Czy Ochrona Naturalnych Procesów W Przekształconym Krajobrazie Ma Sens? Doświadczenia Z Planowania I Realizacji Ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego

Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014): 42-77

Paweł Pawlaczyk

Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? Doświadczenia z planowania i realizacji ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego

Does protection of natural processes in a transformed landscape make any sense? Experiences from planning and implementation of protection scheme in Drawa National Park

Abstrakt: Drawieński Park Narodowy (11536 ha) został utworzony w 1990 r., obejmując fragment cennego przyrodniczo, ale kulturowego i przekształconego przez człowieka krajobrazu rzeczno-je- ziorno-leśnego na równinie sandrowej zlodowacenia bałtyckiego. Ochrona Drawieńskiego Parku Na- rodowego od chwili jego powstania do dziś była balansowaniem pomiędzy ochroną różnorodności biologicznej, próbami sztucznego unaturalniania ekosystemów, zwłaszcza leśnych, a ochroną i wyko- rzystywaniem ujawniających się w krajobrazie Parku procesów naturalnych. Przedstawiono historię tej ochrony, w tym w szczególności stosowania ochrony czynnej i biernej. W miarę rozwoju wiedzy o przyrodzie tego obszaru i w miarę uzyskiwania doświadczeń na temat skutków różnych sposobów ochrony, coraz większe zastosowanie znajduje ochrona bierna i dopuszczenie do głosu takich procesów. Elementy będące wynikiem działania naturalnych procesów, nawet jeśli są wtórnie wykształcone, są obecnie największą wartością przyrodniczą tego Parku. Słowa kluczowe: Drawieński Park Narodowy, planowanie ochrony, zarządzanie parkiem narodowym, dzikość, naturalność, różnorodność biologiczna, polityka ochrony przyrody

Abstract: Drawa National Park (Drawieński Park Narodowy, 11536 ha) was created in 1990 and co- vers a fragment of naturalistically valuable, though culturally transformed by man, landscape of rivers, lakes and forest on the sander plain of Baltic glaciation. Since its onset until now, protection of Drawa National Park meant balancing between conservation of its biodiversity and attempts at restoring of ecosystems, particularly forest ones, on the one hand, and allowing of natural processes occurring in the Park’s landscape on the other. The history of that protection is presented herein, with special attention given to active and passive (non-intervention) conservation. With the broadening of knowledge of the nature of that area and gaining more experience concerning the results of various forms of conservation, the non-intervention management and natural processes begin to find increasingly wider application. The elements resulting from natural processes, even if they are secondarily developed, are currently the biggest natural value of that park. Keywords: Drawa National Park, Drawieński Park Narodowy, management planning, national park management, wilderness, naturalness, biodiversity, non-intervention management, conservation policy.

42 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

1. Wstęp Powstaje jednak pytanie, czy i w jakim zakresie idea oddania terenu naturalnym Park narodowy w polskim systemie procesom przyrodniczym może mieć zasto- ochrony przyrody to obszar, na którym sowanie w ochronie krajobrazów przekształ- ochronie podlega cała przyroda oraz wa- conych przez człowieka; na ile ich wtórne lory krajobrazowe, w celu zachowania róż- „zdziczenie” i rozwój elementów kształ- norodności biologicznej, zasobów, tworów i towanych przez naturalne procesy może składników przyrody nieożywionej i walo- się przyczynić do osiągania celów ochrony rów krajobrazowych, przywrócenia właści- przyrody? wego stanu zasobów i składników przyrody Drawieński Park Narodowy (dalej ozna- oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk czany także jako DPN), położony w pn.- przyrodniczych oraz siedlisk gatunków. Aby zach. Polsce, utworzony został 1 maja 1990 r. zrealizować ten ustawowy cel, istniejące w (Dz. U. nr 26, poz. 151), a następnie powięk- Polsce 23 parki narodowe chronione są na szony w 1996 r. (Dz. U. nr 4, poz. 28). Jego różne sposoby. Niektóre parki, zwłaszcza w powierzchnia jest obliczana obecnie (Pawla- południowej Polsce, obejmują głównie na- czyk 2014b) na 11535,6 ha, z czego 11212,0 turalne i nie zniekształcone ekosystemy. W ha znajduje się bezpośrednio w zarządzie takich warunkach zazwyczaj na dość szero- Parku (reszta to grunty obcej własności, któ- ką skalę stosowana jest w nich ochrona ści- re znalazły się w jego granicach). Park zloka- sła, z założenia polegająca na nieingerencji lizowany jest w centrum dużego kompleksu w naturalne procesy. Natomiast dla ochro- leśnego Puszczy Drawskiej, na sandrowej ny ekosystemów półnaturalnych stosuje się Równinie Drawskiej – chroni fragment rozmaite zabiegi ochronne. Dość powszech- mezotroficznego krajobrazu sandrowego ne jest też przekonanie, że aktywne metody charakterystycznego dla Pomorza. Granice ochrony są konieczne w przypadku eko- DPN rozciągają się wzdłuż doliny Drawy systemów noszących piętno historycznych oraz wzdłuż pasma rynien polodowcowych zniekształceń i przekształceń przez człowie- wykorzystywanego przez rzekę Płociczną, ka. Dlatego zakres ochrony ścisłej w parkach nadając Parkowi kształt zbliżony do litery V. na niżu Polski, cechujących się silniejszym Silne rozwinięcie granic w przypadku tego przekształceniem krajobrazu i ekosystemów, Parku nie pociąga jednak za sobą znacznej zwykle nie był dotąd duży (ryc. 1), choć tak- presji zewnętrznej – DPN graniczy głównie że w nich niektóre ekosystemy były pozosta- (poza rejonem Drawno-Konotop-Zatom) wiane bez ingerencji, także bez formalnego z lasami gospodarczymi, w których ma deklarowania ich ścisłej ochrony. wprawdzie miejsce stosunkowo intensywna W ochronie przyrody na świecie, w tym gospodarka leśna, ale inne formy presji an- także w Europie, istnieje nurt akcentujący tropogenicznej mają niewielkie natężenie. znaczenie ochrony „dzikości” (wilderness). Monograficzne i przeglądowe opraco- Mimo wieloznaczności tego terminu, naj- wania przyrody Parku (Agapow i Jasnowski częściej oznacza on kształtowanie krajobra- 1986, Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 1992, zu przez naturalne procesy przyrodnicze i Pawlaczyk 1997a, Kujawa-Pawlaczyk 1997, brak śladów przekształceń antropogenicz- Agapow 1998) podkreślały, jako jego podsta- nych. Podkreślane jest znaczenie tej cechy wowe walory przyrodnicze, dobry stan za- dla ochrony różnorodności biologicznej w chowania przyrody, ale przede wszystkim za- skali świata i Europy, ale także jej samodziel- chowaną tu różnorodność biologiczną, w tym na wartość, wymagająca ochrony. Jako ob- w szczególności występowanie unikatowych szary dzikie (wilderness areas) zwykle także gatunków oraz występowanie szerokiego deklaruje się obszary naturalne, nie zmie- spektrum zróżnicowania ekosystemów leś- nione przez człowieka (Pawlaczyk 2014a). nych, jeziornych, rzecznych i torfowiskowych.

43 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Ryc. 1. Drawieński Park Narodowy na tle parków narodowych Polski i udziału w nich w 2013 r. powierzchni deklarowanej jako poddana ochronie ścisłej (strict protection) (na podstawie GUS 2014). W rzeczywistości ochronie biernej (non-intervention management) w poszczególnych parkach poddana jest zwykle większa powierzchnia, nie odzwierciedlana jednak w syntetycz- nych statystykach. Parki narodowe: BgPN – Babiogórski, BbPN – Biebrzański, BdPN – Bieszczadzki, BPN – Bia- łowieski, DPN – Drawieński, GPN – Gorczański, KmPN – Kampinoski, KrPN – Karkonoski, MPN – Magurski, NPN – Narwiański, OPN – Ojcowski, PiPN – Pieniński, PNBT – Bory Tucholskie, PNGS – Gór Stołowych, PNUW – Ujście Warty, PoPN – Poleski, RPN – Roz- toczański, SPN – Słowiński, SwPN – Świętokrzyski, TPN – Tatrzański, WiPN – Wigierski, WlPN – Wielkopolski, WoPN – Woliński. Fig. 1. Drawa National Park (DPN) on the background of national parks of Poland and the propor- tion therein of areas of strict protection in 2013 y. (based on GUS 2014). In reality, the areas of non-intervention management in the individual parks are larger because not always formally designated as strict protection, though this is not reflected in synthetic statistics. National parks: BgPN – Babiogórski, BbPN – Biebrzański, BdPN – Bieszczadzki, BPN – Bia- łowieski, DPN – Drawieński, GPN – Gorczański, KmPN – Kampinoski, KrPN – Karkonoski, MPN – Magurski, NPN – Narwiański, OPN – Ojcowski, PiPN – Pieniński, PNBT – Bory Tucholskie, PNGS – Gór Stołowych, PNUW – Ujście Warty, PoPN – Poleski, RPN – Roz- toczański, SPN – Słowiński, SwPN – Świętokrzyski, TPN – Tatrzański, WiPN – Wigierski, WlPN – Wielkopolski, WoPN – Woliński.

44 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

Akcentowano, że ekosystemy tworzo- drzewostany zdominowane są przez sadzo- nego Parku są zniekształcone działalnoś- ną w ramach dawnej gospodarki leśnej sos- cią człowieka w stopniu mniejszym, niż na nę (Biały 1997, Pawlaczyk 1997a, 1997b). innych obszarach Pomorza. DPN w chwili Drawa od połowy XX w. była szlakiem powstania objął jednak fragment krajobrazu spławu drewna, a w dolnym odcinku – rzeką kulturowego, a nie naturalnego. Wprawdzie żeglowną. Fotografie sprzed II wojny świato- obszar obecnego parku narodowego przez wej pokazują, że brzegi rzeki były znacznie kilka stuleci przecięty był zawsze granicami bardziej otwarte niż obecnie, sąsiadując ze politycznymi i administracyjnymi, a jego stosunkowo licznymi łąkami. Jeziora Pusz- peryferyjny charakter wpływał ogranicza- czy Drawskiej były użytkowane rybacko. jąco na przekształcenia przyrody (Pawla- Na terenie obecnego Parku rozproszone czyk 1992), jednak jeszcze w XIX w. teren były dziesiątki drobnych, śródleśnych łąk i zaludniony był znacznie gęściej niż obecnie pastwisk, użytkowanych do lat 80. XX w. pa- i intensywniej użytkowany gospodarczo. stwiskowo i kośnie, choć niekiedy nieregu- Wycofywanie się rolnictwa, zanik osad ludz- larnie. Te użytki zielone zajmowały szerokie kich i wzrost zalesienia terenu rozpoczęły się spektrum siedlisk – od ekosystemów torfo- dopiero w początkach XX w. i przyspieszone wiskowych po suche murawki. zostały przez przesiedlenia ludności po II Ochrona DPN od chwili jego powsta- wojnie światowej. Do dziś widoczne są jed- nia do dziś była balansowaniem pomiędzy nak ślady dawnych działań ludzkich, jak śla- ochroną różnorodności biologicznej, próba- dy porolności w glebach leśnych, rozproszo- mi sztucznego unaturalniania ekosystemów, ne w lasach dawne cmentarze, pozostałości zwłaszcza leśnych, a ochroną ujawniających dawnych osad ludzkich, systemów nawad- się w krajobrazie Parku procesów natural- niających czy miejsc związanych ze spławem nych. Po 25 latach ochrony Parku ocenić drewna (Wnuk-Gławdel 2011). dziś można, jak sprawdziły się różne spo- Niemal wszystkie lasy, jakie weszły w soby podejścia do jego ochrony, a wiedza ta skład Parku, były wcześniej lasami gospodar- przekłada się na postulaty odnośnie ochrony czymi, noszącymi piętno kilkusetletniej go- w przyszłości. spodarki leśnej. Nawet najbardziej naturalny fragment lasu, kilkunastohektarowy płat starej buczyny w uroczysku Radęcin, mimo 2. Ochrona przyrody DPN ochrony w formie rezerwatu przyrody nie w pierwszych latach jego istnienia uniknął w II połowie XX w. ingerencji gospodarczo-hodowlanych. Dopiero od 1974 Praktyczna ochrona ekosystemów leś- r. większy pas lasów nad Drawą chroniony nych Drawieńskiego Parku Narodowego w był jako rezerwat przyrody (522 ha). 10 jego pierwszych latach jego istnienia zbliżona fragmentów, o łącznej powierzchni ok 65 ha, była do gospodarki leśnej prowadzonej w poddano ochronie ścisłej. Kolejne rezerwaty drzewostanach przed powstaniem Parku. powstały dopiero na kilka lat przed utworze- Świadomość sztucznej genezy wielu drzewo- niem parku narodowego. stanów oraz świadomość faktu, że ich skład W zachodnim ramieniu DPN zachowały gatunkowy znacznie odbiega od roślinności się duże płaty lasów liściastych o prawdopo- potencjalnej, były przesłankami do rozważa- dobnie naturalnym składzie gatunkowym, nia intensywnej przebudowy drzewostanów. choć przekształconej strukturze. Jednak na Rozważano gniazdowe wprowadzanie dębu pozostałym obszarze znaczna część lasów w sztucznych drzewostanach sosnowych i obecnego Parku porasta grunty porolne, w usuwanie sosny z drzewostanów sosnowo- XIX w. jeszcze użytkowane rolniczo. Nawet bukowych. Podejmowano jednak także pró- tam, gdzie historia szaty leśnej była ciągła, by odnawiania starych drzewostanów buko-

