Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë
Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore
VITI VII (XXI) 2019, NR. 28 (181)
Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare
www.zaninalte.al
Tiranë, 2019 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI VII (XXI), korrik, gusht, shtator 2019 nr. 28 (181)
Nën kujdesin e: H. Bujar Spahiu
Drejtor: Dorian Demetja
Bordi editorial: H. Skender Bruçaj, Kryetar i Bordit Drejtues, Fondacioni “H. Ali Korça” Prof. Dr. Ferdinand Gjana, rektor, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, dekan, Fakulteti i Shkencave Humane, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Tidita Abdurrahmani, dekan, Fakulteti i Filologjisë dhe Edukimit Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, dekan, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Doc. Dr. Fahredin Ebibi, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Ayhan Tekines, Austri Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti i Tiranës Dr. Agron Tufa, Universiteti Bedër Dr. Ardian Muhaj, Instituti i Historisë, Qendra e Studimeve Albanologjike Dr. Atakan Derelioglu, Universiteti Bedër Dr. Brikena Smajli, Universiteti Europian i Tiranës Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Ilirjana Kaceli Dr. Matilda Likaj, Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës Dr. Xhemal Seferti, Universiteti Bedër PhD. Cand. Ali Zaimi, drejtor, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA MA. Ramadan Shkodra - Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë MA. Sabri Bajgora, Kryeimam - Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë Xhemal Balla, Tiranë Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika Në anglisht: Dr. Enriketa Sogutlu Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj. Realizimi grafik: Hysen Vogli
Fotoja në kopertinë: Xhamia në kalanë e Borshit
Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri
e-mail: [email protected] www.zaninalte.al 2 Zani i Naltë
Përmbajtja
Përmbajtja “Zani i Naltë” nr. 28
Shkenca Islame 1. Roli strategjik i Kartës së Medines, Prof. Dr. Muhamed Mustafi, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup ...... 5 2. Organizimi i xhematit sipas shembullit të Sulejmanit (a.s.), Prim. dr. med. sc. Ali F. Iljazi, Kosovë ...... 13
Studime 3. Ibn ʿArabīu rreth mekamit të mirënjohjes, Prof. Asoc. Dr. Atif Khalil, Departamenti i Studimeve Fetare, Universiteti Lethbridge, Kanada ...... 21
Histori 4. Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat e shpërnguljeve të dhunshme II, Prof. Dr. Selman Sheme, Universiteti i Tiranës, Departamenti i Gjeografisë ...... 39
Përkthim 5. Mus’hafët mbi majat e heshtave, Turki Ahmed ...... 55 3 Zani i Naltë
Personalitet 6. Prof. Dr. Vehbi Hoti, një jetë të tërë në shërbim të arsimit kombëtar, nga Prof. Dr. Njazi Kazazi ...... 60
Retrospektivë 7. Ç’asht Kur-ani? ...... 65
8. Abstracts in English ...... 77
9. Rregullat e shkrimit ...... 81
4 Shkenca Islame
Roli strategjik i Kartës së Medinës
Prof. Dr. Muhamed Mustafi Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup
Abstrakt Rëndësia e vendimeve të mëdha varet nga roli strategjik i vendimit marrjen e tyre, dhe çdo vendim i tillë do të vlerësohet pozitivisht apo negativisht nga rezultatet, që do të vijojnë në jetësimin e tyre. Karta e Medinës ishte një hap strategjik i Pejgamberit a.s. për të formuar dhe vënë në funksion një qytet – shtet, që duhej të mëkëmbej nga zeroja. Rezultati strategjik ishte maksimalisht pozitiv, sepse i vuri themelet e një shoqërie të re, që kishte frymëzim të ri në organizimin e jetës dhe që synonte botën. Suksesi varej nga jetësimi i Kartës së Medinës dhe nga angazhimi serioz i myslimanëve për të ecur përpara brenda një shoqërie të organizuar dhe të disiplinuar. Roli strategjik i kësaj karte siguroi pikënisjen e një lëvizjeje të re, e cila do të përhapej në botë ashtu siç përhapet rëra e shkretëtirës nëpërmes ajrit, por me inspirim Hyjnor.
Fjalët kyçe: Karta e Medinës, strategjia, pikësynimi, ndikimi.
Hyrje humë historianë e shquar myslimanë të shekullit 20, konsiderojnë Magna Karta e Medinës (Mithak-ul-Medina) SKartën angleze si ishte kushtetuta e parë e shkruar kushtetutë të parë të shkruar; nga njerëzimi. Karta e Medinës i megjithatë, sipas hulumtimit të Dr. paraprin kushtetutës amerikane të Muhammad Hamidullahit, një nga vitit 1787 dhe Magna Kartës angleze hulumtuesit dhe dijetarët më të të vitit 1215. 5 Shkenca Islame
Formulimi i Kartës të Botës” të Hamidullahut, botuar në Shqyrtimin Islamik më 1941. Pas marrjes së rolit qendror Hamidullahu e ndan dokumentin në Medine, Pejgamberi a.s. njohu në dy pjesë: (1) Rregullat që prekin disa nevoja të ngutshme, të cilat Muhaxhirët dhe Ensarët, që kthehen përfshinin: në fillim të vitit të parë pas hixhretit, Përcaktimi i të drejtave dhe dhe (2) kodi për hebrenjtë pas përgjegjësive të popullatës lokale si Betejës së Bedrit. Sipas tij, kjo ishte dhe emigrantëve nga Meka. një kushtetutë parë, që është shpallur Marrëveshja me popullsinë në qytet-shtetin e Medinës. Ajo jomyslimane të Medinës, veçanërisht përfshinte obligimet dhe detyrimet hebrenjtë, për të siguruar paqe dhe e sunduesit dhe të sunduarit, si dhe harmoni. kërkesat e tjera të menjëhershme Organizimi i një strategjie dhe (duke përfshirë një lloj sigurimi plani për të mbrojtur qytetin nga shoqëror për nevojtarët). E drejta pushtimet. për të kerkuar drejtësinë kalon nga Shfrytëzimi i burimeve të jetesës individi në bashkësi (d.m.th. bartet në dobi të emigrantëve. nga sistemi autokratik në autoritet Nevoja e fortë për të krijuar qendror kolektiv këshilldhënës një qeveri të centralizuar në - Shura). Megjithatë, fjala Medine, për t’i dhënë fund anarkisë përfundimtare ishte e Pejgamberit mbizotëruese, arriti kulmin në a.s.1 hartimin e Kartës së Medinës. Teksti Sipas Denny-t, Ummeti i i statutit është ruajtur në tërësi nga Kushtetutës përbëhet nga besimtarë dijetarët Ibn Is’hak dhe Ebu Ubejd; e myslimanë, dhe mjaft hebrenj (edhe është e ndarë në dy pjesë, pjesa e parë pse ato mund të përbëjnë një ummet merret me rregullat për emigrantët të veçantë “së bashku”). Kushtetuta myslimanë (Muhaxhirinët) dhe ishte një dokument politik-ushtarak vendasit myslimanë (Ensarët), kurse i marrëveshjes së projektuar për të pjesa e dytë merret me të drejtat dhe bërë Jethribin dhe popujt e tjerë më përgjegjësitë e hebrenjve të Medinës. të sigurt. Çifutët mund të jenë pjesë Ky statut përmban 47 klauzola, e saj si një lloj grupi i veçantë, një të cilat kanë hedhur themelet e “nën-ummet” me dinin e vet (që një shteti sovran të përbërë nga gjithashtu mund të thotë “ligj”). myslimanë, hebrenj e paganë, që kanë të drejta dhe përgjegjësi të 1. Hamidullah, Muhammad. The First barabarta në një shtet të përbashkët. Written Constitution in the World: An Important Ky është një version i zgjeruar Document of the Time of the Holy Prophet. 3d rev. ed. Lahore, Pakistan: Sh. Muhammad i “Kushtetutës së Parë të Shkruar Ashraf, 1394/1975. 6 Shkenca Islame Jethribi duhej të ishte “i shenjtë të qytetërimit njerëzor”, u themelua për njerëzit e këtij dokumenti”, i “më shumë se 1300 vjet përpara cili, shton një faktor lokaliteti ose Deklaratës Universale të të Drejtave territorialiteti. Feja ishte me rëndësi të Njeriut (1948)” (Khan 1) më të madhe. Umeti konsiderohej Duke pasur parasysh nivelin e një fis, apo diçka që tejkalonte paprecedent të të drejtave, lirive dhe nocionin e fisit e që kishte Zotin e mbrojtjeve që Pejgamberi a.s. ishte i Madhëruar dhe Muhamedin a.s. si gatshëm të ofronte, duke u integruar arbitra dhe autoritete përfundimtare. në ummetin islam, ishte veçanërisht Asgjë në dokumentin, lidhur me tërheqës për arabët paganë, disa ummetin nuk është në kundërshtim hebrenj dhe një numër i rëndësishëm me atë që thotë Kur’ani dhe të dy i të krishterëve. Pluralist në natyrë, burimet reciprokisht konfirmojnë Konsensusi i Medinës ishte një dhe plotësojnë njëri-tjetrin.2 thirrje për bashkëjetesë paqësore. Ai Në ummetin e sapoformuar të siguroi të drejta për jo-myslimanët Muhammedit, besnikëria nuk ishte dhe inkurajoi pjesëmarrjen e tyre në më për fisin apo farefisin. Besnikëria komunitetin më të gjerë mysliman.3 ishte në ligj. Të gjithë besimtarët ishin vëllezër të njëri-tjetrit. Me Koncepti i Kartës anë të vënies së teorisë në praktikë, Pejgamberi formoi vëllazërimin në Kushtetuta e parë me shkrim e mes emigrantëve [Muhaxhirëve], Medinës (e njohur edhe si Karta e myslimanëve që ndoqën Profetin në Medinës) është hartuar dhe shpallur hixhretin e tij nga Meka në Medinë nga Profeti Muhamed (Paqja qoftë dhe vendasëve [Ensarëve], duke i mbi të) në vitin 622 A. D. për trajtuar në mënyrë të barabartë të popullin e Medinës, i cili përfshinte pasurit me të varfërit, të bardhët me jo vetëm emigrantët dhe myslimanët njerëzit me ngjyrë, si dhe njerëzit e lokalë por edhe hebrenjtë dhe jo- rëndomtë me ata, që kishin pozitë myslimanët e tjerë dhe fiset e tyre të lartë në shëqëri. . Në këtë mënyrë jo-myslimane. Kushtetuta ishte agoi dita e re dhe kultura e një menduar, që të rregullonte jetën e qytetërimi të ri. Ajo që Pejgamberi një shoqërie multi-fetare e që arrinte kishte themeluar ishte e pashembullt: numri i kësaj shoqërie të Medines në një shtet i lirë, “i pari i këtij lloji në dhjetë mijë. Kjo kushtetutë e shkruar historinë intelektuale dhe politike i dha shoqërisë medinase konceptin e shpërnguljes së pushteteve, që 2. Denny, F. M. “Ummah in the Constitution of Medina.” Journal of Near Eastern Studies 36 3. John Morrow, Sawt Al Hikma, The voice 47–39 :)1977(. DOI: 372530/10.1086 of wisdom, The Centrality of the Constitution of E-mail Citation» Medina, 9/28/2016 - 12:00:00 AM. 7 Shkenca Islame më vonë u bë baza praktike e është konsideruar nga dijetarët demokracisë. Ajo siguroi një aftësi dhe mendimtarët myslimanë, si të moderuar dhe të balancuar për të kushtetutë e shtetit të parë islam, të gjitha komunitetet që jetonin në atë themeluar nga Pejgamberi Muhamed shoqëri. Për herë të parë në histori, a.s. në Medinë në vitin 622. Thelbi ajo lindi idenë e një vendi gjeografik, i këtij dokumenti ishte të shqyrtojë i cili do të përfshinte të gjitha besimet klauzolat kryesore të këtij dokumenti dhe kulturat në një popull të vetëm. së bashku me komentet e shkurtra Koncepti i sundimit të ligjit, mbi idetë e tyre kryesore. Objektivat gjithashtu, doli nga kjo kushtetutë, e këtij shqyrtimi janë të trefishta.5 për herë të parë. Ai siguroi konceptin Migrimi i Pejgamberit a.s., nga e respektimit të ligjeve lokale dhe Meka në Medinë, formoi një pikë zakoneve të të gjitha fiseve dhe feve kthese të rëndësishme në rrjedhën e që jetonin së bashku. Ai garantoi historisë islame, duke pasur parasysh mbrojtjen e të drejtave të njeriut, atë që e themeloi dhe që bëri një mbrojtjen e të drejtave të grave, të ndryshim të thellë e rrënjësor, si në drejtat