono w większości polo- Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Szkoły Biznesu.

96 POLONIA ORGANIZATIONS

St. Clair College and the Lublin School of Polish Ambassador to Canada (Photograph Business (Photograph 46). The agreement 47). This understanding (the Official was signed by Michael Vourakes, Vice Development Assistance in Central Europe President of St. Clair College, and the Rev. Programme- ODACE) includes Poland, the Prof. Tadeusz Zasępa, Rector of the Lublin Czech Republic, Hungary, and Slovakia. It School of Business. is a five-year programme, with the sum of The Association also participated in $15 million designated for the development activities, leading to the honouring of Herb of cooperation between Canada and Cen- Gray by the Catholic University of Lublin, tral Europe. This fund from the Canadian with the bestowal of the title of Doctor International Development Agency (CIDA) honoris causa upon him, on 30 May 2003 is in support of economic reforms, based on (Photograph 48). democratic principles, and promotes tech- Besides activities in the educational-cul- nological development in different regions 45. Przekazanie stypendium dla Megan tural sphere between Windsor and Lublin, of Central Europe. Street, studentki Uniwersytetu they are also linked in the commercial w Windsor, 2002 r. sphere. Twice (in 2001 and 2004), Lublin hosted trade delegations from Windsor Presentation of award to Megan Street, 47. Podpisanie umowy (Windsor Trade Mission). On the invita- student at University of Windsor, 2002. między Polską a Kanadą, 2002 r. tion of Andrzej Pruszkowski, the following visited Lublin: Dave Cassivi, Gary Cian, Signing of agreement Secretary of the Windsor City Council, between Poland and Canada, 2002. In 2000, it initiated a twin city agreement Jerzy Barycki, Member of the International between Windsor and Lublin (Photograph Relations Committee, Dr. Andrzej Dziew- 40). It participated in trips by representa- iecki, Vice President of the Canadian-Pol- tives of the local government to Lublin ish Congress, as well as representatives (2001, 2004 and 2006) for the purpose of of Windsor companies, June Cox, Jason making contacts between partners. The Cox, Joe Ouellette, Daniel Moynahan and interactions between Windsor and Lublin Dr. Zbigniew Pona. The main objective of strengthened with the signing in 2000 of the visit was the establishment of com- a twin city agreement between Windsor mercial contacts with firms in Lublin and and Lublin. The first part of the agree- the surrounding region. On 16 June 2004, ment took place in Windsor. The partner- at the Seat of the Crown Tribunal, Cana- ship agreement was signed by Andrzej dian Commerce Day was organized by the Pruszkowski, the Lublin Mayor, Helena Canadian Embassy through collaboration Pietraszkiewicz, the Chair of the City with the Lublin Promotion Office and the Council of Lublin, and by the Canadian International Relations Committee in side, represented by Mike Hurst, the Mayor Windsor. The following took part in the of Windsor, and June Cox, Chair of the meeting: Ralph Lysyshyn, the Canadian International Relations Committee. The Ambassador, Henryk Makarewicz, Marshal second part of the agreement was signed of the Lublin Voivodeship, Andrzej Prusz- in Lublin, on 25 April 2001. The Polish side kowski, and the representatives of Polish was represented by Andrzej Pruszkowski and Canadian firms. Numerous Canadian and Helena Pietraszkiewicz, the Canadian companies made presentations, including: side by Dave Cassivi, the Deputy Mayor of Pratt & Whitney Canada, which employs Windsor, and June Cox. The collaboration 4,500 workers in Rzeszów and 1,130 in between Lublin and Windsor also occurs in Kalisz, as well as Acrolab Inc., Conserval the sphere of education. On 17 November Engineering Inc., Gemite Products Inc., 2002, a memorandum was signed between Innovia Solutions, Napier Reid Inc., Petro- 48. Herb Gray Doktorem honoris causa Canada Lubricants, Platinum Tool Tech- Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, nologies, SNC Lavalin, Trojan Technologies 2003 r. Inc., VAC Aero, Wentworth Technologies 46. Podpisanie umowy między St. Clair Award of Doctor honoris causa Co. Inc., and Bell Helicopter Canada. College a Lubelską Szkołą Biznesu, to Herb Gray, Catholic University 2002 r. During this visit, first business contacts of Lublin, 2003. were made, which in the future will bring Signing of agreement between St. Clair benefits for both interested parties. College and Lublin School of Business, 2002. In 2002, the Association was the cofounder of the Windsor-Chatham Branch The Association supports the Recon- of the Canadian-Polish Congress. To the struction Fund of the Dom Polski Hall, as important achievements of the PCBPA, well as cultural-educational activities in it is also necessary to add its participa- Windsor. It funds bursaries for the best tion in activities, leading to the signing students at the University of Windsor and of an understanding between Canada assists talented youth, raised within the and Poland, the objective of which is the Polish ethnic group. An example, which development of partnerships in Central might be cited, is Daniel Wnukowski, Europe. This understanding was signed a talented pianist. The Education Fund, in Windsor, in November 2002, by Susan initiated in 1996, assisted the development Whelan, the Minister for International of his musical talents. It also provided help Cooperation, and Paweł Dobrowolski, the for Halina Masiuk, from Brześć (Belarus),

97 ORGANIZACJE POLONIJNE

Stowarzyszenie partycypowało również W 2002 r. Stowarzyszenie było współza- Tydzień, który będzie promował nie tylko w działaniach zmierzających do uhonorowa- łożycielem Kongresu Polonii Kanadyjskiej Polskę, ale również 100-lecie osadnictwa nia przez Katolicki Uniwersytet Lubelski Okręg Windsor-Chatham. Do ważnego i dorobek Polonii windsorskiej wśród spo- Herb Gray’a, któremu nadano 30.05.2003 r. osiągnięcia PCBPA należy również udział łeczeństwa kanadyjskiego. W corocznie tytuł doktora honoris causa (fot. 48). w działaniach zmierzających do podpisania organizowanych przez Stowarzyszenie Obok działań w sferze edukacyjno- porozumienia między Kanadą i Polską, spotkaniach biznesowych (Polish Canadian -kulturalnej między Windsor a Lublinem którego celem jest rozwijanie partnerstwa Business and Professional Community zawiązano również współpracę w sfe- w Europie Środkowej. Porozumienie to Dinner) biorą udział znani politycy, intelek- rze gospodarczej. Dwukrotnie (w 2001 zostało podpisane w Windsor w listopadzie tualiści oraz osoby o wysokim autorytecie i 2004 r.) Lublin gościł delegacje gospodar- 2002 r. przez Susan Whelan, ministra do społecznym, m.in. Tadeusz Diem, amba- czą z Windsor (Windsor Trade Mission). spraw międzynarodowej współpracy i Pawła sador Polski w Kanadzie (14.10.1995 r.), Na zaproszenie Andrzeja Pruszkowskiego Dobrowolskiego, ambasadora Polski w Ka- Stanisław Haidasz, senator, były minister przyjechali David Cassivi, Gary Cian, nadzie (fot. 47). Porozumienie to (Official ds. wielokulturowości (19.10.1996 r.), Jesse sekretarz rady miasta Windsor, Jerzy Development Assistance in Central Europe Flis, były parlamentarzysta (18.10.1997 r.), Barycki, członek komitetu współpracy z za- – ODACE) obejmuje Polskę, Czechy, Węgry, Bogdan Grzeloński, ambasador Polski granicą, dr Andrzej Drzewiecki, wiceprezy- Słowację i jest programem pięcioletnim, w Kanadzie (14.11.1998 r. i 16.10.1999 r.), dent Kongresu Polonii Kanadyjskiej oraz przeznaczającym sumę 15 mln dolarów na Rt. Hon. Herb Gray, były wicepremier przedstawiciele przedsiębiorstw z Windsor: rozwój współpracy pomiędzy Kanadą a Eu- Kanady (02.11.2000 r.), Paweł Dobrowolski, June Cox, Jason Cox, Joe Ouellette, Daniel ropą Środkową. Fundusz ten, pochodzący ambasador Polski (30.11.2001 r.), Susan Moynahan oraz dr Zbigniew Pona. Głów- z Kanadyjskiej Agencji Międzynarodowego Whelan, minister ds. międzynarodowej nym celem wizyty było nawiązanie kon- Rozwoju (Canadian International Develop- współpracy (22.10.2002 r.), Andrzej Prusz- taktów gospodarczych z przedsiębiorcami ment Agency – CIDA), wspierający reformy kowski, burmistrz Lublina (14.11.2003 r.). z Lublina i regionu. 16 czerwca 2004 r. ekonomiczne oparte na zasadach demokra- Pracami Stowarzyszenia kieruje rada w siedzibie Trybunału Koronnego odbył tycznych, pozwoli na rozwój myśli technicz- dyrektorów w składzie: Jerzy Barycki się Kanadyjski Dzień Gospodarczy, zorga- nej w różnych rejonach Europy Środkowej. – prezes, Paweł Drozdowski – sekretarz nizowany przez ambasadę kanadyjską przy Stowarzyszenie wspierało Fundusz finansowy, Ewa Barycka – sekretarz pro- współpracy Biura Promocji Lublina oraz Rozbudowy Domu Polskiego oraz działania tokołowy, Artur Glab, Renata Dudzianiec, Międzynarodowego Komitetu Współpracy kulturalno-oświatowe na terenie Windsor. Antoni Jedliński, Dariusz Kosior, dr Zbi- z Windsor. W spotkaniu udział wzięli Ralph Funduje stypendia dla najzdolniejszych stu- gniew Pona, Andrzej Słupecki oraz dr An- Lysyshyn, ambasador Kanady, Henryk dentów Uniwersytetu w Windsor, pomaga drzej Sobiesiak. Makarewicz, marszałek województwa utalentowanej młodzieży wywodzącej się Głównym inicjatorem działań Stowa- lubelskiego, Andrzej Pruszkowski oraz z polskiej grupy etnicznej. Przykładem rzyszenia jest Jerzy Barycki, który od przedstawiciele firm polskich i kanadyj- może być Daniel Wnukowski, utalentowany 10 lat sprawuje funkcję prezesa. W 2005 skich. Swe prezentacje przedstawiły liczne pianista dla którego w 1996 r. utworzono roku za zasługi dla Polonii i Polski został firmy kanadyjskie m.in.: Pratt & Whitney Education Fund, pomagający w rozwoju odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Kanada, zatrudniające 4500 pracowników jego muzycznego talentu. Pomagano rów- Zasługi przez dr Piotra Ogrodzińskiego, w Rzeszowie i 1130 pracowników w Kaliszu nież utalentowanej muzycznie studentce ambasadora Polski w Kanadzie. oraz Acrolab Inc., Conserval Engineering Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Inc., Gemite Products Inc., Innovia Solu- w Lublinie Halinie Masiuk, pochodzącej tions, Napier Reid Inc., Petro-Canada z Brześcia (Białoruś) oraz ufundowano Inne organizacje polonijne Lubricants, Platinum Tool Technologies, stypendium Megan Street, studentce Uni- SNC Lavalin, Trojan Technologies Inc., wersytetu w Windsor (fot. 45). W Windsor istniały organizacje polonijne, VAC Aero, Wentworth Technologies Co. Stowarzyszenie jest inicjatorem oraz które zakończyły już swoją działalność. Inc., Bell Helicopter Canada. Podczas jednym z głównych organizatorów Pol- Do nich należały: Zjednoczenie Zrzeszeń tej wizyty zawiązano pierwsze kontakty skiego Tygodnia w Windsor, który odbył Polskich, Gniazdo 812 Sokolstwa Polskiego, gospodarcze, które w przyszłości przyniosą się już w roku 2002, 2004 i 2006. W 2008 r. Klub Piłsudskiego, Klub Narutowicza, korzyści dla obu zainteresowanych stron. planowany jest kolejny, szczególny Polski Towarzystwo Dobroczynnych Polek.

98 POLONIA ORGANIZATIONS a talented music student at the Maria Curie-Skłodowska University in Lublin and also a bursary was awarded to Megan Street, a student at the University of Wind- sor (Photograph 45). The Association is the initiator as well as one of the main organizers of Polish Week in Windsor, which took place in 2002, 2004 and 2006. A special Polish Week in the sequence is planned for 2008, when it will promote not only Poland, but also the one-hundredth anniversary of settlement and achievements within Canadian society by the Windsor Polonia. The Association organizes each year the Polish-Canadian Business and Professional Community Dinner, in which there is participation by well known politicians, intellectuals and individuals, of high authority in society. These include Tadeusz Diem, Pol- ish Ambassador to Canada (14 October 1995), Stanisław Haidasz, Senator and the former Minister for Multiculturalism (19 October 1996), Jesse Flis, former Member of Parliament (18 October 1997), Bogdan Grzeloński, the Polish Ambassador to Canada (14 November 1998 and 16 Octo- ber 1999), Herb Gray, the former Deputy Prime Minister of Canada (2 November 2000), Paweł Dobrowolski, the Polish Ambassador to Canada (30 November 2001), Susan Whelan, the Minister for International Cooperation (22 October 2002) and Andrzej Pruszkowski, the Mayor of Lublin (14 November 2003). The work of the Association is organized by a Board of Directors: Jerzy Barycki- President, Paweł Drozdowski- Financial Secretary, Ewa Barycka- Recording Secre- tary, as well as Artur Glab, Renata Dud- zianiec, Antoni Jedliński, Dariusz Kosior, 49. Delegacja handlowa z Lublina Dr. Zbigniew Pona, Andrzej Słupecki and Other Polonia organizations w Windsor, 2005 r. Dr. Andrzej Sobiesiak. The main initiator of the activities of the In Windsor, there have been other Polonia Lublin Trade Mission to WIndsor, 2005. Association is Jerzy Barycki, who for the past organizations, which already ended their ten years carries out the function of Presi- activities. These include: the Federation dent. In 2005, for his service to Polonia and of Polish Societies in Canada, Nest 812 of Poland, he was awarded the Cavalier’s Cross the Polish Falcons, the Piłsudski Club, the of the Order of Merit by Dr. Piotr Ogrodziński, Narutowicz Club and the Society of Polish the Polish Ambassador to Canada. Women Philanthropists.

99 Działalność społeczno-kulturalna Polonii w Windsor

Polscy intelektualiści Prof. Zbigniew Fallenbuchl urodził Prof. Zbigniew Fallenbuch zmarł 15 lipca się w Katowicach w 1924 r. We wrześniu 1997 roku w Windsor. W uznaniu jego Obecnie w Windsor mieszka 11 545 osób 1939 r. jako 15-sto letni harcerz 2-giej wybitnych zasług dla Polonii w 2000 roku pochodzenia polskiego. Awans społeczny Warszawskiej Drużyny Harcerskiej brał został pośmiertnie odznaczony Krzyżem polskich imigrantów i osób polskiego pocho- udział w obronie Warszawy jako łącznik. Oficerskim, Orderu Zasługi RP. dzenia pozwala zaliczyć ich do klasy średniej Po upadku Warszawy działał w konspiracji społeczeństwa kanadyjskiego. Znaczna część przy organizowaniu podziemnego harcer- Paweł I. B. Staniszewski urodził się (zwłaszcza grupa imigracji posolidarno- stwa (Krąg św. Jerzego), gdzie uzyskał w 1925 r. w Montrealu w rodzinie polskich ściowej) posiada wyższe wykształcenie. Ze stopień harcmistrza. Jako żołnierz AK imigrantów. W 1948 r. podjął studia praw- względu na przemysłowy charakter miasta (pseudonim Wilanowski) walczył w po- nicze. Po skończeniu studiów rozpoczął głównym źródłem zatrudnienia są fabryki wstaniu warszawskim w 1944 r. dowodząc praktykę prawniczą w Toronto, pracując samochodowe oraz mniejsze firmy kooperu- plutonem kompanii harcerskiej batalionu w Prokuraturze Generalnej. W 1968 r. jące z trzema magnatami rynku samochodo- „Gustaw”. Został odznaczony Krzyżem został mianowany Sędzią Sądu Okręgo- wego (Chrysler, Ford, General Motors). Walecznych i awansował do stopnia pod- wego w Windsor (District Court of Ontario). porucznika. Po upadku powstania dostał Swą funkcję pełnił do 1992 r. (fot. 1). się do niewoli niemieckiej. Po wyzwoleniu W swym aktywnym życiu był zaangażo- do 1947 r. służył we Włoszech i Anglii wany w sprawy społeczności kanadyjskiej w 3-ciej Dywizji Strzelców Karpackich II i polskiej. W młodości należał do Montreal- Korpusu. W latach 1949-1952 brał udział skiego Klubu Młodzieży (1942 r.). Działał w pracy harcerskiej na wychodźstwie, w Klubie Polskich Studentów (1944 r.). pełniąc funkcję Naczelnika Harcerstwa W latach 1944-1946 był prezesem Komi- Polskiego. Był współzałożycielem Związku tetu Centralnego Klubów Młodzieżowych Młodzieży Chrześcijańsko-Społecznej w Montrealu i sekretarzem Polskiego (1948-1952). Studiował jednocześnie na Towa rzystwa Opieki. W 1946 r. został pre- Uniwersytecie Londyńskim uzyskując zesem Młodzieżowego Kongresu Polonii w 1951 r. stopień Bachelor of Science in Kanadyjskiej, a w 1947 r. sekretarzem Economics. W latach 1953-1955 pełnił generalnym Narodowego Kongresu Polo- obowiązki członka zarządu głównego Par- nii Kanadyjskiej. W 1944 r. brał udział tii Pracy i sekretarza Rady Jednościowej w zebraniu założycielskim Kongresu Polo- Narodu. W 1955 r. przyjechał do Kanady nii Kanadyjskiej w Toronto, na którym i podjął dalsze studia na Uniwersytecie przyjęto treść konstytucji KPK. Jesienią w Montrealu. Uzyskał tytuł doktora, a 1947 r. współorganizował zjazd młodzieży później profesora w dziedzinie ekonomii w Montrealu i Toronto, na który zaproszono na Uniwersytecie McGill. Po przyjeździe 34 polsko-kanadyjskie kluby młodzieżowe. do Windsor wykładał na Wydziale Nauk Celem zjazdu było utworzenie Kanadyj- Społecznych Uniwersytetu w Windsor skiego Kongresu Młodzieżowego i przyjęcie (1959 r.). W latach 1962-1963 i 1970-1979 projektu konstytucji. Jako członek Młodzie- pełnił obowiązki kierownika Wydziału żowego Kongresu pracował nad wydaniem Ekonomii i Nauk Politycznych. W latach pierwszego polskiego czasopisma młodzie- 1965-1966 pełnił obowiązki doradcy rządu żowego The Dawn (Jutrzenka) wydawanego 1. Sędzia Hon. Paul Staniszewski Gujany ds. ekonomicznych i jednocześnie do 1948 r. Jako sympatyk partii liberalnej dziekana Wydziału Nauk Społecznych brał udział w wyborach do parlamentu Judge Hon. Paul Staniszewski. na Uniwersytecie Gujańskim. W latach w roku 1959 i w 1967. 1970-1973 kierował programem pomocy Sędzia P. Staniszewski jest wielkim gospodarczej dla Gujany z ramienia Cana- filantropem, któremu bliskie są sprawy Wśród polskiej grupy etnicznej w Wind- dian International Development Agency. społeczne. W czasie ogłoszenia stanu sor jest wielu lekarzy o różnych specjalno- Po pobycie w Gujanie wrócił do Windsor i wojennego w Polsce (1981 r.) aktywnie ściach oraz lekarzy stomatologów: (m.in. w latach 1985-1990 pełnił obowiązki dzie- włączył się w zainicjowany 23.01.1982 r. Antoni Bekasiak, Adam Głowacki, Bogu- kana Wydziału Ekonomii i Nauk Politycz- przez kościół św. Trójcy Fundusz Pomocy sława Małgorzata Hanson, Richard Smo- nych na Uniwersytecie w Windsor. Mimo Polsce. Dzięki ofiarności polskiej grupy leń, Paweł Marszal, Urszula Flis, Marek wszechstronności zainteresowań większość etnicznej oraz społeczności kanadyjskiej Lackorzyński, Adam Pona, Zbigniew Pona, prac naukowych prof. Fallenbuchla doty- zebrano 213 tys. dolarów. Arcybiskupstwo Barbara Potyka, Andrew Rak, Edward czy zagadnień związanych z gospodarką z London i diecezja z Hamilton dodała do Zięba), adwokatów (Suzanne M. Dajczak, państw Europy Wschodniej i Związku funduszu 100 tys. dolarów. Dystrybucją John M. Jedliński, Gerald Koski, Krzysztof Radzieckiego, a w szczególności Polski. tych środków zajęły się parafie w Polsce, Kruba, Michael Maleyko, Paweł Staniszew- W 1979 r. prof. Fallenbuchl otrzymał tytuł Caritas i Czerwony Krzyż. W latach 1994- ski), inżynierów, ekonomistów, nauczycieli doktora honoris causa Uniwersytetu d’Aix 1995 za pośrednictwem Kanadyjskiego i naukowców. Oto niektórzy spośród licz- Marseille. Profesor aktywnie włączał się Czerwonego Krzyża, sędzia Staniszew- nego grona szczególnie aktywni na rzecz w pracę na rzecz polskiej parafii oraz ski ofiarował 40 tys. dolarów na pomoc Polonii: Polonii w Windsor. dla dzieci z Górnego Śląska. Fundusz