45 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014) wych rębnią częściową. Już jednak wówczas wy i Płocicznej, które zostały pozostawione pojawiła się idea identyfikacji i maksymalne- bez żadnej ingerencji w ich koryta. W szcze- go wykorzystania w unaturalnianiu drzewo- gólności, zadecydowano o konsekwentnym stanów spontanicznych procesów przyrod- pozostawianiu drzew przewracających się w niczych. Próbowano ocenić „naturalność” nurt rzek. Na ich znaczenie dla kształtowa- lasów Parku rozumianą tu jako podobień- nia się koryta i roślinności rzeki zwrócono stwo ich składu do potencjalnej roślinności uwagę w publikacjach (Pawlaczyk 1995b). naturalnej, a także prognozować, jakie zmia- Płociczna została zupełnie wyłączona z udo- ny tak rozumianej naturalności zaszłyby w stępnienia turystycznego. Drawa, od dziesię- perspektywie 50 lat tylko w wyniku natural- cioleci stanowiąca szlak kajakowy, także w nych procesów przyrodniczych. Ta ocena i Parku pozostała udostępniona do spływów, prognoza była przedstawiana także w formie ale od lat 90. XX w. wprowadzono zasadę, kartograficznej. Konsekwencją były postu- że udostępnienie to następuje wyłącznie laty ochrony lasów DPN poprzez pozosta- od 1 lipca każdego roku. Mimo że zwalone wienie bez ingerencji tych lasów, które mają drzewa stwarzały niewygodę kajakarzom, naturalny lub zbliżony do naturalnego skład uznano że właśnie taki, trudny i uciążli- gatunkowy, albo dobrze unaturalniają swój wy charakter szlaku kajakowego powinien skład spontanicznie, przy skoncentrowaniu być zachowany i że drzewa z rzeki nie będą ochrony czynnej – tzw. przebudowy drzewo- usuwane ani przecinane (Pawlaczyk i Łuka- stanów – w lasach nie rokujących szybkiego szewski 1993). spontanicznego utnaturalnienia (Pawlaczyk Wyznaczając piesze szlaki turystyczne 1994, 1995a, 1997). Koncepcja ta wywarła w Parku już wówczas przyjęto m. in. zasadę wpływ na rzeczywiste sposoby ochrony la- pozostawienia przynajmniej jednego brzegu sów DPN, choć jej wdrażanie następowało każdego z jezior wolnego od ruchu tury- powoli i z oporami. stycznego (Pawlaczyk 1993). Od 1994 r. prowadzono tzw. odłowy Rozporządzenie tworzące DPN ustana- kontrolne w jeziorach Parku, pozyskując wiało ochronę ścisłą na powierzchni zale- w ich wyniku rocznie ok. 4,5-5,3 tony ryb dwie 255,11 ha, co formalnie obowiązywało (płoć, sielawa, szczupak, leszcz, okoń, wę- do 1996 r. Później ochronie ścisłej poddano gorz). Od 1995 r. Park brał udział w pro- 440 ha w 20 rozproszonych na terenie Parku gramie reintrodukcji łososia, polegającym małych obszarach (ryc. 2A). Nie wszystkie z na corocznym zarybianiu smoltami tego ga- tych obszarów wybrane były trafnie – kry- tunku dolnego odcinka Drawy. Zarybienia terium ich wyboru były raczej wybitne wa- w DPN rozpoczęto po kilkakrotnej dyskusji lory przyrodnicze, a nie naturalność, stąd na forum Rady Naukowej i po definitywnym w obszarach ściśle chronionych znalazły się stwierdzeniu wymarcia rodzimej populacji niekiedy cenne florystycznie łąki. Dla całego łososia. pozostałego terenu zadeklarowano, zgod- Za istotne zagrożenie dla różnorodno- nie z ówczesną terminologią, tzw. „ochronę ści biologicznej Parku uznano porzucenie częściową”, dopuszczającą możliwość wyko- i zarastanie śródleśnych łąk i pastwisk. Pod nywania działań ochronnych. koniec XX w. był to powszechny proces na W 1994 r. powstała koncepcja strefowa- całym Pomorzu. Od 1994 r. podjęto więc nia terenu Parku na podstawie zróżnicowa- koszenie wybranych łąk śródleśnych, będące nia celów ochrony poszczególnych jego frag- metodą aktywnej ich ochrony. Po kilku la- mentów (Pawlaczyk 1995), przewidująca m. tach powierzchnia koszonych łąk osiągnęła in. korektę wymienionych wyżej błędów, ok. 20 ha. ale także powiększenie i uspójnienie stref Od początku istnienia Parku doceniono ochrony ścisłej przeznaczanych do ochrony naturalny charakter rzek tego obszaru – Dra- naturalnych procesów, a bazująca na teore-

46 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... tycznej propozycji Balcerkiewicza (1993). Plan ten identyfikował następujące Projekt ten nie został jednak zastosowany elementy misji Parku w systemie polskiej w praktyce, a decyzje w tym względzie od- ochrony przyrody: sunięto ostatecznie do czasu opracowania – Ochrona przykładu młodoglacjalnego planu ochrony. krajobrazu sandrowego w jego mezotro- ficznej postaci (odmienny od oligotro- ficznych krajobrazów np.B orów Tuchol- 3. Pierwszy plan ochrony Parku skich). Brak analogii takiego wariantu (2001 r.) krajobrazu sandrowego w parkach narodowych Polski i Europy; W latach 1996–2001 opracowano – Ochrona i dokumentacja zamierzonego pierwszy plan ochrony Parku. Początkowo procesu zahamowania synantropizacji opracowane zostały operaty szczegółowe przyrody i przywracania warunków do ochrony ekosystemów wodnych i leśnych, ponownego „dziczenia” terenu, obserwa- następnie operaty ochrony fauny, ekosy- cja długofalowych zmian zachodzących stemów nieleśnych, walorów kulturowych w ekosystemach Parku po zaniechaniu oraz zagospodarowania przestrzennego i aktywności gospodarczej terenu; udostępnienia turystycznego. Autorzy po- – zabezpieczenie przed degradacją obsza- szczególnych materiałów niekiedy kierowali ru charakteryzującego się zespołem cech się różną filozofią ochrony przyrody. Operat przyrodniczych - w przewadze typo- ochrony dominujących powierzchniowo w wych, a lokalnie unikatowych dla natu- Parku ekosystemów leśnych (EkoLas Pro- ralnych krajobrazów Pomorza, które tu jekt 1998) ograniczał się do analizy drze- zachowały się w pełni swego zróżnico- wostanów i skupiał się na ich odnawianiu i wania (cechy rzeźby terenu, torfowiska, przebudowie, proponując podejście zbliżone jeziora, łąki, źródliska, flora i fauna); do typowej gospodarki leśnej i przewidując – zabezpieczenie do celów poznawczych intensywną przebudowę drzewostanów: w „miejsca łamiącego stereotypy” (np. lasy drzewostanach sosnowych wprowadzanie bukowe na piaskach sandrowych i na dębu na gniazdach, a w buczynach „przebu- glebach rdzawych; zróżnicowanie jezior dowę struktury wiekowej” przez wykonywa- i procesy ich ewolucji, bogactwo flory- nie rębni częściowych. Inne operaty, w tym styczne pozornie ubogiego krajobrazu); szczególnie ochrony fauny (Jermaczek 1999) – Przygotowanie modelowego obszaru oraz turystyki i ochrony walorów krajobra- przywracania do stanu zbliżonego do zowych (Pawlaczyk 1999), zwróciły jednak naturalnego tych elementów przyrody, uwagę na potrzebę zachowania starodrzewi, które zostały zniekształcone i zdegrado- i to zarówno naturalnych, jak i sztucznych wane przez człowieka i poligonu badaw- – jako elementów kluczowych dla fauny czego pozwalającego wypracować takie oraz decydujących o charakterze krajobrazu sposoby renaturyzacji, które nie niszczą DPN. Znalazło się to w konflikcie z postula- istniejących walorów przyrodniczych te- tami operatu leśnego. renu; W związku z konfliktowością postula- – zachowanie gatunków roślin i zwierząt tów poszczególnych operatów cząstkowych, uznanych za ważne dla Polski (ujętych opracowano syntezę planu (Woźniak 2001). na krajowych czerwonych listach i na Wykonano macierz konfliktów pomiędzy krajowej liście gatunków chronionych); operatami i przeanalizowano każdy z nich. – Wskazywanie walorów dziedzictwa Udało się sformułować spójną wizję ochro- przyrodniczego i kulturowego regionu ny Parku, rozwiązując zidentyfikowane kon- oraz promowanie ich ochrony. Przebu- flikty. dowywanie aktywności gospodarczej i

47 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

turystycznej w kierunku form miękkich, tów przyrody na inne elementy. W praktyce proprzyrodniczych, wykorzystujących jednak, dalsze 2800 ha w tej strefie pozosta- potencjał przyrodniczy i kulturowy; wiono bez zaplanowanych zabiegów (ryc. – zachowanie biotopów oraz gatunków 2B). Ostateczne wskazania planistyczne roślin i zwierząt uznanych za ważne dla dla ekosystemów leśnych były odmienne, Unii Europejskiej (nawet jeżeli lokalnie niż pierwotne propozycje operatu leśnego: są jeszcze pospolite). większość fitocenoz o charakterze natural- Wizja Parku (DPN) oparta była na nastę- nym pozostawiono bez żadnych zabiegów. pujących założeniach: W lasach o naturalnym składzie gatunko- – DPN = bogactwo przyrody. Obszar tęt- wym, lecz zniekształconej - np. zjuwenali- niący życiem przyrody, o bogatej, a także zowanej strukturze (np. młodniki sosnowe) unikatowej florze i faunie; - zaplanowano zabiegi pielęgnacyjne stabili- – DPN = obszar, na którym udało się za- zujące strukturę tych drzewostanów, uznając chować wszystkie przetrwałe elementy iż praktyka leśna dowodzi, że pochopna re- pierwotnej, puszczańskiej przyrody; zygnacja z takich zabiegów mogłaby narazić – DPN = „obszar zdziczały”. Niegdyś ak- te drzewostany na uszkodzenia w wyniku tywny gospodarczo fragment Pomorza, czynników abiotycznych lub biotycznych. dziś wnętrze dużego kompleksu leśnego W wielu drzewostanach dwupiętrowych, o wyraźnie niższym natężeniu antropo- bukowo-sosnowych zaplanowano cięcia presji, niż w jego otoczeniu. Docelowo ekstensywnej przebudowy, ograniczonej do obszar o wysokim poziomie niedostęp- usuwania górnego piętra sosny znad spon- ności; intrygujący i zaciekawiający; tanicznie naturalizującego się drzewostanu – DPN = obszar, na którym usunięto bukowego. W najsilniej zniekształconych świeże zmiany antropogeniczne o cha- drzewostanach, np. w litych sośninach po- rakterze degradacyjnym, a zachowano rastających siedliska dąbrów lub buczyn, ekosystemy półnaturalne z ich walorami zaplanowano intensywne inicjowanie prze- kulturowymi świadczącymi o historii te- budowy. W zależności od wieku i struktury renu; obecnego drzewostanu, przewidziane tu za- – DPN = silny, regionalny ośrodek ochro- biegi miały charakter cięć rębnych z odno- ny dziedzictwa przyrodniczego i kultu- wieniem gatunkami liściastymi. Propono- rowego. Centrum wiedzy i dokumentacji wany plan działań w ekosystemach leśnych inicjujące działania z zakresu ochrony zadeklarowano jako pierwszy etap długofa- tego dziedzictwa także w swoim oto- lowego i długoterminowego procesu unatu- czeniu. Ośrodek krystalizacji regional- ralniania lasów DPN, wskazując że ostatecz- nej współpracy, przekraczającej dawne i nym, choć bardzo jeszcze odległym celem tej obecne granice administracyjne; przebudowy jest doprowadzenie lasów DPN – DPN = elitarna atrakcja krajoznawcza o do takiego stanu, w którym będą one mogły niskim natężeniu ruchu turystycznego, funkcjonować autonomicznie, bez pomocy z dominacją aktywności przyrodopo- człowieka, tj. bez potrzeby wykonywania za- znawczej. biegów ochrony czynnej. Plan zaproponował ochronę ścisłą 15 Uznano, że zachowanie pełni różnorod- fragmentów terenu Parku o łącznej po- ności przyrody Parku wymaga zachowania wierzchni ok. 870 ha. Pozostałą część terenu w nim także półnaturalnych ekosystemów, Parku zdefiniował jako strefę „optymalizacji przede wszystkim śródleśnych łąk i pa- stanu przyrody”, choć określił przestrzen- stwisk, a jedynym sposobem zachowania nie zróżnicowane zasady minimalizowania ekosystemów tego typu jest ich ochrona ewentualnego wpływu działań realizowa- aktywna (ochrona czynna stabilizująca), nych dla ochrony poszczególnych elemen- polegająca na kontynuacji dotychczasowe-

48 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

Ryc. 2. Historia zastosowania ochrony biernej w Drawieńskim Parku Narodowym (dla porównania na wszystkich mapkach pokazano obecną granicę Parku). A – sieć „stref ochrony ścisłej” wg stanu na 1998 r. Na pozostałej części terenu Parku deklarowano realizację ochrony czynnej. b – ustalenia projektu planu ochrony z 2001 r. (Woźniak 2001). c – sieć „stref ochrony ścisłej” ustalonych przez Ministra Środowiska wg wniosku Drawieńskiego Parku Narodowego, wg stanu na 2011 r. oraz obszary na których w latach 2001-2011 nie wykonano żadnych działań ochronnych. D – ustalenia w projekcie planu ochrony z 2014 r. Proponowana sieć obszarów ochrony ścisłej została na wniosek Drawieńskiego Parku Narodowego ustanowiona przez Ministra Środowiska w styczniu 2015 r. Fig. 2. History of non-intervention management in Drawieński National Park (current park borders shown in all maps for comparison). A – network of strict protection zones as of 1998. Active protection was declared for other parts of the park. b – arrangements for conservation management plan of 2001. (Woźniak 2001). c – network of strict protection zones as defined by the Minister of the Environment in reply to the application from Drawieński National Park, status as of 2011, and areas where no intervention were carried out in the years 2001-2011. D – arrangements for conservation management plan of 2014. Proposed network of strict protection areas was established by the Minister of the Environment in January 2015 in re- sponse to the application from Drawieński National Park.

49 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

50 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

go sposobu ich kośnego lub pastwiskowego odłowy redukcyjne małych ryb karpiowa- użytkowania. Zaplanowano ją więc w szero- tych i wzmacnianie przez zarybienia popu- kim zakresie. lacji drapieżników. Wychodząc naprzeciw Dla większości naturalnych (nie łąko- potrzebie sprawdzenia efektywności takich wych) torfowisk zaplanowano ochronę bier- manipulacji, w jednym z trzech podobnych ną. Ich warunki wodne zwykle nie były znie- w charakterze akwenów eutroficznych – jez. kształcone i nie wymagały korekty. Płociczno – zaplanowano tylko wzmacnia- Dla jezior bezodpływowych przyjęto w nie populacji drapieżników bez równoczes- większości ochronę bierną, traktując je jako nych odłowów. Wyniki tych działań miały ekosystemy naturalne. Zaplanowano tylko w przyszłości pokazać, czy do skutecznego odłowy kontrolne. Uznano jednak, że od- kształtowania takich ekosystemów rzeczy- mienny charakter mają jeziora eutroficzne wiście niezbędne są odłowy, będące silną na linii Płocicznej: ekosystemy naturalne, antropogeniczną ingerencją w ekosystem. jednak z objawami antropogenicznej dege- Rzeki DPN uznano za sprawnie funk- neracji (antropogenicznej eutrofizacji i za- cjonujące ekosystemy – mimo presji zanie- nieczyszczenia), w dodatku stale podlegają- czyszczeń. Zlokalizowano w nich tylko za- ce presji, która tę degenerację spowodowała biegi zarybień, będące elementami progra- - dopływowi biogenów z nurtem Płocicznej. mów ochrony gatunków. W tej sytuacji zaplanowano zabiegi ochron- Projekt udostępnienia Parku do turysty- ne, które mają charakter biomanipulacji ki oparto m. in. na założeniu utrzymania na korygującej funkcjonowanie ekosystemu: terenie Drawieńskiego Parku Narodowego