sociale, të drejtat kulturore, nivelin politik, social, ashtu edhe lirinë fetare dhe të drejtat e pakicave në atë ekonomik. Historianët janë që jetonin në shtet. Ajo e shpalli të një mendimi se migrimi ishte një Medinën si një shtet të paqes dhe deklaratë për shfaqjen e shtetit islam. sigurisë, i lirë nga çdo lloj dhune dhe Që nga momenti kur mbërriti në terrorizmi. Pejgamberi Muhamed Medine, i Dërguari i Allahut (paqja (Paqja qoftë mbi të) më pas themeloi qoftë mbi të) filloi punën për të shtetin e parë islam. Ky është mbështetur shtyllat e vendit të ri një dokument i shquar politiko- islam mbi themele të forta. Çdo hap kushtetues dhe konstituimi i parë i që ai (paqja qoftë mbi të) ndërmori shkruar i demokracisë në historinë përfshinte krijimin e një mjedisi të njerëzore, si dhe të gjitha kushtetuta qëndrueshëm dhe të begatshëm më vonë u themeluan mbi të. Parimet në Medine, nëpërmjet parimeve të e saj janë të bazuara në Kur’an dhe mëposhtme: Sunnet.4 Një nga dokumentet më të 1. Lidhja e myslimanëve me mëdha politike në historinë islame Allahun e tyre të Plotfuqishëm. është ajo që njihet si El-Uethijkatu - Themelimi i “Xhamisë” (dokumenti). Ky dokument 5. Mohamed Berween, Al Wathika, The 4. Muhammad Tahir-ul-Qadri, Shaykh-ul- First Islamic State Constitution, Journal of Islam, The Constitution of Medina [63 minaority affairs, Vol. 23, No. 1, April 2003. Constitutional Articles], Minhaj-ul-Quran Carfax Publishing. Tonkzo and French Publications 2012, p. 5. Coup. 8 Shkenca Islame - Themelimi i sistemit të “Ezanit” regjistrimi, që ai kishte porositur. Me për t’i thirrur njerëzit në namaz. fjalë të tjera, Pejgamberi Muhamed 2. Raporti mes myslimanëve. a.s. hartoi Kartën e Medinës si një - Krijimi i detyrimeve të sovranitet për pakicat. Qëllimi i tij Vëllazërisë ishte të qeverisnin një shoqëri multi- - Vendosja e Kushtetutës fetare pluraliste, në një mënyrë që 3. Lidhja mes myslimanëve dhe lejonte lirinë fetare për të gjithë. jomyslimanëve Karta përbëhet nga 47 klauzola, - Vendosja e Kushtetutës të cilat përcaktojnë formimin e 4. Ndërtimi i infrastrukturës së një shteti sovran kombëtar me një qëndrueshme urbane shtetësi të përbashkët për të gjitha - Zgjedhja e vendndodhjes komunitetet. Karta mbron të drejtat gjeografike themelore të njeriut për të gjithë - Planifikimi i lagjeve qytetarët, duke përfshirë barazinë, - Themelimi i objekteve sociale bashkëpunimin, lirinë e mendimit dhe ekonomike (Tregje, rrugë, dhe lirinë e fesë. Paragrafi 25 thekson institucione publike... etj.) në mënyrë specifike se hebrenjtë dhe 5. Mbrojtja e shtetit të ri arabët jo-myslimanë kanë të drejtë të - Ndërtimi i një ushtrie.6 praktikojnë besimin e tyre pa asnjë kufizim. Shkurt, Karta e Medinës Pra, Kushtetuta ose Karta e ishte dokumenti i parë në histori Medinës u formua gjashtë shekuj për të vendosur lirinë fetare si një e para Magna Kartës angleze. Ajo u drejtë themelore kushtetuese.7 ekzekutua dhe u zbatua për 10 vjet Sipas Mark Grahamit, (622-632 A.D.) dhe u zbatua në Madhështia e Muhamedit qëndronte 10,000 qytetarë që jetonin në Medinë në politikë, po ashtu edhe në në atë kohë. Në fillim, dihet se 45% e frymëzim. Një nga ngjarjet më popullsisë së përgjithshme në Medinë të jashtëzakonshme që do të përbëhej nga arabë jo myslimanë, ndodhnin gjatë kësaj kohe ishte 40% përbëhej nga hebrenj dhe hartimi i Besëlidhjes së Medinës vetëm 15% përbëhej nga myslimanë. (Sahifetu el-Medineh), të cilën, disa Këto shifra u regjistruan nga vetë e konsiderojnë si Kushtetutën e Pejgamberi Muhamed a.s. përmes një parë të botës, ishte një traktat mes arabëve dhe hebrenjve të qytetit. 6. Muhammad Hamed Mousa, A Të gjitha grupet (myslimanët, SUCCESSFUL ISLAMIC SOCIETY (Guidelines from the Madinah Period), 7. Zia H. Shah, The Constitution of Published On: 6/9/2015 A. D. - Medina: A Symbol of Pluralism in Islam, 22/11/1436 H., en. Aluka. Net (in English). The Muslim times. On November 9, 2012. 9 Shkenca Islame hebrenjtë dhe arabët jo-myslimanë) Shumë historianë besojnë se statuti u zotuan të jetojnë në harmoni është hartuar në dy faza: pjesa e parë qytetare, të qeverisur nga këshilla dhe është shkruar para betejës së Bedrit konsultimi reciprok. Pakti i lidhi këto dhe pjesa e dytë për marrëdhëniet me grupe të ndryshme në një pakt të hebrenjtë, pas Bedrit, kur myslimanët përbashkët mbrojtës dhe përcaktoi se kishin fituar një qëndrim shumë më hebrenjtë e qytetit ishin një bashkësi të fortë. Tiparet kryesore të këtij me myslimanët, se ata ishin të lirë të dokumenti përfshijnë: praktikonin fenë e tyre. Ky dokument Të gjithë njërëzit e përfshirë ishte një hap revolucionar përpara në kartë, e që kishin përkatësi të një qeverisjeje civile. Pavarësisht ndryshme, pra qofshin myslimanë, nga disa mosmarrëveshjeve në mes ithtarë të Librit (hebrenjë dhe të myslimanëve dhe hebrenjve në krishterë) ose paganë, gëzonin lirinë Medinë, ky plan i tolerancës ndërfetare për të praktikuar fenë e tyre do t’i shërbejë Islamit dhe popujve të Të gjithë shtetasit e shtetit kishin tij në të ardhmen.8 të drejta dhe përgjegjësi të barabarta Shteti i parë islam nuk u themelua dhe ishin të mbrojtur nga represioni nën hijen e shpatave, siç besohet dhe shtypja. zakonisht në disa qarqe, por nën Një sistem ndihme financiare sigurinë e një kontrate shoqërore, u zhvillua brenda çdo fisi dhe midis që quhet Kushtetuta e Medinës. fiseve. U krijuan fonde komunale, të Nga të gjitha akuzat, Kushtetuta e cilat përdoreshin në kohë të nevojave Medinës ndezi pishtarin e lirisë, duke financiare, si pagimi i shpërblimit ose formuar një Shtet të Lirë për një parave të gjakut. komunitet pluralist të përbërë nga Në rast të një lufte ose sulmi myslimanë, hebrenj e paganë. Ky shtet armiqësor nga të huaj, të gjitha fiset e i pashembullt, i Lirë, i pari i këtij lloji Medinës (nënshkruesit e kartës) duhej në historinë intelektuale dhe politike të vinin në ndihmë për të mbrojtur të qytetërimit njerëzor, u themelua nga fisin. vetë Pejgamberi Muhamed a.s. në vitin Në rast të një mosmarrëveshje 622, domethënë më shumë se 1300 midis nënshkruesve, Pejgamberi vjet përpara Deklaratës Universale Muhammed a.s. ishte autoriteti mbi të Drejtat e Njeriut (1948), si përfundimtar për zgjidhjen e dhe parashikonte një shtet modern të mosmarrëveshjes. tolerancës pluraliste, fetare tolerante.9 Understanding Islamic Law, 2006, 7 Pages Posted: 17 Nov 2006 , Khan, Ali, The 8. Mark Graham. How Islam Created the Medina Constitution. Understanding Islamic Modern World. Amana Publications, 2006. Law, 2006. Available at SSRN: https://ssrn. Pages 21. com/abstract=945458. 9. Ali Khan, The Medina Constitution, 10 Shkenca Islame
Kurejshët e Mekës duheshin Përfundim bojkotuar komercialisht nga të gjithë nënshkruesit dhe askush nuk duhej të Të gjitha studimet mbi rolin ofronte asnjë mbështetje për ta. strategjik të Kartës së Medinës japin rezultat të dukshëm mbi ndikimin Rëndësia strategjike pozitiv në shoqërinë e porsaformuar e Kartës së Medines islame të asaj kohe dhe në shoqërinë e përhapur islame të kohërave të Karta e Medines është një mëvonshme. dokument historik, jo vetëm në Ngjarjet që kanë ndikim të gjerë historinë myslimane, por edhe në ndër shekuj janë shumë të rralla, historinë kushtetuese të botës. Ky sepse vlera e tyre kufizohet për statut i përmblodhi të gjitha aspektet një kohë dhe për një vend ndërsa e jetës në Medine, përfshirë edhe jetën gjurmët e Kartës së Medines ende politike, fetare dhe shoqërore. Arritja nuk janë zhdukur, madje i shohim e saj më e madhe ishte sjellja e fiseve edhe më të fuqishme, sepse hapësira luftarakë së bashku për të formuar një e përhapjes së Islamit është ende qeveri dhe vendosja e paqes afatgjatë më e madhe se në të kaluarën dhe në mes tyre. Ai i dha fund anarkisë numri i myslimanëve me përkatësi mbizotëruese dhe mbrojti jetën, lirinë, të ndryshme nacionale është pronën dhe lirinë fetare të të gjithë shumë më i madh se në kohën e njerëzve të përfshirë në marrëveshje. përpilimit të Kartës. Efekti pozitiv Ajo themeloi një shtet ku të drejtat dhe i asaj kohe mund të jetë aktual përgjegjësitë e barabarta u siguruan edhe sot kur dihet se divergjencat realisht për të gjithë qytetarët. Karta e mes myslimanëve në botë janë të Medinës zëvendësoi fisnikërinë fisnore dukshme dhe të dhimbshme, sepse me një rend të ri shoqëror dhe krijoi shpesh përfundojnë me konflikte një shtet kombëtar me një strukturë të dhe gjakderdhje të pakontrolluara re shoqërore.10 ndërvëllazërore mes myslimanëve.
10. Absar Kazmi, The Charter of Madinah August 23, 2011, Pakistani Insider. – Mankind’s First Written Constitution,
11 Shkenca Islame
Bibliografia
Absar Kazmi, The Charter of Madinah – Mankind’s First Written Constitution, August 23, 2011, Pakistani Insider. Ali Khan, The Medina Constitution, Understanding Islamic Law, 2006, 7 Pages Posted: 17 Nov 2006 , Khan, Ali, The Medina Constitution. Understanding Islamic Law, 2006. Available at SSRN: https://ssrn.com/ abstract=945458. Denny, F. M. “Ummah in the Constitution of Medina.” Journal of Near Eastern Studies 36 (1977): 39–47. DOI: 10.1086/372530E-mail Citation. Hamidullah, Muhammad. The First Written Constitution in the World: An Important Document of the Time of the Holy Prophet. 3d rev. ed. Lahore, Pakistan: Sh. Muhammad Ashraf, 1394/1975. John Morrow, Sawt Al Hikma, The voice of wisdom, The Centrality of the Constitution of Medina , 9/28/2016 - 12:00:00 AM . Mark Graham. How Islam Created the Modern World. Amana Publications, 2006. Pages 21. Mohamed Berween, Al Wathika, The First Islamic State Constitution, Journal of minaority affairs, Vol. 23, No.1, April 2003. Carfax Publishing. Tonkzo and French Coup. Muhammad Tahir-ul-Qadri, Shaykh-ul-Islam, The Constitution of Medina [63 Constitutional Articles], Minhaj-ul-Quran Publications 2012. Muhammad Hamed Mousa, A SUCCESSFUL ISLAMIC SOCIETY (Guidelines from the Madinah Period), Published On: 6/9/2015 A.D. - 22/11/1436 H., en. Aluka. Net (in English). Zia H. Shah, The Constitution of Medina: A Symbol of Pluralism in Is- lam, The Muslim times. On November 9, 2012.
12 Shkenca Islame
Organizimi i xhematit sipas shembullit të Sulejmanit (a.s.)
Prim. dr. med. sc. Ali F. Iljazi Kosovë
Abstrakt Allahu i Madhërishëm e krijoi njeriun si qenie shoqërore. Secili njeri, e sidomos besimtari, duhet të përpiqet të jetojë në shoqëri dhe të përpiqet për mirëqenien e saj. Ekzistojnë versete kuranore të shumtë dhe hadithe të Pejgamberit s.a.s., të cilët na nxisin për jetë dhe punë në xhemat dhe komunitet. Mirëpo, si të jetohet në xhemat, si t’i përgjigjemi këtij obligimi të rëndësishëm për të realizuar begati të shumta të garantuara për jetën dhe punën në xhemat, shumica prej nesh këtë e nuk e dinë. Por, ashtu sikurse edhe për çdo problem tjetër, po t’i kthehemi Kuranit dhe hadithit të saktë të Dërguarit të Allahut, s.a.s. do të gjejmë përgjigje edhe për këtë çështje.