100 Socio-Cultural Activities of Polonia in Windsor

Polish intellectuals Economics. In the years 1953-1955, he he became President of the Youth Canad- fulfilled the responsibilities of Member of ian-Polish Congress and in 1947, Secretary Currently, 11,545 people of Polish origin the Chief Council of the Labour Party and General of the National Canadian Polish live in Windsor. The social advancement Secretary in the National Unity Council. Congress. In 1944, he took part in the of Polish immigrants and individuals of In 1955, he traveled to Canada and took founding meeting of the Canadian-Polish Polish heritage makes them referable up further studies at the University of Congress (KPK) in Toronto, at which the to the middle class of Canadian society. Montréal. He gained the title of Professor contents of the constitution of the Congress A significant proportion of them (in par- of Economics at McGill University. After were accepted. In the Fall of 1947, he co- ticular, the post-Solidarity immigration coming to Windsor, he taught in the Fac- organized youth meetings in Montréal group) have higher education. On account ulty of Social Sciences at the University and Toronto, to which 34 Polish-Canadian of the industrial character of the city, the of Windsor (1959). In the years 1962-1963 youth clubs were invited. The objective of car plants and the smaller companies, and 1970-1979, he was Chairman of the the meetings was formation of the Canad- cooperating with the Big Three of the auto Department of Economics and Political Sci- ian Youth Congress and acceptance of the industry (Chrysler, Ford, General Motors), ence. In 1965-1966, he fulfilled the duties project of a constitution. As a member of are the main sources of employment. of Advisor to the Government of Guyana on the Youth Congress, he worked on publica- Among the members of the Polish ethnic Economic Affairs and at the same time of tion of the first Polish youth periodical, The group in Windsor, there are many medical the Dean of the Faculty of Social Sciences Dawn (Jutrzenka), which was released up doctors of different specializations and also at the University of Guyana. In 1970-1973, to 1948. He was a supporter of the Liberal dental surgeons (including Antoni Bekasiak, he headed a programme of economic assist- Party and took part in the parliamentary Adam Głowacki, Bogusława Małgorzata ance for Guyana, through the Canadian elections of 1959 and 1967. Hanson, Richard Smoleń, Paweł Marszał, International Development Agency. After Urszula Flis, Marek Lackorzyński, Adam his stay in Guyana, he returned to Windsor Pona, Zbigniew Pona, Barbara Potyka, and from 1985-1990, he was Chairman of Andrew Rak and Edward Zięba), lawyers the Department of Economics and Political (Suzanne M. Dajczak, John M. Jedliński, Science at the University of Windsor.2 In Gerald Koski, Krzysztof Kruba, Michael spite of the wide range of his interests, the Malejko and Paweł Staniszewski), engin- majority of the published work of Professor eers, economists, teachers and scientists. Fallenbuchl deals with problems, related Here are a few that are and have been to the economies of the countries of East- particularly active on behalf of Polonia, ern Europe and the Soviet Union and in from among the many: particular, Poland. In 1979, Professor Fal- lenbuchl received the title of Doctor honoris Professor Zbigniew Fallenbuchl was causa from the Université d’Aix-Marseilles. born in 1924, in Katowice. In September The Professor actively joined in work on 1939, he was a 15-year-old scout in the Sec- behalf of the Polish Parish and the Wind- ond Warszawa Scout Troop and took part sor Polonia. in the defense of Warszawa, as a courier. Professor Zbigniew Fallenbuchl died on After the fall of Warszawa, he worked in 15 July 1997 in Windsor. In recognition of the Resistance through the organized, his renowned service to Poland, in 2000 underground Scouts (St. Jerzy Circle), in he was decorated posthumously, with the which he gained the title of Scoutmaster. Officer’s Cross of the Order of Merit of the 2. Wręczenie dyplomu Czerwonego As a soldier in the Home Army (Armia Republic of Poland. Krzyża od Senatu Kanady Krajowa) (code name Wilanowski), he przez ks. W. Wnuka fought in the Warszawa Uprising in 1944, Paweł I.B. Staniszewski was born in Presentation of Red Cross Certificate leading a platoon from the Scout Company 1925, in Montréal, in a family of Polish of Recognition from Canadian Senate of the “Gustaw” Batallion. He was decor- immigrants. In 1948, he began law studies. by Father W. Wnuk. ated with the Cross of Valour and advanced Upon graduation, he began law practice in to the rank of Second Lieutenant. After the Toronto, working in the Office of the Pros- defeat of the Uprising, he was a prisoner of ecutor General.. In 1968, he was appointed the Germans. From the time of liberation Judge in the District Court of Ontario, Judge P. Staniszewski is a great philan- to 1947, he served in Italy and England, Windsor. He carried out this function until thropist, to whom social issues are close. in the Third Division of the Carpathian 1992 (Photograph 1). During the announcement of Martial Law Rifles II Corps. From 1949-1952, he took In his active career, he was involved in in Poland (1981), he actively joined in the part in Scout work in foreign lands, carry- the issues of Canadian and Polish society. Fund of Assistance for Poland, initiated ing out the function of Commander in the In his younger days, he belonged to the on 23 January 1982 by the Holy Trinity Polish Scouts. He was the cofounder of Montréal Youth Club (1942). He was act- Church. Thanks to the generosity of the the Christian-Social Youth Union (1948- ive in the Polish Students’ Club (1944). In Polish ethnic group and Canadian society, 1952). At the same time, he studied at 1944-1946, he was President of the Central $213, 000 were collected. The Archbishopric the University of London, obtaining in Committee of Youth Clubs in Montréal and in London and the Hamilton Diocese added 1951 the degree of Bachelor of Science in Secretary of the Polish Aid Society. In 1946, $100,000 to the Fund. The distribution of

101 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

ten został przeznaczony na wakacje dla -Nowosielski. Od dzieciństwa wykazy- dzieci z zanieczyszczonego regionu Śląska. wał wielkie zainteresowanie sportem, Za dar ten podziękowano, organizując a w szczególności gimnastyką. Wiele czasu w 1997 r. w lokalu Kanadyjskiego Czerwo- poświęcał młodzieży i nowym imigrantom. nego Krzyża przyjęcie na cześć ofiarodawcy. Był nauczycielem w szkole średniej. Władał W 1996 r. sędzia przewodniczył kampanii biegle kilkoma językami, uczył również kanadyjskiego funduszu pomocy dla ofiar nowoprzybyłych języka angielskiego. powodzi w Saquenay, Quebec (Canada Był trenerem narodowej reprezentacji Saquenay Flood Relief Fund). W skali kraju gimnastycznej i reprezentował Kanadę zebrano 29 mln dolarów. podczas olimpiady w Melbourne, Australia W 1996 r. ufundował „Stypendium im. (1956 r.). Był jedynym Kanadyjczykiem, który Paula I. B. Staniszewskiego” opiewające na w roku 1954 miał najwięcej osiągnięć w pracy sumę 25 tys. dolarów. Stypendium to jest ze sportowcami amatorami w dziedzinie przeznaczone dla studentów Uniwersytetu gimnastyki. Bernard Newman był także zało- w Windsor znajdujących się w trudnej sytu- życielem Klubu Gimnastycznego w Windsor acji finansowej. Sędzia podarował również i mógł poszczycić się zdobyciem przez jego uniwersyteckiej Bibliotece Leddy dar w po- sportowców 4 złotych medali podczas „Pan staci swego popiersia wykonanego z brązu. American Games” i „11 United States Natio- Wywodząc się z Montrealu nigdy nie był nal Championships”. Dzięki jego pracy kana- obojętny wobec ruchów separatystycznych dyjska reprezentacja gimnastyczna mogła 3. Popiersie F. Chopina prowincji Quebec. Po objęciu pozycji lidera reprezentować Kanadę podczas Mistrzostw wykonane przez M. Filarską. „Quebeckiego Bloku Separatystycznego” Świata w Moskwie w roku 1958. przez G. Duceppe, sędzia udał się w 1997 r. Bernard Newman zaczął polityczną Bust of F. Chopin created by M. Filarski. do Montrealu by pomóc w nadchodzą- karierę w 1954 roku. Przez trzy kolejne cych wyborach Partii Liberalnej, z którą kadencje był członkiem rady miejskiej (City zawsze sympatyzował. Wspierał (również Council) Windsor. W 1959 roku rozpoczął finansowo) kandydata Davida Ly. Choć nie karierę w rządzie prowincjonalnym z ramie- wygrał on wyborów (zajął 2-gie miejsce) nia Partii Liberalnej. Jako jeden z nielicz- to jednak poparcie Davida Ly utwierdziło nych, przez 28 lat pracował w Parlamencie w przekonaniu, iż warto było podjąć próbę Prowincjonalnym, pełniąc nienagannie różne walki z blokiem separatystycznym. funkcje w parlamentarnych komisjach. W 1998 r. na Uniwersytecie w Windsor W czasie swej politycznej kariery, nigdy założono „Fundację Paula I. B. Staniszew- nie rozczarował swych wyborców i był zawsze skiego i Tevis Staniszewskiej”. Fundusz blisko ludzkich spraw. Gdy w roku 1987 ten opiewający na sumę 51 tys. dolarów odchodził na emeryturę, otrzymał w parla- oparty jest na tych samych założeniach co mencie owacje na stojąco od wszystkich partii stypendium z 1996 r. W 1999 r. ustanowiono politycznych oraz gratulacje od premiera kolejne stypendium dla studentów prawa Pierre Trudeau i papieża Jana Pawła II. w „Osgoode Hall” Uniwersytetu w York, 4. Koncert D. Wnukowskiego z orkiestrą Ontario składające się z dwóch nagród. Na Uniwersytecie w Windsor pracuje lub symfoniczną w Mississauga, 1999 r. Jedna z nich przeznaczona jest dla studenta pracowało wielu profesorów i naukowców, specjalizującego się w etyce. W 2001 r. głównie w Katedrach Fizyki i Katedrze Concert by D. Wnukowski with Mississauga założono stypendium w wysokości 25 tys. Mechaniczno-Samochodowej oraz Inżynierii Symphony Orchestra, 1999. dolarów dla Katolickiego Uniwersytetu Materiałowej, wywodzących się z polskiej Lubelskiego. W czerwcu 2002 r. dr Paweł grupy etnicznej. Do nich należą: Dobrowolski, Ambasador Rzeczypospolitej Polskiej, w imieniu Prezydenta uhonoro- Obecni naukowcy: 5. Daniel Wnukowski, 1999 r. wał Sędziego Staniszewskiego Krzyżem – Marta Aniołek, Katedra Mechaniczno- Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypo- Samochodowa i Inżynierii Materiałowej; Daniel Wnukowski, 1999 spolitej Polskiej. Sędzia uzyskał również – Bożena Barbara Budkowska, Katedra dyplom Czerwonego Krzyża od senatu Inżynierii Budownictwa Lądowego i Wod- kanadyjskiego (fot. 2). Za dar dla Polskich nego i Ochrony Środowiska; Sił Powietrznych Ambasador wręczył cere- – Jan Ciborowski, Katedra Nauk Bio- monialny kordzik oficerski Polskich Sił logicznych i Great Lakes Instytut Badań Powietrznych z inskrypcją i list z podzięko- Środowiskowych (GLIER); waniem od dowódcy Wojsk Lotniczych – gen. – Mieczysław Czajkowski, Katedra Ryszarda Olszewskiego. Ponadto sędzia za Fizyki; swe zasługi został odznaczony Krzyżem Mal- – Frank Holuj, Katedra Fizyki; tańskim (1967 r.), Polskim Złotym Krzyżem – Wojciech Kasprzak, Katedra Mecha- Zasługi od Polskiego Rządu na Wygnaniu niczno-Samochodowa i Inżynierii Mate- (1985 r.) i Medalem Jubileuszowym Królo- riałowej; wej Elżbiety II (2003 r.). Za zasługi na rzecz – Władysław Kędzierski, Katedra Windsor, władze miasta nadały jednej z ulic Fizyki; nazwę z nazwiskiem sędziego. – Lucjan Krause, Katedra Fizyki (były kierownik i p.o. dziekana Wydziału Fizyki Bernard Newman (1914-1995) urodził – 1959, 1980); się w Windsor w 1914 roku, jako jedno – Anna Lanoszka, Katedra Nauk Poli- z pięciu dzieci Williama i Anny Newman- tycznych;

102 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

from the Canadian Senate (Photograph 2). For a gift to the Polish Air Force, the Ambassador presented the Judge with the ceremonial sword of an officer in the Polish Air Force, with an inscription and a letter from the Chief of the Air Force, General Ryszard Olszewski. Furthermore, for his services, the Judge received recognition with the Maltese Cross (1967), the Polish Gold Cross of Merit from the Polish Gov- ernment-in-Exile (1985), and the Jubilee Medal of Queen Elizabeth II (2003). For his service on behalf of Windsor, the City authorities named a street with the sur- name of the Judge.

7. Bilet na chleb wydawany podczas II wojny światowej

6. Budynek piekarni Bread coupon, printed during Blak’s Bakery, 2005 r. Fund amounts to $51,000 and is based on Second World War. the same principles as the 1996 bursary. In Blak’s Bakery, 2005. 1999, the next bursary was established for students of law at Osgoode Hall, York Uni- versity, Ontario, consisting of two awards. the money was carried out by parishes in One of them is for a student, specializing Poland, as well as by Caritas and the Red in ethics. In 2001, he set up a bursary to Cross. In 1994-1995, through the offices of the value of $25,000 for the Catholic Uni- the Canadian Red Cross, Judge Staniszew- versity of Lublin. In June 2002, Dr. Paweł ski donated $40,000 to assist the children Dobrowolski, Ambassador of the Polish of Upper Silesia. The Fund was designated Republic to Canada, in the name of the for holidays for the children, away from President, honoured Judge Staniszewski the polluted region of Silesia. For this gift, with the Cavalier’s Cross of the Order of a reception was organized in 1997, at the Merit of the Polish Republic. The Judge 8. Piotr Blak z wnukiem, 1974 r. premises of the Canadian Red Cross, in also received a certificate of the Red Cross honour of the donor. In 1996, the Judge Piotr Blak and grandson, 1974. led the campaign for the Canada Saquenay Flood Relief Fund, for the victims of flood- ing in Saquenay, Québec. On a national scale, $29 million were collected. In 1995, he funded the “Paul I.B. Stan- iszewski Bursary”, amounting to a sum of $25,000. This bursary is intended for students at the University of Windsor, who find themselves in a difficult financial situation. The Judge also donated to the Leddy Library a gift, in the form of a bust of himself, worked in bronze. Coming from Montréal, he never was indifferent to the separatist movements in the Province of Québec. After G. Duceppe took up the post of Leader of the separatist Bloc Québécois, the Judge went to Montréal in 1997, to help in the coming elections the Liberal Party, which he had always supported. He gave his support (also financially) to candidate David Ly. Although the candidate did not win the election (he took second place), still the support for David Ly confirmed the conviction that it was worthwhile to make an attempt in the fight against the separatist Bloc. In 1998, the “Paul I.B. Staniszewski and Tevis Staniszewski Foundation” was created at the University of Windsor. This

103 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

– Zbigniew Marian Fallenbuchl, Kie- rownik i Dziekan Wydziału Ekonomii; – Mateusz (Matteo) Glinski, Kierownik Wydziału Muzycznego; – Witold Kierkus, Katedra Inżynierii Mechanicznej; – Edmund Kuffel, Kierownik Wydziału Inżynierii Elektrycznej; – Jan Tadeusz Łaba, Katedra Inżynierii Budownictwa Lądowego i Wodnego; – Andrzej Ożarowski, Katedra Chemii i Biochemii; – ks. Ronald Stanley Pazik, Katedra Studiów Hiszpańskich i Włoskich; – Matthias Casimir Perz, Katedra Inży- nierii Elektrycznej; – Andrew Przekop, Katedra Studiów Niemieckich i Słowiańskich; – Zygmund Francis Reif, Katedra Inży- nierii Mechanicznej; – Henryka Wolniewicz (Siostra Urszula), Katedra Studiów Niemieckich i Słowiań- skich.

9. Kompleks handlowy Wrocław Court, 2005 r. – Ewa Szalińska, Great Lakes Instytut Business Plaza Wrocław Court, 2005. Badań Środowiskowych (GLIER); – Christopher Wydrzyński, Wydział Prawa; – Barbara Niewitecka, Centrum Roz- – Barbara Zieliński, Katedra Nauk woju Edukacyjnego (oraz wcześniej Kate- Biologicznych. dra Fizyki); – Zbigniew Pasek, Katedra Inżynierii Byli naukowcy i wykładowcy: Systemów Przemysłowych i Produkcyj- – Frank Borowicz, Wydział Prawa; nych; – Krystyna Budniak (Siostra Mag- – Maria Sawicki, Katedra Nauk Biolo- dalena), Katedra Studiów Niemieckich gicznych; i Słowiańskich; – Andrzej Sobiesiak, Katedra Mecha- – Vincent Casmere Chrypiński, Katedra niczno-Samochodowa i Inżynierii Mate- Nauk Politycznych; 10. Otwarcie kompleksu handlowego riałowej; Wrocław Court, 1999 r. – Jerzy Hieronim Sokołowski, Katedra Opening of business plaza Mechaniczno-Samochodowa i Inżynierii 11. European Market, 2005 r. Wrocław Court, 1999. Materiałowej; European Market, 2005.

Ludzie sztuki

Maria Filarska Absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Jej dorobek artystyczny był prezentowany w galeriach w Nowym Yorku, Detroit i Windsor. Prace artystki uświetniają wystawy organizowane podczas festiwalu narodowości „Carrousel of the Nations”. Poza pracą artystyczną Maria Filarska udziela się na rzecz lokalnej społeczności. Od 1985 roku pracuje bezinteresownie w Sto- warzyszeniu Pomocy Dzieciom (Catholic Children’s Aid Association), a do 1998 r. udzielała się społecznie w ośrodku dla nie- uleczalnie chorych. Za pracę w wolontariacie otrzymała w 1988 r. odznaczenie „Volunteer Service Award” od ministra ds. obywatel- stwa (Minister of Citizenship).