51 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014) stosunkowo niskiego natężenia ruchu tury- zowano koszenie, najczęściej raz do roku w stycznego, a także dążenia do zmiany jego okresie późnoletnim. struktury w kierunku wzrostu udziału przy- W 2007 r. Park uznał, że potrzebne jest rodniczo zaangażowanych form turystyki. wprowadzenie ochrony czynnej na torfo- Zwrócono uwagę na konieczność hamowa- wisku Kłocie Ostrowieckie, obawiając się nia wzrostu presji turystycznej na Park, jesz- ekspansji olszy w szuwar kłoci wiechowatej cze przed osiągnięciem poziomu, presji któ- Cladium mariscus i okalające go zbiorowi- ry zagroziłby przyrodzie Parku (limitowanie ska mechowiskowe. Podjęto na tym obiekcie dostępności, system opłat za udostępnienie usuwanie olszy (Jasnowska i Wróbel 2010). wartości parku – spływ, miejsca biwakowa- Ochrona ekosystemów wodnych plano- nia. Plan wskazywał, że bezpieczne dla przy- wana i wykonywana była w większości na rody Drawy natężenie ruchu kajakowego nie podstawie projektu planu z 2001 r. W je- powinno przekroczyć 60 osób spływających ziorach: Ostrowieckim i Sitno oznaczało to rzeką dziennie i ok. 3600 osób rocznie. odłowy regulacyjne płoci, leszcza i krąpia ze Opracowany w 2001 r. projekt planu stosunkowo niewielką intensywnością do 10 ochrony Parku, podobnie jak projekty innych kg/ha rocznie. W pozostałych jeziorach pro- parków narodowych w Polsce, z powodów wadzono tylko odłowy kontrolne. Prowa- leżących po stronie Ministerstwa Środowi- dzono zarybienia jezior i rzek wg projektu ska, nie został nigdy formalnie ustanowiony. planu ochrony. Był jednak do dyspozycji Parku przy plano- Inaczej, niż proponowano w projekcie waniu bieżących działań ochronnych, jako planu ochrony, Park podszedł do udostęp- spójna propozycja koncepcji ochrony Parku. nienia Drawy do spływów kajakowych. Za- chowano zasadę udostępnienia szlaku kajakowego dopiero od 1 lipca każdego roku i 4. Ochrona Parku w latach 2001-2012 zasadę nie usuwania drzew przewróconych w nurt rzeki, ale praktycznie nie ogranicza- Park, nie mając ustanowionego planu no ilościowego rozwoju turystyki kajakowej ochrony, funkcjonował na podstawie pro- na Drawie. W konsekwencji, natężenie ru- jektowanych w dyrekcji DPN, a zatwier- chu kajakowego znacznie wzrosło (statystyki dzanych przez Ministra Środowiska, zadań DPN z pierwszych lat istnienia Parku podają ochronnych na poszczególne lata. Zadania 500-1000 osób rocznie, natomiast w latach te planowano częściowo na podstawie ist- 2010-2011 raportowano 16000-48000 osób niejącego projektu planu ochrony, jednak rocznie, choć metody zliczenia w obu przy- początkowo także wbrew ustaleniom syn- padkach nie były doskonałe) i wielokrotnie tezy planu, a przyjmując sugestie z „operatu przekroczyło poziom wskazywany wcześniej ochrony ekosystemów leśnych”, tj. inicjując jako bezpieczny dla przyrody rzeki. Ustana- przebudowę starych drzewostanów, zwłasz- wiane od 2005 r. w zadaniach ochronnych cza sosnowych. Później jednak, od końca I parametry „maksymalnej liczy osób mogą- dekady XXI w., sposób planowania działań cych przebywać na Drawie” w latach 2005- w ekosystemach leśnych w większym stop- 2007 ustalano zgodnie z projektem planu niu dostosowano do syntetycznego projektu ochrony na 60 osób dziennie, ale w żaden planu ochrony z 2001 r. sposób ich nie egzekwowano. Od 2008 r. Ochrona ekosystemów nieleśnych pla- podniesiono je do ponad 2000 osób, czyli nowana i wykonywana była w większości na do poziomu wielokrotnie przekraczającego podstawie projektu planu z 2001 r. Oznacza- nawet fizyczną pojemność rzeki. W 2011 ło to bierną ochronę torfowisk wysokich i r. podjęto próbę ograniczenia masowego przejściowych. Na większości łąk, w tym na ruchu kajakowego, którego negatywne od- łąkowych torfowiskach alkalicznych, reali- działywania przyrodnicze zaczęły się dawać

52 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... we znaki, a również w środowisku samych 5.1. Lasy kajakarzy pojawiły się głosy o zatłoczeniu rzeki, negatywnie wpływającym na wra- Ćwierć wieku ochrony Parku doprowa- żenia ze spływu. Na 2011 r. ustalono limit dziło do zauważalnego w krajobrazie od- na poziomie 410 osób, a Park podjął próby tworzenia ciągłości pokrywy leśnej. Krajo- wyegzekwowania tego ograniczenia. Wywo- braz leśny Parku kontrastowo odróżnia się łało to jednak sprzeciwy przedsiębiorców od krajobrazu sąsiednich, sosnowych borów turystycznych organizujących spływy, które użytkowanych zrębowo jako lasy gospodar- okazały się na tyle skuteczne, że po czterech cze (ryc. 3). Skład gatunkowy drzewosta- miesiącach Minister podniósł limit do 700 nów w skali Parku niemal się nie zmienił w osób, deklarując jednak, że jest to rozwiąza- porównaniu ze stanem zarejestrowanym w nie warunkowe, do czasu zbadania oddzia- 2007 r., choć oczywiście wzrósł ich średni ływań w ramach prac nad planem ochrony. wiek (obecnie 84 lata) i zasobność (obecnie Na tym poziomie utrzymano go także w ko- 297m3/ha). Ani procesy naturalnej regene- lejnych latach. racji fitocenoz, ani podsadzenia wprowa- Odmiennie od projektu planu ochro- dzone w wyniku przebudowy, nie zdążyły ny uregulowano też wyznaczenie obszarów jeszcze wyrazić się w składzie gatunkowym ochrony ścisłej, poddając tej formie ochro- drzewostanów. Aktualna ocena fitocenoz ny 23 fragmenty terenu Parku o łącznej po- nie zawsze potwierdziła tendencje dyna- wierzchni 569 ha. miczne domniemane 20 lat wcześniej. Na W praktyce, oprócz 569 ha zadekla- przykład obecna ocena roślinności poten- rowanych jako strefy ochrony ścisłej, na cjalnej wskazuje na tendencje dynamiczne powierzchni ok. 3100 ha nie wykonano w do grądów w miejscach dawniej identyfi- latach 2001-2012 żadnych planowych dzia- kowanych z kręgiem dynamicznym buczyn. łań ochronnych, a więc przynajmniej w tym W świetle dzisiejszej wiedzy, niepewność co okresie powierzchnia ta chroniona była de do kierunków tendencji dynamicznych la- facto biernie. Dotyczyło to m. in. 2345 ha la- sów wydaje się większa, niż przypuszczano sów, czyli znacznej części powierzchni leśnej wcześniej. Utrudnia to planowanie ewentu- wskazywanej do ochrony biernej w projek- alnej przebudowy drzewostanów, ponieważ cie planu ochrony z 2001 r. (ryc. 2C). budzi wątpliwości, czy trafne jest arbitralne określanie drzewostanów docelowych. Istotnie poprawiła się struktura ekosyste- 5. Stan przyrody Drawieńskiego mów leśnych, w tym zwłaszcza cechy istotne Parku Narodowego w 2012-2013 r. dla różnorodności biologicznej. Jest to wynik działania naturalnych procesów, osiągnięty W latach 2012-2013 r. przeprowadzono pomimo, a nie dzięki wykonywaniu działań prace terenowe na rzecz opracowania kolej- ochronnych. Zasobność martwego drewna nego projektu planu ochrony Parku. Dostar- w lasach Parku wynosi obecnie 8,47m3/ha czyły one danych umożliwiających ocenę (średnia dla wszystkich lasów Parku). Wyż- zmian, a także wyciąganie pewnych wnio- sze są zasoby martwego drewna w leśnych sków na temat dotychczasowych sposobów siedliskach przyrodniczych Natura 2000, ochrony. Uzyskane wyniki zestawione zosta- reprezentowanych w większości przez sta- ły przez Pawlaczyka (2014b, por. także cyt. re lasy liściaste i w większości chronionych tam operaty szczegółowe). biernie. W Parku zasoby martwego drewna w siedliskach przyrodniczych Natura 2000 oszacowano na 23m3/ha. Dla porównania, w sąsiednich lasach gospodarczych Pusz- czy Drawskiej zasoby martwego drewna w

53 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Ryc. 3. Po 25 latach ochrony w granicach Drawieńskiego Parku Narodowego przywrócona została przestrzenna ciągłość szaty leśnej, a zatarta została typowa dla lasów antropogenicznych mo- zaika działek zrębowych. Fig. 3. After 25 years of protection in Drawieński National Park the spatial continuity of forest coverage was restored while the mosaic of logging sectors, typical of anthropogenic forests, was blurred. buczynach, dąbrowach i grądach wyniosły – zaledwie 0,25 szt./ha (Pawlaczyk 2014d). zaledwie 2,31 m3/ha martwego drewna. W Zróżnicowanie to jest prawdopodobnie leśnych siedliskach przyrodniczych DPN konsekwencją ochrony Parku, gdyż w chwili jest przeciętnie 5 szt./ha kłód grubszych niż jego tworzenia, charakter lasów które we- 50 cm, podczas gdy w lasach gospodarczych szły w granice DPN, był podobny jak lasów

54 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

Fot. 1. las będący drzewostanem gospodarczym w chwili utworzenia Drawieńskiego Parku Nar- odowego, w wyniku spontanicznych procesów nabiera cech naturalności. Fot. P. Pawlaczyk. Photo 1. This forest, of economic character when Drawieński National Park was created, assumes natural character in consequence of spontaneous processes. Photo by P. Pawlaczyk. które pozostały poza jego granicami. Nawet siedlisk nadrzewnych związane było bardzo w istniejącym w latach 1974-1990 rezerwa- silnie z występowaniem starych drzew, w cie przyrody Drawa, poza niewielkimi jego tym także drzew gatunków ekologicznie ob- fragmentami poddanymi ochronie ścisłej, cych – np. w starych drzewostanach buko- martwe drzewa były usuwane. Niestety, brak wo-sosnowych, w których obecność starych jest ówczesnych danych ilościowych o zaso- sosen jest reliktem dawniejszej gospodarki bach martwych drzew, co uniemożliwia peł- leśnej, to właśnie te sosny, ponieważ są o kil- ną interpretację obecnych różnic. kadziesiąt lat starsze od buków, dostarczają Średnia liczba mikrosiedlisk drzewnych większości mikrosiedlisk. na hektar lasu, w rozumieniu zaproponowa- Lasy Parku w zasadzie zachowały pełnię nym przez Winter i Möller (2008), wyno- stwierdzanej dawniej (Kujawa-Pawlaczyk siła: w leśnych siedliskach przyrodniczych 1997, Pawlaczyk 2014c) różnorodności flory Puszczy Drawskiej użytkowanych jako lasy roślin naczyniowych, niezależnie od czynnej gospodarcze – 23 szt./ha, a w Drawieńskim czy biernej formy ich ochrony. Odnotowano Parku Narodowym - 46 szt./ha. Kontrast, jednak pojedyncze przypadki nieumyślne- jaki powstał między Parkiem a sąsiadujący- go zniszczenia stanowisk osobliwości flory- mi lasami pozostawionymi w użytkowaniu stycznych (np. Jovibarba sobolifera, Daphne gospodarczym, jest ewidentny, zagęszczenia mezereum) w wyniku wykonania zabiegów mikrosiedlisk nadrzewnych wciąż jednak są ochrony czynnej. Badania nad innymi grupa- znacznie niższe od zagęszczeń typowych dla mi flory, mikobioty i fauny wykazały, że ich naturalnych buczyn. Występowanie mikro- istotnym i cennym komponentem jest grupa

55 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Fot. 2. także w sztucznych, lecz starych drzewostanach sosnowych, rosnących na siedliskach dąbrów, w wyniku spontanicznych procesów pojawiają się mikrosiedliska kluczowe dla leśnej różnorodności biologicznej. Nieingerencja w takie drzewostany z punktu widzenia celów ochrony Parku może być korzystniejsza, niż próby ich przebudowy. Fot. P. Pawlaczyk. Photo 2. Microhabitats, key to forest biodiversity, appear as a result of spontaneous processes also in the artificial though old pine tree stands growing on oak wood habitats. Non-intervention in such tree stands may be more advantageous for the park protection goals than attempts to restructure them. Photo by P. Pawlaczyk. gatunków typowych dla lasów o charakterze chrząszczy, w tym gatunków uważanych za naturalnym, koncentrująca się w lasach pod- typowe dla lasów naturalnych (np. Plegaderus dawanych dotychczas ochronie biernej. Ruta dissectus, Agathidium confusum, Agathidium i Sienkiewicz (2013) stwierdzili silnie zazna- mandibulare, Liodopria serricornis, Saulcyella czony gradient liczby gatunków chrząszczy schmidti, Scaphisoma boreale, Ampedus rufi- stwierdzanych na powierzchniach próbnych pennis, Elater ferrugineus, Hypoganus inun- w biernie chronionych buczynach Parku i ctus, Stenagostus rombeus, Triplax elongata, sąsiadujących buczynach gospodarczych Melandrya barbata, Kyklioacalles navieresi). (154-194 gatunki w Parku vs 112 gatunków Wśród mszaków leśnych (Koopman 2013) w nadleśnictwie), a jeszcze silniej zaznaczo- bardzo istotne jest znaczenie DPN dla gru- ny gradient liczby występujących gatunków py gatunków epifitycznych i epiksylicznych, cennych, uznawanych za wskaźniki lasów na- uważanych za związane z naturalnymi lasami turalnych (32-51 gatunków w Parku vs 12 ga- (np. Porella platyphylla, Nowellia curvifolia, tunków w przyległej buczynie gospodarczej). Anomodon viticulosus, Homalia trichomanoi- W biernie chronionych buczynach i grądach des, Neckera complanata, Neckera crispa, Ort- Parku stwierdzili także występowanie niezna- hotrichum lyellii, Orthotrichum stramineum, nych stąd wcześniej unikatowych gatunków Orthotrichum tenellum, Ulota crispa). Podob-

