Czy Ochrona Naturalnych Procesów W Przekształconym Krajobrazie Ma Sens? Doświadczenia Z Planowania I Realizacji Ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014): 42-77 Paweł Pawlaczyk CZY OCHRONA NATURALNYCH PROCESÓW W PRZEKSZTAłCONYM KRAJOBRAZIE MA SENS? DOśWIAdcZENIA Z PLANOWANIA I REALIZACJI OCHRONY DRAWIEńSKIEGO PARKU NARODOWEGO Does protection of natural processes in a transformed landscape make any sense? Experiences from planning and implementation of protection scheme in Drawa National Park ABSTRAKT: Drawieński Park Narodowy (11536 ha) został utworzony w 1990 r., obejmując fragment cennego przyrodniczo, ale kulturowego i przekształconego przez człowieka krajobrazu rzeczno-je- ziorno-leśnego na równinie sandrowej zlodowacenia bałtyckiego. Ochrona Drawieńskiego Parku Na- rodowego od chwili jego powstania do dziś była balansowaniem pomiędzy ochroną różnorodności biologicznej, próbami sztucznego unaturalniania ekosystemów, zwłaszcza leśnych, a ochroną i wyko- rzystywaniem ujawniających się w krajobrazie Parku procesów naturalnych. Przedstawiono historię tej ochrony, w tym w szczególności stosowania ochrony czynnej i biernej. W miarę rozwoju wiedzy o przyrodzie tego obszaru i w miarę uzyskiwania doświadczeń na temat skutków różnych sposobów ochrony, coraz większe zastosowanie znajduje ochrona bierna i dopuszczenie do głosu takich procesów. Elementy będące wynikiem działania naturalnych procesów, nawet jeśli są wtórnie wykształcone, są obecnie największą wartością przyrodniczą tego Parku. Słowa KLUCZowe: Drawieński Park Narodowy, planowanie ochrony, zarządzanie parkiem naro- dowym, dzikość, naturalność, różnorodność biologiczna, polityka ochrony przyrody ABSTRACT: Drawa National Park (Drawieński Park Narodowy, 11536 ha) was created in 1990 and co- vers a fragment of naturalistically valuable, though culturally transformed by man, landscape of rivers, lakes and forest on the sander plain of Baltic glaciation. Since its onset until now, protection of Drawa National Park meant balancing between conservation of its biodiversity and attempts at restoring of ecosystems, particularly forest ones, on the one hand, and allowing of natural processes occurring in the Park’s landscape on the other. The history of that protection is presented herein, with special atten- tion given to active and passive (non-intervention) conservation. With the broadening of knowledge of the nature of that area and gaining more experience concerning the results of various forms of con- servation, the non-intervention management and natural processes begin to find increasingly wider application. The elements resulting from natural processes, even if they are secondarily developed, are currently the biggest natural value of that park. KeYwoRDS: Drawa National Park, Drawieński Park Narodowy, management planning, national park management, wilderness, naturalness, biodiversity, non-intervention management, conservation poli- cy. 42 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... 1. Wstęp Powstaje jednak pytanie, czy i w jakim zakresie idea oddania terenu naturalnym Park narodowy w polskim systemie procesom przyrodniczym może mieć zasto- ochrony przyrody to obszar, na którym sowanie w ochronie krajobrazów przekształ- ochronie podlega cała przyroda oraz wa- conych przez człowieka; na ile ich wtórne lory krajobrazowe, w celu zachowania róż- „zdziczenie” i rozwój elementów kształ- norodności biologicznej, zasobów, tworów i towanych przez naturalne procesy może składników przyrody nieożywionej i walo- się przyczynić do osiągania celów ochrony rów krajobrazowych, przywrócenia właści- przyrody? wego stanu zasobów i składników przyrody Drawieński Park Narodowy (dalej ozna- oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk czany także jako DPN), położony w pn.- przyrodniczych oraz siedlisk gatunków. Aby zach. Polsce, utworzony został 1 maja 1990 r. zrealizować ten ustawowy cel, istniejące w (Dz. U. nr 26, poz. 151), a następnie powięk- Polsce 23 parki narodowe chronione są na szony w 1996 r. (Dz. U. nr 4, poz. 28). Jego różne sposoby. Niektóre parki, zwłaszcza w powierzchnia jest obliczana obecnie (Pawla- południowej Polsce, obejmują głównie na- czyk 2014b) na 11535,6 ha, z czego 11212,0 turalne i nie zniekształcone ekosystemy. W ha znajduje się bezpośrednio w zarządzie takich warunkach zazwyczaj na dość szero- Parku (reszta to grunty obcej własności, któ- ką skalę stosowana jest w nich ochrona ści- re znalazły się w jego granicach). Park zloka- sła, z założenia polegająca na nieingerencji lizowany jest w centrum dużego kompleksu w naturalne procesy. Natomiast dla ochro- leśnego Puszczy Drawskiej, na sandrowej ny ekosystemów półnaturalnych stosuje się Równinie Drawskiej – chroni fragment rozmaite zabiegi ochronne. Dość powszech- mezotroficznego krajobrazu sandrowego ne jest też przekonanie, że