Narodne Umotvorine (Iz Dervente I Okolice)
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Narodne umotvorine (Iz Dervente i okolice) Prikupio i zabilježio Smajl O. Bradarić Priredila i uvodnu studiju napisala Nirha Efendić BIBLIOTEKA BOSNISTIKA | POSEBNA IZDANJA KNJIGA 18 KNJIGA NARODNE UMOTVORINE © Slavistički komitet i Nirha Efendić; prvo izdanje 2018. Sva prava pridržana. Nijedan dio ove publikacije ne smije se umnožavati na bilo koji način ili javno reproducirati bez prethodnog dopuštenja izdavača i autorice. Izdavači Slavistički komitet, Sarajevo Filozofski fakultet u Sarajevu, F. Račkog 1, Sarajevo, BiH tel. (+387) 33 253 170 e-mail [email protected] www.slavistickikomitet.ba Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine Zmaja od Bosne 3, Sarajevo 71000 tel. (+387) 33 668-027 e-mail [email protected] www.zemaljskimuzej.ba Izdavački savjet Biblioteke Bosnistika – Književnost i kulturalne studije Enes Duraković, Muhidin Džanko, Renate Hansen-Kokoruš, Sanjin Kodrić, Zvonko Kovač, Nazif Kusturica, Angela Richter, Fahrudin Rizvanbegović, Elbisa Ustamujić, Bogusław Zieliński Glavni urednik Senahid Halilović Urednik Sanjin Kodrić Zapisivač Smajl Bradarić Priređivačica i autorica uvodne studije Nirha Efendić Recenzenti Sanjin Kodrić Sead Šemsović ISBN 978-9958-648-19-9 (Slavistički komitet) ISBN 978-9958-502-22-4 (Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine) BIBLIOTEKA BOSNISTIKA | POSEBNA IZDANJA Narodne umotvorine (Iz Dervente i okolice) Prikupio i zabilježio Smajl O. Bradarić Priredila i uvodnu studiju napisala Nirha Efendić Sarajevo, 2018. KNJIGA 18 KNJIGA Napomene priređivačice Zbirka se objavljuje u obliku koji je uglavnom vjeran tekstu originala. Ko- rektorske intervencije svode se na očigledne omaške zapisivača. Držali smo se abecednog redoslijeda u popisu pjesama. Popis je proširen na petu svesku, kojeg u originalu nema, a zatečenom redoslijedu pridodane su i one pjesme koje je zapisivač propustio unijeti u sadržaj. Da bi se tekstovi učinili čitljiviji- ma, stavljani su neophodni znaci interpunkcije (zarez, navodnici i dr.). Objavljivanje ovoga rukopisa podržali su Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Slavistički komitet, Fondacija za izdavaštvo i dr. Semir Vranić. Sadržaj Narodne umotvorine sjeverne Bosne s početka 20. stoljeća.............. 7 Historijski i geografski značaj Dervente .............................. 8 Zapisivač......................................................... 10 Nastanak Derventskog rukopisa..................................... 13 Struktura Zbirke .................................................. 18 Pjesme iz Berana i Gusinja ......................................... 19 Prilog Mihajla Prosenika ........................................... 24 Lirskonarativne pjesme u Zbirci i lokalna obilježja u pjesmama.......... 27 Izvori . 34 Literatura ........................................................ 34 Zahvale .......................................................... 37 PJESME SVESKA I........................................................ 39 SVESKA II . 145 SVESKA III ...................................................... 245 SVESKA IV ...................................................... 347 Hafiz Pruščak i princeza ........................................ 349 Čovjek, junac i žabe............................................. 349 Car i tri sina . 350 Nalij i meni, Hamide! ........................................... 352 Asi-beg Kapetanović ............................................ 352 Hodža Sahanija . 352 Okupacija Bosne ............................................... 352 SVESKA V ....................................................... 453 PJESME IZ MAGLAJA 1949......................................... 634 FOTOGRAFIJE................................................... 655 Dodatak ......................................................... 660 Sažetak .......................................................... 665 Summary ........................................................ 668 Резюме .......................................................... 671 Narodne umotvorine sjeverne Bosne s početka 20. stoljeća Temeljitija etnološka proučavanja u okviru istraživačkih projekata i ma- terijalne podrške stručnjacima Zemaljskog muzeja BiH započinju tek sre- dinom dvadesetog stoljeća. Premda je Zemaljski muzej prva i najstarija institucija takve vrste u BiH, osnovana odlukom austrougarske vlade u BiH davne 1888, zaseban razvoj etnološke znanosti započeo je tek dola- skom niza mladih i educiranih kustosa – istraživača koji su uradili znača- jan posao na prikupljanju duhovne i materijalne kulturne baštine naroda Bosne i Hercegovine. Nije, međutim, sama istraživačka radinost kustosa bila jedina okosnica snabdijevanja Folklornog arhiva Zemaljskog muzeja vrijednim prinosima. Zahvale pripadaju i svim onim ljudima koji su se