56 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... ne zależności widoczne są także dla grzybów Bardziej złożona i nie do końca jasna wielkoowocnikowych, porostów i ślimaków jest sytuacja torfowisk nakredowych z kło- (Stefaniak 2013, Grochowski 2013, Jerma- cią wiechowatą Cladium mariscus, w Parku czek 2014b). Wielu znajdowanych obecnie reprezentowanych przez torfowiska Kłocie gatunków epifitycznych, ksylobiontycznych, Ostrowieckie i Żółwia Kłoć. Obserwuje się na lub w inny sposób typowych dla lasów o na- nich pewną ekspansję olszy. Pomiędzy latami turalnym charakterze, nie podawano z DPN 50. a 90. XX w. proces ten był intensywny i wcześniej. doprowadził do znacznego zmniejszenia się Zauważono koncentrację antropofob- powierzchni kłociowisk. Przyczyny tego fak- nych gatunków zwierząt leśnych (w tym tu nie są znane - nie ma w każdym razie żad- ptaki szponiaste, puchacz, wilk) raczej we nych danych, by kłociowiska wcześniej były wschodnim ramieniu Parku, co jest praw- w jakikolwiek sposób użytkowane i by suk- dopodobnie konsekwencją znacznie niższej cesja została zainicjowana przez porzucenie tam penetracji terenu przez ludzi (Jerma- użytkowania. Obecnie jednak, mimo obec- czek 2014b). ności młodych olsz w szuwarach kłoci, stan roślinności pozostaje stosunkowo stabilny. Ocena stanu ochrony torfowiskowych sied- 5.2. Torfowiska lisk przyrodniczych wykonywana metodami Państwowego Monitoringu Środowiska, Torfowiska wysokie i przejściowe, chro- wskazuje jednak na stan zły, ze względu na nione biernie, zachowały wszystkie swo- „nadmierne” pokrycie drzew (Pawlaczyk et al. je wartości przyrodnicze. Bardzo stabilna 2014, Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 2014). okazała się ich flora. Są obecnie dobrze Podjęte w 2007 r. zabiegi ochrony czyn- uwodnione i zachowane w dobrym stanie. nej w uroczysku Kłocie Ostrowieckie (zob. Zróżnicowanie roślinności torfowisk pozo- wyżej) wytworzyły szuwar kłociowy wolny staje w zasadzie niezmienione przez ponad od obecności olszy, odpowiadający podręcz- 20 lat. Niemal nie zmienił się także kształt nikowym wzorcom tego zbiorowiska roślin- i powierzchnia jeziorek dystroficznych. Co nego, kontrastowo sąsiadujący z otaczającym prawda, ocena stanu ochrony torfowisko- go pasmem olsu. Układ ten wydaje się sta- wych siedlisk przyrodniczych wykonywana bilny pod warunkiem powtarzalnego usuwa- metodami Państwowego Monitoringu Śro- nia odrośli i nalotów olszy (Pawlaczyk et al. dowiska, wskazuje na stan niezadowala- 2014). Po przeciwnej stronie jeziora Ostro- jący lub zły wielu obiektów, ze względu na wieckiego, w uroczysku Żółwia Kłoć, wystę- „nadmierne” pokrycie drzew (Pawlaczyk et pują strefowe układy od bezdrzewnego kło- al. 2014). Głębsze badania nad torfowiska- ciowiska w centrum, przez strefę z licznym mi (Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 2014) występowaniem młodej olszy, po olsy wokół. wykazały jednak, że obecność drzew na Zmiany od lat 90. XX w. są jednak zaskakują- torfowiskach Puszczy Drawskiej wykazuje co niewielkie, w szczególności nie wydaje się, naturalne fluktuacje. Na niektórych obiek- by ekspansja olszy znacząco postępowała. tach możliwe są znaczące i nie do końca Torfowiska alkaliczne w Parku mają cha- wyjaśnione fluktuacje warunków wodnych, rakter mokrych lub wilgotnych łąk o specy- których skutkiem mogą być przeplatają- ficznym, bogatym składzie florystycznym. ce się okresy ekspansji i zamierania drzew. Ich płaty w większości były chronione czyn- Warunki wodne innych torfowisk pozosta- nie w ramach kompleksów wilgotnych łąk, ją tymczasem bardzo stabilne. Wszystkie z równie pozytywnym skutkiem jak czynna te procesy mają prawdopodobnie zupełnie ochrona łąk (zob. niżej). naturalny charakter i nie powinny obniżać Pozostawione bez zabiegów szuwary oceny stanu torfowisk. trzcinowe, mannowe i turzycowe pozostają

57 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Fot. 3. Naturalne, dobrze uwodnione, śródleśne torfowisko wysokie w Drawieńskim Parku Nar- odowym. Długoletnia obserwacja pokazuje, że typowe dla niego są długookresowe fluktuacje uwodnienia i w konsekwencji – zagęszczenia nalotów sosny. Niezgodność z ogólnopolskim wzorcem „właściwego stanu ochrony” odpowiedniego siedliska przyrodniczego nie powinna być przesłanką do podejmowania ingerencji w te procesy. Fot. P. Pawlaczyk. Photo 3. A natural, well hydrated mid-forest high bog in Drawieński National Park. Long-standing observations indicate that typical are long-term fluctuations in hydration and consequently – density of pine invasions. An incompatibility of a natural habitat with the national FCS pattern should not constitute a premise to start intervention in those processes. Photo by P. Pawlaczyk. względnie stabilne, wykazując co najwyżej charakterze torfowiska alkalicznego. Nie za- fluktuacje gatunku dominującego, w skali obserwowano większych przemian w skła- Parku nie mające ukierunkowanego charak- dzie gatunkowym oraz fizjonomii zbioro- teru. (Pawlaczyk et al. 2014). wisk, a w pojedynczych przypadkach nastą- piło wręcz polepszenie się stanu roślinności. Różnorodność flory łąk została zachowana. 5.3. Łąki i murawy Przeważnie zbiorowiska bardziej ubogie ga- tunkowo przekształcały się w bardziej zróż- Dominująca w tych ekosystemach ochro- nicowane, a nawet cenne siedliska (np. w na czynna okazała się skuteczna. Koszone wyniku koszenia możliwe jest przywrócenie łąki pozostają stosunkowo stabilne. Dotyczy łąki wilgotnej w miejscu szuwarów trzcino- to zarówno łąk świeżych, jak i wilgotnych, a wych lub ziołorośli ostrożeniowo-pokrzy- także fitocenoz łąkowo-mechowiskowych o wowych). Dobre skutki miało późnoletnie

58 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... wykonywanie pokosów. Drobne problemy bardzo stabilna. W typowych dla tego Par- i ograniczone powierzchniowo negatywne ku jeziorach ramienicowych utrzymała się zmiany związane były z nie w pełni optymal- różnorodność flory ramienic. W niektórych ną technologią koszenia – zbyt niskie kosze- akwenach zanotowano jednak fluktuacje w nie, naruszanie powierzchni gleby wskutek dominacji i ilości poszczególnych gatunków. zastosowania sprzętu mechanicznego, nie Przykładem może tu być Jez. Czarne, w któ- usuwanie pokosu. Natomiast tam, gdzie z rym Piotrowicz et al. (2011), powtarzając w różnych względów nie podjęto koszenia, 2005 r. badanie roślinności jeziora badanego sukcesja zgodnie z przewidywaniami dopro- wcześniej w 1998 r., stwierdzili istotne zmia- wadziła do rozwoju szuwarów trzcinowych ny w pokryciu poszczególnych zespołów lub nitrofilnych ziołorośli oraz do ekspansji roślinnych i w dominacji glonów ramieni- drzew i krzewów (Pawlaczyk et al. 2014). cowatych; ale w badaniach w 2013 r. obraz Zbiorowiska o charakterze łąki świeżej roślinności okazał się ponownie zbliżony do mogą pod wpływem koszenia wykształcić obrazu zarejestrowanego w 1998 r. się także z ugorów. Utrzymujący się, bardzo dobry stan za- Mniej jednoznaczne są skutki ochrony chowania mezotroficznych jezior ramieni- muraw napiaskowych, reprezentowanych w cowych w Parku pozostaje w kontraście ze Parku tylko przez drobne, ale cenne flory- znacznie gorszym stanem podobnych jezior stycznie płaty. Były one albo pozostawione w pozostałej części Puszczy Drawskiej. Po- bez zabiegów, albo koszone. W warunkach nieważ te ostanie również nie są narażone ochrony biernej ich płaty okazały się bardziej na ewidentne presje antropogeniczne, np. stabilne, niż można by oczekiwać i przetrwa- na urbanizację otoczenia ani spływy zanie- ły, choć ich przyszłość nie jest pewna. Kosze- czyszczeń, przyczyną tego kontrastu jest nie spowodowało natomiast upodabnianie prawdopodobnie wyeliminowanie w Parku się ich składu gatunkowego do łąk świeżych nawet ekstensywnego użytkowania i udo- (Pawlaczyk et al. 2014). stępnienia rekreacyjnego tych jezior. Powtórzone po kilkunastu latach badania ichtiofauny potwierdziły dobry stan za- 5.4. Jeziora chowania zespołów ryb w jeziorach Parku. Ochrona czynna poprzez odłowy regula- Większość akwenów była chroniona cyjne ryb karpiowatych była stosowana tyl- biernie. Wykluczono wszystkie presje antro- ko w dwóch akwenach eutroficznych: Ostro- pogeniczne na jeziora bezodpływowe, a tak- wieckim i Sitno, natomiast ochrona poprzez że większość presji na jeziora przepływowe zarybianie szczupakiem – w wyżej wymie- – z wyjątkiem dopływu do nich substancji nionych i jeszcze w kilku innych jeziorach. biogennych rzeką Płociczną wpływającą do W stosunku do jezior eutroficznych dotych- Parku. Tylko w bardzo niewielkim zakresie czasowe sposoby ochrony były więc zróżni- udostępniano jeziora do rekreacji (wyłącz- cowane. Nie stwierdzono istotnych różnic nie jedno miejsce do plażowania nad Jez. między akwenami chronionymi przez odło- Ostrowieckim i dwa odcinki brzegów Jez. wy regulacyjne i zarybienia, akwenami chro- Ostrowieckiego i Sitno udostępnione do nionymi wyłącznie przez zarybianie dra- ograniczonego wędkowania). Wskutek ta- pieżnikami i akwenami chronionymi biernie kiej ochrony generalny charakter ekologicz- (tylko realizacja odłowów kontrolnych). Być ny wszystkich jezior Parku pozostał niezmie- może jednak czas na ujawnienie się zmian niony (Stańko i Pawlaczyk 2014). W skali w ichtiofaunie pod wpływem zróżnicowania Parku zachowała się różnorodność roślin- sposobów ochrony był jeszcze zbyt krótki. ności, flory, ichtiofauny, bentosu i planktonu Warto jednak zauważyć, że mimo stabil- tych akwenów. Większość jezior pozostała nego i – jak się wydaje – naturalnego cha-

59 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Fot. 4. Niektóre jeziora Drawieńskiego Parku Narodowego są unikatowymi w skali Polski przykła- dami „naturalności jeziornej”, tj. akwenami izolowanymi od wszelkich zauważalnych presji antropogenicznch, nie udostępnianymi do rekreacji, nie użytkowanymi rybacko. W przypadku mezotroficznych jezior ramienicowych (siedlisko przyrodnicze 3140) przekłada się to na bardzo dobry stan zachowania jezior w Parku, kontrastujący ze znacznie gorszym stanem zachowania większości podobnych jezior w pozostałej części Puszczy Drawskiej. Fot. P. Paw- laczyk. Photo 4. Certain lakes in Drawieński National Park are unique for Poland examples of „lake naturalness” i.e. they are water bodies isolated from any noticeable anthropogenic pressure, inaccessible for recreation and commercial fishing. In the case of mesotrophic branched algae lakes (natural habitat 3140) this translates into a very good lake conservation status in the Park, which contrast with a much worse conservation status of the lakes in the remaining part of Drawska Forest. Photo by P. Pawlaczyk. rakteru ekosystemów jeziornych Parku, pró- 5.5. Rzeki by oceny ich stanu metodami przyjętymi do oceny stanu ekologicznego wód wg Ramo- Presja zanieczyszczeń i dopływu bioge- wej Dyrektywy Wodnej, jak również próby nów spoza terenu Parku pozostaje stosunko- oceny stanu jezior jako siedlisk przyrodni- wo ograniczona i mimo prób analizowania czych metodami Państwowego Monitoringu problemu nie uzyskano danych, by wpływa- Środowiska, nie zawsze dały w wyniku „stan ła na przyrodę ekosystemów rzecznych. dobry/właściwy”. W opisanej wyżej sytuacji Wskutek konsekwentnej, 20-letniej nie powinna być to jednak przesłanka do ochrony polegającej m.in. na nieingerencji podejmowania ingerencji w te ekosystemy w ich koryta, rzeki DPN stanowią obecnie (Stańko i Pawlaczyk 2013).

60 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... istotne w skali Polski, referencyjne przy- którym proces ten może zachodzić w nieza- kłady rzek kształtowanych przez naturalne kłócony sposób. Obserwacje w Parku wyka- procesy hydromorfologiczne (Stańko i Paw- zały w szczególności, że: laczyk 2014). Zupełnie naturalny charakter – Po ok. 10 latach ilość martwych drzew w rzek jest obecnie podkreślany jako jeden z korytach rzek DPN pozostaje ustabilizo- głównych walorów przyrodniczych Parku, wana, choć może podlegać fluktuacjom. także z punktu widzenia poszczególnych Na ok. 3 km odcinku Drawy badanym elementów jego przyrody (ichtiofauna, róż- szczegółowo pod tym względem w 2005 norodność bezkręgowców wodnych, przy- r., a porównawczo zbadanym w 2012 r., roda nieożywiona, flora i fauna). (Pawlaczyk mat. npbl), ilość martwych Szczególne znaczenie ma proces natural- drzew przewróconych w nurt rzeki nej dynamiki grubego rumoszu drzewnego zmniejszyła się o 4,7%, a zmiany tej licz- w rzekach, tj. drzew zwalonych do koryta by na poszczególnych 500-metrowych rzeki. Drawieński Park Narodowy jest jed- fragmentach tego odcinka wynosiły od nym z unikatowych w skali kraju miejsc, w -30 do +78%;

Fot. 5. Naturalność hydromorfologiczna rzek w Drawieńskim Parku Narodowym, w tym Drawy – rzeki średniej wielkości, jest unikatem w skali Polski i decyduje o wybitnej różnorodności biologicznej tych ekosystemów rzecznych. Szczególne znaczenie mają naturalne i nie zakłócone procesy związane z drzewami zwalonymi w nurt rzeki. Fot. P. Pawlaczyk. Photo 5. Hydro-morphological naturalness of rivers in Drawieński National Park, including the river Drawa – a medium size river, is unique for Poland and decisive of outstanding biodiversity of those river ecosystems. Of particular significance are the natural and undisturbed processes occurring in the tree debris fallen into river. Photo by P. Pawlaczyk.

61 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

– Na zatorach z martwych drzew nie na- w wyniku różnicowania się koryta rzecz- stępuje istotne piętrzenie wody, i nie ma nego za zwalonymi drzewami. To właś- miejsca zalewanie ekosystemów łęgo- nie naturalna dynamika rumoszu drzew- wych powyżej takich zatorów. Wniosek nego decyduje o występowaniu w DPN taki przeciwstawia się rozpowszechnio- tak dobrze zachowanych zespołów bez- nemu w Polsce przekonaniu, że zatory kręgowców wodnych, z udziałem także martwych drzew w nurcie rzeki powo- silnych populacji gatunków gdzie indziej dują zagrożenie powodziowe terenów silnie zagrożonych; położonych powyżej; – Martwe drzewa w nurcie rzek są specy- – Martwe drzewa w nurcie rzeki powodu- ficznym siedliskiem unikatowych ga- ją powstawanie silnego zróżnicowania tunków. Zagadnienie to nie jest jeszcze morfologicznego koryta rzecznego, i w dostatecznie zbadane, ale istnieją prze- ślad za nim – zróżnicowania roślinności słanki, że ze względu na takie związki, rzecznej. Zróżnicowanie takie przykła- konsekwentne pozostawianie martwych dowo dokumentował już wcześniej Paw- drzew w rzece jest ważne dla ochrony laczyk (1995); różnorodności biologicznej. Na przykład – także Puchalski et al. (2012) w rozważa- unikatem faunistycznym Drawy jest wy- niach na temat stanu rzek włosieniczni- stępowanie w niej Macronychus quadri- kowych (siedlisko przyrodnicze 3260) w tuberculatus, chrząszcza związanego z DPN zwraca uwagę, że zwalone w nurt zanurzonym w wodzie martwym drew- rzeki pnie drzew przyczyniają się do róż- nem, w dorzeczu Odry znanego dotąd nicowania przepływu wody i struktury tylko z Drawy i Gwdy (Ruta i Sienkiewicz osadów w korycie, z tworzeniem stref 2013). Na martwych drzewach w Drawie osadów o właściwościach pozwalających odnotowano wyjątkowo silną populację na rozwój płatów roślin. Są (podobnie rzadkiego gatunku grzyba Lentinus ty- jak żywe korzenie nadbrzeżnych olch) grinus (Stefaniak 2013); podłożem dla rozwoju mchu Fontinalis – bezpodstawne okazują się obawy, że antypyretica (i innych mszaków). Lokal- „nadmiar” zwalonych w nurt rzeki drzew nie po zwaleniu drzewa powstaje strefa miałby spowodować zamulenie dna i o korzystnych warunkach świetlnych dla zanik siedlisk cennych gatunków. Po roślin wodnych. Duże zagęszczenie zwa- pierwsze, ilość martwych drzew w rzece, lonych pni może jednak prowadzić także jak podano wyżej, pozostaje względnie do powstawania barier, gdzie kumulują stabilna. Po drugie – mimo że np. dla się osady organiczne, również drobno- małży skójkowatych, dla larw trzepli zie- cząsteczkowe, na których rozwijają się lonej, dla innych psammofilnych i reo- inne zbiorowiska roślin (na Drawie z do- filnych bezkręgowców niekorzystne są minacją strzałki wodnej i rzęsy drobnej); wprawdzie rozwijające się punktowo za – zróżnicowanie morfologii i osadów ko- niektórymi zwalonymi drzewami namu- ryta rzecznego, będące wynikiem istnie- liska, ale takie wychwytywanie i osadza- nia zwałów martwych drzew w korycie nie namułów wpływa z kolei korzystnie rzeki wydaje się korzystne także dla zana stan ich siedliska na pozostałych od- siedlających rzekę „gatunków specjalnej cinkach, a sumaryczny wpływ tworzone- troski”. Rybom zwały drzew dostarcza- go zróżnicowania substratów dennych ją istotnych schronień. Stanowią także jest zdecydowanie korzystny. kluczowe mikrosiedliska dla różnorod- W pełni zachowała się różnorodność ności mięczaków, jętek, chruścików, co związanych z rzekami bezkręgowców wod- zgodnie podkreślają eksperci badający te nych, w tym stanowiska dawniej podawa- grupy. Kolejne mikrosiedliska powstają nych, unikatowych ich gatunków.