ara Sulejmanit a.s. u Në mesin e rreshtave nuk kishte mblodhën ushtritë e tij të çrregullim, shkapërderdhje apo Prenditura në grupe. Secili anarki. grup kishte prijësin, udhëheqësin, i Këso sjellje duhet të dominojnë cili kujdesej për ushtarët e vet, për të edhe në mesin e vetë myslimanëve. cilët ishte i obliguar. Duhet të dinë vendin e tyre në I kishte vendosur në vendet e xhemat, punën e tyre, detyrimin e tyre dhe i shikonte gjatë inspektimit. vet, të drejtat dhe obligimet e tyre dhe Askush nuk qëndronte në vendin të gjitha këtyre u duhet përmbajtur. e tjetrit. Secili e dinte vendin e vet. Këto vende dhe role duhet të renditen
13 Shkenca Islame
në varësi të aftësive dhe mundësive Dituria e vërtetë - Pika e parë dhe askush nuk duhet të zërë vendin e organizimit të suksesshëm të apo rolin e tjetrit. Që xhemati ynë xhematit dhe puna e tij të jetë e bereqetshme, duhet të sillemi në këtë mënyrë, duke Allahu i Madhërishëm thotë: mbajtur rendin dhe disiplinën. “Ne i patëm dhënë Davudit dhe Imami dhe këshilli i xhematit Sulejmanit dituri, e ata të dy thanë: (shu’ra) duhet të ketë shumë kujdes ‘I falënderohemi vetëm All-llahut për punën dhe disiplinën në xhemat. që na dalloi (me të mira) mbi shumë Allahu i Madhërishëm e krijoi robër të Tij besimtarë’.”1 njeriun si qenien shoqërore. Secili Verseti fisnik tregon qartë për njeri, e sidomos besimtari, duhet vlerën e diturisë dhe të diturve mbi të përpiqet të jetojë në shoqëri dhe tjerët. të përpiqet për mirëqenien e saj. Dituria e Sheriatit është një prej Ekzistojnë versete kuranore të shumtë begative më të mëdha të Allahut. Me dhe hadithe të Pejgamberit s.a.s., që të Allahu në veçanti dallon robërit e na nxisin për jetë dhe punë në xhemat Vet të caktuar mbi tjerët, siç thotë në dhe komunitet. Mirëpo, si të jetohet në versetin në vijim: xhemat, si t’i përgjigjemi këtij obligimi “O ju që besuat, kur t’ju thuhet: të rëndësishëm për të realizuar begati zgjerohuni (bëni vend) në vend të shumta të garantuara për jetën dhe ndeje, zgjerohuni, se All-llahu bën punën në xhemat, shumica prej nesh zgjerim për ju, e kur t’ju thuhet: këtë e nuk e dinë. Por, ashtu sikurse ngrihuni! Atëherë ju ngrihuni, All- edhe për çdo problem tjetër, po t’i llahu i lartëson ata që besuan prej kthehemi Kuranit dhe hadithit të jush, i lartëson në shkallë të lartë ata saktë të Dërguarit të Allahut, (s.a.s.) të cilëve u është dhënë dituri. All- do të gjejmë përgjigje edhe për këtë llahu është i njohur mirë me atë që çështje. punoni.”2 Një prej tregimeve të Kuranit, i cili Për këtë Allahu i Madhërishëm në mënyrë të bukur na shpjegon sesi në versetin e kaptinës En-Neml të organizojmë komunitet të fortë dhe diturinë (ilm) e ka përmendur në si t’i rregullojmë marrëdhëniet tona formën e papërcaktuar “ilmen” me me të, është edhe tregimi i Sulejmanit anë të të cilit dëshiron të tregojë për (a.s.), të cilin Allahu i Madhërishëm e madhështinë e begatisë së diturisë, përmend në kaptinën En-Neml. Le të andaj për këtë arsye përkthehet: Ne i njihemi me këtë rrëfim, ët kuptojmë patëm dhënë dituri dhe madje çfarë obligimet e imamit dhe xhematlinjve diturie. dhe t’i lutemi Allahut të Madhërishëm 1. Kur’an, En-Neml, 15. të na ndihmojë në praktikimin e tyre. 2. Kur’an, El-Muxhadele, 11. 14 Shkenca Islame
Verseti fisnik gjithashtu qartë Lënia e diturisë në trashëgim tregon se atë që Allahu i Madhërishëm e nderon me këtë dituri, duke i dhënë Allahu i Madhërishëm thotë: begatinë më të madhe - diturinë “E Sulejmani e trashëgoi e sheriatit, prandaj duhet të jetë Davudin dhe tha: ‘O njerëz, ne falënderues ndaj Allahut për këtë kuptojmë gjuhën e shpendëve e na begati, duhet ta falënderojë Zotin dhe është dhuruar nga gjithçka, e vërtet të jetë i vetëdijshëm se ai kurrsesi nuk ky është shpërblim i qartë’.”5 mund të dallohet nga robërit e tjerë të Pas vdekjes së babait, Davudit Allahut, sikur Allahu i Madhërishëm (a.s.), Sulejmani (a.s.) e trashëgoi në mos ta nderonte me dituri, ai këtë pejgamberi dhe pushtet. Në versetin asnjëherë nuk do ta arrinte me fisnik nukë shtë fjala për trashëgimin mundin dhe inteligjencën e tij. Për këtë e pasurisë, por për trashëgimin e personi i ditur duhet të jetë modest, i fesë dhe pejgamberisë, ngjashëm me përulur, dhe jo të ngrihet mbi robërit thënien e të Dërguarit të Allahut, e Allahut, por vetëm me sinqeritetin (s.a.s.): “Dijetarët janë trashëgimtarët dhe modestinë e tij dhe me këtë dituri e pejgamberëve!”6 të sheriatit duhet të kërkojë krenari e Sikur të ishte fjala për madhështi tek Allahu i Madhërishëm. trashëgiminë klasike të pasurisë, për Malik b. Dinari ka thënë: “Nëse ç’arsye Sulejmani (a.s.) do të ishte i njeriu kërkon dituri për hir të Allahut, veçuar nga fëmijët e tjerë të Davudit kjo dituri do ta bëjë modest dhe të (a.s.)? Ndërsa vërtetimi më i madh se përulur, por nëse e kërkon për diçka ka të bëjë më fenë dhe pejgamberinë tjetër, kjo dituri do t’ia rrisë mëkatet janë fjalët e të Dërguarit të Allahut dhe kryelartësinë.”3 (s.a.s.): “Ne nuk trashëgohemi! Ajo Edh-Dhehebiu ka thënë: “Kush që mbetet pas nesh (pasuria), kjo kërkon dituri për Ahiretin (Allahun), është sadaka (tjerëve)!”7 kjo dituri do ta bëjë modest dhe të Ky verset kur’anor flet ëp r atë që përulur, përplot frikë-respekt ndaj ne si prindër do të duhej që t’u lëmë Allahut.”4 fëmijëve tanë në trashëgimi, d.m.th., Pra, çdo njeri i ditur duhet të që fëmijët tanë gjatë kohës së jetës së dijë se burim i diturisë është Allahu tyre t’i mësojmë dhe aftësojmë që ata i Madhërishëm, për këtë duhet të jenë trashëgimtarët tanë në çdo ta falënderojë Atë dhe diturinë gjë pas vdekjes sonë. Përkujtojmë ta shfrytëzojë për atë që Allahu i versetin kur’anor: Madhërishëm është i kënaqur.
3. Edh-Dhehebi, Sijeru e’alamin-Nubela, 5. Kur’an, En-Neml, 16. 5/362. 6. Tirmidhiu, 2682. 4. Edh-Dhehebi, El-Kebair, 79. 7. Buhariu, 3711; Muslimi, 1758. 15 Shkenca Islame “E Sulejmani e trashëgoi Davudin - Imami, udhëheqësi duhet të dhe tha: ‘O njerëz, ne kuptojmë gjuhën përzihet me xhematlinjtë e vet, t’u e shpendëve e na është dhuruar nga drejtohet atyre dhe kohë pas kohe t’u gjithçka, e vërtet ky është shpërblim i raportojë atyre; qartë’.”8 - Imami, udhëheqësi, duhet Në këtë verset kur’anor t’u shpjegojë xhematlinjve të tij për këshillohemi që të gjitha begatitë prejardhjen e të mirave që i posedon, që e Allahut duhet t’i pranojmë dhe në xhemat të mos përhapen dyshimet. t’u tregojmë edhe tjerëve për ato, pa mburrje, pa u ngritur dhe pa Mbikëqyrja dhe përcjellja mendjemadhësi ndaj tjerëve siç ka e gjendjes së secilit thënë Pejgamberi (s.a.s.): “Unë jam individ në xhemat paraprijës i bijve të Ademit dhe nuk lavdërohem!”9 Allahu i Madhërishëm thotë: Për këtë, të tjerëve duhet t’u flasim “E Sulejmanit i ishte tubuar për begatitë e Allahut, sepse edhe të ushtria e vet që përbëhej nga xhinët, tjerët, kryesisht, i posedojnë por nuk nga njerëzit dhe nga shpendët e ata i njohin dhe nuk i vërejnë. Kjo në mbanin rendin.”11 veçanti ka të bëjë me atë që ka pasur Para Sulejmanit (a.s.) u mblodhën jetë të shthurur, larg nga bindja ndaj ushtritë e tij të renditura në grupe. Secili Allahut, kur Allahu i Madhërishëm me grup e kishte prijësin, udhëheqësin, i mëshirën e Tij e ka udhëzuar në rrugë të cili kujdesej për ushtarët e vet, për të Vërtetë, pra ai të tjerëve duhet t’u flasë cilët ishte i obliguar. I kishte vendosur për këtë begati të jashtëzakonshme të në vendet e tyre dhe i shikonte gjatë Allahut ndaj tij, në mënyrë që të tjerët inspektimit. Askush nuk qëndronte të marrin mësim nga jeta e tij. E gjithë në vendin e tjetrit. Secili e dinte vendin kjo hyn në falënderim ndaj Allahut e vet dhe aty duhej të qëndronte. Në për begatitë e Tij siç thotë Allahu i mesin e rreshtave nuk kishte çrregullim, Madhërishëm: shkapërderdhje apo anarki. “E me të mirat që t’i dha Zoti yt, Nga mesazhi i këtij verseti kur’anor trego (udhëzo njerëz)!”10 është sa vijon: Mesazhet e këtij verseti kur’anor - Kryetari nuk mund t’i kontrollojë janë: të gjithë anëtarët, por kujdesin për - Pas largimit të imamit të aftë e të gjithë i duhet lënë kryetarëve të të ditur, në vendin e tij duhet të vijë i xhemateve lokale, e pastaj kohë pas ngjashëm me të; kohe të ketë takim me këta duke dëgjuar raportet e tyre dhe dhënien e 8. Kur’an, En-Neml, 16. vërejtjeve; 9. Tirmidhiu, 3148. 10. Kur’an, Ed-Duha, 11. 11. Kur’an, En-Neml, 17. 16 Shkenca Islame - Po ashtu, kryetari nuk duhet të Në të njëjtën mënyrë duhet të lakmojë dhe të kërkojë që ai të pyetet sillen edhe myslimanët, posaçërisht për çdo gjë, por edhe të tjerëve t’u ata që janë në pozita dhe vende japë rol në fushën e aftësive të tyre. përgjegjëse, e sidomos nëse u është besuar brenga për myslimanët. Individi është përgjegjës për Ashtu siç vetes dhe të afërmve të mirëqenien e bashkësisë vet i dëshirojnë dobi dhe të mirë, po ashtu edhe xhematlinjve duhet Allahu i Madhërishëm thotë: t’u dëshirojnë dobi dhe të mira. “Deri atëherë kur arritën mbi Ashtu siç dëshirojnë të shpëtojnë luginën e buburrecave, një buburrec nga e keqja ata vetë, shpëtim nga tha: - O ju buburreca, hyni në vendet e keqja duhet kërkuar edhe për tuaja që të mos u copëtojë Sulejmani xhematlinjtë e vetë. Kështu duhet dhe ushtria e tij duke mos ju vërejtur. të sillet secili mysliman, duhet të E ai (Sulejmani) buzëqeshi i konsiderohet si pjesë e xhematit, gëzuar prej fjalës së tij dhe tha: - Zoti komunitetit në të cilin jeton. Kjo im, më mundëso që t’i falënderoj të këshillohet për çdo mysliman e mirat Tuaja, që m’i dhurove mua sidomos për ata që kanë pushtet dhe prindërve të mi dhe që të bëj të caktuar dhe obligime ndaj vepra të mira që Ti i pëlqen, e me myslimanëve të tjerë. mëshirën Tënde më fut në mesin e Pastaj, përsëri në verset robërve Tuaj të mirë!”12 gjejmë obligimin e falënderimit Në fjalët: “O buburreca, ndaj Allahut në begatitë e Tij hyni në vendet tuaja që të mos u dhe ndihmën e Allahut për çdo copëtojë Sulejmani dhe ushtria e gjë, që Ai, i Lartësuari, të na bëjë tij duke mos ju vërejtur”, gjejmë falënderues, ngase falënderues brengën për xhematin, bashkësinë, ka pak. Duhet t’i lutemi Atij që duke konsideruar veten si anëtar i të na ndihmojë, që begatitë e bashkësisë, pjesë të xhematit, e jo përmendura t’i shfrytëzojmë për udhëheqës, imam, i cili kujdeset për kryerjen e veprave të mira, të na vetveten, e jo edhe për xhematin e dhurojë shoqërinë e njerëzve të Tij tij. Kjo milingonë kishte mundësi të mirë në dynja dhe ahiret, dhe të të shpëtonte veten dhe të afërmit e na dhurojë mëshirën e Vet. saj, por nuk e bëri këtë, te ajo punoi Asgjë nga të përmendurat ne vetëdija për xhematin, brenga për nuk mund t’i arrijmë pa mëshirën komunitetin ku ka banuar, dhe u nis e Allahut. t’i shpëtojë tjerët, ashtu siç dëshiron edhe për veten.