104 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

Bernard Newman (1914-1995) was born in Windsor in 1914, as one of the five children of William and Ann Newman- Nowosielski. From his childhood, he showed a great deal of interest in sport and in particular in gymnastics. He gave a great deal of time to young people and new immigrants. He was a teacher at high school. He had a fluent command of several languages; he also taught newcomers English. He was a trainer of national gymnasts and represented Canada at the Olympic Games in Melbourne, Australia (1956). He was the one Canadian, who in 1954 had most successes in work with amateur sportspeople in the field of gymnastics. Bernard Newman was also the founder of the Gymnastics Club in Windsor and could take pride in the winning of 4 Gold Medals by his sportspeople during the Pan Amer- ican Games and 11 United States National Championships. Thanks to his efforts, gymnastics could represent Canada at the World Championships in Moscow, in 1958. Bernard Newman began his political career 12. Firma Eagle Press & Equipment Co., in 1954. For three successive terms, he was 2005 r. a Member of the Windsor City Council. In – Ewa Szalińska, Great Lakes Institute 1959, he began a career in the Provincial Eagle Press & Equipment Co., 2005. for Environmental Research (GLIER); Government in the framework of the Lib- – Christopher Wydrzyński, Faculty of Law; eral Party. As one of only a few, he worked – Barbara Zieliński, Department of in the Provincial Parliament for 28 years, – Barbara Niewitecka, Centre for Edu- Biological Sciences. irreproachably carrying out different duties cational Development (as well as formerly in parliamentary committees. Department of Physics); Former Faculty: During his political career, he never – Zbigniew Pasek, Department of Indus- – Frank Borowicz, Faculty of Law; disappointed his electorate and was always trial Engineering; – Krystyna Budniak (Sister Magdalena), close to human issues. When he retired in – Maria Sawicki, Department of Bio- Department of German and Slavic Studies; 1987, he received a standing ovation in Par- logical Sciences; – Vincent Casmere Chrypiński, Depart- liament from all political parties, as well as – Andrzej Sobiesiak, Department of ment of Political Science; congratulations from Prime Minister Pierre Mechanical, Automotive and Materials Trudeau and Pope John Paul II. Engineering; At the University of Windsor, there are – Jerzy Hieronim Sokołowski, Depart- and were many professors and researchers ment of Mechanical, Automotive and 13. Firma Victoria Steel from the Polish ethnic group, mainly in the Materials Engineering; – projekt konstrukcji stalowych. Department of Physics and the Department of Mechanical, Automotive and Materials Victoria Steel Company – steel structure. Engineering. They include:

Current Faculty: – Marta Aniołek, Department of Mechan- ical, Automotive and Materials Engineering; – Bożena Barbara Budkowska, Department of Civil and Environmental Engineering; – Jan Ciborowski, Department of Bio- logical Sciences and Great Lakes Institute of Environmental Research (GLIER); – Mieczysław Czajkowski, Department of Physics; – Frank Holuj, Department of Physics, – Wojciech Kasprzak, Department of Mechanical, Automotive and Materials Engineering; – Władysław Kędzierski, Department of Physics; – Lucjan Krause, Department of Physics (former Chair of Department and Dean of Faculty, 1959, 1980); – Anna Lanoszka, Department of Pol- itical Science;

105 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

sie studiów w Polsce, Daniel brał udział w licznych recitalach i konkursach fortepianowych, uzyskując wyróżnienia. Podczas wakacyjnych wyjazdów do Kanady, brał udział w licznych koncertach fortepianowych w Ontario i Michigan, na które przybywały znane osobistości. Na koncert z okazji 150- lecia śmierci Fryderyka Chopina w Windsor przybył Ambasador Rzeczpospolitej Pol- skiej w Ottawie, Bogdan Grzeloński, Jesse Flis, były członek federalnego parlamentu, Edward Polakowski, prezes Stowarzyszenia Śpiewaków Polskich Okręgu IV w Detroit, członkowie rady miejskiej z Windsor, przedstawiciele mediów oraz licznie zgromadzona Polonia windsorska. W 1999 roku Daniel został wybrany spo- śród 100 innych studentów muzyki z całego świata, do udziału w koncercie fortepianowym w Amsterdamie. Brał udział w Międzynaro- dowym Konkursie Chopinowskim w 2000 roku. Daniel początkowo studiował w Akade- mii Muzycznej w Warszawie pod kierunkiem 14. Firma National Auto Radiator, 2005 r. prof. Piotra Palecznego a następnie w Pe- lat ukończył 10 klasę w Royal Conservatory abody Conservatory w Baltimore, którą ukoń- National Auto Radiator, 2005. of Music, podczas gdy większość studentów czył pod kierunkiem prof. Leona Fleisher’a. kończy ten poziom mając 20 lat. Polonia z Windsor z inicjatywy ks. Waw- Daniel Wnukowski rzyńca Wnuka i Jerzego Baryckiego, założyła Ludzie biznesu Utalentowany pianista i kompozytor. Zaczął w 1996 roku fundację (Daniel Wnukowski grać na pianinie w wieku czterech lat. Jego Education Fund), by pomóc utalentowanemu Kanada jest krajem wielkich możliwości. pierwszym nauczycielem był Vladyslav pianiście. W 1997 r. Daniel wyjechał do War- System prawa i przepisy normujące rozwój Kovalski z Detroit. Od piątego roku życia szawy, by w ramach rządowego programu gospodarczy są przychylne dla funkcjo- uczęszczał do Royal Conservatory of Music podjąć studia na Akademii Muzycznej im. nowania przedsiębiorstw. Jest to istotne w Toronto. W wieku 10 lat uzyskał w kon- Fryderyka Chopina w Warszawie. Został szczególnie dla młodych rozwijających serwatorium srebrny medal, zdobywając tym przyjęty jako najmłodszy, szesnastoletni stu- się firm. Nie wszyscy podejmują ryzyko samym najwyższe odznaczenie w jego grupie dent, a szkołę średnią w Kanadzie kończył założenia własnej firmy. Nie wszystkim, wiekowej. W 1993 r. zdobył pięć najwyższych korespondencyjnie, by pod okiem prof. Piotra którzy zdecydowali się na ten krok dopisało nagród podczas festiwalu The Kiwanis Music Palecznego rozwijać swój talent. W cza- szczęście. Jednak są tacy, którzy dzięki Festival w Windsor. Mając trzynaście lat swej pracowitości, sprytowi i wrodzonym komponował utwory symfoniczne i wykony- talentom potrafili dokonać czegoś wielkiego wał solowe partie z Orkiestrą Symfoniczną 15. Firma GBT Górski i urzeczywistnić swe dążenia. w Windsor oraz z Southfield Symphony Bulk Transport Inc., 2005 r. Wiele osób wywodzących się z polskiej w Michigan (fot. 3-5). W wieku trzynastu grupy etnicznej w Windsor jest właścicie- GBT Górski Bulk Transport Inc., 2005. lami mniejszych i większych firm. W mie- ście funkcjonuje kilka polskich sklepów: European Market (fot. 11), mieszczący się w centrum handlowym „Wrocław Court” (fot. 9, 10), Polish Village Deli, Blak’s Bakery Ltd (fot. 6, 8). Istnieje polskie biuro turystyczne – Euro Travel Centre oraz polskie restauracje – Crossroads BBQ i Polish Restaurant Piast. W dziedzinie przemysło- wej funkcjonuje wiele mniejszych przedsię- biorstw oraz kilka dużych fabryk będących własnością Polaków. Do nich należą: 1. Victoria Steel Products (fot. 13). Pro- jektuje i wykonuje konstrukcje stalowe. Jest własnością rodziny Bas. 2. Eagle Press & Equipment Co. (fot. 12). Projektuje i produkuje prasy mechaniczne i hydrauliczne. Właścicielem jest rodzina Polewskich. 3. The Narmco Group oraz National Auto Radiator (fot. 14). Zajmuje się proje- ktowaniem i produkowaniem części zwią- zanych z przemysłem samochodowym. Firma jest własnością rodziny Rodzik.

106 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

– Zbigniew Marian Fallenbuchl, Depart- a hospice. For her volunteer work, in 1998 ment of Economics (Chair of Department she received the Volunteer Service Award and Dean of Faculty); from the Minister of Citizenship. – Mateusz (Matteo) Glinski, School of Music (Director); Daniel Wnukowski – Witold Kierkus, Department of Mech- Talented pianist and composer. He began anical Engineering; to play the piano at the age of four. His – Edmund Kuffel, Department of Elec- first teacher was Vladislav Kovalski from trical Engineering (Chair of Department); Detroit. From the age of five, he attended – Jan Tadeusz Łaba, Department of the Royal Conservatory of Music in Toronto. Civil Engineering; At the age of ten years, he won the Silver – Andrej Ożarowski, Department of Medal in the Conservatory, thus gaining Chemistry and Biochemistry; the highest distinction for his age group. – Rev. Ronald Stanley Pazik, Depart- In 1993, he won the five highest awards, ment of Spanish and Italian Studies; during the Kiwanis Festival in Windsor. – Matthias Casimir Perz, Department When he was thirteen, he composed sym- of Electrical Engineering; phonic music and performed a solo piece – Andrew Przekop, Department of Ger- with the Windsor Symphony Orchestra, 16. Poseł Joe Comartin (praw.) man and Slavic Studies; as well as with the Southfield Symphony i Poseł Artur Zawisza – Zygmunt Francis Reif, Department of in Michigan (Photographs 3-5). At the age w Sejmie RP, 2006 r. Mechanical Engineering; of thirteen, he finished Grade 10 in the Representative Joe Comartin (right) – Henryka Wolniewicz (Sister Urszula), Royal Conservatory of Music, while most and Representative Artur Zawisza Department of German and Slavic Studies. students complete that level, when they in the Parliament are 20 years old. of the Polish Republic, 2006. On the initiative of Father Wawrzyniec People in the arts Wnuk and Jerzy Barycki, in 1996 Polonia started a fund (the Daniel Wnukowski Edu- ent: the Ambassador of the Polish Republic, Maria Filarska cation Fund) to help the talented pianist. In Bogdan Grzeloński, former Liberal Member A graduate of the Academy of Fine Arts in 1997, Daniel traveled to Warszawa to begin of Parliament, Jesse Flis, the President of Warszawa. Her artistic work is exhibited studies at the Frédéric Chopin Academy of the Association of Polish Singers, Branch IV at galleries in New York, Detroit and Wind- Music in Warszawa, in the framework of in Detroit, Edward Polakowski, Members of sor. The works of the artist enhance an a Government programme.He was accepted the Windsor City Council, representatives exhibition, organized during the festival of as the youngest student, just sixteen years of the media, and a large number of people nationalities, Carrousel of the Nations. old, and completed high school in Canada by from the Windsor Polonia. Outside of her artistic work, Maria correspondence, so as to develop his talent In 1999, Daniel was picked from among Filarska participates on behalf of the local under the eye of Prof. Piotr Paleczny. During 100 other students of music worldwide to community. From 1985, she works selflessly his studies in Poland, Daniel took part in participate in a piano concert in Amster- in the Catholic Children’s Aid Association numerous recitals and piano competitions, dam. He took part in the International Cho- and up to 1998, she did community work at gaining distinction,. On vacation in Can- pin Competition in 2000. Daniel first stud- ada, he entered many piano competitions ied at the Academy of Music in Warszawa, in Ontario and Michigan, attended by well under the direction of Prof. Piotr Paleczny, 17. Delegacja miasta Windsor known individuals. At a concert in Windsor and next at the Peabody Conservatory in w Lublinie, 2001 r. to mark the 150th anniversary of the death Baltimore, which he completed under the of Frédéric Chopin, the following were pres- direction of Prof. Leon Fleisher. Delegation from Windsor in Lublin, 2001.

People in business

Canada is a country of great possibilities. The system of law and regulations, normal- izing the development of the economy, are favourable for the operation of companies. This is essential, especially for young, growing firms. Not everyone takes risks in setting up a firm. Not everyone, who has decided to take that step, is smiled upon by fate. However, there are those, who were able to achieve something great and could fulfill their aspirations, thanks to their own hard work, business acumen and inbred talent. Many people, coming from the Polish ethnic group in Windsor, are the owners of companies, both smaller and larger. In the City, there are several Polish stores: the European Market (Photograph 11), located in the commercial plaza, “Wrocław Court” (Photographs 9 and 10), the Polish Village

107 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

4. GBT Górski Bulk Transport Inc. (fot. 15). tylko lokalny, związany z życiem Polonii Konwent sióstr Urszulanek również jest Firma transportowa z 40-sto letnim doświad- i miasta Windsor ale również wykracza inicjatorem wielu działań na rzecz lokalnej czeniem. Jest własnością rodziny Górskich. poza region, a nawet kraj w którym żyje. społeczności. Do jednej z nich należy współ- Polonia dała dowód swego społecz- organizowanie „Polskiej Wioski” podczas nego zaangażowania już podczas drugiej Carrousel of the Nations. Siostry prowadzą Wpływ Polonii wojny światowej, pomagając stacjonują- również przedszkole, do którego są przyj- na życie społeczne w Windsor cym w Windsor żołnierzom Polskich Sił mowane dzieci niezależnie od wyznania Zbrojnych. Istniejące wówczas małe polskie czy pochodzenia. Pracują z młodzieżą nie Na podstawie działań podejmowanych przez firmy pomagały również miejscowej ludności tylko w Szkole Języka Polskiego ale również polską grupę etniczną w Windsor można w trudnych latach wojny. Do jednych z nich w szkołach średnich, a wcześniej również na stwierdzić że jej aktywność ma zakres nie należała polska piekarnia „Blak’s Bakery”, Uniwersytecie w Windsor. która żołnierzom a także ludności cywilnej Innym widocznym symbolem polskości dostarczała bezpłatnie chleb (fot. 7). w Windsor jest most Ambasador, łączący Dzisiaj w mieście można z łatwością zna- Stany Zjednoczone z Kanadą. Jednym z in- leźć ślady – symbole polskości, dowody obec- żynierów i inspektorów budowy był Ralph ności Polonii w Windsor. Pierwszym z nich Modjeski (syn Heleny Modrzejewskiej), jest kościół św. Trójcy oraz konwent Sióstr który specjalizował się w projektowaniu Urszulanek SJK. Polski kościół jest nie i budowie mostów i zbudował wiele podob- tylko centrum życia duchowego, ale także nych dzieł na terenie Ameryki Północnej. świeckiego. W nim miały miejsce pierwsze Organizacje polonijne wzniosły pomnik – spotkania organizacji polonijnych oraz astrolabium Mikołaja Kopernika w Jackson działała Szkoła Języka Polskiego. Poprzez Park. Pomnik ten jest darem Polonii kana- zakładane i wspierane przez kościół funda- dyjskiej dla miasta, przekazanym w stulecie cje np. Fundusz im. Mikołaja Kopernika, jego istnienia. Aktywność społeczna organi- Fundusz Pomocy Polsce, Fundusz Wieczysty zacji polonijnych jest więc związana ze śro- im. Stanisława Grabowieckiego, Fundusz dowiskiem miasta, a w niektórych przypad- 18. Spotkanie z Prezydentem Lublina, im. Tadeusza Polewskiego i Ludmiły Szulgo, kach wykracza poza jego granice. Szczególnie Adamem Wasilewskim, 2007 r. Fundusz Milenijny, Fundusz Złotego Jubi- aktywne w tym względzie są: Stowarzy- leuszu ks. Infułata Wawrzyńca Wnuka, szenie Polskiego Domu Ludowego, Kon- Meeting with Mayor of Lublin, Fundacja im. Andrzeja Boboli, Stypendium gres Polonii Kanadyjskiej Okręg Windsor- Adam Wasilewski, 2006. im. ks. Wawrzyńca Wnuka dla Katolickiego -Chatham oraz Polsko-Kanadyjskie Stowa- Od lewej (from left): Uniwersytetu Lubelskiego oraz akcje chary- rzyszenie Biznesmenów i Profesjonalistów. J. Barycki, S. Fic, A. Wasilewski. tatywne, kościół pomaga członkom polskiej W roku 1997 Polonia zwróciła się z pe- grupy etnicznej i mieszkańcom miasta oraz tycją, zorganizowaną przez Jerzego Baryc- potrzebującym poza granicami Kanady. kiego, do swych przedstawicieli w parlamen- Polonia Park i Polonia Centre (Windsor) cie w sprawie poparcia wejścia Polski do Inc., służą mieszkańcom miasta, wspierają NATO. Petycję poparł wicepremier Kanady Uniwersytet w Windsor, bibliotekę uniwer- Hon. Herb Gray i wraz z rządem Kanady 19. Spotkanie z Marszałkiem Senatu RP, sytecką Leddy Library, Bibliotekę Publiczną, podjął działania, które zaowocowały rozsze- 2006 r. a poprzez fundowane stypendia pomagają rzeniem struktur Paktu Północnoatlantyc- Meeting with Senate Marshal of Polish studiującej młodzieży. Do grona filantropów kiego (1999 r.). Kanada była pierwszym kra- Republic, 2006. należy dołączyć organizacje polonijne oraz jem, popierającym wejście Polski do NATO. osoby prywatne, które podejmują szereg Starania Polonii w tej sprawie oficjalnie Od lewej (from left): J. Comartin, akcji charytatywnych. poparli: Lloyd Axworthy, minister spraw Marszałek B. Borusewicz, J. Barycki. zagranicznych, Tadeusz Diem, ambasador RP w Kanadzie oraz Wojciech Tyciński, konsul generalny RP w Toronto. Polsko-Kanadyjskie Stowarzyszenie Biz- nesmenów i Profesjonalistów pomagało w na- wiązywaniu kontaktów pomiędzy Windsor a Lublinem i podpisaniu w 2000 r. umowy o współpracy partnerskiej między tymi miastami. Utworzenie miast partnerskich Wind- sor – Lublin wpłynęło na rozwój współpracy pomiędzy uczelniami tych miast. W ramach tej umowy w Windsor rozwi- nęła się również współpraca z Polską w sferze gospodarczej oraz kulturalno-oświatowej. Firmy działające w mieście i jego regio- nach (Acrolab Group Co., Pratt & Whitney Canada) otworzyły swoje filie w Polsce, co wpłynęło na ekonomiczny rozwój regionu. Podobne korzyści z tej umowy czerpie również strona polska. W dniach 19-27 lipca 2006 roku na zaproszenie prezydenta miasta Lublina, Andrzeja Pruszkowskiego, złożył w Polsce wizytę poseł federalny okręgu Windsor-

108 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

Deli and Blak’s Bakery Ltd. (Photographs 6 and 8). There is a Polish tourist office, Euro Travel Centre, and Polish restau- rants, Crossroads BBQ and the Polish Piast Restaurant. In the field of industry, there are many smaller companies and several large factories, which are owned by Poles. These include: – Victoria Steel Products (Photograph 13). It designs and carries out steel construction. It is owned by the Bas family. – Eagle Press & Equipment Co. (Photo- graph 12). It designs and produces mechanical and hydraulic presses. The Polewski family is the owner. – The Narmco Group and National Auto Radiator (Photograph 14). It does design and production of parts, connected to the auto industry. The firm is the property of the Rodzik family. – GBT Górski Bulk Transport Inc. (Photograph 15). The firm does transpor- 20. Spotkanie podczas Polskiego tation work, 40 years of experience. It is Polish ethnic group and the inhabitants of Tygodnia 2002 w Domu Polskim. owned by the Górski family. the City, as well as those in need beyond the borders of Canada. Meeting during Polish Week 2002 at Dom Polski Hall Polonia Park and the Polonia Centre Influence of Polonia (Windsor) Inc. serve the inhabitants of the on community life in Windsor City, support the University of Windsor, the University’s Leddy Library, the Public On the basis of the spheres of activity, Library, and through funded bursaries, taken up by the Polish ethnic group in help young students. To this group of phil- Windsor, it can be said that these actions anthropists, it is necessary to add Polonia 21. Wystawa polskich plakatów have an effect that is not only local, con- organizations and private individuals, who w czasie Polskiego Tygodnia, nected with the life of Polonia and of the carry out a range of charitable actions. 2002 r. City of Windsor, but also go beyond the The Convent of the Ursuline Sisters is region and even outside of the country, in the initiator of many activities on behalf Exhibition of Polish posters, which the group resides. of the local community. One of these is the during Polish Week, 2002. Polonia provided proof of its social co-organization of the Polish Village during involvement already, during the Second Carrousel of the Nations. The Sisters also World War, by helping the soldiers of the run the Nursery School, to which children Polish Armed Forces, stationed in Windsor. are accepted, regardless of faith or country The small Polish companies, existing at of origin. They work with young people, not that time, also assisted local people during only in the Polish Language School, but the difficult times of war. One such company also in the high schools and previously at is the Polish bakery, Blak’s Bakery, which the University of Windsor, too. provided free bread to the soldiers and also Another visible symbol of Polish iden- to the civilian population (Photograph 7). tity is the Ambassador Bridge, linking the Today, it is easy to find in the City United States with Canada. One of the traces, symbols of Polish character, proof engineers and construction inspectors was of the presence of Polonia in Windsor. The Ralph Modjeski (the son of Helena Modrze- first of these is the Holy Trinity Church jewska), who specialized in the design and and the Convent of the Ursuline Sisters of construction of bridges and built many In 1997, Polonia became involved with the Agonizing Heart of Jesus. The Polish similar works in North America. a petition, organized by Jerzy Barycki, to Church is not only the centre of spiritual The Polonia organizations erected its representatives in Parliament, on the life, but also secular life. The first meetings a monument, the Astrolabe of Mikołaj issue of support for the admission of Poland of Polonia organizations took place and the Kopernik, in Jackson Park. This monu- into NATO. The Deputy Prime Minister of Polish Language School has been active in ment was a gift from the Canadian Polonia Canada, the Hon. Herb Gray, supported the it. Through funds, created and supported by to the City, bequeathed on the One-hun- petition and took action together with the the Church, such as the Mikołaj Kopernik dredth Anniversary of its existence. The Government of Canada, which bore fruit Fund, the Fund for Help to Poland, the social activity of Polonia organizations is with the expansion of the North Atlantic Stanisław Grabowiecki Perpetual Fund, therefore connected with the social environ- Pact (1999). Canada was the first country the Tadeusz Polewski and Ludmiła Szulgo ment of the City and in some cases, crosses to support the entry of Poland into NATO. Fund, the Millennium Fund, the Golden beyond the City limits. Particularly active The efforts of Polonia in this matter were Jubilee of Mitered Priest Warzyniec Wnuk in this regard are: the Polish People’s officially supported by: Lloyd Axworthy, Fund, the Andrzej Bobola Fund, and the Home Association, the Canadian-Polish Minister of Foreign Affairs, Tadeusz Diem, Wawrzyniec Wnuk Bursary for the Catholic Congress- Windsor-Chatham Branch, and Ambassador of the Polish Republic to Can- University of Lublin, and its charitable the Polish Canadian Business and Profes- ada, and Wojciech Tyciński, Consul General actions, the Church helps members of the sional Association. of the Polish Republic in Toronto.