62 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

Odnotowano jednak, że roślinność rzek akcję odwodzącą samicy, której konsekwen- może wykazywać istotne zmiany. Na przykład cją jest pozostawienie na pewien czas piskląt występowanie włosieniczników (Batrachium bez opieki. Możliwe jest także rozpraszanie sp. div.) w 2012 r. było znacznie rzadsze, niż w stadek piskląt. Wymusza to przemieszczanie końcu XX w. (Puchalski et al. 2012). Istotnie się gągołów po 1 lipca na akweny sąsiednie. zmieniały się stosunki dominacji poszczegól- Oddziaływania te zmniejszają prawdopo- nych gatunków rdestnic (Kraska et al. 2012). dobieństwo przeżycia piskląt do osiągnięcia Nie jest na razie jasne, czy są to zmiany fluk- przez nie samodzielności. tuacyjne, czy kierunkowe. Prawdopodobne są także inne oddzia- Ichtiofauna rzek, której badania powtó- ływania, choć nie udało się uzyskać na nie rzono po 14 latach tymi samymi metodami, twardych dowodów (Stańko i Pawlaczyk generalnie w skali Parku zachowała się w do- 2014). Ciągły ruch kajaków może ograni- brym stanie, jednak na poszczególnych od- czać możliwość żerowania zimorodka Alce- cinkach rzek wykazuje pewne zmiany, któ- do atthis, zwykle odbywającego w lipcu dru- rych przyczyny pozostają niejasne. Zmiany gie lęgi. Znaczne natężenie ruchu kajaków te nie są skorelowane ze sposobami ochrona rzece może powodować fizyczne zmiany ny rzek ani z prowadzonymi na niektórych środowiskowe, takie jak usuwanie nagroma- odcinkach zarybieniami. Nie udało się ani dzonego rumoszu drzewnego, naruszanie potwierdzić, ani zaprzeczyć skuteczności brzegów przyspieszające ich erozję. Liczne ochrony czynnej ichtiofauny rzek realizowa- kajaki płoszą ryby i mogą uniemożliwiać nej poprzez zarybienia. ich przebywanie na płyciznach, które dla Nie wykazano, by dopuszczone w Dra- młodocianych stadiów niemal wszystkich wie i na fragmentach brzegu dwóch jezior gatunków ryb, a także dla dorosłych osobni- wędkowanie wywierało pozytywny lub ne- ków niektórych gatunków, są podstawowym gatywny wpływ na ichtiofaunę. Możliwość miejscem żerowania. Taki sam negatywny ta ma jednak istotne znaczenie społeczne, w wpływ masowy ruch kajakowy może wy- tym wpływa na wizerunek Parku w lokalnej wierać na odbywające tarło ryby litofilne. społeczności. Wprawdzie nie dotyczy to łososiowatych, Stwierdzono, że w konflikcie z ochroną trących się późną jesienią, ani głowacza bia- przyrody Drawy pozostaje rozwój turysty- łopłetwego i lipienia, trących się m w mar- ki wodnej na tej rzece, mimo zastosowania cu-kwietniu, kiedy to spływy kajakowenie są środka ochronnego w postaci nie udostęp- dozwolone, ale może dotyczyć w szczegól- niania Drawy do spływów do końca czerwca ności: brzany Barbus barbus (tarło od maja każdego roku (Jermaczek 2014a, 2014b). Od do lipca; ten gatunek niepokojąco zmniej- poprzedniego projektu planu ochrony Par- szył swą liczebność) oraz certy Vimba vimba ku, w którym już zwracano uwagę na ten (tarło od maja do lipca). problem (Woźniak 2001), natężenie ruchu kajakowego krytycznie wzrosło. Dopiero w ostatnich latach wzrost ten uległ pewne- 6. Drugi plan ochrony Parku (2014 r.) mu zahamowaniu, gdyż natężenie spływów w niektórych dniach osiągnęło już próg fi- 6.1. Syntetyzowanie zycznej pojemności rzeki. Obserwacje w latach 2012-2013 wykazały, że istnieje silne Wykorzystując przedstawioną wyżej wie- oddziaływanie spływów kajakowych na po- dzę, w 2014 r. sformułowano kolejny projekt pulację gągoła Bucephala clangula. W chwili planu ochrony Parku (Pawlaczyk 2014b). rozpoczynania sezonu spływów 1 lipca, gą- Propozycje ochrony poszczególnych goły zwykle wodzą jeszcze pisklęta po tafli elementów przyrody, sformułowane w po- wody. Pojawienie się kajaków wywołuje re- szczególnych operatach planu ochrony

63 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Parku, tym razem były w wysokim stopniu – roli Parku w osiągnięciu celów krajowe- zbieżne. Wspólna wszystkim operatom była go programu ochrony i zrównoważone- generalna wizja ochrony Parku, polegająca go użytkowania różnorodności biolo- na dążeniu do maksymalnego wykorzysta- gicznej; nia procesów naturalnych i do minimali- – odporności na oczekiwane zmiany kli- zacji ingerencji w przyrodę wszędzie tam, matyczne i umożliwienia adaptacji do gdzie nie jest ona konieczna; przy stosowa- nich (problem szczególnie istotny, po- niu jednak aktywnych form ochrony tam, nieważ obszary Natura 2000 w Puszczy gdzie potrzebne jest usunięcie dawniejszych Drawskiej, których częścią jest DPN, są zniekształceń antropogenicznych, oraz tam w skali Polski identyfikowane jako bar- gdzie potrzebna jest ochrona półnaturalnych dzo wrażliwe na potencjalne zmiany kli- i kulturowych elementów przyrody Parku. matyczne – Bartosz et al. 2012); Wspólne było też założenie, że na terenie – znaczenia DPN jako miejsca turystyki i DPN chcemy uzyskać jak największe unatu- edukacji; ralnienie i „zdziczenie” przyrody, ale jedno- – skutków ekonomicznych dla Parku, w cześnie chcemy zachować elementy przyrody tym kosztów realizacji i wpływu na po- zależne od użytkowania – np. łąki z ich róż- tencjalne przychody; norodnością florystyczną i faunistyczną. W – konfliktogenności społecznej. przeprowadzonej z różnych punktów widze- Wyniki tych testów okazały się zasad- nia analizie powtarzał się jednak wniosek, że niczo pozytywne, choć nie bez zastrzeżeń. ochrona bierna i pozwolenie na kształtowa- Wypracowana koncepcja ochrony Parku: nie przyrody Parku przez naturalne procesy – optymalizuje wkład DPN w osiągnięcie okazuje się w wielu, choć oczywiście nie we właściwego stanu ochrony odpowied- wszystkich przypadkach, skuteczną drogą nich siedlisk przyrodniczych i gatunków do zachowania walorów Parku. W zdecydo- w kontynentalnym regionie biogeogra- wanej większości przypadków synteza planu ficznym, choć nie zawsze oznacza to mogła więc przejąć wszystkie zapisy z opera- automatycznie osiągnięcie dla każdego tów tematycznych. płatu i stanowiska w Parku parametrów i Wypracowana strategia ochrony Par- wskaźników ocenianych jako właściwe w ku jest w konsekwencji strategią mieszaną, polskim Państwowym Monitoringu Śro- uwzględniającą elementy ochrony biernej, dowiska (por. jednak European Com- jak i ochrony czynnej. Okazuje się jednak, że mission 2012, Pawlaczyk 2012); zasadne jest zwiększanie roli ochrony biernej – prowadzi do utrzymania dobrego stanu w stosunku do podejścia dotychczasowego. ekologicznego wód Parku w sensie ogól- Koncepcja ochrony Parku została przete- nej definicji tego stanu, choć nie wszyst- stowana z kilku punktów widzenia: kie wskaźniki stosowane do oceny stanu – roli Parku w sieci obszarów Natura 2000, ekologicznego są odpowiednie do ekosy- jako części obszarów Natura 2000 Uro- stemów wodnych DPN; czyska Puszczy Drawskiej PLH320046 i – wydaje się najlepszym możliwym sposo- Lasy Puszczy nad Drawą PLB320016; bem adaptacji do zmian klimatycznych;. – zobowiązania do osiągnięcia, oprócz – prowadzi do zachowania różnorodności wodnych celów środowiskowych dla ob- biologicznej Parku, choć może prowa- szaru chronionego, także celów środowi- dzić do nieznacznych ubytków gatun- skowych dla wód, m. in. dobrego stanu ków synantropijnych, np. związanych ze ekologicznego; zrębami i uprawami leśnymi – znajdują- cych jednak dobre warunki rozwoju na sąsiednich obszarach poza Parkiem;

64 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

– zachowuje i wzmacnia te cechy DPN, 2. kompleks lasów bukowych z fragmen- które są obecnie unikatem w krajobra- tami o charakterze naturalnym, a una- zach Pomorza i decydują o atrakcyjności turalniających się w pozostałej części, z turystycznej tego miejsca, choć równo- zachowaną różnorodnością biologicz- cześnie nie pozwala na umasowienie ną, w szczególności w zakresie ptaków, turystyki w Parku i ogranicza dalszy jej owadów, mszaków, grzybów i porostów rozwój ilościowy; typowych dla lasów o naturalnym cha- – jest wykonalna z punktu widzenia moż- rakterze. Kompleks ten jest unikatem na liwości ekonomicznych DPN, choć wy- niżu Polski i jednym z kilku takich kom- maga pozyskiwania środków zewnętrz- pleksów na niżu Europy Środkowej. nych; 3. krajobraz stanowiący pamiątkę historii – prowadzi do konfliktu z zamierzeniami terenu, w szczególności unaturalniający lokalnych przedsiębiorców turystycz- się krajobraz z wtopionymi w niego re- nych co do rozwoju turystyki, zwłaszcza liktami dawnego osadnictwa i działal- spływów kajakowych Drawą, ale równo- ności ludzkiej, w postaci rozproszonych cześnie jest niezbędna dla zachowania zabytków, ale także pozostałości ekosy- wartości, które decydują o unikatowości stemów półnaturalnych z ich różnorod- tej rzeki, także z punktu widzenia kaja- nością biologiczną; karza. 4. Naturalność krajobrazu i niski poziom Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione antropopresji na znacznej części terenu wyżej aspekty, wydaje się więc racjonalnym i Parku, stanowiące pod tym względem optymalnym kompromisem. wyspę na tle krajobrazów Polski niżowej i stwarzające dobre warunki dla funkcjonowania populacji antropofobnych 6.2. Cele gatunków zwierząt. Utrzymanie tych cech powinno być stra- Zgromadzona wiedza o obecnym stanie tegicznym celem funkcjonowania Parku. przyrody Parku doprowadziła do konkluzji, Biorąc to pod uwagę, zaproponowano przy- że kluczowe aktualne walory Parku są nastę- jęcie następujących strategicznych celów pujące: ochrony Parku: 1. Ekosystemy wodne i mokradłowe z ich 1. zachowanie unikatowego w skali Po- zróżnicowaniem i zachowanymi na- morza obszaru o niewielkiej presji an- turalnymi mechanizmami ich funk- tropogenicznej, wraz ze strukturami cjonowania. Park jest w szczególności geologicznymi, geomorfologicznymi, istotnym w skali Polski i Europy miej- hydrologicznymi i glebowymi oraz róż- scem występowania doskonale zacho- norodnością biologiczną ekosystemów wanych mezotroficznych jezior ramie- leśnych, nieleśnych lądowych i wodnych, nicowych. Jest jednym z unikatowych kształtowanego i unaturalnianego w na niżu Europy Środkowej miejsc, przewadze przez spontaniczne procesy w którym zachowały się naturalne eko- przyrodnicze; systemy rzeczne, a procesy hydromor- 2. zapewnienie możliwie niezakłócone- fologiczne w rzekach mają na długich go przebiegu procesów ekologicznych odcinkach naturalny, typowy dla rzek typowych dla ekosystemów wodnych, krajobrazu leśnego, charakter. Zacho- torfowiskowych i leśnych typowych dla wane zostało naturalne zróżnicowanie i młodoglacjalnego krajobrazu sandrowe- stan ekosystemów torfowiskowych; go Pomorza;