12. Kur’an, En-Neml, 18-19. 17 Shkenca Islame
Këshillimi dhe korrigjimi i përgjegjës.” Ose: “Sikur ujku ta hante gabimeve delen në brigjet e Eufratit, Omeri do të pyetet për të.” Allahu i Madhërishëm thotë: Atëherë, ne sa duhet të kujdesemi “Dhe vështroi shpendët e tha: - për vëllezërit myslimanë, për Ç’është që nuk e shoh pupëzën? xhematlinjtë tanë sidomos të rinjtë, Jo, ajo nuk qenka këtu! që t’u afrohet përkrahja, fjala e mirë, Unë do ta dënoj atë me një dënim etj.. të ashpër ose do ta ther ose ka për të Pastaj, shiko si Sulejmani më sjellë ndonjë argument të fortë (si (a.s.) pyet: “Ç’është që nuk e shoh arsyetim).”13 pupëzën? Jo, ajo nuk qenka këtu.” Sulejmani (a.s.) e bëri inspektimin D.m.th. (si thotë Ibn Kethiri): A po e shpendëve për t’u njohur me më gënjejnë sytë, apo mëkatet e mia gjendjen e tyre, doli para tyre për të nuk më lejojnë ta shoh se ajo është parë ç’të reja ka. Dhe kur Sulejmani këtu apo mungon. Ky verset kur’anor (a.s.) e bëri këtë me shpendët, njerëzit shpjegon principin e përmirësimit më afër duhet ta bëjnë me njëri- të gabimeve, që i vërejmë tek të tjetrin, gjegjësisht imami i xhematit, tjerët, së pari duhet të hulumtojmë komunitetit duhet të vështrojë vetveten a thua ne gabojmë, e pastaj gjendjen e xhematlinjve të vet, të të vërtetojmë gabimin tek të tjerët. takohet me ata, të përcjellë përparimin Pastaj thotë: “Unë do ta dënoj e tyre, etj. Po ashtu prindërit duhet të atë me një dënim ashpër ose do ta ulen me fëmijët e tyre, të bisedojnë ther ose ka për të më sjellë ndonjë me ta, të hulumtojnë gjendjen e argument të fortë (si arsyetim).” tyre. Të gjithë ata që kanë pozita të Edhe në verset kuptojmë se caktuara dhe obligime ndaj tjerëve, nuk duhet të marrim vendim ndaj të duhet kështu të veprojnë. Pastaj në tjerëve në mënyrë të veçantë përderisa gjithë këtë, përgjegjësit nuk duhet ta nuk i dëgjojmë. Është e mundur që anashkalojnë, përulin dhe largojnë argumenti të jetë në anën e tyre, apo askënd. Shikoni sesi Sulejmani (a.s.) për veprimin e tyre kanë arsyetim. Pra, për hud-hudin (pupëzën), edhe pse ana tjetër duhet të dëgjohet. Për këtë, zog i vogël, ka pasur kujdes dhe ka Allahu i Madhërishëm e përmend pyetur përse nuk është prezent. bisedën e Sulejmanit (a.s.) me hud- Allahu e pastë mëshiruar Omer hudin. Allahu i Madhërishëm thotë: b. Hattabin (r.a.), i cili ka thënë: “Sikur “Ajo nuk zgjati shumë e tha: - delja diku në Irak ta thyente këmbën, Unë kuptova atë që ti nuk je i njohur për shkak se rruga nuk ka qenë e dhe të erdha nga Sebei me një lajm të rrafshuar, Omeri për këtë do të ishte sigurt.”14
13. Kur’an, En-Neml, 20-21. 14. Kur’an, En-Neml, 22. 18 Shkenca Islame Mesazhi i këtij verseti është: Paraardhësit tanë, nëse takonin - Secili, qoftë edhe anëtari më dikë më të ditur se veten, kërkonin i ri i xhematit mund t’i shërbejë dituri nga ai. Nëse kanë takuar ata xhematit; që kanë pasur dituri më pak se - I duhet dhënë përparësi ata, atëherë diturinë e tyre e kanë xhematit mbi dobinë personale; transmetuar tek ata, e nëse kanë Në verset shpjegohet se hud- takuar dikë të barabartë me dituri hudi u vonua fare pak: “Ajo nuk si ata, atëherë kanë shkëmbyer zgjati shumë dhe erdhi.” A thua nuk mendime dhe kanë përsëritur duhet kërkuar më shumë arsyetim?! diturinë që u ka dhënë Allahu. Gjithsesi. Pastaj i tha Sulejmanit Veprimi i tyre e arsyeton (a.s.): “Unë kuptova atë që ti nuk je i dhe vërteton atë që Allahu i njohur.” Allahu ekber! Kujt hud-hudi Madhërishëm rekomandon me i tha këto fjalë? I tha Pejgamberit këtë verset, e kjo është që njeriu të Allahut, i cili për vete tha: “Ne në këshillim me të tjerët, në kuptojmë gjuhën e shpendëve e na shkëmbim të mendimeve me të është dhuruar nga gjithçka!” Këtij tjerët, duke dëgjuar këshillat e Sulejmani hud-hudi i tha: “Unë di largon nga vetja vetëpëlqimin diçka që ti nuk e di!” dhe mendjemadhësinë. Për këtë, Me këto fjalë, Allahu i paraardhësit tanë kanë thënë: Madhërishëm, i tregoi Sulejmanit “Sado që ke dituri, përvojë, (a.s.) se një krijesë e vogël sikurse inteligjencë dhe mendjemprehtësi, hud-hudi mund të dijë atë që ai nuk njeriu duhet të këshillohet me të di. Në këtë ka mësim për ne, se sado tjerët, në mënyrë që, mendimin e që të kemi dituri, duhet të dëgjojmë vet ta pastrojë nga mburrja dhe edhe të tjerët, e jo të krenohemi kryelartësia...” me diturinë që kemi arritur, se kjo Me fjalët e përmendura hud- është begati e Allahut, andaj kudo hudi e fitoi vëmendjen e veçantë që dëgjojmë të vërtetën ta pranojmë. të Sulejmanit a.s., sepse hud-hudi E vërteta nuk njihet sipas njerëzve, dinte diçka, që pejgamberi Sulejman por njerëzit njihen sipas së vërtetës! (a.s.) nuk e dinte. Ndodh që ne të Duhet ditur se sado që kemi dituri, jemi injorantë më të mëdhenj se ai ekziston dikush më i ditur, siç thotë që vjen të na ligjërojë, por ne as Allahu i Madhërishëm: nuk e dëgjojmë dhe as nuk kemi “Atë që duam Ne e lartësojmë respekt ndaj tij. shumë në dituri, e mbi secilin të dijshëm ka edhe më të dijshëm.”15
15. Kur’an, Jusuf, 76. 19 Shkenca Islame
Dobitë e sundimit dhe - Secili anëtar i xhematit duhet udhëheqjes së Sulejmanit (a.s.) të ndihet i rëndësishëm dhe duhet të japë kontribut në ndërtimin e - Imami, udhëheqësi i xhematit, xhematit; kryetari i familjes duhet të jetë i - Imami së bashku me ditur, para së gjithash në fe, e pastaj xhematlinjtë merr pjesë në aktivitete; në fushat e tjera shkencore; - Duhet të jetë i vendosur për - Kur vendoset si udhëheqës përmirësimin e gjendjes së xhematit i xhematit së pari duhet ta të vet, qoftë edhe duke marrë masa përgatisë përgjigjen ndaj Allahut të disiplinore; Madhërishëm për veprimet e tij e - Imami duhet të përpiqet pastaj ndaj xhematit në vendin ku të përmirësojë secilin anëtar të vjen. Kjo është begati nga Allahu; xhematit, nëse është për të mirë ta - Imami i xhematit, kryetari forcojë, e jo ta largojë, e sidomos në i familjes, duhet të jetë modest, i kohën dhe rrethanat tona; përulur dhe rob falënderues ndaj - E mbi të gjitha imami, kryetari, Allahut; apo udhëheqësi duhet të kërkojë - Imami, udhëheqësi i xhematit, ndihmë dhe mëshirë nga Allahu i komunitetit, kryetari i familjes duhet Madhërishëm. ta përcjellë gjendjen e xhematlinjve të I lutemi Allahut të Madhërishëm vet, anëtarëve të familjes, të takohet që të na mbështesë në çdo të mirë me ta për t’i dëgjuar dhe biseduar; dhe të na ruajë nga çdo e keqe. Tërë - Për punë efektive në xhemat, falënderimi i takon vetëm Allahut xhematlinjtë duhet të ndahen në (xh.sh.), salavati dhe selami qoftë mbi grupe pune; Muhamedin (a.s.), familjen, sahabet - Puna dhe disiplina janë shkaset (shokët) dhe të gjithë pasuesit e tij! e rëndësishme të suksesit të xhematit dhe në këto duhet vënë theksi;
20 Studime
Ibn ‘Arabiu rreth mekamit të mirënjohjes* Atif Khalil Abstrakt Roli dhe funksioni i mirënjohjes në Islam përbën një temë që deri vonë është analizuar fare pak në mënyrë të shtjelluar, me gjithë vendin qendror të mirënjohjes në besimin islam. Siç ka vërejtur mprehtësisht Toshihiko Izutsu, “Islami si fe është… porositje për mirënjohje ndaj Zotit.” Kjo sprovë synon të kontribuojë në dijen tonë rreth shukr-it brenda sferës së etikës islame, duke u përqendruar te trajtimi i këtij virtyti nga Ibn ‘Arabiu, me vatër të posaçme raportin mes mirënjohjes hyjnore dhe njerëzore, ose më saktë ‘bashkëveprimin’ apo madje ‘dialektikën’ e mirënjohjes ndërmjet Zotit dhe asaj që mistiku andaluzian besonte të ishte vetëshpalosja e Tij te njeriu. Pasi përvijon semantikën e shukr-it në gjuhën arabe dhe përdorimin e termit në Kur’an, sprova vazhdon me nivelet e ndalesës përkatëse tek Ibn ‘Arabiu. Ndërsa mistiku trajton në këta dy krerë një sërë temash të ndërlidhura, kufizimet e hapësirës i vënë cak analizës sonë tek ato, që mund t’i quanim nivele të mirënjohjes njerëzore, si dhe te mënyra konkrete në të cilën ato lidhen me shukr-in hyjnor. Sikur e vetmja lutje që do të shqiptoje të ishte ‘faleminderit’, do të mjaftonte. * * * Syri me të cilin e shoh unë Zotin është syri me të cilin më sheh Ai mua.
Meister Eckhart
* Një artikull mbi mirënjohjen do të ishte shpërfillës pa shprehjet e duhura të falënderimit. I jam borxhli Eric Winkel-it, me të cilin lexova krerët 120 e 121 të Futuhat, gjatë vizitës së tij në Universitetin Lethbridge në pranverën e 2013-ës, si dhe për ndihmën bujare në deshifrimin e disa prej fragmenteve më delikate të tekstit. Dëshiroj të falënderoj edhe W. Chittick, H. Ibrahim e M. Rustom për ndihmën në etapa të ndryshme të punimit.
21 Studime oli dhe funksioni i Zotit dhe asaj që mistiku andaluzian mirënjohjes (shukr) në besonte të ishte vetëshpalosja e RIslam përbën një temë Tij te njeriu. Sprova nis me një që deri vonë është analizuar fare përvijim të semantikës së shukr-it pak në mënyrë të shtjelluar,1 me në gjuhën arabe dhe përdorimin e gjithë vendin qendror të mirënjohjes termit në Kur’an, për të vazhduar në besimin islam. Siç ka vërejtur me një trajtim të niveleve të ndalesës mprehtësisht Toshihiko Izutsu, (mekam) përkatëse tek Ibn ‘Arabiu. “Islami si fe është… porositje për Ndërsa mistiku trajton në këta dy mirënjohje ndaj Zotit.”2 Kjo sprovë krerë një sërë temash të ndërlidhura synon të kontribuojë në dijen tonë gjerësisht, kufizimet e hapësirës i rreth shukr-it brenda sferës së etikës vënë cak analizës sonë tek ato, që islame, duke u përqendruar te mund t’i quanim nivele të mirënjohjes trajtimi i këtij virtyti nga Ibn ‘Arabiu, njerëzore, si dhe te mënyra konkrete kryesisht në krerët 120 e 121 të në të cilën ato lidhen me shukr-in veprës së tij el-Futuhatul-mekkijje hyjnor. Përgjatë hulumtimit tonë, (“Hapjet mekase”), me vatër të sprova do të demonstrojë edhe posaçme raportin mes mirënjohjes mënyrën në të cilën trajtimi i këtij hyjnore dhe njerëzore, ose më virtyti nga Ibn ‘Arabiu pasqyron saktë ‘bashkëveprimin’ apo madje një angazhim të gjerësishëm me dhe ‘dialektikën’ e mirënjohjes ndërmjet zhvillimin e traditës së përgjithshme mistike që ai trashëgoi. 1. Për një përvijim të gjerë të mirënjohjes në Islam, lexuesi mund t’i drejtohet shkrimit të mirëhulumtuar nga Ida Zilio-Grandi, “The Shukr-i në gjuhën arabe Gratitude of Man and the Gratitude of dhe në Kur’an God: Notes on Šukr in Traditional Islamic Thought”, Islamochristiana 38 (2012): 45–62. Fjala shukr në gjuhën arabe Rreth mirënjohjes në sufizëm, të shihen dy rrjedh nga rrënja e trefishtësh -k-r që artikujt tanë: “On Cultivating Gratitude in Sufi Virtue Ethics”, Journal of Sufi Studies do të thotë falënderoj, lavdëroj, i bëj 4 (2015): 1–26; “On the Embodiment of eulogji dikujt për një shërbim, nder, Gratitude in Sufi Ethics”,Studia Islamica 111 ose akt devotshmërie.3 Kuptimi (2016): 159–178. The Book of Patience and më konkret i kësaj rrënje lidhet Gratitude nga Ihjaʾ e Ghazaliut u përkthye ngushtë me idenë e ‘shpalosjes’ ose nga H. T. Littlejohn (Cambridge: Islamic Texts Society, 2011). Rreth mirënjohjes në 3. Lane, zëri “sh-k-r”. Të shihet edhe Ibn filozofinë morale perëndimore, të shihet el-’Arabi, El-Futuhatul-mekkijje (Bejrut: Dar Terrance McConnell, Gratitude (Philadelphia: Sadir, p.d.), 2:202. Ky botim është rishtypje Temple University Press, 1993). e botimit katërvëllimësh të Kajros (1911). 