109 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

-Tecumseh, Joe Comartin. Wizytę koor- oraz Bezpieczeństwa Publicznego. Pełni dotyczące możliwości współpracy naukowej dynował i uczestniczył w niej wiceprezes również w parlamencie funkcję wiceprze- i gospodarczej. Udział w nim wzięli przedsta- Kongresu Polonii Kanadyjskiej ds. pol- wodniczącego grupy przyjaciół Polski wiciele władz miasta, lubelskich uczelni oraz skich Jerzy Barycki. Zaproszenie posła o nazwie: Canada-Poland Parliamentary organizacji biznesowych. Mówcy podkreślali to rezultat bardzo dobrze rozwijającej się Friendship Group, utworzonej 20 czerwca możliwości współpracy polsko-kanadyjskiej, współpracy miast partnerskich Lublina 2006 roku. Zadaniem tej grupy jest doradz- jednak zwracali uwagę na trudności związane i Windsor. Poseł Comartin pełni swą two rządowi kanadyjskiemu w sprawach z wizowymi wymogami Kanady. funkcję trzecią kadencję i jest aktywny nie polskich.10 maja 2006 r. podczas inicjują- Podczas wizyty w Lublinie doszło do tylko na szczeblu lokalnym, ale i między- cego spotkania w parlamencie, w którym podpisania umowy pomiędzy Wspólnotą narodowym. Brał udział w spotkaniu G-8 brali udział posłowie: Borys Wrzesnewskyj Lubelską, reprezentowaną przez prof. Jana w Moskwie, jest w parlamencie kanadyj- – przewodniczący grupy, Joe Comartin Oleszczuka, a Stowarzyszeniem Polsko- skim wiceprzewodniczącym Partii Nowo- – wiceprzewodniczący, Hon. Andrew Telegi Kanadyjskim Biznesmenów i Profesjona- Demokratycznej, Krytykiem Sądownictwa – poseł okręgu Kitchener-Waterloo oraz listów w Windsor, reprezentowanym przez zaproszeni goście: ambasador RP w Ka- Jerzego Baryckiego. Podpisana umowa to nadzie dr Piotr Ogrodziński, Władysław kolejny przykład pogłębiania istniejących Lizoń, prezes rady KPK i Jerzy Barycki, oraz nawiązywania nowych kontaktów wiceprezes KPK ds. polskich, podjęto wiele pomiędzy partnerskimi miastami. kwestii związanych z rozwojem współpracy W kolejnych dniach wizyty miało miej- polsko-kanadyjskiej i uznano potrzebę sce spotkanie w Urzędzie Marszałkowskim, działania na rzecz Polski i Kanady. reprezentowanym przez wicemarszałka Wizyta posła Comartina dowiodła województwa lubelskiego Stanisława Goga- iż nie są mu obojętne sprawy polskie. cza. Omówiono możliwości współpracy W pierwszym dniu swego pobytu spotkał regionalnej w dziedzinie zdrowia, rolnic- się w sejmie RP z posłem Arturem Zawiszą twa, czystej energetyki i nauki. Podczas (fot. 16) oraz Polsko-Kanadyjską Grupą spotkania z rektorem Katolickiego Uniwer- Parlamentarną, której przewodniczył poseł sytetu w Lublinie, ks. prof. Stanisławem 22. Występ Zespołów „Tatry” i „Płomień” Andrzej Ćwierz. Przedmiotem spotkania Wilkiem i jego współpracownikami, podjęto podczas obchodów Polskiego były sprawy polsko-kanadyjskie, a w głów- rozmowy o możliwości wymiany studentów Tygodnia 2002. nej mierze rozwój współpracy między tymi i kadry naukowej. krajami. Podkreślano kwestię zniesienia wiz Obok ważnych spotkań natury dyplo- Performance by groups Tatry do Kanady obywatelom polskim, która sta- matycznej, poseł Comartin miał możliwość and Płomień during celebrations of Polish Week, 2002. nowi poważną barierę na drodze współpracy, poznać cząstkę historii i kultury polskiej. szczególnie w dziedzinie ekonomicznej. Zwiedził muzeum byłego Niemieckiego Innym ważnym punktem wizyty posła Obozu Koncentracyjnego na Majdanku, był Lublin. Doszło tam do szeregu ważnych Muzeum Powstania Warszawskiego w War- spotkań, między innymi z przedstawicie- szawie oraz Warszawskiego Getta. Zwiedził lami rady miasta: dr Januszem Mazurkiem, również perłę architektury regionu lubel- wiceprezydentem Lublina, Zbigniewem skiego, Pałac Zamoyskich w Kozłówce, Wojciechowskim, wiceprzewodniczącym rady który pośrednio związany jest z historią 23. Otwarcie wystawy na Uniwersytecie miasta, Piotrem Semeniukiem, dyrektorem Kanady i Polski. Kapitan Zamoyski towa- w Windsor, 2004 r. Biura Promocji Miasta oraz Oussamah rzyszył bowiem Premierowi RP Gen. Wła- Tamim, konsulem handlowym ambasady dysławowi Sikorskiemu, 4 kwietnia 1941 Opening of Exhibition at University Kanady. Zorganizowano również spotkanie, roku, w spotkaniach z rządem Kanady of Windsor, 2004. odnośnie organizowania Ośrodka Rekruta- cyjnego Wojska Polskiego w Windsor. Poseł odbył również wiele spotkań z ludźmi nauki i kultury, między innymi ze Stanisławem Leszczyńskim, założycielem Zespołu Pieśni i Tańca Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, który wystąpił spe- cjalnie dla gości z Kanady i z prof. Janem Mazurem, wiceprezesem Wspólnoty Pol- skiej. Poznał studentów międzynarodowego kursu dla instruktorów tańca Polonijnych Zespołów Ludowych oraz studentów z Ka- nady, którzy na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim zgłębiają wiedzę w dziedzinie historii, kultury i języka polskiego. W ostatnich dniach wizyty posła w Pol- sce doszło w Warszawie do spotkania w Ambasadzie Kanady z konsulem Gre- gory Cooney, z Michaelem Ward starszym radcą handlowym ambasady, z Romanem Jankowiakiem konsulem handlowym RP w Montrealu oraz posłem Andrzejem Ćwierzem. Kulminacją pobytu okazało się spotkanie z Marszałkiem Senatu RP Bogdanem Borusewiczem (fot. 19). Podjęto

110 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

The Polish-Canadian Business and Pro- fessional Association of Windsor has helped in the establishment of contacts between Windsor and Lublin and the signing in 2000 of a twinning agreement between the cities. The creation of a Windsor-Lublin twinning agreement exerted an influence on the development of collaboration between the institutions of higher education in these cities. In the framework of this agreement, in Windsor cooperation with Poland also developed in the commercial, as well as the cultural-educational sphere. Firms, operating in the City (Acrolab Group Co., Pratt & Whitney Canada), opened offices in Poland, which had an economic impact on the growth of the region. The Polish side also derives similar benefits from this agreement. Joe Comartin, Federal Representative for the Windsor–Tecumseh Riding, made a visit to Poland from 19-27 July 2006, on the invitation of the Mayor of Lublin, Andrzej Pruszkowski. Jerzy Barycki, Vice President for Polish Affairs, of the Can- adian Polish Congress, coordinated and 24. Wystawa „Destination – Poland” participated in the visit. The invitation to two countries were the subject of the meet- na Uniwersytecie w Windsor, 2004 r. the Representative was the result of the ing. The question of waivers to Canadian collaboration of the twin cities Lublin and visas for Polish citizens was emphasized; Exhibition Destination Poland at University of Windsor, 2004. Windsor, which is developing very well. the visas constitute a serious barrier along Representative Comartin is carrying out the road to collaboration, especially in the his responsibilities for the third term and field of economics. is active not only at a local level, but also Another important point of the visit at an international level. He took part of the Representative was Lublin. There in the G-8 Meeting in Moscow, in Parlia- was a series of important meetings there, ment he is the Deputy Leader of the New including with representatives of the City Democratic Party, the Justice Critic and Council: Dr. Janusz Mazurek, Deputy the Public Security Critic. In Parliament, Mayor of Lublin, Zbigniew Wojciechow- he also fulfills the function of Vice Chair ski, Vice Chair of the City Council, Piotr of the Canada-Poland Parliamentary Semeniuk, Director of the Promotions Friendship Group, created on 20 June Office of the City, as well as Oussamah 25. Nowa ulica w Windsor: 2006. The objective of this group is to Tamim, Commercial Consul at the Canad- Lublin Avenue, 2004 r. advise the Canadian Government on Pol- ian Embassy. As well, there were meetings, ish affairs. On 10 May 2006, the following dealing with scientific and commercial New street in Windsor: took part in an inaugural meeting in the cooperation. Representatives of the City Lublin Avenue, 2004. Parliament: Boris Wrzesnewskyj- Chair Authorities, Lublin institutions of higher of the Group, Joe Comartin- Vice Chair, education, business organizations took the Hon. Andrew Telegi- Representative part in them. The speakers emphasized for the Kitchener-Waterloo Riding, as well possibilities of Polish-Canadian cooper- as invited guests Dr. Piotr Ogrodziński, ation. However, they drew attention to the the Ambassador of the Polish Republic in difficulties, connected with Canada’s visa Canada, Władysław Lizoń, President of the requirements. Council of the Canadian Polish Congress, During the visit to Lublin, an agreement and Jerzy Barycki, KPK Vice President for was signed by the Lublin Community, rep- Polish Affairs. Many questions, connected resented by Prof. Jan Oleszczuk, and the with the development of Polish-Canadian Polish-Canadian Business and Professional collaboration, were taken up and the need Association of Windsor, represented by Jerzy for action on behalf of Poland and Canada Barycki. The signed agreement is a further was acknowledged. example of the deepening of existing con- The visit of Representative Comartin tacts, as well as the formation of new ones, gave proof that he is concerned about Polish between the twin cities. issues. In the first day of his stay, in the Par- On the following days of the visit, liament of the Republic of Poland, he met a meeting took place in the Marshal’s with Representative Artur Zawisza (Photo- Office and involved the Vice Marshal of the graph 16), as well as the Poland-Canada Voivodeship, Stanisław Gogacz. There was Parliamentary Friendship Group, which a discussion of the possibilities of regional Representative Andrzej Ćwierz headed. Pol- cooperation in the fields of health, agricul- ish-Canadian issues and to a major extent ture, clean sources of energy, and education. the development of cooperation between the During a meeting with the Rector of the

111 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

26. Nagrodzeni Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta – Ks. P. Sanczenko Polski oraz jej tysiącletniej historii, kultury 1. podpisanie umowy o współpracy i M. Uszyńska, 2004 r. i nauki mieszkańcom miasta. Pierwszy naukowej pomiędzy Lubelską Szkołą Biznesu Polski Tydzień odbył się w dniach: 17- a St. Clair College w obecności burmistrza Presentation of Cavalier’s Cross, Polonia 23 listopada 2002 r. W obchodach brali miasta Michaela Hursta, Restituta, to Father P. Sanczenko and M. Uszyńska, 2004. udział przedstawiciele władz lokalnych, 2. podpisanie przez S. Whelan i P. Dobro- prowincjonalnych oraz federalnych. Wśród wolskiego międzynarodowej umowy o współ- nich: Jacek Junosza-Kisielewski, konsul pracy polsko-kanadyjskiej, generalny RP, Paweł Dobrowolski, amba- 3. Dzień Polski na Uniwersytecie w Wind- konkretne rozmowy na temat zniesienia wiz sador RP w Kanadzie, Hon. Herb Gray, sor, zorganizowany przez komitet uczelniany do Kanady obywatelom Polski, którzy są peł- były wicepremier Kanady, Michael Hurst, pod przewodnictwem prof. Franka Simpsona; noprawnymi członkami Unii Europejskiej, burmistrz Windsor, Michael Wooff, konsul – seminarium pt. „Polska – podróże, oczekującymi podobnych praw jak pozostali handlowy ambasady kanadyjskiej w War- handel, bogactwa”. Jakub Wołosz z polskiego obywatele wspólnoty europejskiej. Marsza- szawie, Piotr Strutyński, konsul RP w To- biura turystycznego w Nowym Jorku zapre- łek zadeklarował pomoc w tej sprawie. ronto, Jan Szczurowski, radca handlowy zentował film ukazujący bogactwo krajobra- 1 marca 2008 r. zniesiono obowiązek konsulatu RP, Roman Kornacki, wiceprezes zowe Polski, posiadania wiz turystycznych do Kanady Polskiej Agencji Inwestycji Zagranicznych, – wykład prof. Lucjana Krause o na- dla obywateli Polski. Sandra Pupatello, członek parlamentu ukowym wkładzie profesorów pochodzenia prowincjonalnego, Susan Whelan, minister polskiego w rozwój Uniwersytetu, ds. Międzynarodowej Współpracy Kanady, – wystawa o roli naukowców polskich Wydarzenia z życia Polonii Michael A. Salter, Associate Vice President uczelni oraz Uniwersytetu w Windsor w roz- w Windsor ostatnich lat Academic Affairs Uniwersytetu w Windsor, wój przemysłu samochodowego w Kanadzie, ks. prof. Tadeusz Zasępa, rektor Lubelskiej – podziękowanie i wręczenie dyplomu Z inicjatywy Polsko-Kanadyjskiego Stowa- Szkoły Biznesu, Dave Cassivi, radny mia- gratulacyjnego byłemu wicepremierowi rzyszenia Biznesmenów i Profesjonalistów sta, Joe Ouellette, właściciel przedsiębior- Kanady Hon. Herb Gray’owi za współpracę i przy współpracy z Konsulatem General- stwa Acrolab w Lublinie. i zaangażowanie w sprawy Polonii. nym Rzeczypospolitej Polskiej oraz innych Obchody pierwszego Polskiego Tygo- – wykład dr Tamary Trojanowskiej, pro- organizacji polonijnych zorganizowano dnia, które rozpoczęła msza św. w kościele fesora Wydziału Slawistyki na Uniwersytecie w 2002 r., 2004 r. i 2006 r. Polski Tydzień św. Trójcy były wypełnione wieloma wyda- w Toronto na temat przemian zachodzących w Windsor. Jego celem było przybliżenie rzeniami. Do najważniejszych należały: w polskiej sztuce teatralnej, które są odbi-

112 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

Catholic University of Lublin, Father Prof. Stanisław Wilk and his coworkers, there was a discussion about the possibility of exchan- ges of students and professional personnel. Along with the important meetings of a diplomatic nature, Representative Comar- tin was able to encounter a piece of Polish history and culture. He paid a visit to the Museum of the former German Concentra- tion Camp at Majdanek, the Museum of the Warszawa Uprising in Warszawa, and the Warszawa Ghetto. He also saw a pearl of architecture of the Lublin Region, the Castle of the Zamoyski Family at Kozłówka, which is indirectly connected with the history of Can- ada and Poland. Captain Zamoyski accompanied the Premier of the Polish Republic, General Władysław Sikorski, on 4 April 1941, in meetings with the Government of Canada, regarding the establishment in Windsor of a Recruitment Centre of the Polish Army. The Representative also had many meetings with individuals of education and 28. Koncert Galowy Polska w Europie culture, including Stanisław Leszczyński, ory Cooney, Michael Ward, Senior Commer- w czasie obchodów Polskiego Tygodnia founder of the Song and Dance Ensemble cial Advisor at the Embassy, with Roman 2004 of the Maria Curie-Skłodowska University, Jankowiak, the Commercial Consul in Gala Concert, Poland in Europe, performing specially for the guests from Montréal, and with Representative Andrzej during Polish Week 2004. Canada, and with Prof. Jan Mazur, Vice Ćwierz. The high point of his stay was President of the Polish Community. He met a meeting with the Marshal of the Senate the students in an international course for of the Polish Republic, Bogdan Borusewicz instructors of dance in Polonia folk groups (Photograph 19). Specific discussions were Jan Szczurowski, Commercial Advisor and students from Canada, who were held on the subject of the abolition of visas at the Consulate of the Polish Republic; increasing their knowledge of Polish hist- to Canada for the citizens of Poland, who Roman Kornacki, Vice President of the ory, culture and language at the Catholic are full members of the European Union, Polish Agency for Foreign Investment; University of Lublin. expecting rights, similar to those of other Sandra Pupatello, Member of the Provin- During the last days of his visit to Poland citizens of the European Community. The cial Parliament; Susan Whelan, Minister in Warszawa, the Representative met at the Marshal promised help in this matter. for International Cooperation; Michael Canadian Embassy with the Consul Greg- March 1, 2008 a temporary resident A. Salter, Associate Vice President, Aca- visa to Canada for Polish citizens has been demic Affairs, University of Windsor; the abolished. Rev. Prof. Tadeusz Zasępa, Rector, Lublin 27. Koncert fortepianowy w wykonaniu Piotra Palecznego w czasie obchodów School of Business; Dave Cassivi, City Polskiego Tygodnia 2004 Councillor; and Joe Ouellette, owner of the Events from the life of the Windsor company Acrolab in Lublin. Piano Concert by Piotr Paleczny, Polonia in recent years The celebrations of the first Polish during Polish Week, 2004. Week, which began with a Holy Mass at On the initiative of the Polish-Canadian the Holy Trinity Church, were filled with Business and Professional Association and many events. The following were among through collaboration with the Consulate the most important of them: General of the Polish Republic and other – the signing of an agreement on cooper- Polonia organizations, Polish Week in ation in education between the Lublin School Windsor was organized in 2002, 2004 and of Business and St Clair College, in the pres- 2006. Its objective was to bring the inhabit- ence of Mike Hurst, the Mayor of the City; ants of the City closer to Poland, with its – the signing of an international agree- one thousand years of history, culture ment on cooperation between Poland and and learning. The first Polish Week took Canada by S. Whelan and P. Dobrowolski; place from 17-25 November 2002. Taking – Polish Day at the University of Wind- part in the celebration were representa- sor, organized by a committee, chaired by tives of the local, Provincial and Federal Prof. Frank Simpson: Governments. Among them were: Jacek 1. a seminar, titled “Poland – Travels, Junosza-Kisielewski, Consul General of Trade and Treasures”. Jakub Wołosz, from the Polish Republic; Paweł Dobrowolski, the Polish Bureau of Tourism in New York, Ambassador of the Polish Republic in presented a film, which showed the scenic Canada; the Hon. Herb Gray, the former richness of Poland. Deputy Prime Minister of Canada; Michael 2. a lecture by Prof. Lucjan Krause, on Hurst, the Mayor of Windsor; Michael the contribution to education of professors Wooff, Commercial Consul at the Canadian of Polish origin at the University. Embassy in Warszawa; Piotr Strutyński, 3. an exhibition on the role of Polish Consul of the Polish Republic in Toronto; scientists and professors at the University