65 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

3. Przywrócenie do stanu zbliżonego do a) budowie postaw społecznych sprzyjają- naturalnego tych elementów przyrody, cych ochronie Parku, w tym dostrzeże- które zostały zniekształcone i zdegrado- niu, zrozumieniu, docenieniu i poszano- wane przez człowieka, w sposób maksy- waniu elementów dziedzictwa przyrod- malnie wykorzystujący procesy ich sa- niczego i kulturowego na terenie Parku, morzutnego unaturalniania się; wyrażanych w szczególności akceptacją 4. umożliwienie stopniowego ograniczania ograniczeń niezbędnych dla ich ochro- ingerencji w ekosystemy naturalne Parku ny, w przyszłości, z wyjątkiem utrzymywania b) budowie postaw społecznych doceniają- elementów półnaturalnych i kulturowych; cych wartość naturalnych krajobrazów i 5. zachowanie specyficznego dla Puszczy procesów oraz różnorodności biologicz- Drawskiej krajobrazu, w tym mozaiki nej, starodrzewi leśnych o cechach natural- c) budowie świadomości własnego oddzia- ności i wodnych wnętrz krajobrazowych, ływania na przyrodę i stwarzanych przez a także zachowanie przestrzeni otwar- to zagrożeń dla jej stanu, tych ekosystemów półnaturalnych i ich d) ograniczaniu negatywnego wpływu udo- różnorodności biologicznej oraz zacho- stępnienia Parku na jego przyrodę, w wanie elementów dziedzictwa przyrod- tym budowie akceptacji społecznej dla niczo-kulturowego; niezbędnych ograniczeń. 6. spowolnienie, a lokalnie odwrócenie Powyższa wizja i cele są zbliżone do sfor- procesu synantropizacji przyrody tj. lo- mułowanych w pierwszym planie (Woźniak kalne zahamowanie i odwrócenie po- 2001, zob. wyżej), jednak analiza aktualne- wszechnych gdzie indziej procesów prze- go stanu przyrody i skutków różnych form kształcania przyrody przez człowieka; ochrony doprowadziła do pewnego przesu- 7. zachowanie przyrody Parku jako przed- nięcia akcentów w kierunku jeszcze silniej- miotu badań naukowych, w szczególno- szego zaakcentowania pojawiających się i ści badań w zakresie funkcjonowania i intensyfikujących się cech naturalności oraz unaturalniania się ekosystemów leśnych, roli naturalnych procesów. wodnych i torfowiskowych w warunkach maksymalnie ograniczonej antropopresji na te ekosystemy; 6.3. Strefowanie 8. Dostarczenie modelowego przykładu ochrony dziedzictwa przyrodniczego i Zaplanowano 12 obszarów ochrony ści- kulturowego Puszczy Drawskiej; słej, o łącznej powierzchni ok. 1392 ha (łą- 9. zachowanie walorów przyrodniczych, cząc obszary dotychczasowe w większe, spój- kulturowych i krajobrazowych Parku ne całości i powiększając je). Celem ochrony jako podstawy do udostępnienia Parku, jest w nich zabezpieczenie możliwości prze- służącego umożliwieniu - w zakresie nie biegu naturalnych procesów. Ostateczna oddziałującym negatywnie na przyrodę propozycja wyznaczenia obszarów ochrony - bezpośredniego doświadczenia, pozna- ścisłej oparta została na założeniach: nia i zrozumienia wartości przyrodni- – kontynuacji ochrony ścisłej realizowanej czych Parku, w tym bogactwa jego przy- wcześniej; rody oraz procesów ją kształtujących; – wykorzystaniu projektu obszarów ochro- 10. Zachowanie walorów przyrodniczych, ny ścisłej z poprzedniego planu ochrony kulturowych i krajobrazowych Parku (Woźniak 2001), jako uzasadnionej i jako podstawy do prowadzenia działań spójnej koncepcji; w zakresie edukacji przyrodniczej, służą- – reprezentatywnego ujęcia w ochronie cej w szczególności: ścisłej wszystkich występujących w Par-

66 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

ku podstawowych typów naturalnych obiektów umożliwiającą obserwowanie ekosystemów Puszczy Drawskiej i pod- naturalnej dynamiki lasów bukowych; stawowych procesów dynamiki ekosy- – wykorzystania zdobytej przez ostatnie stemów, tak by zapewnić możliwość śle- 20 lat wiedzy o naturalnych procesach dzenia ich przebiegu; w ekosystemach leśnych Puszczy Draw- – dążeniu do utworzenia w miarę moż- skiej (pozytywne dla różnorodności bio- liwości dużych i zwartych obszarów logicznej efekty ochrony ścisłej wszędzie ochrony ścisłej o czytelnych granicach, tam, gdzie była dotąd stosowana, lepsze tak by mogły w nich zachodzić w nieza- efekty renaturalizacji w wyniku natural- kłócony sposób naturalne procesy i nie nych procesów niż w wyniku jakichkol- była do nich wnoszona antropopresja, z wiek działań ochronnych); uwzględnieniem wyników współczes- – wzmocnienia i wykorzystania najbardziej nych badań naukowych co do minimal- unikatowego elementu krajobrazu DPN, nej powierzchni ekosystemu leśnego, na będącego też główną składową atrakcyj- której może się realizować jego natural- ności turystycznej tego terenu i elementu na dynamika; odróżniającego go od innych obszarów – realizacji roli Parku jako centralnej i na Pomorzu – trwającej lub powracają- rdzeniowej części większego obszaru Na- cej naturalności przyrody (wilderness); tura 2000 w Puszczy Drawskiej – w ob- – uzyskania czytelności terenowej obsza- szarze Natura 2000 istnieje potrzeba, by rów ochrony ścisłej, tj. ich delimitacji część zasobów buczyn, grądów i łęgów po naturalnych, ostrych i widocznych pozostawić na trwałe do rozwoju w na- w terenie granicach przyrodniczych, np. turalny sposób, tj. w warunkach ochrony granicach starego bądź młodego drze- ścisłej, a park narodowy jest naturalnym wostanu, krawędziach terenowych itp. miejscem realizacji tego celu operacyj- Pozostałą część powierzchni Parku (nie nego; licząc gruntów obcych oraz gruntów słu- – stworzenia dużego obszaru ściśle chro- żących tylko do obsługi funkcjonowania nionych buczyn, potrzebnego jako re- Parku, poddanych tzw. ochronie krajobra- prezentacja ściśle chronionych buczyn zowej), uznano formalnie za strefę ochrony niżowych w skali Polski, do czego DPN czynnej w sensie obowiązującej ustawy o jest najlepszym miejscem w skali kra- ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r. poz. 627, ju; obszar ten nawiązuje do podobnych z późn. zm.)1, ale wyróżniono w jej ramach obiektów w Niemczech i innych kra- strefy funkcjonalne: jach Europy, tworzących europejską sieć – strefa ochrony czynnej zachowawczej2 (ok. 4226 ha), polegającej na nie pla-

1 ustawa wymaga podziału terenu parku narodowego na strefy ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazo- wej. Równocześnie definiuje ochronę czynną jako możliwość stosowania, w razie potrzeby, zabie- gów ochronnych w celu przywrócenia naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody lub zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów (przyp. aut.). 2 zaliczanie tej formy ochrony do ochrony czynnej jest wymagane ustawą, ale merytorycznie nie jest całkiem trafne. W rzeczywistości jest to bowiem ochrona bierna, zbliżona do ochrony ścisłej, choć podejmowana z innych powodów. Jest to wykonywanie „ochrony czynnej” na sposób określony w §23 pkt 2 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, doko- nywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz. U. 2005 nr 94 poz. 794) – poprzez umożliwienie przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych, jeżeli ich przebieg służy osiąganiu celów ochrony (przyp. aut).

67 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

nowaniu i nie wykonywaniu działań ekosystemów. Dotyczy to ekosystemów ochronnych, ponieważ z punktu widze- leśnych i polega przede wszystkim na nia ochrony przyrody uznano, że nie ma usuwaniu, w ramach cięć pielęgnacyj- obecnie potrzeby ich wykonywania. Cele nych, gatunków obcych ekologicznie ochrony są więc w tej strefie osiągane (szczególnie sosny); w zasadzie na drodze naturalnych pro- – strefa ochrony czynnej rekonstrukcyjnej cesów. Tu – uwzględniając diagnozę, że (ok. 383 ha), polegającej na odbudowy- obecnie w lasach DPN walory przyrod- waniu lub budowaniu nieistniejących nicze są w wysokim stopniu związane ze obecnie, a potencjalnie wartościowych strukturami i elementami tworzonymi przyrodniczo ekosystemów, na miejscu przez spontaniczne procesy – niemal au- obecnych ekosystemów mało wartościo- tomatycznie zaliczono stare drzewosta- wych. W ekosystemach leśnych polega to ny leśne, zarówno o naturalnym, jak i o na wprowadzaniu podsadzeń gatunków sztucznym składzie gatunkowym; uzna- drzew uważanych za właściwe dla po- jąc, że w tych drugich najlepszą drogą do tencjalnych zbiorowisk roślinnych przy ich renaturyzacji są naturalne procesy. równoczesnym stopniowym usuwaniu Zaliczono tu także torfowiska wysokie i sztucznego drzewostanu (dotyczy to np. przejściowe, niektóre torfowiska niskie, zwartych drzewostanów świerkowych, większość akwenów, a także, dla zwar- modrzewiowych, niekiedy sosnowych). tości przestrzennej strefy, niektóre łąki, W ekosystemach nieleśnych do tej formy które obecnie (zob. niżej) zdecydowano ochrony zaliczono tereny, na których za- się pozostawić do naturalnej sukcesji; planowano ich zabagnienie lub / i utwo- – strefa ochrony czynnej stabilizującej rzenie oczek wodnych dla płazów; (ok. 2196 ha), polegającej na kontynua- – strefa ochrony czynnej walorów kul- cji działań ochronnych mających na celu tury (ok. 59 ha), w której priorytet ma utrzymanie obecnego stanu ekosyste- zachowanie elementów dziedzictwa kul- mów. W lasach są to cięcia pielęgnacyjne turowego, jak np. wydzielone powierzch- w młodych drzewostanach, uważane za niowo lokalizacje dawnych osad, park konieczne dla podniesienia ich odpor- podworski w Barnimiu, pozostałości ności na katastrofalne zjawiska atmosfe- urządzeń hydrotechnicznych. ryczne. Na łąkach i pastwiskach są to za- Dodatkowo, zakłada się wyłączanie, na biegi ochronne o charakterze kontynuacji co najmniej kilkuletnie okresy, z wykonywa- tradycyjnego użytkowania. W stosunku nia działań ochronnych (z wyjątkiem dzia- do jezior narażonych na dopływ bioge- łań niezbędnych dla utrzymania półnatural- nów spoza Parku, są to odłowy regula- nych ekosystemów nieleśnych), dużych stref cyjne i zarybianie mające w założeniu wokół stwierdzanych miejsc rozrodu i stałe- charakter zabiegu biomanipulacyjnego, go przebywania gatunków antropofobnych wykonywanego dla dobra ekosystemu (wilk, ptaki podlegające strefowej ochronie – mającego niwelować skutki eutrofizacji gatunkowej3). zachodzącej w wyniku presji zewnętrz- Wyznaczając poszczególne strefy nych; uwzględniano stan poszczególnych płatów – strefa ochrony czynnej renaturyzacyjnej ekosystemów, ale starano się także dopro- (ok. 2745 ha), polegającej na przyspie- wadzić do przestrzennej zwartości wyzna- szaniu renaturalizacji zniekształconych czanych stref. Jako przesłankę pomocniczą

3 tj. gatunków, o których mowa w art. 49 pkt 1e ustawy o ochronie przyrody ((Dz. U. z 2013 r. poz. 627, z późn. zm.) (przyp. aut.).

68 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... brano pod uwagę zaproponowaną przez przeważają nad korzyściami z ewentualnego Jermaczka (2014a, 2014b) strefę ochrony ga- przyspieszenia ich unaturalniania. W kon- tunków antropofobnych. sekwencji, do ochrony biernej zaplanowano Projekt planu zakłada w konsekwencji, około połowy wszystkich lasów Parku. że około połowy powierzchni Parku ma być W młodszych drzewostanach plano- kształtowane tylko przez naturalne procesy wano natomiast ochronę czynną, która ma (Ryc. 2D). Proporcja taka została uznana, na wzmocnić lub zainicjować procesy unatu- chwilę obecną, za rozwiązanie optymalizu- ralniania się tych fitocenoz leśnych. Obwa- jące ochronę dziedzictwa przyrodniczego i rowano ją zastrzeżeniami, które powinny kulturowego Parku. zapewnić ochronę, przy wykonywaniu zaplanowanych zabiegów, elementom i struk- turom, o których mowa wyżej. 6.4. Proponowane modele ochrony Podejście takie jest wyrazem formuło- poszczególnych elementów przyrody wanego już przez Woźniak (2001), a w pełni podtrzymanego w obecnym projekcie planu 6.4.1. Lasy założenia, że długofalowym celem w stosun- Zgromadzona obecnie wiedza sugeruje, ku do lasów DPN jest doprowadzenie ich do że – mimo generalnie sztucznego pocho- stanu umożliwiającego ochronę bierną, tj. dzenia drzewostanów Parku - większość niemal zupełne wygaszenie w nich ochrony walorów przyrodniczych ekosystemów leś- czynnej, z wyjątkiem co najwyżej kontrolo- nych DPN związana jest z tymi elementami wania ekspansywnych gatunków obcych i ekosystemów, które zachowują się lub po- ochrony przed antropogenicznymi pożara- wstają w wyniku spontanicznych procesów mi. przyrodniczych – drzewami bardzo starymi, Planując ochronę, ale i udostępnienie drzewami martwymi i zamierającymi, róż- Parku, ewentualne korekty sieci szlaków i nego typu mikrosiedliskami nadrzewnymi, ścieżek przyrodniczych, a także wewnętrzną wykrotami itp. Są to zarazem te elementy, sieć dróg i mostów umożliwiających dostęp których brakuje w sąsiadujących z Parkiem do ekosystemów leśnych, brano pod uwagę lasach gospodarczych, choćby nawet miały postulat Jermaczka (2014a, 2014b) odnośnie naturalny skład gatunkowy. ochrony terenu przed antropopresją i zapro- Przyjęto więc zasadę biernej ochrony ponowaną przez tego autora strefę ochrony wszystkich starych drzewostanów, by zmak- gatunków antropofobnych. W szczególno- symalizować rozwój takich elementów. Do ści, zapropononowano model ideowy udo- ochrony ścisłej lub biernej zakwalifikowano stępnienia DPN do turystyki, zakładający niemal wszystkie drzewostany starsze niż koncentrację tego udostępnienia w ograni- 100 lat na siedliskach borowych i starsze niż czonych „strefach recepcyjnych” w zachod- 120 lat na siedliskach lasowych. O ile jest nim ramieniu Parku, przy równoczesnym to oczywiste w przypadku drzewostanów zachowaniu części wschodniej jako niemal o naturalnym składzie gatunkowym, takie nie udostępnionej. podejście do drzewostanów sztucznych (np. drzewostanów sosnowych na siedliskach 6.4.2. Torfowiska buczyn) może budzić wątpliwości. Jednak, Zgromadzona wiedza prowadzi do de- zwykle w takich drzewostanach żywe są na- cyzji o biernej ochronie torfowisk wysokich turalne procesy regeneracji fitocenoz, a stare i przejściowych, a także wielu torfowisk ni- drzewa, nawet obcego ekologicznie gatun- skich, szuwarów itp. Warunki wodne torfo- ku, mogą być ważne dla różnorodności bio- wisk Parku są naturalne, a na rozwój roślin- logicznej. Uznano więc, że potencjalne ko- ności torfowisk nie wpływają żadne czynniki rzyści z nieingerowania w takie ekosystemy antropogeniczne. W szczególności, uznano