2. Toshihiko Izutsu, God and the Man in the Kam mundur të konsultoj edhe editimin më Koran, bot. 2-të (1964, risht. Kuala Lampur: aktual jemenas nga ‘Abdul-’Aziz Sultan el- Kazi Publ., 2003), 15. Mansub, me ndihmën e Winkel. 22 Studime ‘zbulimit’. Ja përse është sugjeruar k-r ka për subjekt ‘plotlavdëruesin’ e se ajo është përkëmbim, përmes bamirësit të vet. I lidhur ngushtë me një ndërrimi përbërësish, të k-sh-r,4 këtë ide është edhe nocioni i ‘shtimit’ që i referohet një “akti zbulimi, ose (zijade).8 Rëndësia që i përngjitet evidentimit të diçkaje”.5 Së këndejmi këtij nocioni te konceptualizimi i edhe pohimi i Ebu Talib Mekkiut mirënjohjes nga Ibn ‘Arabiu do të (vd. 996) në më të hershmin trajtim qartësohet më poshtë. të shtjelluar të temës në literaturën Rrënja sh-k-r shfaqet në sufiste: “Kuptimi gjuhësor i shukr-it Kur’an, në shtatëdhjetë e pesë është çvelimi (keshf) dhe shpërfaqja raste, dhe ashtu si shumë cilësi të (idhhar).”6 Kështu, në raport me lavdërueshme në Librin e Shpallur, aktin e mirënjohjes, shukr-i përbën përdoret për Zotin dhe për njeriun. shpalosjen dhe dëftimin e një akti Ajo i referohet tetë herë Zotit, i bamirës, duke ia pranuar dhe njohur Cili përshkruhet me pjesoren aktive hem vetes, hem bamirësit. I kundërti shakir (‘Falënderuesi’) dhe pjesoren i tij është kufr-i, i cili nënkupton theksuese shekur (‘Gjithëfalënderuesi’ fshehjen e aktit, duke treguar ose ‘Shpeshfalënderuesi’), çdonjëri kësodore mosmirënjohje. Veçmas nga të cilët bën pjesë tek emrat nocionit të çvelimit ose zbulimit, hyjnorë standardë. Ndër këta të dy, shukr mund të nënkuptojë, brenda më shpesh përdoret shekur, emër i yjësisë së figuracionit të tij më konkret cili, kur ia shqyrtojmë etimologjinë, rrënjësor, edhe idenë e ‘të qenët thekson vetëdijen absolute, përplot’.7 Nga ky këndvështrim, sh- gjithënjohëse të Zotit për ç’i ofron Atij njeriu. Hyjnia nuk velohet 4. maklub ‘an el-kashr. Isfahani, Mufradat kurrë nga sfera e devotshmërisë alfadh el-kurʾan, ed. Nexhib el-Maxhidi (Bejrut: el-Mektebetul-’Asrijje, 2006), f. 283. dhe mirësisë njerëzore dhe i lëvdon 5. Lane, zëri “sh-k-r”. Së këndejmi edhe veprat e virtytshme përkitazi. shprehja keshere ‘an esnanihi, që do të thotë Gjithashtu, një tipar kyç në të “Ai dëftoi dhëmbët, ose u zgërdhesh.” Lane, kuptuarit e Zotit si shekur lidhet me zëri “k-sh-r.” Cf. Ebu Talib el-Mekki, Kutul- kulub, ed. Sa’id Nasib Mekarim (Bejrut: Kajjim el-Xhewzijje, Medarixhu’s-salikin Daru’s-Sadir, 1995), 1:414; Shihab ed-Din (Bejrut: Dar Ihjaʾ el-Kutub el-’Arabijje), Suhrawerdi, ‘Awariful-me’arif, ed. ‘Abdul- 2:253; Isfahani, Mufredat, 283; Elsaid M. Halim Mahmud e Mahmud b. esh-Sherif Badawi dhe Muhammad Abdel Haleem, (Kajro: Mektebetul-Iman, 2005), 477; el- Arabic-English Dictionary of Qurʾanic Usage Hakim et-Tirmidhi, ‘Ilmu’l-ewlijaʾ, ed. Sami (Leiden: Brill, 2008), 493. Nasr (Kajro: Universiteti ‘Ain Shems, 1981), 8. Ebu Khalef et-Taberi (vd. 1077), Salwetu’l- 157; ibid., el-Furuk we men’ et-teraduf, ed. ’arifin we unsu’l-mushtakin, ed. Gerhard Muhammed Ibrahim el-Xhujushi (Kajro: Böwering e Bilal Orfali (Leiden: Brill, 2013), Mektebetu’l-Iman, 2005), 117. 164. Për më tepër rreth autorit pak të njohur 6. Mekki, Kutu’l-kulub, 1:414. të veprës, të shihet hyrja editoriale. 7. Lane, zëri “sh-k-r”. Të shihen edhe Ibn 23 Studime shkallën në të cilën Ai i shpërblen i tij, mund të thuhej – dhe mbase bujarisht njerëzit për devotshmërinë analogu islam i dështimit parësor të e tyre. Në të vërtetë, në njërin prej tanha-së (dëshirës) në antropologjinë katër rasteve ku shfaqet, shekur budiste dhe i mëkatit fillestar në paraprihet nga përmendja e hirit Krishterim. “Shumica e njerëzve dhe nderit gjithrrokës të Zotit (fadl), nuk janë mirënjohës”11 pohon kundrejt drejtësisë së Tij (‘adl).9 shpesh Kur’ani dhe “pak mirënjohje Në gjashtëdhjetë e shtatë tregoni”.12 Në ajetin 6, surja 100 rastet e tjera, sh-k-r përdoret për të e Kuranit, lexojmë: “vërtet, njeriu përshkruar njeriun. Një sërë ajetesh është tejet mosmirënjohës ndaj Zotit e lidhin shukr-in njerëzor me fadl- të tij.”13 in hyjnor, specifikisht si përgjigje Një krahasim i mënyrës në ndaj tij në dynja.10 Jo vetëm që të cilën e shtron Kur’ani shukr-in shukr-i i Zotit përbën akt fadl-i, por hyjnor e njerëzor tregon se, ndërsa edhe ky i fundit duhet të evokojë shukr njerëzor. Në zemër të shukr-it 11. 2:243, 12:38, 40:61. Të shihet edhe qëndron njohja e bamirësisë hyjnore 10:60, 27:73. dhe lavdërimi përkatës i Zotit. Ka 12. 23:78, 32:9, 67:23. 13. Termi i këtushëm për këtë formë të rëndësi të vërehet se, ndonëse sh- skajshme mosmirënjohjeje është pjesorja k-r përdoret shumë më rrallë për aktive, gati theksuese kanud, e përdorur Zotin, kjo nuk duhet të sugjerojë se vetëm një herë në tekst dhe e përkufizuar ajo cilësi i shkon më përshtat njeriut, në literaturën ekzegjetike si kafur (nga apo se përputhet më tepër me k-f-r), ‘mosmirënjohës kryeneç’. Të shihet Kushejri, Lataʾiful-ish’arat, ed. ‘Abdul- natyrën e tij. Përkundrazi, Kur’ani Latif Hasan ‘Abdurr-Rrahman (Beirut: ia kujton pareshtur lexuesit të vet Daru’l-Kutub el-’Ilmijje, 2000), 3:443; prirjen e tij drejt mosmirënjohjes, Sahl et-Tustari, Tefsir et-Tustari, altafsir. një temë aq e shpeshtë aty, saqë nuk com; Fakhr ed-Din er-Razi, et-Tefsiru’l-kebir do të ishte gabim të identifikohej, (Beirut: Daru’l-Kutub el-’Ilmijje, 1990), 32:63–4; ‘Abdurr-Rrahman eth-Tha’lebi, el- brenda weltanschauung-ut etik të gjerë Xhewahiru’l-hisan (Beirut: Daru’l-Kutub el- të tekstit sakral, si një ndër dobësitë ’Ilmijje, 1996), 3:514. Ndër figuracionet që i morale qendrore të njeriut – kryevesi rrinë përfund rrënjës k-n-d është ai i djerrinës. Siç vëren Raziu, toka kanud është ajo “në të 9. Kuran 35:30 e 42:22. cilën nuk rritet asgjë”. Është tamam sikur, 10. 10:60, 16:4, 27:40, 28:83, 35:12, 45:12, pavarësisht se sa ujë e dritë merr, ajo nuk ka 40:61. Ka shumë raste të tjera, ku përdorimit asgjë për të dhënë. Të shihet et-Tefsiru’l-kebir, të shukr i paraprijnë fill shembuj të begative 32:64; cf. Lane, zëri “k-n-d”. Kjo mund të të shumta shpirtërore dhe materiale të Zotit. kontrastohet me shakir, derivat i sh-k-r, i Të shihen ajetet 2:52, 2:172, 2:185, 5:6, 5:89, cili u referohet lastarëve, barishteve dhe 8:26, 14:37, 16:78, 16:114, 22:32, 23:78, gjetheve, që harlisen bri trungut të pemës, 25:62; 29:17, 31:14, 32:9, 34:15; 36:35, nga bollëku i saj. Lane, zëri “sh-k-r;” cf. Ibn 36:73, 54:35, 56:70 e 67:23. Mandhur, Lisanu’l-’Arab, 7:172. 24 Studime njeriu i nënshtrohet thellësisht ‘Arabiut. Aq e vërtetë është kjo, saqë mosmirënjohjes (kufr en-ni’me), cilësia në shkrimet e mistikut andaluzian e shukr-it merr jetë më përsosurisht gjejmë një argument për kulmimin te Zoti. Nuk duhet të habisë fakti se, e fjalëpërfjalshëm - kundrejt thjesht në gjysmën e rasteve ku rrënja sh-k-r simbolikut, apo metaforikut - të përdoret për Zotin, Ai përshkruhet virtytit in divinis. Mirëpo, ky kulmim nga pjesorja aktive theksuese (shekur). ndodh vetëm në nivelin sipëror të Kurse për njeriun, Kur’ani pohon: ‘braktisjes së mirënjohjes’ (terkush- “dhe pak... janë shekur.”14 Sa i përket shukr), në ç’pikë njeriu heq dorë nga kultivimit të mirënjohjes në Kur’an, të gjitha pretendimet për virtyt dhe qëllimi teleologjik i njeriut mund të e sheh Zotin si subjektin e epërm. konceptohet si lëvizje larg prirjes Këtij motivi do t’i kthehemi pas pak. së natyrshme të tij ndaj kufr en-ni’me Ky konspekt i shkurtër i shukr-it (mosmirënjohjes për begatitë), drejt në Kur’an duhet të na mundësojë tani një realizimi më të vazhduar, të një çmuarje më të plotë të trajtimit të vetëdijshëm e madje teomorfik të këtij virtyti nga Ibn ‘Arabiu, sidomos virtytit. Sikur stadet e zhvillimit të në dritën e shkallës në të cilën shpallja këtij virtyti të viheshin në spektër mbush shkrimet e tij. “[Gj]ithçka për vertikal, bazuar në paradigmën etike të cilën flasim në takimet tona dhe të Shpalljes, do të ngjiteshim nga në shkrimet tona”, pohon ai, “vjen kufr-i njerëzor te shukr-i njerëzor nga Kur’ani dhe thesaret e tij.”16 dhe brenda parametrave të shukr-it Nga pikëpamja e tij dhe e atyre që njerëzor, nga niveli i shakir-it tek ai ia kanë marrë seriozisht mëtimet në i shekur-it, gjersa të mbërrinim vetë traditën vijuese, ajo çka Ibn ‘Arabiu kulmin, mirënjohjen in divinis ose ofron në diskutimin e tij të shkurtër shukr-in hyjnor. Ky model elementar të mirënjohjes është kësodore pak kur’anor, në të cilin virtytet brenda më tepër se ndriçim i thesareve të sferës së etikës njerëzore rrinë, me fshehura të Shpalljes, të zhgroposura fjalët e Izutsut, si “pasqyrim i zbehtë ekzegjetikisht me dhunti për të cilat - apo imitim tejet i papërsosur i e veçoi Providenca.17 vetë natyrës hyjnore”,15 pra në të cilin Zoti funksionon si njëfarë prototipi për virtytin njerëzor, është 16. Cituar në Michel Chodkiewicz, An Ocean without a Shore: Ibn ul-’Arabi, the Book, and the (siç do të shohim) edhe tipar bazë i Law (Albany: SUNY: 1993), 20. strukturës së teologjisë morale të Ibn 17. Për qëndrimet ndaj Ibn ‘Arabiut në traditën e mëvonshme, të shihet hyrja e 14. 34:13. Chodkiewicz, supra. Për kundërshtitë që e 15. Izutsu, Ethico-Religious Concepts in the rrethuan, të shihet Alexander Knysh, Ibn el- Qur’an, bot. 2 (Montreal: McGill-Queen ’Arabi in the Later Tradition: The Making of a University Press, 2002), 18. Polemical Image (Albany: SUNY, 1999). 25 Studime