113 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR ciem przemian politycznych, gospodarczych – spotkanie w gmachu Art Gallery- Organizacją tego wydarzenia, podobnie i społecznych w narodzie polskim po roku 1989, wystawa „Najpiękniejsze plakaty polskie”, jak dwa lata wcześniej zajął się Jerzy – wykład ks. prof. Tadeusza Zasępy udostępnione przez konsulat polski w To- Barycki, prezes PCBPA przy współpracy na temat obecnej sytuacji społeczno- ronto (fot. 21), z organizacjami polonijnymi, siostrami -ekonomicznej w Polsce, – projekcja filmu Syzyfowe prace, wg Urszulankami, parafii św. Trójcy, Uniwer- – wystawa pt. „Polska – Ojczyzna powieści Stefana Żeromskiego w reż. Pawła sytetem w Windsor, Komitetem Współpracy papieża Jana Pawła II” z udziałem konsula Komorowskiego, Międzynarodowej Miasta Windsor oraz Jacka Junosza-Kisielewskiego, młodzieży – seminarium w St. Clair College na Konsulatem Generalnym RP w Toronto Szkoły Języka Polskiego oraz Zespołu Pie- temat „Canada – Poland business” wygło- (fot. 29). Myślą przewodnią była „Polska śni i Tańca „Tatry”, szone przez Michaela Vourakes, wicepre- w Unii Europejskiej”. W obchodach udział – wystawa „białych kruków literatury zydenta tej uczelni, wzięli honorowi goście: Piotr Konowrocki, polskiej” w bibliotece uniwersyteckiej Leddy – spotkanie biznesmenów kanadyjskich konsul generalny RP, Andrzej Krężel, Library, i polskich, konsul ds. Polonii, Wanda Samborska, – wręczenie czeku w wysokości 3, 5 tys. – spotkanie organizacji polonijnych, konsul ds. współpracy gospodarczej, Eddie dolarów dla biblioteki uniwersyteckiej od – gala „A to Polska właśnie” w Wal- Francis, burmistrz Windsor, David Cassivi prezesa Polonia Centre (Windsor) Inc. na kerville High School z udziałem Zespołu i Jo-Anne Gignac, radni miasta, Joe Comar- zakup polskich książek, Pieśni i Tańca „Tatry” i Grupy Teatralno- tin, poseł federalny, Sandra Pupatello, – wystawa w bibliotece uniwersyteckiej Wokalnej „Płomień” (fot. 22) członek rządu prowincjonalnego – minister „Cool... and Polish”, czyli najciekawsze Podczas pierwszego Polskiego Tygodnia spraw socjalnych, Susan Whelan, były mini- strony internetowe związane z Polską, w Windsor zaproszeni goście podkreślali ster rządu federalnego, Mieczysław Olender, przygotowana przez Karen Baracat i prof. znaczenie partnerskiej współpracy między charge d’affaires, ambasady RP w Kanadzie, Franka Simpsona, Polską a Kanadą dla rozwoju gospodarczego prof. M. Dąbrowski, Dennis Perlin, kie- – wystawa w Domu Polskim pod hasłem oraz kulturalno-oświatowego tych państw rownik Komisji Rozwoju Miasta Windsor „Polska – Kanada”, oraz zaangażowanie polskich organizacji i Regionu Essex, prof. Piotr Paleczny, polski w życie społeczne miasta. Michael Wooff pianista. przyznał, iż partnerstwo Lublin – Windsor Obchody Drugiego Polskiego Tygodnia 29. Komitet obchodów Polskiego jest najbardziej aktywnym partnerstwem rozpoczęły się mszą św. w polskim kościele Tygodnia w Windsor, 2004 r. w Kanadzie. z udziałem konsula generalnego Piotra Drugi Polski Tydzień w Windsor odbył Konowrockiego, podczas której wręczono Organizing Committee for events się w dniach 24-30 października 2004 r. odznaczenie – Krzyż Kawalerski Polonia of Polish Week in Windsor 2004.

114 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

30. Spotkanie po uroczystościach of Windsor in the development of the auto President of the Polonia Centre (Windsor) w kościele św. Trójcy, 2004 r. industry in Canada. Inc., for the purchase of Polish books. 4. thanks and the presentation of a cer- – an exhibition in the University Library, Meeting after celebrations in Holy Trinity Church, 2004. tificate of recognition to former Deputy titled “Cool … and Polish”, that is the most Prime Minister of Canada, the Hon. Herb interesting Internet documents, connected Gray, for cooperation and involvement in with Poland, prepared by Karen Baracat the issues of Polonia. and Prof. Frank Simpson. and Dance Ensemble and the Theatrical- 5. a lecture by Dr. Tamara Trojanowska, – an exhibition in the Dom Polski Hall, Vocal Group Płomień (Photograph 22). Professor in the Department of Slavic Stud- titled “Poland-Canada”. During the first Polish Week in Windsor, ies at the University of Toronto, on changes – a meeting in the Art Gallery of Wind- the invited guests emphasized the signifi- occurring in Polish theatrical productions, sor- the exhibition “The Most Beautiful cance of the close collaboration between which reflect political, economic and social Polish Posters”, provided by the Polish Poland and Canada, for the commercial and changes in the Polish Nation after 1989. Consulate in Toronto (Photograph 21). the cultural-educational development of 6. a lecture by the Rev. Prof. Tadeusz – a screening of the movie The Labours these countries, as well as the involvement Zasępa, on the subject of the present socio- of Sisyphus, directed by Paweł Komoro- of Polish organizations in the community economic situation in Poland. wski and based on the story by Stefan life of the City. Michael Woof noted that – an exhibition, titled “Poland- The Żeromski. the Lublin-Windsor twinning is the most Homeland of Pope John Paul II”, with the – a seminar at St. Clair College on the active partnership in Canada. participation of Jacek Junosza-Kisielew- subject “Canada-Poland Business”, by The second Polish Week in Windsor took ski, young people of the Polish Language Michael Vourakes, the Vice President of place from 24-30 October 2004. As was School, and the Tatry Song and Dance the institution. the case two years earlier, the organiza- Ensemble. – a meeting of Canadian and Polish tion of this event involved Jerzy Barycki, – a display of “rarities in Polish litera- businesspeople. President of the Polish-Canadian Business ture” in the University of Windsor’s Leddy – a meeting of Polonia organizations. and Professional Association, and Polonia Library. – the Gala Performance, “And That is groups, the Ursuline Sisters, the Holy – the presentation of a cheque for $3, Our Poland” in Walkerville High School, Trinity Parish, the University of Windsor, 500 to the University Library from the with the participation of the Tatry Song the International Relations Committee of

115 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

7. seminarium w Odette School of Busi- ness w Windsor; – prelekcja prof. M. Dąbrowskiego, byłego zastępcy ministra finansów Leszka Balcerowicza, z Centrum Analiz Społeczno- -Ekonomicznych (CASE) w Warszawie na temat „Europa po rozszerzeniu Unii Euro- pejskiej – szanse i wyzwania”, – wykład Wandy Samborskiej na temat „Jak odnieść sukces w polsko-kanadyjskiej współpracy gospodarczej, – wystawa „Canada – Poland Connec- tions”, przygotowana przez naukowców Uni- wersytetu w Windsor prezentująca dorobek naukowy dr Andrzeja Sobiesiaka, zajmującego się wykorzystaniem paliw alternatywnych i współpracującym z Politechniką Warszaw- ską oraz dr Jerzego Sokołowskiego, prowa- dzącego badania nad metodą utwardzania aluminium i usprawnianiem technologii odlewniczych, współpracującego z Politech- niką w Gliwicach, – referat prof. P. Wróbla „Od Unii Lubel- 31. Uroczysta Msza w Kościele Św. Trójcy skiej do Unii Europejskiej: Możliwości podczas obchodów Polskiego 3. uroczystość nadania imienia nowej Federacji Wschodnio-Centralnych Państw Tygodnia, 2006 r. ulicy w Windsor – Lublin Avenue w obecno- Europejskich”, przedstawiający owoce ści burmistrza miasta Eddie’go Francis’a, współpracy Uniwersytetu w Windsor i Rady Celebratory Holy Mass in Holy Trinity radnych miasta, posłów oraz przedstawi- KPK ds. wspierania Katedry Języka Pol- Church, during Polish Week 2006. cieli Polonii (fot. 25), skiego na Uniwersytecie w Toronto, 4. wystawa w bibliotece Leddy Library – wieczór muzyczny „Friderick Chopin pod hasłem „Destination – Poland”, in Memoriam”, poświęcony muzyce kom- Restituta Marii Uszyńskiej, współzałoży- przygo towana przez prof. Franka Simp- pozytora w 155 rocznicę śmierci w wyko- cielce Zespołu Pieśni i Tańca „Tatry” i ks. sona przedstawiająca skarby wawelskie naniu wybitnego polskiego pianisty Piotra Kanonikowi Piotrowi Sanczence za wkład i dorobek polskiej kultury i nauki Palecznego (fot. 27), w pracę społeczną na rzecz Kanady (fot. 26). (fot. 24), – jubileuszowe 10-te spotkanie biznes- Oficjalne otwarcie Polskiego Tygodnia 5. wystawa polskiej książki i sztuki w Domu menów, na którym wykład o współpracy odbyło się na posiedzeniu rady miasta Polskim, z Polską i nowych realiach po wejściu Pol- w obecności mediów. Do najważniejszych 6. projekcja filmu Lalka wg powieści ski do Unii Europejskiej wygłosiła konsul wydarzeń „Tygodnia” należały: Bolesława Prusa, W. Samborska oraz Dennis Perlin, zachęca- 1. przekazanie czeku na sumę 3, 5 tys. jący do inwestowania w rejonie Windsor, (była to piąta dotacja Polonii Centre (Wind- – nadanie honorowego członkowstwa sor) Inc.) na powiększenie polskiego księgo- 32. Poczty Sztandarowe PCBPA za współpracę z Polonią byłemu zbioru w bibliotece uniwersyteckiej, Polskich Organizacji, 2006 r. ambasadorowi RP prof. Bogdanowi Grze- lońskiemu oraz byłej minister rządu fede- Colours Parties of Polish organizations, 2006. ralnego Susan Whelan, – koncert galowy „Polska w Europie” w którym udział wzięli: Zespół Pieśni i Tańca „Tatry”, Grupa Teatralno-Wokalna „Płomień”, słowacki zespół „Slovak Domo- wina Dancers” oraz ukraińska grupa taneczna „Barvinok” (fot. 28) W czasie Polskiego Tygodnia honorowi goście podkreślali wagę jego wydarzeń dla Polonii, Polski i Kanady. Minister Sandra Pupatello w czasie swego prze- mówienia podkreślała wpływ współ- czesnej Polonii, na życie kulturalne i społeczne Windsor. Wydarzenia Polskiego Tygodnia umocniły wizerunek Polonii w społeczeństwie Windsor oraz uczyniły z tego miasta stolicę Polonii Kanadyjskiej. Trzeci Polski Tydzień w Windsor obcho- dzono w dniach 22-28 października 2006 r. Przewodniczącym komitetu organizacyjnego był Jerzy Barycki, natomiast rolę sekretarza komitetu pełniła Anna Rączy. Myślą przewodnią było upamiętnienie 65. rocznicy utworzenia w Windsor Ośrodka Rekrutacji

116 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

Consul General, Piotr Konowrocki, who presented the decoration, the Cavalier’s Cross of the Order of Polonia Restituta, to Maria Uszyńska, co-founder of the Tatry Song and Dance Ensemble, and to the Reverend Canon Piotr Sanczenko, for contributions to community work for Canada (Photograph 26). The official opening of Polish Week took place at a Meeting of the City Council in the presence of the media. The most important events of the “Week” included: – the presentation of a cheque for the sum of $3,500 (it was the fifth donation by the Polonia Centre (Windsor) Inc.) for the enlargement of the Polish Collection in the University Library. – celebration of the naming of a new street in Windsor – Lublin Avenue – in the presence of the Mayor of Windsor, Eddie Francis, City Councillors, Repre- sentatives, and individuals from Polonia (Photograph 25). 33. Uroczystość przed Domem Polskim, – under the title “Destination Poland”, 2006 r. sivi and Jo-Anne Gignac, City Council; Joe a meeting and an exhibition of Wawel Comartin, Federal Representative; San- treasures and outputs of Polish culture and Celebrations in front of Dom Polski Hall, dra Pupatello, Member of the Provincial learning in the Leddy Library (Photograph 2006. Government, Minister of Social Services; 24), organized by Prof. Frank Simpson. Susan Whelan, former Minister of the – a display of Polish books and art in Od lewej (from left): D. Cassivi, Federal Government; Mieczysław Olender, the Dom Polski Hall. J. Barycki, dr A. Garlicki, Attaché Chargé d’Affaires, Embassy of the Polish – a screening of the movie, The Doll, K. Starobrat, J. Watson, A. Krężel Republic in Canada; Prof. M. Dąbrowski; based on the story by Bolesław Prus. Dennis Perlin, Director of the Windsor – a seminar in the University’s Odette Essex County Development Commission; School of Business by Prof. M. Dąbrowski, the City of Windsor, and the Consulate and Prof. Piotr Paleczny, Polish pianist. former Deputy to the Minister of Finance, General of the Polish Republic in Toronto The celebrations of the Second Polish Leszek Balcerowicz, now at the Centre (Photograph 29). The guiding thought of Week began with a Holy Mass in the Pol- of Socio-Economic Analyses (CASE), the event was “Poland in the European ish Church, with the participation of the Warszawa, “Europe after the EU Enlarge- Union”. These honourable guests took part ment- Chances and Challenges”. in the celebrations: Piotr Konowrocki, Con- – a lecture by Wanda Samborska, titled sul General of the Polish Republic; Andrzej 34. Salutujący Weterani przed pamiątkową “How to be Successful in Polish-Canadian Krężel, Consul for Polonia Affairs; Wanda tablicą Polskich Sił Zbrojnych, 2006 r. Business Interactions”. Samborska, Commercial Consul; Eddie – an exhibition, “Canada-Poland Con- Francis, the Mayor of Windsor; David Cas- Saluting veterans in front of Commemorative nections”, prepared by engineers at the Plaque to Polish Armed Forces, 2006. University of Windsor and presenting the scientific outputs of Dr. Andrzej Sobies- iak, working on benefits from alternative fuels and collaborating with the Warszawa Politechnical Institute, and Dr. Jerzy Sokołowski, carrying out studies on light aluminium casting and working with the Silesian University in Gliwice. – a lecture by Prof. P. Wróbel, “From the Polish-Lithuanian Commonwealth to the European Union: East-Central European Nations and the Idea of Federation”, which was an example of the cooperation between the University of Windsor and the Council of the Canadian-Polish Congress, in its support for the Department of Polish Language at the University of Toronto. – a musical evening, “F. Chopin In Memoriam”, dedicated to the music of the composer, on the occasion of the 155th anniversary of his death, performed by the famous Polish pianist, Piotr Paleczny (Photograph 27).

117 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

35. Grupa Teatralno-Wokalna Płomień podczas występu w Domu Polskim, do Armii Polskiej. Organizatorami tego wieńce pod tablicą upamiętniającą ochot- 2006 r. wielkiego przedsięwzięcia była polska spo- ników ziemi amerykańskiej, którzy zasilili łeczność wraz z organizacjami polonijnymi szeregi Polskiej Armii (fot. 34). W sali ban- Theatrical-Vocal Group Płomień działającymi w mieście, Polski Konsulat kietowej Domu Polskiego konsul RP, radny performance in Dom Polski Hall, 2006. Generalny w Toronto oraz Uniwersytet David Cassivi i poseł federalny Jeff Watson w Windsor. dokonali otwarcia wystawy ilustrującej Wydarzenia mające miejsce podczas Pol- Polskę i jej wkład w światowy pokój oraz 36. Nagrodzeni medalami Pro-Memoria skiego Tygodnia uświetnili goście honorowi, rozwój nauki i kultury. Wręczono również Weterani, 2006 r. między innymi: konsul Rzeczypospolitej dyplomy uznania weteranom rekrutowanym Polskiej Andrzej Krężel, konsul generalny z Windsor w czasie drugiej wojny światowej: Veternans decorated with Pro-Memoria Medal, 2006. Od lewej (from left): dr Piotr Konowrocki, poseł federalny Jeff Franciszkowi Bieleckiemu, Janowi Sali J. Sala, F. Bielecki, J. Wilk Watson, poseł federalny Joe Comartin, i Janowi Wilkowi (pośmiertnie) (fot. 36, 37). (pośmiertnie – odznaczenie odebrała attaché Wojska Polskiego kom. Kazimierz Komandor Starobrat wręczył im medale żona, posthumously- decoration received Starobrat, mayor miasta Mississauga Hazel Pro-Memoria, a Jerzy Barycki w imieniu by his widow) McCallion, burmistrz miasta Windsor Eddie posła federalnego Joe Comartina, przekazał Francis, zaprzyjaźniony z Polonią radny dyplomy gratulacyjne. Następnie Komandor miejski David Cassivi, doradca CIDA (Cana- Starobrat uroczyście przekazał zasłużonemu dian International Development Agency) weteranowi, Janowi Garlickiemu, nominacje Richard Beattie, byli posłowie federalni na stopień kapitana. Prezes Stowarzysze- Jesse Flis, Hon. Eugene Whelan, Hon. nia Polskich Kombatantów w Kanadzie dr Susan Whelan, prezes Kongresu Polonii Andrzej Garlicki, wygłosił mowę o znaczeniu Kanadyjskiej Władysław Lizoń. akcji rekrutacyjnej w Windsor dla polskiej Obchody Polskiego Tygodnia rozpoczęto historii i przyszłości pokoleń. Wieczór 22 października od niedzielnej Mszy Świę- uświetniła występem słowno-muzycznym tej w kościele Św. Trójcy, koncelebrowanej grupa teatralna „Płomień”, która poezją przez ks. prałata Romana Waszkiewicza, ks. i pieśnią przypomniała obecnym o walce kanonika Piotra Sanczenko oraz ks. Sławo- i chwale polskiego oręża. Razem z wyko- mira Szwagrzyka (fot. 31). W mszy uczest- nawcami śpiewali wzruszeni weterani oraz niczyli zaproszeni goście, przedstawiciele zgromadzona Polonia. Był to niezapomniany Polonii, poczty sztandarowe weteranów wieczór patriotyzmu, połączony z lekcją oraz organizacji polonijnych (fot. 32). historii Polski. (fot. 35) Po południu przed Domem Polskim W kolejnych dniach obchodu Polskiego odbyła się ceremonia złożenia hołdu wetera- Tygodnia w Windsor miały miejsce nastę- nom drugiej wojny światowej (fot. 33). Zgro- pujące wydarzenia: madzonych powitał Błażej Wyderkowski, – poniedziałek, 23 października – posie- opowiadając o wydarzeniach sprzed 65 lat. dzenie Rady Miasta w City Hall. W obec- Konsul RP Andrzej Krężel, attaché WP kom. ności burmistrza miasta Eddie Francis’a, Kazimierz Starobrat oraz delegacje polskich delegacji Polonii i radnych miasta otwarto organizacji z Windsor i Chatham złożyli polską wystawę (fot. 39-41) i odczytano