69 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

że formalne ocenienie stanu torfowisk jako sowego wdrożenia mechanizmów polityki „niewłaściwego” lub „złego” wg metodyki rolnej UE, trend krajowy i regionalny od- Państwowego Monitoringu Środowiska nie wrócił się: większość łąk jest wszędzie ko- powinno być w przypadku torfowisk par- szonych. Choć niektóre łąki w DPN są wy- ku przesłanką do ingerencji – jest bowiem jątkowo cenne i z tego względu nadal ważne raczej skutkiem nieadekwatności wzorców dla regionalnej różnorodności biologicznej, ogólnopolskich do specyfiki torfowisk Pusz- to sam fakt istnienia w Parku koszonych łąk czy Drawskiej (por. Kujawa-Pawlaczyk i śródleśnych przestał już być unikatem na Pawlaczyk 2014). skalę Pomorza. Dla nakredowych torfowisk z kłocią wie- Zasadne stało się więc obecnie nieco chowatą Cladium mariscus, biorąc pod uwa- bardziej liberalne podejście do ochrony łąk. gę niejednoznaczne konkluzje wynikające ze Tam, gdzie nie było istotnych wartości flory- zgromadzonej obecnie wiedzy (patrz wyżej), stycznych ani faunistycznych wymagających utrzymano zróżnicowane sposoby ochrony. ochrony czynnej, a istniały poważne argu- Zaproponowano kontynuację, dotychczaso- menty przeciw ingerencji (np. położenie w wymi metodami, czynnej ochrony torfowi- środku zwartego kompleksu ekosystemów ska Kłocie Ostrowieckie (usuwanie nalotów chronionych biernie, położenie w strefie pro- olszy), ale bierną ochronę podobnych tor- ponowanej przez Jermaczka (2014a, 2014b) fowisk po przeciwnej stronie Jez. Ostrowie- do ochrony gatunków antropofobnych), zre- ckiego – w uroczysku Żółwia Kłoć. zygnowano z czynnej ochrony niektórych Torfowiska alkaliczne w DPN mają w mniej cennych platów łąk, zgadzając się na większości charakter łąkowy i będą chronio- ich przeznaczenie do sukcesji. ne czynnie, tak jak wilgotne łąki. 6.4.5. Jeziora 6.4.3. Łąki i murawy Utrzymano dotychczasowe podejście W obliczu konkluzji, że dotychczasowa biernej ochrony większości jezior, z dopusz- czynna ochrona łąk sprawdziła się, zaplano- czeniem tylko badawczych odłowów kon- wano jej kontynuację. Zaproponowano tyl- trolnych ryb, przy wyeliminowaniu wszel- ko niewielkie korekty co do sposobów wy- kich form presji antropogenicznej, w tym konywania koszenia oraz zasygnalizowano – z kilkoma niewielkimi wyjątkami – wy- potrzebę wprowadzenia wypasu, a nie tylko eliminowaniu udostępniania jezior Parku koszenia muraw. Reżimy koszenia i wypa- do rekreacji. Dotychczasowe doświadczenia su zaplanowane w DPN pozostają bardziej wskazują bowiem, że podejście to sprawdza ambitne, niż wymogi stosowanych w Polsce się, a rygorystyczna ochrona jezior Parku programów rolnośrodowiskowych. przed presją człowieka może być powodem, Zauważono jednak, że od opracowania że ich stan jest znacznie lepszy, niż stan poprzedniego projektu planu ochrony, uwa- podobnych ekologicznie jezior w Puszczy runkowania ochrony łąk zmieniły się. W Drawskiej poza granicami Parku. 2001 r. na całym Pomorzu dominował trend Wobec braku potwierdzenia skuteczno- porzucania niewielkich, śródleśnych łąk, ści biomanipulacji realizowanej za pomocą stwarzając masowe i krytyczne zagrożenie odłowów i zarybień w eutroficznych jezio- dla ich różnorodności biologicznej w skali rach przepływowych na linii Płocicznej, ale regionu. Park realizujący czynną ochronę jednocześnie przypuszczeń, że czas na ujaw- łąk był na tym tle wyspą skutecznego zacho- nienie się skuteczności tych zabiegów był wania tej różnorodności. Dlatego Woźniak jeszcze zbyt krótki, zdecydowano się utrzy- (2001) projektowała skrupulatną czynną mać dotychczasowy model ochrony, prze- ochronę praktycznie każdej zachowanej widujący ekstensywne odłowy karpiowa- jeszcze w Parku łąki. Obecnie, wskutek ma- tych w jeziorach Sitno i Ostrowieckim oraz

70 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... zarybianie szczupakiem tych i kilku innych Środowiska w 2011 r., powinno być, zgod- akwenów. nie z jego warunkami, obecnie wycofane. Równocześnie jednak ze strony lokalnych 6.4.6. Rzeki organizatorów turystyki padały żądania Podejście polegające na zupełnej i kon- przeciwne – wydłużenia sezonu kajakowe- sekwentnej nieingerencji w procesy hydro- go i zwiększenia limitów udostępnienia. Z morfologiczne sprawdziło się w całej rozcią- przyrodniczego punktu widzenia było to głości. Według aktualnej wiedzy, to właśnie zupełnie niedopuszczalne. Gdyby nie było konsekwencja w stosowaniu tego podejścia ograniczenia terminu rozpoczynania spły- decyduje o unikatowości i wybitnych war- wów dopiero po 1 lipca, to oddziaływania tościach przyrody rzek Parku. Podejście to ruchu kajakowego na przyrodę przybrałyby jest więc w pełnym zakresie kontynuowane. charakter krytyczny, i to niezależnie od jego W szczególności, uznano że nie do przy- natężenia i organizacji. Zagadnienie to wy- jęcia są postulaty jakiegokolwiek ingerowa- wołało istotne napięcia społeczne. nia w zasoby martwych drzew w nurcie Dra- Rozwiązania problemu poszukiwano w wy, w tym ich odsuwania i przecinania dla lokalnym procesie mediacyjnym, który do- uprzystępnienia szlaku kajakowego. Drawa prowadził do następujących kompromiso- jest unikatowym w skali Polski przykładem wych ustaleń: rzeki średniej wielkości, w którym w proce- – utrzymanie rozpoczynania spływów, sy dynamiki grubego rumoszu drzewnego w jak dotychczas, od 1 lipca każdego roku, korycie nie ingeruje się – zachowanie takie- ale pod warunkiem że w 1 połowie lipca go charakteru tej rzeki powinno należeć do ilość kajakarzy będzie bardziej ograni- podstawowych celów ochrony DPN. czona (natężenie ruchu nie może prze- Dotychczasowe elementy ochrony czyn- kroczyć 150 osób dziennie, a jeśli w wy- nej rzek polegały wyłącznie na ich zarybie- niku monitoringu zostanie stwierdzone, niach odpowiednimi gatunkami. Wobec że pisklęta gągoła w większości uzyskały niejednoznacznych konkluzji co do ich sku- samodzielność, to może być zwiększone teczności, a równocześnie braku pewnego do 200 osób dziennie), a turyści przed wyjaśnienia przyczyn zmian w zespołach wpłynięciem na Drawę poddani będą ryb, uznano że nie ma odpowiednich pod- obowiązkowej edukacji co do zacho- staw do zmiany podejścia. Zdecydowano wań minimalizujących oddziaływanie się więc kontynuować ten sposób ochrony, na przyrodę, w tym zachowań wzglę- z nieznacznymi tylko korektami. Podob- dem ptaków wodzących pisklęta na tafli nie, pozostawiono udostępnienie Drawy do wody. Mimo tych środków minimalizu- ograniczonego wędkarstwa, proponując jed- jących, należy oczekiwać, że negatywne nak, by ze względu na charakter parku na- oddziaływanie na ptaki wystąpi, lecz być rodowego, było ono ograniczone do metody może jego poziom uda się ograniczyć do „złap i wypuść” (no kill). nieznaczącego; Na pierwsze miejsce wśród problemów – W pozostałym okresie zapewnienie na- ochrony przyrody rzek wysunęło się zagad- tężenia ruchu nie przekraczającego 250 nienie okresowo nadmiernego ruchu kaja- osób dziennie; kowego na Drawie. Zebrane dane przyrodni- – kompromis między potrzebami ochro- cze prowadziły do konkluzji o konieczności ny przyrody (minimalizacja natężenia przesunięcia terminu udostępniania Drawy ruchu na rzece, tj. ilości osób przepły- do spływów na 1 sierpnia, lub co najmniej wających dziennie przez określony prze- 15 lipca, jak również świadczyły, że warun- krój rzeki) i interesami organizatorów kowe podniesienie limitu osób mogących turystyki (maksymalizacja liczby osób, korzystać z rzeki, dokonane przez Ministra które dziennie mogą skorzystać ze spły-

71 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

wu Drawą) można osiągnąć przez od- dejście do ochrony Parku doczeka się reali- powiednie zarządzanie ruchem – np. zacji. W styczniu 2015 r. Minister Środowi- podział rzeki na odcinki i zachęcanie ska ustanowił jednak zadania ochronne dla turystów, by ograniczali spływ do okre- Drawieńskiego Parku Narodowego, wdra- ślonych odcinków, np. poprzez strukturę żające m. in. zaproponowane wyznaczenie opłat za udostępnienie, tworzenie dodat- obszarów ochrony ścisłej na powierzchni kowych atrakcji turystycznych położo- ok. 1392 ha. nych w pobliżu rzeki w wyznaczonych obszarach recepcji ruchu turystycznego, a w razie potrzeby przez sprzedaż tylko 7. Dyskusja ograniczonej liczby biletów uprawniają- cych do przepłynięcia poszczególnych Przedstawiona wyżej historia planowania odcinków; i realizowania ochrony Drawieńskiego Parku – Nie ma natomiast możliwości udostęp- Narodowego to historia ewolucji w kierunku nienia Drawy do spływów wcześniej niż stopniowego doceniania naturalnych proce- od 1 lipca. Turystyka kajakowa w maju i sów przyrodniczych, cech dzikości i natural- czerwcu może być w regionie realizowa- ności w krajobrazie, oraz skuteczności i zana na innych rzekach i innych odcinkach sadności form ochrony biernej w stosunku Drawy, położonych poza parkiem narodo wielu, choć oczywiście nie do wszystkich dowym, na których nie występują takie ekosystemów tego Parku. Nie jest to historia jak w Parku oddziaływania na przyrodę. wolna od zawirowań, wątpliwości i kompro- Termin 1 lipca powinien być traktowany misów, ale trend wzrostu biernie chronionej rygorystycznie, tj. termin otwarcia Dra- powierzchni Parku jest ewidentny. Tenden- wy do spływów nie powinien być przy- cja ta nie wynika z apriorycznych założeń, spieszany, nawet o pojedyncze dni, przed ale jest wynikiem rozwoju wiedzy o przy- 1 lipca nie powinny być organizowane rodzie Parku i obserwacji skutków różnych spływy nawet pod kontrolą Parku, nawet sposobów jej ochrony. w celach edukacyjnych itp. W ostatnich latach europejska ochrona Tak wypracowane rozwiązania zostały przyrody zwraca większą uwagę na ochronę ujęte w projekcie planu. Nie są one opty- cech dzikości i naturalności (tzw. nurt wil- malne z punktu widzenia ochrony przyrody, derness, por. Pawlaczyk 2014a i lit. tam cyt.). lecz stanowią granicę kompromisu nieprze- Najczęściej jednak podkreślana jest potrzeba kraczalną bez naruszenia zobowiązań parku ochrony biernej (non-intervention manage- narodowego w zakresie ochrony przyrody. ment) obszarów nie przekształconych przez Mimo to, pojawiają się dalsze naciski, by człowieka, zachowanych w stanie niemal wbrew uwarunkowaniom przyrodniczym, naturalnym, pozostałości lasów pierwot- poszerzyć zakres udostępnienia Drawy do nych itp. Tylko w nielicznych przypadkach spływów. podkreślana jest rola ochrony i przywracania dzikości w krajobrazach dawniej prze- kształconych przez człowieka, odwołująca 6.5. Przyszłość projektu planu się zresztą nie tylko do ekologicznego znaczenia naturalności i dzikości, ale także do Przedstawiony wyżej projekt planu postrzegania dzikości przez ludzi (Lupp et al. ochrony w chwili powstania niniejszego ar- 2011, 2013). Historia ochrony DPN wpisuje tykułu pozostaje projektem i będzie jeszcze się w ten nurt. podlegał konsultacjom społecznym oraz Warto tu podkreślić, że kluczową cechą ocenie Ministra Środowiska. Nie jest więc Drawieńskiego Parku Narodowego, także w jeszcze przesądzone, że zaproponowane po- odbiorze osób odwiedzających ten obiekt,

72 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ... staje się stopniowo wrażenie naturalności i znaczne powierzchnie silnie zniekształco- „dzikości”, coraz bardziej odróżniające ten nych lasów (Helland et al. 2012), jest jednak obszar od innych fragmentów Pomorza rzeczywiście wdrażana i konsekwentnie wy- (Pawlaczyk 2014b). rażana w planach ochrony poszczególnych Międzynarodowa Unia Ochrony Przy- parków, także jako stopniowe wygaszanie rody (IUCN) definiuje park narodowy jako ingerencji w ekosystemy. Np. w podobnym „duży naturalny lub niemal naturalny obszar ekologicznie do Drawieńskiego Parku Na- pozostawiony w celu ochrony wielkoskalo- rodowego niemieckim parku narodowym wych procesów ekologicznych, wraz z kom- Müritz (Müritz Nationalpark 2004, Lupp et pletnym zestawem gatunków i ekosystemów al. 2013) przyjęto strategię wygaszenia inge- typowych dla obszaru, dostarczający także rencji w lasach, także w sztucznych drzewo- możliwości realizacji odpowiednich środo- stanach sosnowych porastających siedliska wiskowo i kulturowo funkcji duchowych, lasów liściastych, w ciągu 40 lat. naukowych, edukacyjnych, rekreacyjnych Oczywiście, park narodowy w sensie pol- i turystycznych” (Dudley 2008). Defini- skiej ustawy o ochronie przyrody nie musi cja IUCN wymaga, by adekwatne do niej koniecznie odpowiadać wymogom kategorii było co najmniej 75% powierzchni obsza- „park narodowy” w sensie międzynarodowej ru chronionego. W stosunku do parków klasyfikacji przyrodniczych obszarów chro- narodowych na świecie, wskaźnik ten in- nionych IUCN, jak również doświadczenia z terpretowany jest często jako wymóg prze- innych krajów, nie muszą ani nie mogą być znaczenia co najmniej 75% obszaru parku automatycznie przenoszone na planowanie narodowego do ochrony wielkoskalowych konkretnego obszaru chronionego. Jednak, procesów ekologicznych. Taka interpretacja w warunkach przyrodniczych Drawieńskie- przyjęta została ostatnio np. w Niemczech, go Parku Narodowego, oddanie naturalnym gdzie wypracowano dla parków narodo- procesom ekologicznym 75% powierzchni wych standardy zakładające, że w ciągu 30 tego Parku byłoby trafnym długookresowym lat od utworzenia parku należy doprowadzić celem ochrony. Dyskutować można oczy- do 75% udziału strefy ochrony naturalnych wiście, w jakim czasie powinien on zostać procesów (ochrony ścisłej) w powierzchni osiągnięty. Taka proporcja wykorzystywa- każdego z parków, a obszary te powinny łaby spontaniczny potencjał renaturyzacji przy tym być ciągłe i zwarte. Dłuższy termin układów ekologicznych Parku, a przy tym lub odmienne podejście dopuszcza się tylko wciąż pozostawiałaby miejsce na niezbędną w szczególnych przypadkach – w parkach tu ochronę czynną cennych ekosystemów o znacznym udziale własności niepublicz- półnaturalnych oraz walorów kultury. By- nej lub w związku z koniecznością ochro- łoby to także prawdopodobnie rozwiązanie ny wielkopowierzchniowych ekosystemów optymalizujące wkład Parku w ogólnopolską półnaturalnych o znaczeniu europejskim ochronę różnorodności biologicznej. (Kemkes et al. 2008). Realizacja tego celu Elementy dzikości i naturalności, nawet nasuwa oczywiście problemy, zwłaszcza jeśli są wtórnie wykształcone, są obecnie tam gdzie w granicach parków znalazły się największą wartością przyrodniczą Parku.

Literatura Agapow L. (Ed.). 1998. Drawieński Park Narodowy. WFOŚiGW w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wlkp. Agapow L., Jasnowski M. (Eds. ). 1986. Przyroda projektowanego Drawieńskiego Parku Narodo- wego. Gorzowskie Towarzystwo Naukowe, Gorzów Wlkp. Balcerkiewicz S. 1993. Propozycja uściślenia kategorii i statusu rezerwatów przyrody. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 49, 2: 13-21.