Bashkëveprimi i lavdërimit dhe i është që Ta lëvdojë duke kujtuar kërkimit të shtimit (zijade) mirësinë e Tij ndaj tij. Dhe shukr-i i Realit (el-Hakk), lavdi pastë, ndaj Ibn ‘Arabiu e hap kreun 120 shërbëtorit është lëvdimi i tij prej Tij, duke pohuar se mirënjohja njerëzore duke kujtuar (veprat e tij të) mirësisë kërkon lëvdimin (thena’) e Zotit ndaj Tij.”20 Ndonëse Ibn ‘Arabiu nuk për mirësitë.18 E brendashkruar e ndjek ose zhvillon këtë pikë në në pohim është ideja e një raporti referim të lavdërimit, ajo përmbahet të ndërsjellë që karakterizon gjithsesi në logjikën e përgjithshme dialektikën Hyjni-njeri. Ashtu të trajtimit të tij. sikurse mirënjohja e Zotit përfshin Paskëtaj, mistiku andaluzian lavdërimin e njeriut për ç’i ofron i kthehet ajetit kuranor 14:7, me Atij me përkushtim, mirënjohja të cilin Kushejriu rastis të hapë njerëzore përfshin lëvdimin e Zotit trajtimin e shukr-it. Në këtë ajet, Zoti për çfarë merr ai nga qielli. Ky raport thotë: “nëse jeni mirënjohës, me siguri rrethor, heliotropik theksohet nga do t’ju jap më tepër (le-ezijdennekum)”. Kushejriu (vd. 1074) në trajtimin Theksimi këtu bëhet me një nyjë që i bën ai shukr-it në Trajtesë, të forcuese, pohuesen le ose lam et- cilës Ibn ‘Arabiu i detyrohej shumë.19 tewkid,21 me të cilën Kur’ani vendos Autori i Risales tërheq vëmendjen një lidhje të pashkëputshme mes ndaj këtij tipari kur vëren se “shukr-i mirënjohjes njerëzore dhe përgjigjes i shërbëtorit ndaj Zotit, Më të Lartit, vijuese hyjnore në formën e shtimit (zijade). Zinxhiri shkakësor i ngjarjeve 18. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. 19. Siç ka treguar Chodkiewicz, fasli 2 në të vëna në lëvizje nga shukr-i njerëzor, Futuhat, ku hasim trajtimin e mekameve të sipas ajetit, e çon Ibn ‘Arabiun të ndryshme nga Ibn ‘Arabiu, strukturohet pohojë se “mirënjohja është cilësi përafërsisht sipas radhës së krerëve që kërkon shtim nga i falënderuari në Risale-n e Kushejriut, me shtesën e për falënderuesin (minel-meshkur dallueshme të një kreu, pas trajtimit të secilit prej 34 mekameve, mbi lënien (terk) e saj. lish-shakir).” Ndërsa fuqia unike e Megjithatë, ky numër nuk përfshin krerët, mirënjohjes njerëzore vihet në pah përmbajtja e të cilëve pasqyron të njëjtin edhe nga autorë të mëhershëm,22 Ibn model. Për shembull, trajtimin që i bën ai ‘të folmes’ e pason ai mbi ‘heshtjen’, ndërsa 20. Kushejri, Risale, 333. Citimi i Risales këtu trajtimin mbi ‘varfërinë’ ai mbi ‘pasurinë’. u ndihmua nga përkthimet e Rabia T. Harris Të shihet “Mi’raj al-kalima: From the Risala dhe Alexander Knysh. Qushayriyya to the Futuhat Makkiyya”, JMIAS 21. E njohur gjithashtu si lam et-teʾkid. (2009): 1–20. Për më tepër rreth ndikimit të 22. Mekkiu thekson fuqinë unike të Risale-s mbi Ibn ‘Arabiun, të shihet Claude mirënjohjes duke vërejtur se Zoti nuk bën Addas, Quest for the Red Sulphur: The Life of premtim të pacilësuar për t’iu gjegjur lutjeve Ibn ‘Arabi, tr. Peter Kingsley (Cambridge: për (1) falje (maghfire, 5:40), (2) shtim pasurie The Islamic Texts Society, 1993), 102–3. ose mbrothësie (9:28), (3) furnizim (rizk, 26 Studime ‘Arabiu shkon më tej, duke deklaruar fragmenti, është thjesht zijade e asaj se: shtimi që ka për t’u shfaqur në që tërhoqi shukr-in hyjnor në radhë vijim të mirënjohjes duhet, me të parë, pra më tepër virtyt, mirësi analogji, të sundojë edhe përgjigjen e përzotshmëri, në përputhje me njerëzore ndaj mirënjohjes hyjnore. diktatet e profetësisë. Në zemër të Me fjalë të tjera, ashtu sikurse Zoti kësaj ideje, siç pamë, ndodhet modeli premton t’i japë më tepër njeriut për kur’anor në të cilin etika njerëzore shukr-in e tij, edhe njeriu duhet t’i japë (për t’iu kthyer sërish Izutsut) rri si Zotit më tepër për mirënjohjen e Tij. “pasqyrim i zbehtë ... i vetë natyrës Këtë obligim simetrik të ndërsjellë, hyjnore”. Ne mësojmë si t’i shprehim të zbatueshëm për të dyja palët, e mirënjohje Zotit, duke vëzhguar se si kërkon bashkëndarja e Emrave. na shpreh mirënjohje Ai. Meqë Ai na Zoti, i tejlartësuar qoftë, nuk jep më tepër nga ajo për të cilën jemi na e përshkroi Veten si Mirënjohës falënderues, edhe ne jemi të obliguar (shakir), përveçse që t’i jepnim më t’i japim më tepër nga ajo për të cilën tepër nga ajo për të cilën tregoi Ai është falënderues ndaj nesh. mirënjohje ndaj nesh. Kjo, në mënyrë Por, theksi që Ibn ‘Arabiu që edhe ne t’i jepnim më tepër, ashtu vendos te domosdoshmëria e të siç na jep Ai më tepër nga një begati dhënit më tepër Zotit në përgjigje nëse i jemi mirënjohës për begatitë të mirënjohjes së tij përmban shumë dhe nderën e Tij.23 më tepër se thjesht një antropologji Ç’mund t’i jepnin njerëzit teologjike të qendërzuar te nocioni Zotit? Përgjigjja, siç e bën të qartë i njeriut si imago dei. Kjo ide, siç pamë më lart, gjendet në të paktën 2:212), (4) pranim të pendesës së njeriut (9:27), apo (5) largim të së ligës (6:41). Për njërin prej kuptimeve të shukr-it. secilin rast, dhurata Hyjnore cilësohet me Ebu Khalef Taberiu (vd. 1077) e “në dashtë Ai” ose “mbi kë do Ai”. Por, nuk konsideron aq ndikues raportin e ndodh kështu me mirënjohjen, ngase Ai posaçëm semantik mes ‘mirënjohjes’ premton, pa cilësim, t’i japë shakir-it zijade dhe ‘shtimit’, saqë e hap kreun mbi ose mazid. Kut, 1:411–12. Edhe Ghazaliu, qartas nën ndikimin e Mekkiut, tërheq këtë temë në Rehatimin e të përndriturve vëmendjen ndaj këtij tipari unik të atij duke tërhequr vëmendjen ndaj tij. virtyti, kur e trajton këtë temë në Ihjaʾ ‘ulum “Kuptimi gjuhësor i mirënjohjes” ed-din (Halep: Daru’l-Wa’i, 1998), 4:125. – shkruan ai, “është zijade”.24 Kur Në linja të ngjashme, Muhasibiu pohon kujtojmë shkallën në të cilën tiparet se shenja e mirënjohjes së çiltër ndaj Zotit është se njeriu merr më tepër nga Zoti në unike të arabishtes përcaktojnë vijim. Kitabu’l-kasd we’r-ruxhu’, në el-Wesaje konturet e linjës së mendimit të vetë aw en-nesaʾihu’d-dinijje we nefehatu’l-kudsijje, ed. ‘Abdul-Kadir Ahmed ‘Ataʾ (Beirut: Daru’l- Kutub el-’Ilmijje, 2003), 170. 24. me’na esh-shukr fi el-lugha ez-zijade. Taberi, 23. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. Salwet, 164. 27 Studime Ibn ‘Arabiut,25 mund të shohim përse mund të kuptojmë përse mëton ai i sheh ai si kaq të ndërlidhura këto dy që “mirënjohja kërkon shtim”.27 Ky nocione. Fundja, për Ibn ‘Arabiun, raport vendoset jo vetëm me një arabishtja nuk është thjesht përçuesi lexim të posaçëm të Shpalljes, po i shpalljes islame, por shpallje më edhe me vëmendje ndaj gjuhës. Që vete me origjinë Zotin, porsi Kur’ani. ky raport është parësisht gjuhësor e Rafinimi i strukturës së gjuhës dhe i skriptural dëshmohet nga mungesa rregullave të përdorimit të saj mes e përgjithshme e këtij shoqërimi në arabëve të lashtë, larg nga të qenët trajtimet filozofike perëndimore të arbitrarë, ofrojnë çelësat ekzegjetikë këtij virtyti.28 me të cilët mund të shkyçen kuptimet e Kur’anit.26 Në këtë dritë, Dallimi shakir/shekur
25. Vepra Ocean without Shore e Chodkiewicz Pas pohimeve të shkurtra mbi ofron një analizë të patejkaluar të rrokjes së raportit mes gjuhës dhe shpalljes nga Ibn shtimin që ka hak falënderuesi ‘Arabiu. nga i falënderuari, Ibn ‘Arabiu i 26. Si shembull kemi kritikën që i bën Ibn ‘Arabiu doktrinës mu’tezilite se Zoti e edhe ngjyrimet e përdorimit para-islamik të dënon doemos të papenduarin. Si mbrojtës saj. Qëndrimi i Ibn ‘Arabiut shtjellohet në të drejtësisë hyjnore, mu’tezilitë e mbajnë mënyrë të ngjeshur te vepra e Sha’raniut, el- këtë qëndrim të paktën pjesërisht ngase Kibritu’l-ahmar fi bejan ‘ulum esh-shejkhil-akbar, Zoti premton në Shpallje se do t’i dënojë ed. Nawaf el-Xherrah (Beirut: Dar Sadir, keqbërësit për zullumet e tyre. Ai është i 2003). mirënjohur në historinë e teologjisë islame, 27. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:188. E njëjta si pjesë përbërëse e doktrinës së tyre të shprehje shfaqet edhe në kreun 178 mbi Premtimit dhe Kërcënimit (el-wa’d we’l-wa’id). mehabbe. Kritikimi i kësaj doktrine nga Ibn ‘Arabiu, 28. Në shqyrtimin që u kam bërë trajtimeve specifikisht në raport me obligueshmërinë të mirënjohjes në shkrime filozofike e mëtuar të Zotit për t’i kërkuar llogari perëndimore, nuk kam hasur pikë analoge. mëkatarit për mëkatin, nuk mbështetet Krahas veprës së McConnel mbi këtë virtyt në konsiderata filozofike a teologjike, por (të shihet poshtëshënimi 2), lexuesi drejtohet gjuhësore. Normat e arabëve para-islamikë, te këto trajtime të shkëlqyera, shumica debaton Ibn ‘Arabiu, i lejonin ata të bënin prej të cilave fokusohen tek obligimet kërcënime pa iu dashur që t’i përmbushnin, ndërpersonale të mirënjohjes: Fred Berger, nëse paskëtaj kaploheshin nga ndjenja “Gratitude”, Ethics 85, no. 4 (1975): 298– shpirtmadhësie, mëshire e bamirësie. 309; Patrick Fitzgerald, “Gratitude and Akte të tilla faljeje, me gjithë premtimet e Justice”, Ethics 109, no. 1 (1998): 119– mëparshme për të kundërtën, nuk quheshin 53; A. D. M. Walker, “Gratefulness and shkelje betimi. Për Ibn ‘Arabiun, premtimi Gratitude”, Proceedings of the Aristotelian hyjnor i dënimit në Shpallje duhet kuptuar Society, New Series 81 (1980–1): 39–55. Për në linja të ngjashme. Zoti nuk obligohet një përsiatje më teologjike, të shihet Joseph ta dënojë mëkatarin e papenduar, në Lombardi, “Filial Gratitude and God’s kundërshtim me përfundimin që mund Right to Command”, The Journal of Religious të nxirret nga kush njeh arabishten por jo Ethics 19, no. 1 (1991): 93–118. 28 Studime kthehet shpjegimit të dallimit midis gjerësinë dhe shkallën e mëshirës shakir e shekur. Ndërsa këtë radhë hyjnore, e cila, sipas interpretimit ai fokusohet te njeriu, është e qartë të soteriologjisë skripturale të Ibn se ai nuk dëshiron që lexuesi të ‘Arabiut, do të rrokë të gjithë shpirtrat harrojë se, tekembramja, shukr është në ahiret.31 cilësi hyjnore. Pamë se Kur’ani ia Ndërsa dallimi që vendos Kur’ani njeh Zotit të dy emrat. Dallimi i mes shakir-it e shekur-it njerëzorë përdorimit në tekst, për të cilin Ibn duket se bazohet thjesht te shkalla ‘Arabiu hesht (të paktën në dy krerët në të cilën shquhet me virtyt dikush. në shqyrtim), duket se qendërzohet Në pajtim me traditën e mëhershme te rrethanat në të cilat përdoret secili sufiste, Ibn ‘Arabiu pohon se dallimi nga këta dy emra. Në tre prej katër qendërzohet te shkalla e mirënjohjes shfaqjeve të saj, forma sipërore esh- së dikujt. Shakir-i është mirënjohës shekur lidhet me emrin hyjnor el-ghafur për dhuratat e shikuara si begati nga (‘Gjithëfalësi’, po ashtu në formën zakoni (‘urf). Këto mund të përfshijnë e pjesores aktive theksuese) dhe në begatitë e shëndetit të mirë, të kontekstin e përshkrimit të begative pranisë së familjes dhe miqve, të bujare të Zotit dhe të faljes së Tij rehatisë së ofruar nga pasuria, pa të pamasë në ahiret.29 Ngase vetëm përmendur dhuratat më të holla, atëherë do të bëhet plotësisht e ditur shpirtëroret. Por, ndërsa mirënjohja shkalla e plotë e mirënjohjes hyjnore, e shakir-it është e merituar në hak të 30 Kur’anit i shkon që të përdorë vet dhe e miratuar hyjnërisht, për Ibn lafdh mubalagha për të ilustruar ‘Arabiun ajo mbetet e metë përderisa