118 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

37. Weterani na bankiecie – the Jubilee Tenth Meeting of Business- with the Polonia organizations operating in w Domu Polskim, 2006 r. men, at which Consul Wanda Samborska the City, the Polish Consulate General in and Dennis Perlin spoke on cooperation with Toronto and the University of Windsor. Veterans at banquet in Dom Polski Hall, 2006. Poland and the new realities after the entry The honourable guests, who celebrated of Poland into the European Union, encour- the events, taking place during Polish Week, aging investment from the Windsor region. included: Consul of the Polish Republic, – the presentation of honorary member- Andrzej Krężel; the Consul General, Dr from Polish organizations in Windsor and ship in the Polish Canadian Business and Piotr Konowrocki; Federal Representative, Chatham laid wreaths below the plaque, Professional Association to former Ambas- Jeff Watson; Federal Representative, Joe commemorating the volunteers on Amer- sador of the Polish Republic, Prof. Bogdan Comartin; Polish Army Attaché, Com- ican soil, who strengthened the ranks of Grzeloński, and to former Minister of the mander Kazimierz Starobrat; the Mayor of the Polish Army (Photograph 34). In the Federal Government, Susan Whelan, for Mississauga, Hazel McCallion; the Mayor banquet room of the Dom Polski Hall, the collaboration with Polonia. of the City of Windsor, Eddie Francis; the Consul of the Polish Republic, Councillor – the Gala Concert, Poland in Europe, in City Councillor, friendly towards Polonia, David Cassivi and Federal Representative which the Tatry Song and Dance Ensemble, David Cassivi; advisor to the Canadian Jeff Watson opened an exhibition, showing the Theatrical-Vocal Group Płomień, the International Development Agency, Richard Poland and her contribution to world peace Slovak group Slovak Domovina Dancers, Beattie; former Federal Representatives and the development of education and and the Ukrainian dance group Barvinok Jesse Flis, the Hon. Eugene Whelan and the culture. As well, certificates of recognition took part (Photograph 28). Hon. Susan Whelan; and the President of the were presented to the veterans, recruited During Polish Week, the honourable Canadian-Polish Congress, Władysław Lizoń. in Windsor during the Second World War, guests stressed the importance of its events The celebrations of Polish Week began Franciszek Bielecki, Jan Sala and Jan for Polonia, Poland and Canada. Minister on 22 October, with a Sunday Holy Mass Wilk (posthumously) (Photographs 36 and Sandra Pupatello in her speech emphasized in the Holy Trinity Church, co-celebrated 37). Commander Starobrat presented each the influence of modern Polonia on cultural by the Rev. Prelate Roman Waszkiewicz, of them with the Pro Memoria Medal and and community life in Windsor. The events the Rev. Canon Piotr Sanczenko, and the Jerzy Barycki, on behalf of Federal Govern- of Polish Week strengthened the image of Rev. Sławomir Szwagrzyk (Photograph ment Representative Joe Comartin, handed Polonia in Windsor and made this city the 31). In the Mass, they blessed the invited them Certificates of Recognition. Next Com- capital of Canadian Polonia. guests, representatives of Polonia, and the mander Starobrat with ceremony promoted Colours Party of the veterans and Polonia the worthy veteran Jan Garlicki to the rank The third Polish Week in Windsor was organizations (Photograph 32). of Captain. The President of the Polish celebrated from 22-28 October 2006. The In the afternoon, in front of the Dom Combatants’ Association of Canada, Dr. Chair of the Organizing Committee was Polski Hall, there was a ceremony to pay Andrzej Garlicki, spoke about the signifi- Jerzy Barycki and the Secretary of the tribute to the veterans of the Second World cance of the recruitment action in Windsor Committee was Anna Rączy. The guiding War (Photograph 33). Błażej Wyderkowski for Polish history and future generations. principle was the commemoration of the greeted those assembled and spoke about The evening was lit up by a performance 65th anniversary of the opening in Windsor the events of 65 years ago. The Consul of the in words and song by the theatre group of the Recruitment Centre of the Polish Polish Republic, Andrzej Krężel, the Polish Płomień, which with poetry and song Army. The organizers of this great under- Military Attaché, Polish Army Commander reminded those present of the combat and taking were the Polish community, together Kazimierz Starobrat, as well as delegations the glory of Polish arms. The veterans and

119 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR proklamację (fot. 38). Konsul generalny dr Piotr Konowrocki przekazał pozdrowie- nia rządu polskiego, prezydent Lublina Andrzej Pruszkowski zaprosił delegatów partnerskiego miasta na obchody 690 rocznicy nadania praw miejskich Lublinowi (DVD). Jerzy Barycki, przewodniczący komitetu organizacyjnego, a zarazem wiceprezes Kongresu Polonii Kanadyjskiej ds. polskich, oficjalnie zaprosił władze miasta na obchody Polskiego Tygodnia. Na posiedzeniu rady miasta wysoko oceniono rolę jaką spełnia polska grupa etniczna w wie- lokulturowej społeczności Kanady. – wtorek, 24 października – projekcja filmu pt. Jasminum, w reżyserii Jana Jakuba Kolskiego. – środa, 25 października – dzień na Uni- wersytecie w Windsor, uroczyście otwarty przez prof. Franka Simpsona. Profesor podkreślił rolę i zaangażowanie ludzi spoza środowiska polonijnego (szczególnie pracow- ników biblioteki uniwersyteckiej) w wydarzenia Polskiego Tygodnia. Wiceprezydent 38. Oficjalne otwarcie Obchodów uniwersytetu (Vice President Academics europejskich, będący wyrazem aktywności Polskiego Tygodnia 2006 Provost UW), prof. Neil Gold oficjalnie powi- Polski w ramach zobowiązań programów w Urzędzie Miasta tał gości, a pracownik Biblioteki Uniwersy- Wspólnoty Europejskiej (fot. 44). Official launching of Polish teckiej im. J.F. Leddy, Gwendolyn Ebbett, – czwartek, 26 października w ko- Week 2006 events at City Hall. otworzyła dwie wystawy. Jedną przenośną ściele św. Trójcy przedstawiono oratorium Polskiego Tygodnia oraz drugą przygoto- poetycko-muzyczne Tu Es Petrus (DVD), waną przez pracowników biblioteki, której kompozycji Piotra Rubika do libretta Zbi- część stanowiły polskie książki przetłuma- gniewa Książka. ści rozwojem współpracy Polski i Kanady czone na język angielski (fot. 42). – piątek, 27 października upłynął pod w różnych dziedzinach życia. Po raz kolejny Polonia Centre (Windsor) hasłem „Polacy – integralna część kana- Wieczorem tego samego dnia odbyło się Inc. wręczyła uniwersytetowi czek na kwotę dyjskiego sukcesu”. Poseł federalny okręgu 12-te Polsko-Kanadyjskie Spotkanie Biz- 3,500 dolarów na propagowanie polskiej Windsor-Tecumseh, Joe Comartin wygłosił nesowe (fot. 46). Był to wieczór ważny nie nauki, historii i kultury (fot. 43). prelekcję, zorganizowaną przez Komisję tylko dla polskiej grupy etnicznej z Windsor, Richard Beattie przedstawił program Uniwersytecką koordynowaną przez prof. ale również dla społeczności kanadyjskiej, dotacji polskiego rządu na rzecz rozwijają- Franka Simpsona. Jej tematem była czego wyrazem była obecność takich gości cych się krajów afrykańskich i wschodnio- wizyta posła w Polsce i na Ukrainie w lipcu jak: mayor Mississauga Hazel McCallion, 2006 roku. Poseł podzielił się wrażeniami konsula RP Andrzeja Krężela, posła fede- z pierwszej podróży do Polski, która była ralnego Joe Comartina, byłych posłów fede- 39. Otwarcie Wystawy Polskiego rezultatem dobrze rozwijającej się współ- ralnych Jesse Flisa, Hon. Eugene Whelan Tygodnia 2006 w Urzędzie Miasta pracy miast partnerskich Lublin – Windsor i Hon. Susan Whelan oraz przedstawiciela i która z pewnością zaowocuje w przyszło- rady miejskiej Dave Cassivi (fot. 45). Obecni Opening of Polish Week 2006 Exhibition również byli przedstawiciele polonijnego in City Hall. i kanadyjskiego biznesu oraz organizacji polonijnych. Głównym mówcą, któremu prowadzący spotkanie dr Andrzej Sobiesiak udzielił głosu, była pełniąca od 28 lat urząd mayora miasta Mississauga pani Hazel McCallion. Przedstawiła ona innowacyjne metody zarządzania miastem by uczynić go atrakcyjnym dla mieszkańców i dla dyna- micznego rozwoju biznesu. Podczas kadencji pani mayor, Mississauga podwoiła liczbę mieszkańców i posiada znaczne nadwyżki budżetowe. Pani McCallion wielokrotnie wspominała liczną grupę Polonii i jej ważną rolę w życiu miasta. Na spotkaniu głos zabrał również poseł Joe Comartin, który nawiązał do swojej wizyty w Polsce i na Ukrainie. Stwierdził iż głównym tematem rozmów polsko-kanadyjskich była sprawa zniesienia wiz do Kanady. Zapewnił iż będzie kontynuował rozpoczętą współpracę ze stroną polską.

120 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR the members of Polonia sang together with the performers and were deeply moved. It was an unforgettable evening of patriotism, joined with a lesson in the history of Poland (Photograph 35). On consecutive days of celebration of Polish Week in Windsor, the following events took place: – Monday, 23 October – a Meeting of the City Council, at City Hall. In the presence of the Mayor of the City, Eddie Francis, a Polonia delegation and City Councillors, the Polish Exhibition was opened (Photo- graphs 39-41) and the Proclamation was read (Photograph 38). The Consul General, Dr. Piotr Konowrocki, delivered greetings from the Polish Government. In a recorded message (on a DVD), the Mayor of Lublin, Andrzej Pruszkowski, invited delegates from the Twin City to the celebration of the 690th anniversary of the granting of the rights of a city to Lublin. Jerzy Barycki, Chair of the Organizing Committee and also Vice President for Polish Affairs of the Can- 40. Wystawa Polskiego Tygodnia 2006 adian-Polish Congress, officially invited the workers in the University Library) in the w Urzędzie Miasta Municipal Government to the celebrations events of Polish Week. The Vice President, of Polish Week. Great appreciation was Academic, and Provost of the University of Polish Week 2006 Exhibition in City Hall. shown at the Meeting of the City Council Windsor, Prof. Neil Gold, officially greeted for the role of the Polish ethnic group in the the guests and Gwendolyn Ebbett, Univer- multicultural society of Canada. sity Librarian of the J.F. Leddy Library, – Tuesday, 24 October – The screening opened two exhibitions. One was the mobile of a film, titled Jasminum, directed by Jan exhibition for Polish Week; the second Jakub Kolski. was prepared by the Library staff and in – Wednesday, 25 October – A day at the part consisted of Polish books that had University of Windsor, was officially opened been translated into the English language 41. Polonia przed wystawą by Prof. Frank Simpson. The Professor (Photograph 42). w Urzędzie Miasta, 2006 r. emphasized the role and involvement of Once more, the Polonia Centre (Wind- people from outside of Polonia (especially sor) Inc presented the University with Polonia in front of Exhibition in City Hall, 2006.

121 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

Na spotkaniu obecni również byli przedstawiciele biznesu. Bernie Gorski z Southwe- stern Ontario Vintners Association (SWOVA) przedstawił swoje spostrzeżenia na temat rozwoju winnic w rejonie Essex County. Wino z jego winnicy (CREW – Colchester Ridge Estate Winery) było serwowane podczas kolacji. W spotkaniu brał również udział właściciel drugiej polskiej winnicy Alexander Winery, pan Aleksander Bemben. Na spotkaniu podejmowano także tematy dotyczące przyszłości rejonu Windsor tak mocno związanego z produkcją samochodów oraz sposobów uniezależnienia się miasta od rynku motoryzacyjnego. Jesse Flis, były poseł z Toronto dobrze znany Polonii, przedstawił rolę polskiej mło- dzieży w podtrzymywaniu polskości, jej zaan- gażowaniu i zobowiązaniu wobec Kanady. Konsul A. Krężel podkreślił znaczenie takich inicjatyw jak Polski Tydzień w rozwoju współpracy Polski i Kanady. Za wieloletnią pracę dla Polonii i Polski z rąk konsula wysokie odznaczenia pań- 42. Wystawa na Uniwersytecie w Windsor, stwowe otrzymali Stanisław Nieć – Krzyż – sobota, 28 października – motywem Polski Tydzień w Windsor, 2006 r. Kawalerski PR i Albert Flis – Krzyż Kawa- przewodnim tego dnia był „Rok Języka lerski OZ (fot. 47, 48). Prezes Kongresu Polskiego”. W Domu Polskim odbył się Display at University of Windsor, Polish Week in Windsor, 2006. Polonii Kanadyjskiej Władysław Lizoń lunch polonijny, prowadzony przez stu- przedstawił wyniki wyborów do władz Kon- dentkę Uniwersytetu w Windsor, Dorotę gresu i optymistycznie wyraził się o przy- Kruba. Podczas uroczystego spotkania szłości tej organizacji. Wspólnie z Jerzym Jasmin Nari, uczennica szkoły śred- Znani obywatele Windsor Baryckim, wiceprezesem Kongresu Polonii niej i laureatka konkursu na najlepsze Kanadyjskiej ds. polskich, w uznaniu zasług wypracowanie w języku polskim pod Z Windsor pochodzi wiele osób, które są dla społeczności polonijnej wręczył dyplomy tytułem: „Jak mnie, obywatela Kanady, znane w Kanadzie i reprezentują mia- i złote odznaki KPK pani Hazel McCal- ubogaca moje polskie pochodzenie”, sto na arenie społeczno-politycznej. Nie lion i byłej przełożonej Sióstr Urszulanek prezentowała swoją pracę. Daria Zając, wywodzą się z polskiej grupy etnicznej SJK z Windsor, S. Małgorzacie Górskiej studentka 3-go roku, zajęła pierwsze ale w większości utrzymują z nią kontakt, (fot. 49). Wieczór zakończył David Cassivi, miejsce wśród wypracowań napisanych biorąc udział w ważnych momentach życia przekazując wyrazy uznania i poparcia dla w języku angielskim. polonijnego. polonijnych działań w imieniu burmistrza Obecni na spotkaniu konsul Andrzej Windsor Eddiego Francis’a. Krężel, były poseł Jesse Flis i prezes Rt. Hon. Herb Gray KPK Władysław Lizoń, podkreślali zaan- Herb Gray urodził się w 1931 roku w Wind- gażowanie młodzieży w przygotowaniu sor. Wychował się w pobliżu „polskiej dziel- 43. Przekazanie Czeku Polonia Centre i uczestnictwie w Polskim Tygodniu. nicy”, niedaleko handlowej ulicy Ottawa dla Biblioteki Uniwersyteckiej, 2006 r. Podkreślali również jak Polonia fundu- Street. Jego ojciec, Harry Gray, emigrant jąc stypendia, przygotowuje drogę dla z obecnej Białorusi, miał swój wielobranżowy Presentation of cheque by Polonia Centre młodego pokolenia, które w przyszłości sklep „Gray’s” przy ulicy Ottawa Street. to University Library, 2006. „przejmie pałeczkę”. Jest jednym z najbardziej znanych i sza- Akcentem wieńczącym Polski Tydzień nowanych polityków Kanady. Był posłem w Windsor była „Folklorama”, maraton federalnym okręgu wyborczego Windsor- tańca i polskiej muzyki. Zespoły polonijne West i reprezentował swój region w Izbie „Tatry” z Windsor, „Kujawiacy” z Kitchener, Gmin przez 39 lat. Był wybierany jako „Krakowiak” z Bostonu, „Lechici” z Chicago poseł przez 13 kadencji, co jest niekwe- i „Syrena” z Milwaukee zaprezentowały stionowanym rekordem. Piastował urząd swoje piękne stroje i profesjonalizm tańca wicepremiera Kanady, był przewodniczącym (fot. 50, 51). Polsko-kanadyjska widownia rządowej większości w Izbie Gmin oraz entuzjastycznie pożegnała tańczących owa- Prokuratorem Generalnym Kanady. Był cją na stojąco (fot. 52). również Ministrem bez teki, współpracu- Jesienią 2008 roku będzie miał miej- jącym z wieloma ministerstwami. Podczas sce kolejny, IV Polski Tydzień. Będzie pełnienia funkcji wicepremiera był również to wyjątkowa rocznica ze względu na ministrem odpowiedzialnym za przygotowa- uroczyste obchody 100-lecia polskiego nie obchodów nowego Millenium oraz był osadnictwa w Windsor. Organizowane specjalnym pełnomocnikiem Premiera ds. imprezy przybliżą mieszkańcom miasta osiedlowych szkół indiańskich. Po rezygnacji kulturę, historię i dorobek polskiej grupy poselskiej, w styczniu 2002 roku, powierzono etnicznej, będącej od wieku integralną mu stanowisko Przewodniczącego Oddziału częścią społeczeństwa kanadyjskiego Kanadyjskiego, Międzynarodowej Wspólnej w Windsor. Komisji. W uznaniu za zasługi dla Kanady,

122 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR a cheque for $3,500, for the propagation of Polish education, history and culture (Photograph 43). Richard Beattie described an aid programme of the Polish Government for the developing nations of Africa and Eastern Europe. It reflects the activities of Poland, required in the framework of responsibilities to the European Community (Photograph 44). – Thursday, 26 October – In the Holy Trinity Church, a poetic and musical oratorio Tu Es Petrus was shown from a DVD. The music was composed by Piotr Rubik; the libretto was written by Zbigniew Książek. – Friday, 27 October took place under the slogan ”Poles-an Integral Part of Can- adian Success”. Federal Representative for the Riding Windsor-Tecumseh, Joe Comar- tin, presented a lecture, which had been arranged by the University Organizing Committee, chaired by Prof. Frank Simp- son. The subject of the presentation was the 44. Prelekcja Richarda Beattie visit of the Representative to Poland and to the Polish ethnic group in Windsor, but also na Uniwersytecie, 2006 r. Ukraine in July 2006. The Representative for the Canadian community, as demon- shared impressions from his first visit to strated by the presence of such guests as: Lecture by Richard Beattie at University, 2006. Poland, which was a result of the blossom- the Mayor of Mississauga, Hazel McCal- ing cooperation of the Twin Cities Lublin lion; the Consul of the Polish Republic, and Windsor and will doubtless bear fruit Andrzej Krężel; Federal Representative, in the future development of collaboration Joe Comartin; former Federal Representa- between Poland and Canada in different tives Jesse Flis, the Hon, Eugene Whelan 45. Spotkanie z Panią Hazel Mc Callion aspects of life. and the Hon. Susan Whelan; as well as – Prezydentem Miasta Mississauga In the evening of the same day, the Member of the City Council, Dave Cas- na obchodach Polskiego Tygodnia, 2006 Twelfth Polish-Canadian Business Meet- sivi (Photograph 45). Also present were ing took place (Photograph 46). It was an representatives of Polonia and Canadian Meeting with Ms. Hazel McCallion, evening that was important, not only for business and Polonia organizations. Mayor of City of Mississauga, during Polish Week 2006.