73 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Bartosz R., Bukowska M., Chylarecki P., Ignatowicz A., Puzio A., Wilińska A. 2012. Ocena wpływu zmian klimatu na różnorodność biologiczną oraz wynikające z niej wytyczne dla działań administracji ochrony przyrody do roku 2030. Mscr. dla Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Warszawa. Biały P. 1997. Problem zniekształcenia i degradacji gleb na przykładzie ekosystemów leśnych w Dra- wieńskim Parku Narodowym. In: Pawlaczyk P. (Ed.). Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym. Idee Ekologiczne 11, 5: 25-42. Dudley N. (Ed.). 2008. Guidelines for Applying Protected Area Management Categories. IUCN, Gland. EkoLas Projekt 1999. Operat ochrony ekosystemów leśnych. Mscr. dla Drawieńskiego Parku Na- rodowego, Zielona Góra. European Commission. 2012. Commission note on the setting conservation objectives for Na- tura 2000 sites. Brussels. Maszynopis. Grochowski P. 2013. Lichenobiota Drawieńskiego Parku Narodowego. Mscr. dla Klubu Przyrod- ników, Gorzów Wlkp. GUS. 2014. Ochrona środowiska 2014. Informacje i Opracowania Statystyczne. Dostęp 15.01.2015. [http://stat.gov.pl/]. Helland S., Hoffmann A., Wled S. 2012. Evaluation of German National Parks. Europarc Deu- tschland, Berlin. Jasnowska J., Wróbel M. 2010. Ochrona czynna „Kłoci Ostrowieckich” w Drawieńskim Parku Narodowym. In: Grześkowiak A., Nowak B. (Eds.). Dynamika procesów przyrodniczych w zlewni Drawy i Drawieńskim Parku Narodowym. IMIGW, Poznań: 173-179. Jermaczek A. (Ed.). 1999. Operat ochrony fauny Drawieńskiego Parku Narodowego. Mscr. dla Drawieńskiego Parku Narodowego, Lubuski Klub Przyrodników i PTOP „salamandra”, Poznań – Świebodzin. Jermaczek A. 2014a. Obszary dzikości – warunek skutecznej ochrony antropofobnej fauny. Przegl. Przyr. 25, 4: 104-129. Jermaczek A. (Ed.). 2014b. Operat ochrony fauny Drawieńskiego Parku Narodowego. Mscr. dla Drawieńskiego Parku Narodowego. Klub Przyrodników, Świebodzin. Kemkes W., Maly-Wischhof L., Tscherniak A., Wesemüller H., Diepolder U. 2008. Quality criteria and standards for German national parks. Europarc Deutschland, Berlin. Koopman J. 2013. Bryophyte Flora of Drawieński Park Narodowy. Mscr for Naturalists Club, Chosz- czno. Kraska M., Piotrowicz R., Klimaszyk P. 2012. Distribution, conditions and floristic composition of the community of hybrid pondweed Potamogeton x assidens in the Drawa river (north- west Poland). Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B. 4: 71-82. Kujawa-Pawlaczyk J. 1997. Synantropizacja szaty roślinnej Drawieńskiego Parku Narodowego. Praca doktorska w Zakł. Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu. Maszynopis. Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 1992. Co wiemy o przyrodzie Drawieńskiego Parku Na- rodowego? Lubuski Przegląd Przyrodniczy 3,1: 53-70. Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 2014. Torfowiska obszaru Natura 2000 „Uroczyska Pusz- czy Drawskiej”. Zasoby – stan – ochrona. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Loch J., Różański W., Tomasiewicz J. 2000. Założenia i strategia ochrony biernej i czynnej w Gorczańskim Parku Narodowym. Szczeliniec 4: 313-327. Lupp G., Höchtl F., Wende W. 2011. “Wilderness” – A designation for Central European landsca- pes? Land Use Policy 28: 594-603. Lupp G., Konold W., Bastian O. 2013. Landscape management and landscape changes towards more naturalness and wilderness: Effects on scenic qualities—The case of the Müritz National Park in Germany. J. Nature Conservation 21, 1: 10-21. Müritz Nationalpark 2004. Nationalparkplan. Leitbild und Ziele. Richtlinie für die Planung von Waldbehandlungsmaßnahmen durch die Forsteinrichtung im Müritz-Nationalpark. Lande-

74 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

samt für Forsten und Großschutzgebiete Mecklenburg-Vorpommern I Nationalparkamt Müritz, Malchin- Hohenzieritz. Olaczek R., Chojnacka I., Liana A., Rubinowski Z., Symonides E., Tobolski K., Wiśniewski R.J., Zielony R. 1996. Instrukcja sporządzania planów ochrony dla rezerwatów przyrody. Mscr dla Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Pawlaczyk P., Łukaszewski D. 1992. Drawą przez Drawieński Park Narodowy. Przyrodniczy przewodnik kajakowy. Wydawnictwo „Kraj”, Warszawa. Pawlaczyk P. 1993. Projekt sieci szlaków turystycznych w Drawieńskim Parku Narodowym. Przegl. Przyr. 4, 4: 39-47. Pawlaczyk P. 1994. Tendencje dynamiczne roślinności leśnej Drawieńskiego Parku Narodowego jako postulowana podstawa leśnej gospodarki rezerwatowej. Przegl. Przyr. 5, 3/4: 139-165. Pawlaczyk P. 1995a. Propozycja przestrzennego zróżnicowania celów i metod ochrony na przykła- dzie Drawieńskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 52: 19-31. Pawlaczyk P. 1995b. Ochrona procesów generowanych przez rzeki jako podstawa ochrony przyrody w ich dolinach. Przegl. Przyr. 6, 3/4: 235-256. Pawlaczyk P. 1997a. Drawieński Park Narodowy – zarys charakterystyki obiektu. In: Pawla- czyk P. (Ed.). Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym. Idee Ekologiczne 11 , 5: 7-13. Pawlaczyk P. 1997b. Roślinność leśna Drawieńskiego Parku Narodowego, jej antropogeniczne przekształcenia i aktualne tendencje dynamiczne. In: Pawlaczyk P. (Ed.). Gleby i roślinność ekosystemów leśnych w Drawieńskim Parku Narodowym. Idee Ekologiczne 11 , 5: 43-70. Pawlaczyk P. 1999. Koncepcja udostępnienia Drawieńskiego Parku Narodowego do turystyki i rozwoju turystyki w jego otoczeniu z elementami analizy krajobrazu. Mscr. dla Regionalnego Biura Planowania Przestrzennego w Szczecinie, Szczecin. Pawlaczyk P. 2012. Właściwy stan ochrony – cel, czy idée fixe. Przegl. Przyr. 23, 3: 11-29. Pawlaczyk P. 2013. Aktualne problemy funkcjonowania ochrony parków narodowych z perspekty- wy organizacji pozarządowych. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 3-4: 43-59. Pawlaczyk P. 2014a. Ochrona dzikości (wilderness) – nowy paradygmat europejskiej ochrony przyrody? Przegl. Przyr. 25, 4: 17-35. Pawlaczyk P. 2014b. Plan ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego. Synteza. Mscr dla Drawień- skiego Parku Narodowego. Taxus SI i Klub Przyrodników, Warszawa – Świebodzin. Pawlaczyk P. 2014c. Operat szaty roślinnej. Tom I: Flora. Mscr dla Drawieńskiego Parku Narodo- wego. Klub Przyrodników, Świebodzin. Pawlaczyk P. 2014d. Martwe drewno i mikrosiedliska nadrzewne w leśnych siedliskach przyrodniczych Puszczy Drawskiej. Studia i Materiały CEPL 41, 4:86-97. Pawlaczyk P., Bregin M., Barańska K., Kiaszewicz K. 2014. Operat szaty roślinnej. Tom II: Roślinność. Ochrona ekosystemów nieleśnych. Mscr dla Drawieńskiego Parku Narodowego. Klub Przyrodników, Świebodzin. Piotrowicz R., Kraska M., Klimaszyk P. 2011. Changes of vegetation structure in the natural meromictic Czarne lake in the Drawa National Park (NW Poland). Bad. Fizjogr. Pol. Zach, B. 2:137-149. Puchalski W., Kiaszewicz K., Kotulak M., Pawlaczyk P. 2012. Dokumentacja pokon- trolna siedliska przyrodniczego 3260: Nizinne rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników ze związku Ranunculion fluitans (zał. 1 Dyrektywy Siedliskowej) na obszarze Drawieńskiego Parku Narodo- wego, opracowana na podstawie badań terenowych jesień 2011 – lato 2012. Klub Przyrodników. Mscr dla Drawieńskiego Parku Narodowego. Ruta R., Sienkiewicz P. 2013. Inwentaryzacja oraz wskazówki do ochrony chrząszczy na terenie Drawieńskiego Parku Narodowego oraz gatunków chrząszczy z zał. II Dyrektywy Siedliskowej w obszarze Natura 2000 Uroczyska Puszczy Drawskiej. Mscr dla Klubu Przyrodników, Wrocław. Stańko R., Pawlaczyk P. 2014. Operat ochrony ekosystemów wodnych. Mscr dla Drawieńskiego Parku Narodowego. Klub Przyrodników, Świebodzin.

75 Przegląd Przyrodniczy XXV, 4 (2014)

Stefaniak M. 2013. Operat ochrony grzybów dla planu ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego. Mscr. dla Klubu Przyrodników, Poznań. Szwagrzyk J., Holeksa J. 2000. Cele i metody ochrony ekosystemów leśnych na przykładzie planu ochrony Babiogórskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 57: 3–17. Winter S., Möller G.C. 2008. Microhabitats in lowland beech forests as monitoring tool for nature conservation. Forest Ecology and Management 255: 1251-1261. Wnuk-Gławdel E. 2011. Śladami mieszkańców Puszczy Drawskiej. Wycieczka szlakiem solnym. Drawieński Park Narodowy, Drawno. Woźniak K. 2001. Plan ochrony Drawieńskiego Parku Narodowego – operat generalny. Mscr. dla Drawieńskiego Parku Narodowego.

Summary Drawa National Park (Drawieński Park Narodowy), created in 1990 and expanded in 1996 (currently 11535.6 ha), is one of 23 national parks in Poland. When creating the Park, the following natural values were emphasized as essential: the status of preservation and, most importantly, the biodiversity maintained therein. It was highlighted that the ecosystems of the park in creation were less transformed by human activity than other ones in Pomerania, nevertheless the Park encompassed a fragment of a cultured landscape, not a natural one. Since creation of the Park its protection meant balancing between conservation of its biodiversity and attempts at restoring of ecosystems, particularly forest ones, on the one hand, and conservation of natural processes occurring in the Park’s landscape on the other. Now, after 25 years of park protection, it is possible to assess how various conservation approaches have turned out to work, and this knowledge translates into conservation postulates in the future. In the first years of the Park, conservation of its forests resembled extensive forest management. However, it was already at that time when postulates were formed for maximum use of natural processes and restriction of human intervention in forest of natural composition of species. In the 1990s active protection of meadows was undertaken. The rivers as well as most waters in the Park were protected passively. Nevertheless, only 40 hectares in 20 dispersed fragments of the area were declared as covered by strict protection, be definition free of any intervention (Fig. 2A). In 2001, based on scientific reconnaissance, the first conservation management plan for the Park was worked out. Although in order to renaturalize the tree stands they were considered to be largely restructured, it came clear that it would threaten other protected values, particularly faunistic and landscape ones. Consequently, the compromised concept provided for strict protection of 15 park fragments of total area approx. 870 ha and for leaving a further 2800 ha free of any intervention (Fig. 2B). Restructuring was proposed to be focused on the most transformed, younger tree stands with artifi- cal species composition (mainly pine-dominated). Almost all meadows and pastures were planned to come under active protection. Non-intervention management was assumed for most of water ecosystems apart from a few eutrophic lakes for which biomanipulation was planned through restocking with pike and extensive controlled harvesting of cyprinids. Attention was pointed out to the threats to nature coming from tourist access, such as canoeing on the river Drawa, though tourism intensity in the Park was then rather negligible. The plan from that time was never formally established, nevertheless it was available when the current short-term plans was put into effect. In practice, in the years 2001 – 2012 the Park recognized 23 fragments of total area 569 ha as strict protection zones (Fig. 2C). Protection of ecosystems began to evolve slowly in the direction designated in the original conservation management plan, though with certain modifications thereto. Neverthe- less, in the years 2001 – 2012 approx. 3100 ha were left free of any planned interventions. The most significant departure from the plan was allowing a several-dozen time increase in canoeing on the Drawa.

76 Pawlaczyk P. – Czy ochrona naturalnych procesów w przekształconym krajobrazie ma sens? ...

A reconnaissance on the Park’s nature done in the years 2012-2013 for the sake of a new conservation plan showed that: - Quarter century long park protection had led to a restoration of forest coverage, perceptible in the landscape (Fig. 3). The structure of forest ecosystems improved significantly, especially the features important for biodiversity, although this occurred mainly due to natural processes and not due to conservation activities. This is now reflected in the occurrence of unique species typical of natural forests; - Passively conserved high bogs and transitional moors retained their natural values while hydologi- cal fluctuations and tree coverage fluctuations in some of them are of natural character; - The chalk substratum bogs with sawtooth sedgeCladium mariscus have been preserved both under active and non-intervention conservation; - The meadows and alkaline meadow fens have been well preserved under active conservation; - Natural values of the passively protected lakes have been retained in full. Natural values have also been retained in the lakes under active protection while the effect of fish restocking and harvesting upon the structure of ichtiofauna has not been manifested yet; - Natural values of the rivers are connected to the consistent nonintervention into natural hydro- morphological processes such as the dynamics of the coarse wood debris in river currents; - Faunistic values are spatially correlated with low level of human presence, including areas not used for tourism, recreation or education. Despite of limiting access periods, there occurred a conflict between canoeing traffic on the Drawa and nature protection of the river, especially the birds tend- ing their fledglings on water surface. Based on the above, the new protection scheme for the Park provides for 12 larger areas of strict protection (which integrate the so far existing ones) of total surface ca. 1392 ha and a further ca. 4226 ha to be left free of human intervention (Fig. 2D). By principle, all old tree stands will be protected passively, including the artificial ones, assuming that of key importance for nature protection are those elements of ecosystems which behave like or result from spontaneous natural processes – very old trees, dead and dying trees, various arboreal microhabitats etc. It has been proposed to continue all current ways of protection of bogs, meadows and water ecosystems, with certain corrections resulting from the need to delineate and maintain larger areas free of human activity which have proven to be important for the occurrence of anthropophobic species. A model for Park access was proposed that maintains a low level of human penetration in the eastern section of the Park and a compromised limitation of canoeing on the Drawa – although far from optimum for protection of the river’s nature, it at least responds to current public pressure and status of things. The 25-year-old history of planning and realization of protection in the Drawa National Park is a history of evolution towards gradual acknowledgment of natural processes, wildness and naturalness of landscape, and effectiveness and legitimacy of non-intervention management in respect of many, though not all, ecosystems of that park. This trend does not result from any a priori assumptions but rather from the deepened knowledge of the park’s nature and observation of effects of various methods of its protection. Also in the perception of Park visitors, the impression of naturalness and “wildness” gradually becomes a key factor as it more and more differentiates that area from other parts of Pomera- nia. The elements of wildness and naturalness, even if shaped secondarily, are currently the greatest natural value of Drawa National Park.

Adres autora:

Paweł Pawlaczyk Klub Przyrodników ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin e-mail: [email protected]