29. 35:30; 35:34; 42:23. Është kërshëri se, 31. Siç pohon Ibn ‘Arabiu në dy krerët mbi edhe në rastin e vetëm ku shekur nuk shfaqet mekamin e ridaʾ-së (128 e 129), gjithkush bri ghafur (64:17), ajetit prapëseprapë i do ta përjetojë në fund mëshirën e Zotit paraprin përmendja e maghfire-s hyjnore, si pas vdekjes për shkak të një shërbëtorie për të theksuar raportin e ngushtë kuranor thelbësore me të cilën detyrohet çdo shpirt mes mirënjohjes hyjnore dhe faljes. Vetë dhe të cilën nuk e shmang dot me dëshirën ky raport është mjaft logjik, duke pasur e vet. Mëshira hyjnore dhe kësodore parasysh se me të parën Zoti shpërblen shukr-i hyjnor do t’i përgjigjen shërbëtorisë devotshmërinë njerëzore dhe me të dytën thelbësore të shpirtit duke i dhuruar lumturi fal keqbërjen njerëzore. të përhershme. Të shihet Futuhat, 2:212– 30. Bejhakiu (vd. 1066), për shembull, 213. Për një trajtim të përgjithshëm të rolit vëren se, kur përdoret për Zotin, shakir të mëshirës në soteriologjinë akbariane, të i referohet lavdërimit e shpërblimit prej shihet William Chittick, Imaginal Worlds: Tij për devotshmërinë njerëzore; kur Ibn ul-’Arabi and the Problem of Religious përdoret shekur, ai i referohet vazhdimit dhe Diversity (Albany: SUNY, 1995), 97–119, si përhershmërisë së atij shukr. Kitabu’l-esmaʾ dhe diskutimi i pikëpamjes së Mulla Sadrës we’s-sifat, ed. ‘Imad ed-Din Ahmed Hajdar nga Mohammed Rustom në Ngadhënjimi i (Beirut: Daru’l-Kutub el-’Arabi, 2002), mëshirës (Tiranë: Instituti Rumi, 2014), krerët 1:128. 6, 7. 29 Studime nuk përbën cilësi gjithëpërfshirëse. i cili pandehu se duhet të jetë Nga ana tjetër, shekur-i është ndër mirënjohës për belatë. Por kjo nuk “të zgjedhurit e Zotit”. Ai qëndron është e saktë.”35 Është e qartë, pra se, në radhët e atyre “që e shohin gjithë për mistikun tonë, nuk është nevoja çka vjen nga Zoti, në raport me të jesh mirënjohës për të gjitha ata dhe shërbëtorët e Tij, si begati përvojat e pikëllimit, vështirësisë, hyjnore, pavarësisht nëse i gëzon vuajtjes e sprovës. Ndërsa Ibn a pikëllon, sepse janë mirënjohës ‘Arabiu nuk e identifikon individin në çdo gjendje.”32 Rrallesa e tyre, e në fragmentin e mësipërm, mund të dëshmuar hem nga wuxhud-i, hem citohen përkrahës të shumtë të këtij nga haberi hyjnor (34:13), e shtyn vështrimi nga tradita e mëhershme. Ibn ‘Arabiun të lutet: “U radhitshim Për shembull, te Kushejriu gjejmë me të paktit (ijjana bi kil’letihim)!”33 pohimin: “thuhet se shakir është Megjithatë, që qëndrimi i mirënjohësi për dhuratën (‘ata’) e Ibn ‘Arabiut mbi këtë çështje të shekur mirënjohësi për fatkeqësinë mos keqkuptohet si porositje (bela’).” 36 Ebu Khalef Taberiu ofron mbithjeshtuese për të qenë variantin: “thuhet se shakir është mirënjohës për absolutisht gjithçka mirënjohësi për lehtësimin (rekha’), në jetë, pa cilësim, nevojitet njëfarë shekur mirënjohësi për fatkeqësinë sqarimi. Kjo, sepse Ibn ‘Arabiu (bela’).”37 Ndërsa identiteti i personit pohon se “mirënjohja nuk është në fjalë mbetet me rëndësi dytësore, e saktë, përveçse për begatitë.”34 Në nisur nga numri i individëve që kreun 178 mbi dashurinë, ai e mund ta kenë pasur këtë pikëpamje, sqaron çështjen më tej: “mirënjohja domethënës është qëndrimi i Ibn nuk është për gjë tjetër, pos begative ‘Arabiut se mirënjohja duhet kufizuar (ni’em). Ajo nuk është për fatkeqësitë te begatitë. Nga ana tjetër, sprovat (bela’), siç mëton një i paditur për (ibtila’at) duhen përballuar me durim, realitetet (la ‘ilm lehu bi’l-haka’ik)… rrugën e duhur në rrethana të tilla. Këndvështrimi i Ibn ‘Arabiut nuk 32. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. ishte i ri dhe as ai nuk e mëton kund 33. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. Kjo na si të tillë. Kemi një thënie të Jahja kujton një episod nga jeta e kalifit ‘Umer b. b. Mu’adh Raziut (vd. 872), ku ai e el-Khattab, i cili dëgjoi njëherë dikë tek lutej: “Zoti im, më bëj një ndër ‘të paktët’!” Kalifi 35. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:343. e pyeti: “Ç’lloj lutje qenka kjo?!” Përgjigjja 36. Sigurisht, “thuhet se” para citimit ishte: “Kam dëgjuar fjalët e Zotit: ‘dhe pak nënkupton që vetë Kushejriu nuk mban nga robërit e Mi janë shekur.’ Ja përse tani doemos këtë qëndrim. Risale, 334. i lutem të më përfshijë mes atyre ‘pak’.” 37. Taberi, Salwetu’l-’arifin, 166–7. Të shihet Zemakhsheri, el-Keshshaf (Rijad: Mektebetu’l- edhe Ebu el-Hasan es-Sirxhani (vd. 1077), ’Abikan, 1998), 5:112 (ajeti 34:13). Kitab el-bejad we’s-sewad, ed. Bilal Orfali dhe 34. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. Nada Saab (Leiden: Brill, 2012), 301–2. 30 Studime nxit rrugëtuesin shpirtëror (salik) t’u mistikun tonë, shekur-i nuk është “përgjigjet begative me mirënjohje, mirënjohës në çdo gjendje pse fatkeqësisë me durim e mëkateve falënderon hem për begatitë e hem me pendim.” 38 Në Dijen e evliave nga për belatë, por sepse sheh begatitë el-Hakim et-Tirmidhi (vd. ~ 910), e përmbajtura te belatë. Me fjalë lexojmë: “Mirënjohja është përgjigje të tjera, mirënjohja e shekur-it nuk ndaj mirëqenies (‘afije), ndërsa durimi i drejtohet vuajtjes, por dhuratës përgjigje ndaj fatkeqësisë (bela’).”39 brenda saj. Vuajtja, fatkeqësia e Më me rëndësi, ky vështrim duket pikëllimi janë në njëfarë kuptimi më i pajtueshëm me Kur’anin, i cili thjesht shtresat e mbështjelljes që më se një herë bën bashkë durimin rrethon ni’me-tin. Për ta ilustruar dhe mirënjohjen njerëzore si virtyte këtë pikë, Ibn ‘Arabiu sjell shembull binjake.40 nga mjekësia. I sëmuri që merr ilaç Mirëpo, me gjithë sqarimin tonë të hidhur, djegës, nga mjeku është të mësipërm, mund të debatohej se mirënjohës, por jo për shijen e keqe, qëndrimi i Ibn ‘Arabiut, i artikuluar e cila ia bën edhe më të vështirë në kreun 178, prapëseprapë duket se pirjen, por vetinë e tij shëruese. i bie ndesh mëtimit të tij në kreun Ai ia duron pakëndshmërinë me 120, se shekur-i është “mirënjohës sabër, duke ndier njëkohësisht në çdo gjendje (fi kul’li hal).” A nuk mirënjohje për fuqinë e tij shëruese. ekziston njëfarë tensioni, mund të Për më tepër, e tërë kjo ndodh në vazhdonte debatuesi, kur kujtojmë një gjendje. Prandaj, siç sqaron Ibn se jeta është përzierje përvojash ‘Arabiu, mirënjohja duhet drejtuar ngazëlluese e molitëse, gëzimesh e gjithmonë kah bekimi, edhe pse ai pikëllimesh, sprovash e bekimesh mund të rrijë i fshehur në një sprovë – siç do ta pranonte pa dyshim Ibn mjaft të dhimbshme, për lëndimin ‘Arabiu? Kjo “kundërshti” mund nga e cila duhet bërë durim. Por, nuk të zgjidhet kur kuptojmë se, për do të kishte fort kuptim – në fakt, do të ishte kundërintuitive, madje 38. Taberi, Salwet, 167. edhe pasqyrim i një mendje jo të 39. Pjesa tjetër e fragmentit të Tirmidhiut do të gjente jehonë te kozmologjia e Ibn shëndoshë – të ishe mirënjohës për ‘Arabiut: “mirëqenia (‘afije) është nga nderi vuajtjen si vuajtje. Mbrojtja e kësi (fadl) i Tij, nderi i Tij është nga Bukuria mirënjohjeje si ideal shpalos, për (xhemal) e Tij. Kurse belaja është nga Fuqia mistikun tonë, padituri për “realitetet (sultan) e Tij dhe Fuqia e Tij nga Sundimi e çështjeve (haka’ik el-’umur)”.41 (mulk) i Tij. Në ahiret, Bukuria e Tij do t’u shfaqet banorëve të Xhenetit, kurse Sërish, nocioni i shikimit të Sundimi i Tij banorëve të Skëterrës (ehli’n- bekimit te sprova nuk është i ri. Ibn nar). Shih, pra se nga vjen mirëqenia dhe ‘Arabiu nuk sugjeron se është novator belaja!” Tirmidhi, ‘Ilmu’l-ewlijaʾ, 55. 40. Të shihen ajetet 14:5, 31:31, 34:19. 41. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:343. 31 Studime apo se po prezanton një vështrim të Këtu mbase nevojitet një pikë panjohur nga pararendësit. Vërtet, e fundit mbi dallimin që bën Ibn në traditën e mëhershme gjejmë një ‘Arabiu mes shakir e shekur. Kur thënie që i njihet Xhunejdit (vd. 910), pohon se shekur-i është mirënjohës se “kënaqja (rida’) përbën të shikuarit për ni’me-tin e ndodhur te bela’-ja, e fatkeqësisë (bela’) si begati (ni’me).”42 është domethënëse që ai thekson se Mekkiu është edhe më i hapët kur njeriu duhet ta shohë bekimin në të. shkruan se shekur-i “është mirënjohës Me fjalë të tjera, ky nivel i mirënjohjes për vrerosjet (mekarih), fatkeqësitë nuk imitohet dot artificialisht. (bela’), vështirësitë (sheda’id) e agonitë Ndërkohë që është pa dy dyshim (la’wa’). Por, kjo nuk është e mundur po e vështirë të jesh mirënjohës për s’i pa ato si begati (ni’em) që kërkojnë gjithçka – lehtësimin e vështirësinë, prej tij mirënjohje përmes së vërtetës begatimin e fatkeqësinë – duket se do së sigurisë së tij dhe realitetit të të ishte edhe më sfiduese të njohësh shqitjes së tij. Ky është mekam begatitë që mund të fshihen te kënaqësie dhe gjendje dashurie.”43 fatkeqësitë, sepse kjo do të kërkonte Mirëpo, ajo çfarë bën Ibn ‘Arabiu kultivimin e një ndjesie të hollë e është të qartësojë, në një mënyrë që të përpunuar dallimbërjeje. Lloji i tradita e mëhershme mund të mos vetëdijes që Ibn ‘Arabiu lëvdon aq e ketë bërë mjaftueshëm (ndofta fort nuk mund të shtiret kollaj dhe me përjashtim të Ghazaliut), edeb- kërkon të shikuarit e fatkeqësive në in e mirënjohjes, pra mirësjelljen e jetë me syrin e tejvështrimit (basire). saj, përfshirë humnerat që duhen Në këtë drejtim, mund të shohim shmangur për ta realizuar këtë virtyt pse, për Ibn ‘Arabiun, mirënjohja e në plotësinë e tij. Ky qartësim është shekur-it nuk është rrjedhojë e një edhe më me vlerë në dritën e vargut akti të pamend, herkulor (dhe ndofta verbues të aforizmave të ngjeshura, asketik) të vullnetit psikologjik, por nganjëherë të dykuptimta dhe në depërtim përsiatës, introspektiv dukje kundërthënëse, në goxha nga e i përndritur tek urtia më e thellë literatura e mëhershme.44 mbrapa përjetimit njerëzor të vuajtjes. Çfarë e bën shekur-in aq 42. Kharkushi (vd. 1015), Tahdhibul-esrar, të veçantë për Ibn ‘Arabiun, pra ed. Sejjid Muhammed ‘Ali (Beirut: Daru’l- nuk është veç patundshmëria e tij Kutub el-’Ilmijje), 108. 43. Mekki, Kut, 1:416–17. në mirënjohje, por dija e tij se për 44. Ndonëse pohon goxha haptas se duhet parë bekimi te sprova, Mekkiu nuk pedagogjik të aforizmave në literaturën e zhvillon këtë ide në Kutu’l-kulub në një sufiste të hershme, të shihet Atif Khalil, mënyrë që do t’ia bënte të qartë lexuesit se Repentance and the Return to God: Tawba in vërtetësia duhet drejtuar vetëm kah e mira Early Sufism (Albany: SUNY, 2018), 83–5 [së e ndodhur brenda belasë. Rreth përdorimit shpejti në shqipe]. 