123 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

46. Honorowi Goście na Spotkaniu Biznesmenów i Profesjonalistów, Gubernator Generalny Rt.Hon. Adrienne Trudeau. Od roku 1946 do 1957 sprawował 2006 r. Clarkson, w imieniu Królowej Elżbiety II, urząd Ministra Zdrowia. Był zaangażowany nadała mu specjalny tytuł „Right Honoura- w prace nad stworzeniem kanadyjskiego Honourable guests at Meeting ble”, przysługujący premierom, gubernato- ubezpieczenia szpitalnego i był jednym of Businessmen and Professionals, 2006. rom oraz ministrom sprawiedliwości. z „architektów” programu narodowej opieki W maju 2003 roku Rt.Hon. Herb Gray zdrowotnej. W swej działalności był zawsze uzyskał najwyższe wyróżnienie akademic- blisko spraw narodu polskiego, szczególnie kie, honorowy tytuł Doktora honoris causa w czasach komunizmu. Poparł między na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. innymi sprawę przyjazdu Sióstr Urszulanek 47. Stanisław Nieć odznaczony Krzyżem Rt.Hon. Herb Gray od wielu lat utrzymuje do Kanady. W 1969 roku został Senatorem, Kawalerskim PR przez Konsula A. Krężela, 2006 r. kontakt z polską grupą etniczną w Windsor. a do 1974 roku pracował jako Lider Rządu Jako poseł wspierał ich w wielu sprawach, w Senacie. Trzykrotnie starał się o nomi- Stanisław Nieć receives Cavalier’s Cross a w roku 1997 przyjął od Polonii wind- nacje na lidera Liberalnej Partii Kanady of Polish Republic from Consul A. Krężel, sorskiej petycję o poparcie starań Polski – w latach 1948, 1958 i 1968. Udało się to 2006 w sprawie przyjęcia do struktur NATO. dopiero jego synowi w 2003 roku. Dzięki autorytetowi Rt.Hon. Herb Gray’a i wielu innych polityków Kanada stała się Rt.Hon. Paul Martin pierwszym krajem, który poparł oficjalnie Paul Edgar Philippe Martin urodził się starania Polski o włączenie do NATO. w Windsor w 1938 roku. Ukończył prawo administracyjne oraz filozofię na Uniwer- Hon. Paul Martin Sr. (1903-1992) sytecie w Toronto. W 1988 roku został Paul Joseph James Martin urodził się w Ot- wybrany do Parlamentu. Gdy liberałowie tawie w rodzinie irlandzko-francuskiej. Po powrócili do władzy w 1993 roku, został kilku latach jego rodzina przeprowadziła się mianowany przez premiera Jeana Chretien do Windsor. W 1935 roku został wybrany Ministrem Finansów. Gdy objął swą funkcję, do Izby Gmin Kanady i sprawował tę Kanada znajdowała się w recesji. W krót- funkcję przez 33 lat. Pracował w rządzie kim czasie uporządkował finanse państwa, w czasie kadencji czterech premierów: stając się autorem kanadyjskiego „cudu Williama Lyon Mackenzie Kinga, Louisa gospodarczego” lat dziewięćdziesiątych St. Laurenta, Lestera Pearsona i Pierre’a XX wieku. W czasie jego urzędowania

124 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR

The Keynote Speaker, introduced by evening to an end with words of apprecia- Master of Ceremonies, Dr. Andrzej Sobies- tion and support for the activities of Polonia iak, was Ms. Hazel McCallion, who has from Mayor Eddie Francis, who was unable occupied the position of Mayor of Missis- to attend. sauga for 28 years. She presented innova- – Saturday, 29 October – The guid- tive methods of running a city, by making ing theme for this day was the “Year of it appealing to the citizens and for the the Polish Language”. In the Dom Polski dynamic development of business. During Hall, there was a Polonia Lunch, run by the term of office of the Mayor, Mississauga Dorota Kruba, a student at the University has doubled the number of citizens and has of Windsor. During the celebratory meet- gained a budget surplus. Ms. McCallion ing, Jasmin Nari, a high-school student, made reference many times to the large and winner of the competition for the best Polonia group and its important role in the essay in the Polish language, titled “How life of the city. Representative Joe Comartin My Polish Heritage Enriches Me, a Citizen also spoke at the meeting and referred to of Canada”, presented her work. Daria his visit to Poland and Ukraine. He stated Zając, a third-year student, took the first that the main topic of the Polish-Canadian place among essays, written in the English discussions was the issue of abolition of language. visas to Canada. He assured everyone that Consul Andrzej Krężel, former Repre- he will continue the cooperation, begun sentative Jesse Flis, and President of the with the Polish side. Canadian-Polish Congress, Władysław Representatives of business were also Lizoń, who were present at the meeting, present at the meeting. Bernie Gorski, from emphasized the involvement of young the Southwestern Ontario Vintners Asso- people in the preparation of and participa- ciation (SWOVA), presented his observa- tion in Polish Week. They also stressed how tions on the development of wineries in the Polonia funds bursaries, prepares the way Essex County region. The wines from his for the younger generation, which in the winery (CREW- Colchester Ridge Estate future will receive the baton. 48. Albert Flis odznaczony Winery) were served during dinner. Mr. The crowning piece of Polish Week in Krzyżem Kawalerskim OZ, 2006 r. Aleksander Bemben, the owner of a second Windsor was Folklorama, a marathon Polish winery, the Aleksander Winery, also of dance and Polish music. The Polonia Albert Flis decorated with Cavalier’s Cross, 2006. took part in the meeting. groups, Tatry from Windsor, Kujawiacy At the meeting, there was also consider- from Kitchener, Krakowiak from Boston, ation of subjects, which are pertinent to the Lechici from Chicago, and Syrena from future of the Windsor region, so strongly Milwaukee, presented their beautiful connected to the production of cars, as well costumes and professionalism in dancing as ways of making the City less dependent (Photographs 50 and 51). The Polish-Can- 49. S. Małgorzata Górska i Pani Hazel on the auto industry. adian audience enthusiastically bade fare- McCallion otrzymują Złote Odznaki KPK z rąk Prezesa Władysława Lizonia, Jesse Flis, a former Representative well to the dancers with a standing ovation 2006 r. from Toronto, well known to Polonia, con- (Photograph 52). sidered the role of Polish youth in preserv- The Fourth Polish Week in succession Sr. Małgorzata Górska and Ms. Hazel ing the Polish identity, its participation and will take place in the Fall of 2008. It will be McCallion receive Gold Nedal of KPK responsibilities towards Canada. Consul an exceptional anniversary, on account of from President Władysław Lizoń, 2006. A. Krężel emphasized the significance of the celebration of the one-hundredth anni- initiatives, such as Polish Week, in the versary of Polish settlement in Windsor. development of the cooperation between The organized events will bring inhabitants Poland and Canada. of the City closer to the history, culture For many years of work for Polonia and accomplishments of the Polish ethnic and Poland, high national honours were group, which for a century has been an received from the hand of the Consul by integral part of the Canadian community Stanisław Nieć, awarded the Cavalier’s in Windsor. Cross of the Polish Republic, and Albert Flis, the Cavalier’s Gold Cross of the Pol- ish Republic (Photographs 47 and 48). The Well known citizens of Windsor President of the Canadian-Polish Congress, Władysław Lizoń, presented the results of Many people, who come from Windsor, are the elections to the governing body of the well known in Canada and represent the Congress and expressed optimism about City in the socio-political arena. They do the future of the organization. Together not come from the Polish ethnic group, with Jerzy Barycki, the Vice President but in many cases maintain contact with for Polish Affairs of the Canadian-Polish it, taking part in the important moments Congress, he presented a Certificate of of Polonia life. Recognition and the Gold Medal of the Can- adian-Polish Congress to Ms. Hazel McCal- The Right Hon. Herb Gray lion and to Sister Małgorzata Górska, the Herb Gray was born in 1931 in Windsor. former Superior of the Ursuline Sisters of He grew up close to the “Polish district”, the Agonizing Heart of Jesus in Windsor not far from the business street, Ottawa (Photograph 49). David Cassivi brought the Street. His father, Harry Gray, an emigrant

125 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

50. Występ Zespołu Tatry podczas „Folkloramy 2006” wiedzialnego za Sprawy Kobiet (Minister barier społecznych wobec niepełnospraw- Responsible For Women’s Issues) oraz Nie- nych obywateli prowincji Ontario. Performance by group Tatry pełnosprawnych Obywateli Prowincji Onta- during Folklorama 2006. rio (Minister Responsible For Ontarians Hon. Dwight Duncan With Disabilities). Pełniła również funkcję W 1995 roku został wybrany jako członek wiceprzewodniczącego Zarządu Skarbu Pań- Parlamentu Prowincjonalnego (MPP) całkowity dług publiczny spadł z 71% stwa. Obecnie jest Ministrem Gospodarki z ramienia Partii Liberalnej. W wyborach rocznego dochodu narodowego do 50%. i Rozwoju Ekonomicznego oraz Ministrem w 1999 r. i 2003 r. dostał ponownie mandat Z czasem Paul Martin zaczął przewyż- Odpowiedzialnym za Sprawy Kobiet. zaufania. Jako członek rządu prowincjonal- szać popularnością samego lidera partii. Korzenie społecznej działalności Sandry nego reprezentuje sprawy mieszkańców pro- W 2003 roku zdołał zapewnić sobie popar- Pupatello są ściśle związane z miastem wincji oraz regionu Windsor – St. Clair. Od cie większości w partii. W oficjalnych Windsor. Była ona menadżerem klubu: 1995 roku pełnił urząd Ministra Finansów. wyborach na nowego lidera Paul Martin „The Rotary Club of Windsor” oraz dyrek- Jest przewodniczącym Zarządu Gabinetu pokonał wszystkich konkurentów, pozo- torem Essex County Kidney Foundation oraz liderem Izby Gmin. Od października stawiając ich daleko w tyle. Po kilkuty- of Canada. Jest aktywna w klubie: „The 2003 roku pełnił urząd Ministra Energetyki, godniowym okresie przejściowym objął 12 Fogolar Furlan Club of Windsor”, gdzie peł- a od 2007 r. jest Ministrem Finansów. grudnia 2003 roku fotel jako dwudziesty niła funkcję dyrektora przez dwie kadencje. Dwight Duncan jest absolwentem Uniwer- pierwszy premier Kanady. W listopadzie W 1996 roku, nadano jej honorowy tytuł: sytetu McGill oraz Uniwersytetu w Windsor. 2005 r. parlament uchwalił wotum nieuf- Italian of the Year w Windsor-Essex County. Uzyskał dyplom z dziedziny Ekonomii i Han- ności wobec jego rządu, co spowodowało W 2001 roku Uniwersytet Windsorski uho- dlu, oraz Biznesu i Administracji. W latach przedterminowe wybory parlamentarne, norował ją prestiżową nagrodą – Charlie 1987-1995 był administratorem w Brentwood które przeprowadzono 23.01.2006 r. Clark Award, za wyróżniającą się pracę na Recovery Centre, największym ośrodku Nowym premierem Kanady został Steven rzecz środowiska lokalnego. W marcu 2003 zajmującym się pomocą uzależnionym od Harper, przedstawiciel partii konserwa- roku została Kobietą Roku (Windsor Woman alkoholu i narkotyków. W latach 1988-1994 tywnej, zaprzysiężony 06.02.2006 r. of the Year). Działała również na rzecz orga- pracował w Zarządzie miasta Windsor oraz nizacji United Way oraz była w zarządzie współpracował z Rt.Hon. Herb Gray’em, Hon. Sandra Pupatello „Windsor Regional Hospital” i „The Windsor reprezentując mieszkańców miasta. W 1995 roku została wybrana do rządu Regional Children Centre”. prowincjonalnego, z ramienia Partii Libe- W swej pracy jako członek Parlamentu Hon. Stanley (Stanisław) Haidasz ralnej, jako członek Parlamentu Prowin- Prowincjonalnego działa na rzecz poprawy Stanley Haidasz nie wywodzi się z polo- cjonalnego (MPP), okręgu Windsor-West. życia mieszkańców prowincji Ontario. nijnego środowiska Windsor, ale poprzez W wyborach 1999 r. i 2003 r. uzyskała Dąży do wzmocnienia systemu świadczeń długotrwałą współpracę z śp. ks. Wawrzyń- ponownie mandat zaufania. socjalnych, wspiera rodziny dotknięte pro- cem Wnukiem i społecznością polonijną Sandra Pupatello pełniła urząd Ministra blemem przemocy oraz nadzoruje wdraża- jest związany z miejscową Polonią i wiele Spraw Socjalnych oraz Ministra Odpo- nie programu, związanego ze zniesieniem dla niej uczynił.

126 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR from present-day Belarus, had his depart- line Sisters. In 1969, he became a Senator her with the prestigious Charlie Clark ment store Gray’s on Ottawa Street. He is and up to 1974, he worked as Government Award for Outstanding Service on behalf one of the best known and most respected Leader in the Senate. He tried three times of the local community. In March 2003, she politicians in Canada. He was the Federal for a nomination to be the Leader of the became Windsor Woman of the Year. She Representative of the Election Riding Liberal Party of Canada, in 1948, 1958 also worked on behalf of the United Way Windsor West and represented his region and 1968. This was accomplished by his organization and was on the Board of the in the House of Commons for 39 years. son, only in 2003. Windsor Regional Hospital and the Wind- He was elected as a Representative for 13 sor Regional Children Centre. terms, which is unquestionably a record. The Rt. Hon. Paul Martin In her activities as a Member of the Prov- He occupied the office of Deputy Prime Paul Edgar Philippe Martin was born in incial Parliament, she works to improve the Minister of Canada, he was the Leader of Windsor in 1938. He graduated in Admin- lives of the citizens of Ontario. She strives the Government Majority in the House of istrative Law and Philosophy at the Uni- to strengthen social services, supports Commons, as well as the Attorney General versity of Toronto. In 1988, he was elected families affected by problems of violence, of Canada. He also was Minister without to Parliament. When the Liberals returned and oversees the initiation of a programme, Portfolio, working together with many to power in 1993, he was named Minister of connected with the removal of social barriers other ministries. While carrying out the Finance by Prime Minister Jean Chretien. regarding disabled citizens of the Province functions of Deputy Prime Minister, he When he took up this post, Canada was in of Ontario was also the Minister responsible for the a recession. In a short while, he put the new millennium celebrations, as well the finances of the country in order, becom- The Hon. Dwight Duncan Special Procurator of the Prime Minister ing the author of the Canadian “economic In 1995, he was elected as a Member on the residence schools for Indians. After miracle” of the 1990s. During his period of the Provincial Parliament (MPP) for resigning from Parliament in 2002, he in office, the entire national debt dropped the Liberal Party. In the 1999 and 2003 was appointed to the Post of Chair of the from 71% of the Gross National Product to elections, he again received a mandate of Canadian Branch of the International 50%. In time, Paul Martin began to surpass confidence. As a Member of the Provincial Joint Commission. In recognition of his the Leader of the Party in popularity. Government, he represents the interests service to Canada, the Governor General, In 2003, he managed to assure himself of the citizens of the Province, as well as the Right Hon. Adrienne Clarkson, in the of the support of most of the Party. In the the Windsor-St. Clair Region. From 1995, name of Queen Elizabeth II, bestowed upon official elections for the new leader, Paul he was Minister of Finance. He is Head of him the title “Right Honourable”, which is Martin defeated all candidates, leaving the Cabinet and Leader of the House of reserved for Prime Ministers, Governors them far behind. After a transition period Commons. From October 2003, he held the and Ministers of Justice. of several weeks, on 12 December 2003, he office of Minister of Energy and from 2007, In May 2003, the Right Hon. Herb Gray became the twenty-first Prime Minister of he is the Minister of Finance.. achieved the highest academic distinction, Canada. In November 2005, the Parliament Dwight Duncan is a graduate of McGill the honorary title of Doctor honoris causa passed a “vote of no confidence” against his University and the University of Windsor. at the Catholic University of Lublin. The government, which brought about an early He obtained degrees in the fields of Eco- Right Hon. Herb Gray for many years has parliamentary election, held on 23 Janu- nomics and Commerce, as well as Busi- maintained contact with the Polish ethnic ary 2006. Steven Harper, representing the ness Administration. From 1987-1995, he group in Windsor. As a Representative, he Conservative Party, became the new Prime was an administrator in the Brentwood served them in many matters and in 1997, Minister of Canada and was sworn in on Recovery Centre, the largest care centre for he took up the petition of the Windsor 6 February 2006. help to people with alcohol and narcotics Polonia about support for the attempts of dependency. In 1988-1994, he worked on Poland, regarding entry into the structure The Hon. Sandra Pupatello the Windsor City Council and also worked of NATO. Thanks to the authority of the In 1995, she was elected to the Provincial with the Right Hon. Herb Gray, represent- Right Hon. Herb Gray and many other pol- Government, as a member of the Liberal ing the inhabitants of the City. iticians, Canada became the first country Party, and became the Member of the Provin- to give official support to the attempt by cial Parliament (MPP) for the Windsor West The Hon. Stanley (Stanisław) Haidasz Poland to join NATO. Riding. In the 1999 and 2003 elections, again Stanley Haidasz does not come from a Wind- she obtained a mandate of confidence. sor Polonia social environment, but through The Hon. Paul Martin Sr. (1903-1992) Sandra Pupatello occupied the office of a long-lasting collaboration with the late Paul Joseph James Martin was born in Minister of Community and Social Services, Father Wawrzyniec Wnuk and the Polonia Ottawa, in an Irish-French family. After Minister Responsible for Women’s Issues community, he has a connection to the City several years, his family moved to Wind- and Minister Responsible for Ontarians Polonia and achieved a great deal for it. sor. In 1935, he was elected to the House with Disabilities. She also had the duties of S. Haidasz was born in 1923. His of Commons of Canada and carried out Deputy Chair of the Office of the Treasury. parents emigrated to Canada from this function for 33 years. He worked in At present, she is the Minister of Economic Stanisławów in 1910. Even though as the Government during the terms of four Development and Trade and also the Minis- a small boy, Stanley did not speak Polish, Prime Ministers: William Lyon Mackenzie ter Responsible for Women’s Issues. his childhood was dominated by Polish King, Louis St. Laurent, Lester Pearson The community roots of Sandra Pupa- tradition and culture. His grandmother and Pierre Trudeau. From 1946 to 1957, he tello are closely connected to the City of and parents imparted to the boy a love had the office of Minister of Health. He was Windsor. She was the Manager of the and knowledge of the country, which he involved in work on the creation of Canad- Rotary Club of Windsor and the Director did not know, but came to love sincerely. ian Hospital Insurance and was one of the of the Essex County Kidney Foundation of At the age of six, he began his education architects of the National Health Care Sys- Canada. She is active in the Fogolar Furlan at the St. Mary’s Catholic School. During tem. In his activities, he was always close Club of Windsor, where she fulfilled the this period, two people had an enormous to issues of the Polish people, especially function of Director for two terms. In 1996, influence on the shaping of his personal- in the times of Communism Among other she was given the honorary title, Italian ity: Jan Józef Dekowski, a former colonel matters, he gave his support in the issue of of the Year in Windsor-Essex County. In in the Army of General Józef Haller, and the journey to Canada, made by the Ursu- 2001, the University of Windsor honoured Father Stanisław Puchniak. Both of them

127 DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNO-KULTURALNA POLONII W WINDSOR

Indian i Handlu. W 1964 i 1965 roku był delegatem kanadyjskim na Zgromadzenie Ogólne ONZ. W latach 1972-1974 był sekretarzem stanu ds. wielokulturowości. W 1978 roku premier P. Trudeau nominował go na senatora. W 1981, 1982 i 1983 roku był delegatem parlamentarnym do Rady Północno- atlantyckiej. Jako polityk i senator walczył o polskie sprawy, popierając starania Polski do wejścia w struktury NATO, umorzenia polskiego długu oraz pomocy polskiej służ- bie zdrowia. Stanley Haidasz często gościł w Windsor i brał udział w ważniejszych polonijnych uroczystościach.