aktywne metody charakterystycznego dla Pomorza. Granice ochrony są konieczne w przypadku eko- DPN rozciągają się wzdłuż doliny Drawy systemów noszących piętno historycznych oraz wzdłuż pasma rynien polodowcowych zniekształceń i przekształceń przez człowie- wykorzystywanego przez rzekę Płociczną, ka. Dlatego zakres ochrony ścisłej w parkach nadając Parkowi kształt zbliżony do litery V. na niżu Polski, cechujących się silniejszym Silne rozwinięcie granic w przypadku tego przekształceniem krajobrazu i ekosystemów, Parku nie pociąga jednak za sobą znacznej zwykle nie był dotąd duży (ryc. 1), choć tak- presji zewnętrznej – DPN graniczy głównie że w nich niektóre ekosystemy były pozosta- (poza rejonem Drawno-Konotop-Zatom) wiane bez ingerencji, także bez formalnego z lasami gospodarczymi, w których ma deklarowania ich ścisłej ochrony. wprawdzie miejsce stosunkowo intensywna W ochronie przyrody na świecie, w tym gospodarka leśna, ale inne formy presji an- także w Europie, istnieje nurt akcentujący tropogenicznej mają niewielkie natężenie. znaczenie ochrony „dzikości” (wilderness). Monograficzne i przeglądowe opraco- Mimo wieloznaczności tego terminu, naj- wania przyrody Parku (Agapow i Jasnowski częściej oznacza on kształtowanie krajobra- 1986, Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 1992, zu przez naturalne procesy przyrodnicze i Pawlaczyk 1997a, Kujawa-Pawlaczyk 1997, brak śladów przekształceń antropogenicz- Agapow 1998) podkreślały, jako jego podsta- nych. Podkreślane jest znaczenie tej cechy wowe walory przyrodnicze, dobry stan za- dla ochrony różnorodności biologicznej w chowania przyrody, ale przede wszystkim za- skali świata i Europy, ale także jej samodziel- chowaną tu różnorodność biologiczną, w tym na wartość, wymagająca ochrony. Jako ob- w szczególności występowanie unikatowych szary dzikie (wilderness areas) zwykle także gatunków oraz występowanie szerokiego deklaruje się obszary naturalne, nie zmie- spektrum zróżnicowania ekosystemów leś- nione przez człowieka (Pawlaczyk 2014a). nych, jeziornych, rzecznych i torfowiskowych. 43 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014) Ryc. 1. Drawieński Park Narodowy na tle parków narodowych Polski i udziału w nich w 2013 r. po- wierzchni deklarowanej jako poddana ochronie ścisłej (strict protection) (na podstawie GUS 2014). W rzeczywistości ochronie biernej (non-intervention management) w poszczególnych parkach poddana jest zwykle większa powierzchnia, nie odzwierciedlana jednak w syntetycz- nych statystykach. Parki narodowe: BgPN – Babiogórski, BbPN – Biebrzański, BdPN – Bieszczadzki, BPN – Bia- łowieski, DPN – Drawieński, GPN – Gorczański, KmPN – Kampinoski, KrPN – Karkonoski, MPN – Magurski, NPN – Narwiański, OPN – Ojcowski, PiPN – Pieniński, PNBT – Bory Tucholskie, PNGS – Gór Stołowych, PNUW – Ujście Warty, PoPN – Poleski, RPN – Roz- toczański, SPN – Słowiński, SwPN – Świętokrzyski, TPN – Tatrzański, WiPN – Wigierski, WlPN – Wielkopolski, WoPN – Woliński. Fig. 1. Drawa National Park (DPN) on the background of national parks of Poland and the propor- tion therein of areas of strict protection in 2013 y. (based on GUS 2014). In reality, the areas of non-intervention management in the individual parks are larger because not always formally designated as strict protection, though this is not reflected in synthetic statistics. National parks: BgPN – Babiogórski, BbPN – Biebrzański, BdPN – Bieszczadzki, BPN – Bia- łowieski, DPN – Drawieński, GPN – Gorczański, KmPN – Kampinoski, KrPN – Karkonoski, MPN – Magurski, NPN – Narwiański, OPN – Ojcowski, PiPN – Pieniński, PNBT – Bory Tucholskie, PNGS – Gór Stołowych, PNUW – Ujście Warty, PoPN – Poleski, RPN – Roz- toczański, SPN – Słowiński, SwPN – Świętokrzyski, TPN – Tatrzański, WiPN – Wigierski, WlPN – Wielkopolski, WoPN – Woliński. 44 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... Akcentowano, że ekosystemy tworzo- drzewostany zdominowane są przez sadzo- nego Parku są zniekształcone działalnoś- ną w ramach dawnej gospodarki leśnej sos- cią człowieka w stopniu mniejszym, niż na nę (Biały 1997, Pawlaczyk 1997a, 1997b). innych obszarach Pomorza. DPN w chwili Drawa od połowy XX w. była szlakiem powstania objął jednak fragment krajobrazu spławu drewna, a w dolnym odcinku – rzeką kulturowego, a nie naturalnego. Wprawdzie żeglowną. Fotografie sprzed II wojny świato- obszar obecnego parku narodowego przez wej pokazują, że brzegi rzeki były znacznie kilka stuleci przecięty był zawsze granicami bardziej otwarte niż obecnie, sąsiadując ze politycznymi i administracyjnymi, a jego stosunkowo licznymi łąkami. Jeziora Pusz- peryferyjny charakter wpływał ogranicza- czy Drawskiej były użytkowane rybacko. jąco na przekształcenia przyrody (Pawla- Na terenie obecnego Parku rozproszone czyk 1992), jednak jeszcze w XIX w. teren były dziesiątki drobnych, śródleśnych łąk