volonterski priključivali sakupljačkim poduhvatima te slali pronađene vri- jednosti na adresu Zemaljskog muzeja ili pak povjeravali kustosima sve što su na terenu pronašli i smatrali vrijednim, a željeli su darovati ovoj instituciji. Upravo takav čin pratio je vrijednog učitelja iz Dervente, Smajla Bradarića, koji je više od jedne decenije skupljao narodne pjesme, priče i druge umotvorine, a potom svoju bogatu rukopisnu zbirku poklonio Ze- maljskom muzeju BiH. Pred sami kraj 1955, u Inventarnu knjigu Odsjeka za duhovnu kulturu Odjeljenja za etnologiju Zemaljskog muzeja, ćirilič- nim pismom unesen je podatak o zaprimanju zbirke od hiljadu pjesama pod naslovom “Narodne umotvorine iz Dervente i okolice većinom”, koju je načinio Smajl O. Bradarić. Bio je to jedini zvanično poznati podatak koji je prato pristigli rukopis. Šezdesetak godina kasnije, ova potisnuta gra- đa, izdašno će, između ostaloga, poslužiti autorici ovoga teksta za izradu doktorske disertacije te za potrebe sistematizacije bošnjačke usmene liri- ke, proučavanja kulturnohistorijskih okvira njena nastanka te poetičkih odlika iste. Nakon objavljivanja monografije o usmenoj lirici, pojavila se potreba za pripremanjem i objavljivanjem najsadržajnije rukopisne zbirke usmenih lirskih pjesama kod Bošnjaka. 8 Narodne umotvorine Historijski i geografski značaj Dervente Područje na kojem se nalazi današnja Derventa ušlo je u sastav srednjo- vjekovne Bosne u 14. vijeku u okviru župa Usore na jugu te Ukrinice i Glažana na sjeveru.1 Na obalama rijeke Ukrine nastale su naseobine Donja i Gornja Ukrina, koje će već u drugoj polovini 16. st. činiti nedvojbenu jez- gru današnje Dervente (Handžić 1974). Mišljenja su, međutim, poprilično podijeljena u vezi s datiranjem početka upotrebe naziva Derventa za na- značeni teritorij.2 Ovaj grad na sjeveru Bosne svoju relativno dugu povijest važne naseobine može posmatrati čak od davne 1570, premda ne pripada srednjovjekovnim utvrdama koje su tradicionalno na našem tlu nosile sim- boliku grada sa pratećim administrativnim značajem. Glavni putni pravci u Bosni i Hercegovini uglavnom su slijedili vodotokove većih rijeka poput Drine, Bosne, Vrbasa, Neretve i Une sa njihovim pritokama. Tako će se na glavnom putu, koji je dolinom Bosne i Ukrine vodio od Sarajeva prema Slavoniji, 1570. formirati kasaba Gornja Ukrina, koja je kasnije dobila ime Derventa. (Imamović 1997: 216) Italijanski kartograf Giacomo Cantelli da Vingola 1684. izradio je kar- tu Bosne pod naslovom Il Regno della Bossina (Kraljevina Bossina) na kojoj je Bosna predstavljena kao posebna provincija, a Derventa upisana na njoj kao naseljeno mjesto, u nizu ostalih, koja gravitiraju razgranatoj riječnoj mreži u Bosni i Hercegovini. (Šehić, Tepić 2002: 41)3 Dervenćanin Ahmet Omerhodžić u svom geografsko-povijesnom pre- gledu Dervente navodi podatak o boravku dvojice Engleza – braće Evans, tri godine prije austrougarske okupacije, dakle 1875, koji su radili jednu od ranih etnografija Dervente i zapadne Bosne. (Omerhodžić 1981: 17) Među 1 Više u monografiji Ahmeta Omerhodžića pod naslovom Derventa i okolina (Sarajevo: Geografsko društvo BiH, 1981, str. 17). 2 Pravnik i publicista iz Dervente Nedžmudin Alagić navodi podatak da je Derventa do- bila svoj sadašnji naziv tek početkom 18. st., koji preuzima od historičara Adema Han- džića. Međutim, postoje nalazi historičara Enesa Pelidije koji tvrdi da je Derventa svoj naziv morala dobiti ranije, već u vrijeme Bečkog rata (1683–1899). Derbent “tur. vulg. dervent, knjiž. derbent, klanac, bogaza; mala utvrda na granici; od pers. derbend (der- bend), slož. od pers. der, vrata i pers. bend, prez. osn. od gl. besten, vezati, svezati” (Ška- ljić 1957: 193) se međutim spominje u Bodensteinovom prilogu koji sagledava povijest naselja u Posavini između 1718–1739. pa je najvjerovatnija pretpostavka da je ime današ- nje Dervente proizišlo iz turske riječi derbent, kao i niza istoimenih lokaliteta u Bosni, čiji nazivi upućuju na povijesnu funkciju naselja. 3 Razmjer 1:1.300.000, Rim 1684, NUBBiH S. kg. 7 HR. Narodne umotvorine 9 najranija etnografska istraživanja Dervente, njezinih naselja i stanovništva pribrajaju se i nekoliki ogledi dr. Gustava Bodensteina objavljeni u tri godi- šta Glasnika Zemaljskog muzeja, i to 1907, potom 1908. i 1912. Ozbiljnija i obuhvatnija etnofolkloristička istraživanja Dervente sa ši- rom okolinom započinju sedamdesetih godina 20. stoljeća. Tim etnologa, stručnjaka Zemaljskog muzeja BiH proveo je terenska istraživanja nazna- čenog prostora, a prikupljeni podaci elaborirani su i objavljeni u etnološkoj svesci Glasnika Zemaljskog muzeja.4 U etnološkoj svesci Glasnika Zemaljskog muzeja br. XXX/XXXI za 1975/6. prikupljenu građu predstavilo je više autora. Vlajko Palvestra ima dva rada: (1) Prilozi za proučavanja porijekla stanovništva u okolini Bo- sanskog Broda (5-42) i (2) Historijska