Jesse Flis Był posłem z ramienia Partii Liberalnej okręgu Parkdale-High Park w Toronto, w latach 1979-1984 oraz 1988-1997. Piastował urząd sekretarza parlamentarnego Ministra 51. Zespół Polonijny podczas występu, Transportu i Spraw Zagranicznych. „Folklorama 2006” przyjęty do prywatnej szkoły katolickiej St. J. Flis urodził się w 1933 roku w Fosston, Michael’s College School. Dzięki stypendium Saskatchewan. Ojciec w 1930 roku wyemigro- Group Polonijny during performance ufundowanym przez Uniwersytet w Toronto, wał z Lubelszczyzny. J. Flis ukończył Wydział in Folklorama 2006. Haidasz rozpoczął nowicjat w Oblate Missio- Psychologii oraz Wydział Pedagogiki Uni- nary Fathers, a następnie studia filozoficzne wersytetu w Toronto. Całe życie zawodowe na Uniwersytecie w Ottawie. Po ukończeniu poświęcił oświacie, pracując jako nauczyciel, S. Haidasz urodził się w 1923 roku. studiów powrócił do Toronto, gdzie rozpoczął dyrektor i koordynator okręgu Toronto. Rodzice wyemigrowali w 1910 roku do studia medyczne. W okresie tym tworzył pol- Jako polityk na forum kanadyjskiego Kanady ze Stanisławowa. Jako mały chło- ski klub studencki, którego został prezesem parlamentu wiele uczynił dla Polski i Pola- piec Stanley nie mówił po polsku, jednak oraz sekretarzem w nowo powstałej Credit ków, zwłaszcza po 1980 roku. Niejednokrot- jego dzieciństwo zdominowane było przez Union of St. Stanislaus Parish. nie wstawiał się w sprawach imigrantów tradycję i kulturę polską. Babcia i rodzice W 1957 roku polska społeczność wysu- z Polski i pomocy dla kraju oraz popierał przekazali chłopcu miłość i wiedzę o kraju, nęła jego kandydaturę do federalnego starania Polski w sprawie przyjęcia do którego nie znał, ale szczerze pokochał. parlamentu z ramienia Partii Liberalnej. NATO. W uznaniu tych zasług został odzna- W wieku 6 lat rozpoczął swoją edukację Niekwestionowane zwycięstwo Haidasza czony Krzyżem Komandorskim Orderu w szkole katolickiej St. Mary’s. W okresie integruje polski elektorat i przynosi całej Zasługi RP w 2000 roku. tym ogromny wpływ na kształtowanie jego Polonii stałe miejsce na arenie politycznej Jesse Flis jest nadal bardzo aktywny osobowości wywarło dwoje ludzi: pułkownik i społecznej Kanady. Po raz pierwszy poseł w pracy społecznej. Czynnie udziela się w Jan Józef Dekowski, były kapelan w armii polskiego pochodzenia został deputowany Copernicus Lodge w Toronto, gdzie pełni generała Józefa Hallera i ksiądz Stanisław do federalnego parlamentu. W latach 1963- funkcje wiceprezesa rady dyrektorów. Utrzy- Puchniak. Obaj zaszczepili w chłopcu poczu- 1970 Haidasz ugruntował swoje miejsce jako muje bliski kontakt z polską grupą etniczną cie patriotyzmu i wspólnoty narodowej. polityk piastując funkcje Ministra Spraw w Windsor. Jest często honorowym gościem Po ukończeniu szkoły podstawowej został Zagranicznych, Spraw Socjalnych, Spraw i mówcą w czasie polonijnych uroczystości.

128 SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF POLONIA IN WINDSOR instilled into the boy a feeling of patriotism and community with the people. After completing elementary school, he was accepted into a private Catholic school, St. Michael’s College School. Thanks to a bursary, funded by the University of Toronto, Haidasz began his novitiate with the Oblate Missionary Fathers and next studies in Philosophy at the University of Ottawa. After completing his studies, he returned to Toronto, where he began medical studies. During this period, he formed the Polish Students Club and became the President of it, as well as the Secretary of the newly created Credit Union of the St. Stanislaus Parish. In 1957, the Polish community put forward his candidacy to the Federal Parlia- ment, as a Member of the Liberal Party. The unquestionable victory of Haidasz integrates the Polish electorate and brings the entire Polonia a permanent place in the political and social arena of Canada. For the first time, a Representative of Pol- 52. Burmistrz Windsor Eddie Francis ish origin became deputized to the Federal Jesse Flis podczas obchodów Polskiego Parliament. From 1963-1970, Haidasz He was a Representative for the Liberal Tygodnia 2006. secured his position as a politician, tak- Party of Parkdale-High Park in Toronto, Windsor Mayor Eddie Francis ing the functions of Minister of Foreign in the years 1979-1984 and 1988-1997. during events of Polish Week 2006. Affairs, Social Issues, Indian Affairs and He occupied the office of Parliamentary Trade. In 1964 and 1965, he was the Can- Secretary of the Minister of Transport and adian delegate at the General Assembly of the Minister of Foreign Affairs. the United Nations Organization. In 1972- J. Flis was born in 1933 in Fosston, of help for the country and he supported 1974, he was Secretary of State for Multi- Saskatchewan. His father emigrated from the efforts by Poland in the issue of entry cultural Affairs. In 1978, Prime Minister the Lublin area in 1930. J. Flis graduated into NATO. In recognition of these servi- P. Trudeau nominated him as Senator. In from the Department of Psychology and ces, in 2000, he was decorated with the 1981, 1982 and 1983, he was the Parlia- the Department of Pedagogical Studies at Commander’s Cross of the Order of Merit mentary Delegate to the North Atlantic the University of Toronto. He devoted his of the Polish Republic. Council. As a politician and Senator, he entire professional life to education, work- Jesse Flis is still very active in com- fought for Polish issues, supporting the ing as a teacher, director and coordinator munity work. He actively visits Copernicus efforts of Poland to enter the structure of in the Toronto area. Lodge in Toronto, where he carries out NATO, the forgiveness of Polish debt and As a politician, he achieved a lot for the duties of Vice President of the Board help for the Polish health service. Stanley Poland and Polish people in the forum of of Directors. He keeps close contact with Haidasz frequently stayed in Windsor and the Canadian Parliament, especially after the Polish ethnic group in Windsor. He is took part in the more important Polonia 1980. On many occasions, he interceded frequently a guest of honour and speaker celebrations. in matters of immigrants from Poland and during Polonia celebrations.

129 Zakończenie

iniejsza praca przedstawiła historię nia, jednakże różnorodność organizacji mi swój czas i udostępniły zbiory, będące polskiej diaspory w Windsor. Jej wskazuje na duże uczestnictwo w życiu bogatym źródłem informacji z życia para- Npoczątek sięga roku 1908, kiedy polonijnym zarówno starszej generacji jak fii św. Trójcy oraz polskiej społeczności. przyjechała tam pierwsza polska rodzina. i młodszego pokolenia. Mit biednego imi- Słowa wdzięczności kieruję do Jerzego Nie jest wiadomym skąd nastąpił napływ granta, przybyłego do Kanady w poszuki- Baryckiego, prezesa Polsko-Kanadyjskiego Polaków, jednakże faktem jest iż rozwój waniu chleba jest sukcesywnie obalany. Stowarzyszenia Biznesmenów i Profesjona- gospodarczy miasta spowodowany otwar- Polska diaspora nie wstydzi się swego listów oraz wiceprezesa Kongresu Polonii ciem fabryk samochodowych zachęcił pochodzenia i dąży do tego, aby miesz- Kanadyjskiej ds. polskich, inicjatora wielu Polaków do osiedlania się na tym terenie. kańcy Windsor zgłębiali wiedzę o Polsce przedsięwzięć promujących polską grupę Przeprowadzone wywiady z przedstawi- i Polakach. Organizowany od 2002 r. etniczną wśród społeczeństwa kanadyj- cielami polskiej grupy etnicznej pozwalają Polski Tydzień w Windsor jest tego skiego. Dziękuję również członkom Pla- przypuszczać, iż pierwsi Polacy przybyli dowodem. Jesienią 2008 r. będzie miał cówki 126 Stowarzyszenia Weteranów z preryjnych prowincji Kanady bądź miejsce kolejny, IV Polski Tydzień. Armii Polskiej i innych organizacji polo- z pobliskiego Detroit. Pomimo licznych Będzie to specjalna rocznica ze względu nijnych z Windsor za ciekawe i pouczające prób i poszukiwań nie udało się ustalić na uroczyste obchody 100-lecia osadnic- rozmowy. Za opiekę naukową oraz cenne nazwiska pierwszej przybyłej do Windsor twa polskiego w Windsor. Organizowane sugestie i uwagi recenzyjne podziękowa- rodziny, ale być może wśród wielu zawar- imprezy przybliżą mieszkańcom miasta nia składam prof. Adamowi Walaszkowi, tych w pracy nazwisk, szczególnie dzia- kulturę, historię i dorobek polskiej grupy dr Marcie Kijewskiej-Trembeckiej oraz łaczy pierwszych organizacji polonijnych, etnicznej, będącej od wieku integralną dr Annie Reczyńskiej z Instytutu Ame- takie nazwisko widnieje. częścią społeczeństwa kanadyjskiego rykanistyki i Studiów Polonijnych Uni- Analiza źródeł archiwalnych oraz lite- w Windsor. wersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. ratury polonijnej pozwala stwierdzić, iż Praca, będąca pierwszą próbą opracowa- Lista osób, z których pomocy i życzliwości współczesna Polonia w Windsor to grupa nia monografii dziejów Polonii w Windsor korzystałam podczas pobytu w Kanadzie ludzi ambitnych i aktywnych. Nie wszy- nie byłaby możliwa bez pomocy wielu ludzi. jest długa, ograniczam się więc do złożenia scy członkowie polskiej grupy etnicznej W tym miejscu podziękowania składam w tym miejscu wyrazów mojej wdzięczności angażują się w podejmowane działa- siostrom Urszulankom, które poświęciły i gorących podziękowań.

130 Concluding Remarks

he foregoing work presents the ities. However, the variety of organizations Sisters, who gave me their time and access history of the Polish diaspora in indicates a major participation in Polonia to their collections, a rich source of infor- TWindsor. Its beginning goes back to life by both the older and younger gen- mation on life in the Holy Trinity Parish 1908, when the first Polish family arrived erations. The myth of the poor immigrant, and the Polish community. I direct words there. It is not known where this flow of coming to Canada in search of daily bread, of thanks to Jerzy Barycki, President of Polish people came from. However, it is is systematically demolished. The Polish the Polish-Canadian Business and Pro- a fact that the commercial development of diaspora makes no attempt to conceal its fessional Association and Vice President the City, caused by the opening of the car origin and aims for this: that the inhabit- for Polish Affairs in the Canadian Polish plants, lured Poles to settle in this area. ants of Windsor deepen their knowledge of Congress, the initiator of many events, The interviews, carried out with mem- Poland and the Polish people. Polish Week promoting the Polish ethnic group among bers of the Polish ethnic group, permit in Windsor, held since 2002, is a proof of the Canadian community. I also thank the the assumption that the first Poles came this. In the Fall of 2008, there will be the members of Post 126 of the Polish Army from the Prairie Provinces of Canada, or next, fourth Polish Week in Windsor. It Veterans Association and other Polonia from neighbouring Detroit. In spite of will be a special anniversary, on account organizations in Windsor for some inter- numerous attempts and searches, it was of the celebration of the one-hundredth esting and instructive conversations. For not possible to determine the name of the anniversary of the first Polish settlement their tutelage and their valued sugges- first family that came to Windsor, but per- in Windsor. The events organized will bring tions and editorial comments, I extend haps among the many names mentioned the inhabitants of the City closer to the my thanks to Prof. Adam Walaszek, Dr. in this work, especially those of activists culture, the history and the accomplish- Marcia Kijewska-Trembecka and Dr. Anna in the first Polonia organizations, this ments of the Polish ethnic group, which for Reczyńska, in the Institute of American name is to be seen. a century has been an integral part of the Studies and Polish Diaspora of the Jagi- The analysis of the archival sources Canadian community in Windsor. ellonian University of Kraków. The list of and the literature of Polonia permit the This study, the first attempt to research individuals, from whose help and advice comment that the present-day Polonia in the monographs on the achievements of I benefited during my stay in Canada, is Windsor is a group of ambitious and hard- Polonia in Windsor, would not have been long and so I limit myself to offering in working people. Not all members of the possible without the help of many people. this place expressions of my gratitude and Polish ethnic group are involved in activ- Here I offer my thanks to the Ursuline warmest thanks.

131

Bibliografia – Bibliography

Archiwalia – Archival Sources 1. Archiwa Biblioteki Publicznej w Windsor, Board of Control Minutes, nr 949, Oct. 2. 1941 2. Archives of the Diocese of London, Annual Report of the Parish of Holy Trinity Church, London 1916 3. Zbiory archiwalne sióstr Urszulanek w Windsor

Dokumenty – Documents 1. Sprawozdanie z pracy Szkoły Języka Polskiego przy parafii św. Trójcy za rok szkolny 2004/2005, s. Maria Komorska, Windsor 2005 2. Sprawozdanie z działalności Polonia Centre (Windsor) Inc., Halina Roznawski – Windsor 2005 3. List – petycja Polonii z Windsor do Herb Gray’a z 26.05.1997 r.

Źródła drukowane – Published Sources 1. Census of Canada 2. Celebrating the 25th Anniversary of Polonia Park, Windsor 2005 3. Czterdziestolecie pracy Polskiego Klubu Towarzyskiego w Windsor, Windsor 1991 4. Diamentowy Jubileusz Kapłaństwa ks. Infułata Wawrzyńca Wnuka 1933-1993, Windsor 1993 5. Diamentowy Jubileusz Związku Polaków w Kanadzie 1907-1982, Windsor 1982 6. Grupa Teatralno-Wokalna „Płomień” 1995 – 2005, Windsor 2005 7. Memorial Album of Polish People’s Home Association 1925-1950, Windsor 1950 8. Pamiętnik Czterdziestolecia Parafii św. Trójcy w Windsor, Ontario 1916-1956, Windsor 1956 9. Pamiętnik Pięćdziesięciolecia parafii św. Trójcy w Windsor, Ontario, 1916-1966, Windsor 1966 10. Pamiętnik 25-lecia Pracy Sióstr Urszulanek SJK w Kanadzie 1965-1990, Windsor 1990 11. Pamiętnik 50-tego Zjazdu Okregu 6-go Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej, Windsor 1979 12. Pamiętnik 75-lecia Stowarzyszenia Polskiego Domu Ludowego w Windsor, Windsor 2000 13. Pamiętnik 75-lecia Szkoły Języka Polskiego przy parafii św. Trójcy w Windsor, Ontario, Windsor 2000 14. Polski Tydzień w Windsor 2002, Windsor 2002 15. Polski Tydzień w Windsor 2004, Windsor 2004 16. Polski Tydzień w Windsor 2006 – Sprawozdanie, Windsor 2006 17. Polsko-Kanadyjski Klub Sportowy „Polonia” 1982-1992, Windsor 1992 18. Polsko-Kanadyjski Klub Sportowy „Polonia” 1982-1997, Windsor 1997 19. Tatry Song & Dance Ensemble 1972 – 2002, Windsor 2003 20. Windsor Panorama, Windsor 1974 21. Wizyta posła kanadyjskiego Joe Comartina w Polsce 19-27 lipca 2006, Windsor 2006 22. ZHP – Wczoraj i Dziś 1910-1960, Toronto 1960 23. 50 lat Grupy 20-tej ZPwK Windsor, Ontario 1943-1993, Windsor 1993 24. 50 lat Służby Bogu i Człowiekowi 1954-2004, Windsor 2004 25. 50 lat w służbie Bogu i Ludziom: 1933-1983, Windsor 1983 26. 60-lecie Stowarzyszenia Polskiego Domu Ludowego w Windsor 1925-1985, Windsor 1985 27. 75 lat Parafii św. Trójcy w Windsor 1916-1991, Windsor 1991

Prasa – Press Articles 1. Biuletyn Związku Nauczycielstwa Polskiego w Kanadzie, Nr 139, Rok 38, Toronto 2001 2. Dom Polski, Biuletyn Nr 2, Windsor, wrzesień 1995 3. Express Wieczorny (wydanie kanadyjsko-amerykańskie) Nr 47, 18.11.2004 4. LaSalle Silhouette, May 28, 1994 Jan. 20, 1996 Oct. 9, 1999 5. Nasza Credit Union, Toronto, July 1997, Nr 377 6. Odsiecz – Polska Walcząca w Ameryce – Fighting Poland (Relief Force – Fighting Poland in America), Vol. 1-2, Windsor 03.08.1941 Vol. 2, Nr 16 (38), Windsor 19.04.1942 7. Polonia, wyd. 28 (28), 08.11.1996 8. Słowo Ojczyste, Nr 4/156, Rok XXXIV, Londyn 1990 9. The Windsor Star, July 21, 1941, Vol. 46, No 121 July 23, 1941, Vol. 46, No 123 March 28, 1995 10. Tygodnik Świat Polski – The Polish World, Oct. 28, 1997 Oct. 22, 1999 11. Wspólnota Polska, lipiec 2004, Nr 4/2004 12. Związkowiec, Toronto, 10.01.2001 13. Związkowiec, Toronto, 12.05.2005

133 Literatura – Literature 1. Avery D. H., Fedorowicz J.K., The Poles In Kanada, Ottawa 1982 2. Biskupski M.B., Canada and the creation of a Polish Army, 1914-1918, Polish Review, XLIV (1999 Nr 3) 3. Essex County Historical Association. The Town of Sandwich, Windsor 1979 4. Grabowski J., Historia Kanady, Warszawa 2001 5. Ilustrowany Atlas Historii Polski, pod red. W. Sienkiewicza, Warszawa 2006 6. Kmietowicz F., Polskie Siły Zbrojne w Kanadzie Podczas Drugiej Wojny Światowej, Windsor 1984 7. Makowski W., History and Integration of Poles In Canada, Niagara Peninsula 1967 8. Makowski W., The Polish People in Canada; A Visual History, Montreal 1987 9. Plewko J., Parafia św. Trójcy [w:] Leksykon geograficzno-historyczny parafii i kościołów polskich w Kanadzie, pod red. E. Walewandra, t.1, Lublin 1992 10. Reczyńska A., Diaspora Polska w Kanadzie [w:] Polska Diaspora, pod red. Adama Walaszka, Kraków 2001 11. Reczyńska A., Emigracja z Polski do Kanady w okresie międzywojennym, Wrocław 1986 12. Reczyńska A., Piętno wojny, Polonia kanadyjska wobec polskich problemów lat 1939-1945, Kraków 1997 13. Seretny A., Polskie szkolnictwo etniczne w Kanadzie – przegląd problemów [w:] Emigracja z Polski po 1989 roku, pod red. B. Klimaszewskiego, Kraków 2002 14. Staniszewski P., Wspomnienia sędziego Pawła I. B.Staniszewskiego, Canada 2004 15. Stolarczyk S., Gdy wspominam Kaszuby…, Toronto 2000 16. Taras P., Polonia w Detroit, 17. Turek W., Poles in Manitoba, Toronto 1967

Wywiady (Windsor, sierpień 2005) – Interviews (Windsor, August 2005) 1. Ewa i Jerzy Barycki 2. Frank Bielecki 3. Wiesław Bielecki 4. Rodzina Blak 5. S. Magdalena Budniak 6. Członkowie Placówki 126 S.W.A.P. w Windsor (Piotr Bas, Jan Jaworski, Henryk Klamut, Ryszard Orszt, Stanisław Nieć) 7. Franciszek Dzik 8. Władysław Dzik 9. S. Małgorzata Górska 10. Jan Sala 11. Ks. Piotr Sanczenko 12. Jan Wilk 14. Ks. Infułat Wawrzyniec Wnuk 15. Christopher Wzacny 16. Maria Żehaluk

Strony internetowe – Web Documents 1. www.acdi-cida.gc.ca/cida_ind.nsf/dccfe, 25.11.2002 2. www.canada.pl/glos_Kanady/art_1.htm, 28.06.2003 3. www.city.windsor.media.ca, 20.01.2006 4. www.dwightduncan.onmpp.ca/biography.htm, 15.11.2005 5. www.google.pl/search/haidasz, 20.06.2007 6. www.google.pl/search/jesse+flis, 20.06.2007 7. www.ijc.org/rel/about/bio_gray_e.htm, 11.12.2005 8. www.poloniawindsor.ca/domp.htm, 30.05.2006 9. www.poloniawindsor.ca/gr20/gr20ind.htm, 22.05.2006 10. www.poloniawindsor.ca/kpk/kpk.htm, 30.04.2006 11. www.poloniawindsor.ca/plomien/plomien.htm, 10.05.2006 12. www.wincom.net/~bernew/dads.htm, 10.01.2006 13. http://en.wikipedia.org/wiki/Paul_Martin_Sr, 15.11.2005 14. http://pl.wikipedia.org/wiki/Paul_Martin, 15.11.2005 15. http://pm.gc.ca/eng/default.asp, 10.07.2006

134