32 Studime çka është mirënjohës. Kjo mund të përfaqësuarit qëndrim të qortueshëm”, shpjegojë më mirë jo vetëm arsyen siç thekson saktë Chodkiewicz, “kjo përse mistiku ynë e sheh shekur-in braktisje duhet interpretuar çdo herë si një nga “të zgjedhurit e Zotit”, si lëvizje përtej mekam-it pararendës, por edhe përse e ndërpret befas dëlirje që synon çlirimin e salik-ut prej diskutimin me një lutje të sinqertë asaj që mbetet nga dysia në ndalesën që ai dhe lexuesi të përfshihen mes që ka arritur”, duke shtuar se, pikërisht atyre në rang aq të lartë, ngase fundja përmes këtij terk-u, filozofia e unitetit “pak janë shekur”. të qenies, “e cila përbën gurin kyç të kësaj arkitekture komplekse, shihet Logjika e braktisjes në vetvete ose në rrjedhimet e saj së mirënjohjes doktrinore.”45 Por, duhet vërejtur se edhe jashtë Në kreun 121, mistiku ynë konsideratave formale të synimit i kthehet temës së ‘braktisjes së të mbramë të mistikut, të realizuar mirënjohjes’ (terkush-shukr). Pikërisht në plotësinë e tij përmes braktisjes në këtë kapitull, Ibn ‘Arabiu së mirënjohjes dhe tejkalimit të shpjegon se si përsosja e virtytit në një dikotomije ontologjike iluzore fjalë kërkon lënien e plotë të tij, të që e ndan subjektin njerëzor nga paktën në kuptimin e rëndomtë. Në objekti hyjnor, ekziston edhe një syprinë, kjo ide duket si shkëputje bazë kullueshmërisht etike dhe domethënëse nga orientimi i hasur juridike për idenë se lloje të caktuara në kreun paraprijës, sidomos në veprimtarish, që përndryshe mund të dritë të çmuarjes së lartë të Ibn jenë të virtytshme, duhen lënë brenda ‘Arabiut për shekur-in e karakterizuar kontekstesh specifike. Pra, edhe po nga vazhdimësia e mirënjohjes fi dolëm jashtë suazës së wahdetu’l-wuxhud, kul’li hal dhe vetëdija e thellësishme ka situata ku rrjedha e duhur e veprimit për begatitë e hapta dhe të fshehta. kërkon të përmbajturit nga një veprim, Mirëpo, logjika e kreut vijues mund i cili, në një kuptim të përgjithshëm të çmohet vetëm kur kemi parasysh dhe brenda rrethanash të tjera, do të se, për Ibn ‘Arabiun, virtytet arrijnë konsiderohej i lavdërueshëm. Në këtë plotësinë e tyre kur zbrazen nga dritë, gjëja e virtytshme për t’u bërë të gjitha gjurmët e egos. Në këtë është ‘braktisja’ e një virtyti, çka përbën dritë, mirënjohja përsoset vetëm kur pjesë të domosdoshme të trupëzimit subjekti njerëzor i tërheq të gjitha të tij në tërësi. Ibn ‘Arabiu e shpjegon pretendimet ndaj saj, duke e lejuar se si ndodh kjo, me anë të shembullit kështu Zotin, të vetmin veprues real të vërtetësisë (sidk): në ekzistencë, që të hyjë në raport dialektik me Veten. “Larg nga të 45. Chodkiewicz, “Mi’raj al-kalima,” JMIAS 45, 10. 33 Studime (Zoti) e bëri vërtetësinë (sidk) pa të cilat nuk është i mundur asnjë adhurim, por nuk i caktoi lavdërim zhvillim real në Udhë.48 Mund të në çdo rrethanë. Përgojimi (ghibe) cekim edhe shembullin e përulësisë është akt vërtetësie, por përbën (tewadu’ / khushu’). E rrokur në formë të qortueshme të saj; bartja kuptimin e zakonshëm si një lloj me fjalë e shkeljes (nemime bis-su’) uljeje, bash e kundërta e krekosjes, është akt vërtetësie, por po ashtu i ajo nuk ka nevojë të ushtrohet qortueshëm. Ka shumë rrethana në karshi gjithkujt e në çdo rrethanë, të cilat vërtetësia qortohet, edhe pse ngase “krenaria përpara të pasurit përbën cilësi absolutisht (me’a el-itlak) ... është pjesë e përulësisë.”49 Vetëm të lavdërueshme.46 një vështrim etikisht i papërpunuar Të shumtë janë shembujt e tjerë dhe kundërproduktiv i tewadu’-së dhe që mund të jepeshin për të ilustruar khushu’-së do të kërkonte një gjendje ç’ka në mend Ibn ‘Arabiu. Mund të vazhduar uljeje përpara çdokujt, të përmendim rastin e kënaqësisë duke e penguar ngritjen kundër së (rida’), e cila, ndonëse përbën virtyt rremes, padrejtësisë dhe tiranisë, kur qendror në devotshmërinë islame, nevojitet. Këtu mund të kujtohet nuk zbatohet në çdo rrethanë. episodi i famshëm nga jeta e Krishtit, Edhe pse ia njeh këtë cilësi Zotit, i cili, edhe pse tha “lum zemërbutët, Kur’ani bën të qartë gjithashtu se, se ata do ta trashëgojnë tokën” dhe për shembull: “Ai nuk ka rida’ për porositi “kthejuani faqen tjetër!”, mosmirënjohjen (kufr) e shërbëtorëve nuk u përmbajt nga përmbysja të Tij.”47 Ibn ‘Arabiu e ndjek këtë e tavolinave të fajdexhinjve në linjë arsyetimi në kreun 129 mbi Tempull në një akt dhune të shenjtë.50 ‘braktisjen e kënaqësisë’ (terkur-rida’) Mund të jepen shumë shembuj të për të shpjeguar se njeriu nuk duhet tjerë. Për të mos u zgjatur, mjafton të jetë i kënaqur me gjithçka, në të të vërehet se ideja e braktisjes së një gjitha rrethanat, sepse Vetë Zoti virtyti nuk është radikale dhe nuk ka nuk ka rida’ për gjithçka. Për më pse bazohet në parahamendësime tepër, kënaqja me gjendjen vetjake të një suaze mistike jodualiste, edhe këput aspiratën shpirtërore (himme) pse logjika e saj e plotë arrihet, për dhe dëshirën për dije më të madhe, Ibn ‘Arabiun, kur Absoluti realizohet ekzistencialisht si vepruesi i epërm. 46. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:203. Për përdorimin që i bën mistiku ynë veprës së Mekkiut, të shihet Saeko Yazaki, Islamic Mysticism and Abu Talib al-Makki: The Role 48. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:213. of the Heart (London: Routledge, 2013), 49. Kjo thënie i njihet Ibn Mubarekut 99–100; William Chittick, The Sufi Path of (Kushejri, Risale, 292), por ka bazën e saj Knowledge (Albany: SUNY, 1989), 103. edhe në një hadith. 47. 39:7. 50. Mateu 5:5, 5:39, 21:12. 34 Studime
Nivelet e braktisjes (‘aklen we sher’an).”52 Mirëpo, paaftësia së mirënjohjes e marrësit të dhuratës për ta njohur vetëshpalosjen Hyjnore (texhel’li) Shembulli i Ibn ‘Arabiut me sidk- është çështje tjetër, e shfajësueshme, un shtron truallin për diskutimin e tij ngase ai është prej ‘umum, jo të që pason terkush-shukr, duke nisur me zgjedhurve. nivelet e ulëta të tij. Si shembull të Pastaj, mistiku përshkruan një forme të pranueshme braktisjeje, mirënjohjen e të përsosurve (el- ai merr personin që nuk e dëshmon kummel min en-nas). Kjo përsosuri në Zotin te mjetet me të cilat e merr drejtim të shukr-it vjen nga natyra dhuratën. Atij i lejohet të mos i e bigëzuar e mirënjohjes së tyre, shprehë falënderim Zotit, sepse kësi e cila i bën të falënderojnë hem shukr-i kërkon tekembramja vetëdijen Zotin, hem njerëzit, apo me terma për mirësinë hyjnore. “Braktisja e më teologjike: edhe Shkaktuesin e mirënjohjes,” - pohon ai, - “për shkak shkaqeve (musebbibu’l-esbab), edhe të shikimit të aktit të mirësisë vetëm shkaqet dytësore (esbab). Ndryshe nga njeriu është braktisje e saktë (terk nga të ndodhurit në nivelin nën ta, ata sahih). Kjo është ndalesa e njerëzve nuk velohen nga mjetet me të cilat u të zakonshëm (mekam el-’umum). Ajo vijnë dhuratat hyjnore, kështu që ata përbën braktisje të saktë për popullin përmbushin, sa u përket obligimeve e zakonshëm ndër njerëzit e Zotit.”51 të mirënjohjes, edhe hakun e Zotit Ndonëse i papërkyer, ky terk është edhe hakun e shërbëtorëve të Tij. prapëseprapë i pranueshëm për Ata i janë mirënjohës Zotit, sepse mistikun tonë, nisur nga gjendja e shohin si Mirëbërësin e Vërtetë, e braktisësit. Ndërsa Ibn ‘Arabiu duke ia dhënë hakun mirënjohjes, nuk e adreson çështjen nëse i tilli e çka, siç e bën të qartë Ibn ‘Arabiu në falënderon apo jo mjetin njerëzor kreun paraprijës, kërkon njohjen e me të cilin e merr dhuratën, nuk origjinës së çdo mirësie.53 Dhe ata u ka arsye të thuhet jo kur kujtojmë se ai është nga ‘njerëzit e Zotit’. 52. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. Për mistikun tonë, nuk ka gjasa 53. Kjo bazohet të paktën pjesërisht në që zotëruesi i këtij rangu të mos e një hadith të famshëm, në të cilin Zoti përmbushë një obligim moral aq i thotë Moisiut: “Më ji mirënjohës me mirënjohje të njëmendtë (hakk esh- elementar sa falënderimi i të tjerëve shukr)!” Atëherë, Moisiu pyet: “O Zot, kush sipas hakut të tyre. Siç pohon ai në është i aftë për diç të tillë?” Zoti gjegjet: kreun paraprijës, “mirënjohjen ndaj “Po e pe se begatia është nga Unë, atëherë mirëbërësit e bëjnë të detyrueshme Më ke treguar mirënjohje me mirënjohje të hem provat racionale, hem shpallja njëmendtë.” Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:202. Cf. Mekki, Kut, 1: 413; Kushejri, Risale, 335; 51. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:203. Sirxhani, Bejad, 302. 35 Studime janë mirënjohës të tjerëve nga dëshira Po ç’lidhje ka ky nivel i mirënjohjes, për ta jetuar urdhrin kuranor “Jini me gjithë plotësinë e tij, me terkush- mirënjohës ndaj Meje dhe prindërve shukr? Fundja, ç’kanë braktisur tamam tuaj!”54 dhe fjalët e Pejgamberit: të përsosurit? Për Ibn ‘Arabiun, ata “Kush nuk tregon mirënjohje ndaj kanë braktisur atë që ai e quan, paksa njerëzve nuk tregon mirënjohje ndaj provokueshëm, teuhidin e mirënjohjes Zotit.”55 Ngase bota e relativitetit – për shkak të futjes prej tyre të një nuk ua fsheh Zotin e as Zoti nuk ortaku në mirënjohjen ndaj Zotit. Por, ua fsheh atë botë – në ç’rast do t’i duke qenë rezultat i urdhrit hyjnor, kjo shprehnin mirënjohje Zotit, por jo ortakëri përbën formë të lëvdueshme njerëzve56 – ata janë mirënjohës ndaj ‘bashkëndarje’, pa të cilën, obligimet e të dyve. shukr-it, të vendosura mbi ata, nuk do të realizoheshin.57 Me fjalët e mistikut 54. 31:14. 55. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:204. Cf. tonë, “kjo është situata e braktisjes Tirmidhi, Ahmed, Ebu Davud, nr 4811. së mirënjohjes, pra e braktisjes së 56. Kjo mundësi trupëzohet te personi teuhidit të mirënjohjes ndaj Mirëbërësit i cili, me përthithjen e tij në soditjen e të Vetmit, bëhet i pandërgjegjshëm për botën parësor, sepse ai e ka bërë mirënjohjen e shumësisë dhe kësodore dëshmon e e vet ndaj Tij të bashkëndajë (cf. falënderon vetëm Zotin. Kjo ide pasqyrohet shirk) mes Mirëbërësit parësor dhe te një thënie që i njihet Shibliut: “Mirënjohja 58 është shikimi i Begatuesit, jo i begatisë (esh- shkakut dytësor, me urdhër Hyjnor.” shukr ruʾjetul-mun’im la en-ni’me).” Kushejri, Përdorimi i këtushëm i gjuhës nga Ibn Risale, 335. Ideja e falënderimit të Zotit por ‘Arabiu nuk duhet kapërcyer, sepse duke jo të mjetit shfaqet edhe në formulime të mirënjohjes që pasqyrojnë stadet e ulëta të e shndërruar shirk-un e mirënjohjes udhës dhe e nxisin rrugëtuesin që ta lërë në ideal (ngaqë përfshin futjen e një krejtësisht mënjanë dynjanë, bashkë me ortaku në mirënjohjen ndaj Zotit) dhe përgjegjësitë e zakonshme që e shoqërojnë, për ta ngulur vëmendjen tërësisht tek duke e zbritur teuhidin e mirënjohjes Absoluti. Një shembull i kësaj mund në nivel më të ulët (ngaqë përbën të gjendet te një thënie që i njihet Ebu shkelje të një urdhri të haptë hyjnor), ‘Uthman Hiriut: “Vërtetësia e mirënjohjes është që të mos falënderosh askënd veç ai i përmbys shoqërimet e zakonshme Begatuesit (ghajri’l-mun’im) dhe realiteti të këtyre termave (ku teuhidi është i i mirënjohjes është që të mos tregosh lavdërueshëm e shirku i qortueshëm). mirënjohje për dhuratën, sepse ajo përbën vel mbi Dhuruesin.” Taberi, Salwetu’l-’arifin, Me sa duket, natyra provokuese e gjuhës 165. Për një thënie të ngjashme që i njihet së tij nuk është veç për hir të provokimit, Dhu’n-Nunit, të shihen Kushejri, Risale, 341 (kreu mbi jekin-in); Kharkushi, Tahdhibu’l- esrar, 71. Të shihet edhe Helmut Ritter, 57. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:204. Ocean of the Soul: Men, the World and God in the 58. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:204. E përkthyer Stories of Farid al-Din ‘Attar, tr. John O’Kane, ndryshe, ajo mund të ishte: “Ai bëri ortak ed. Bernd Radtke (Leiden: Brill, 2003), 219. në mirënjohjen e tij (shereke fi shukrihi) Për Ibn ‘Arabiun, natyrisht, të dyja këto Bamirësin parësor me shkakun dytësor, me këndvështrime mbeten të mangëta për arsye urdhër të Zotit.” që u shpjeguan. 36 Studime po për të zhvidhosur mënyrat tona të Ai është shakir-i absolutisht (shakiren ngurta, formulore dhe sendëzuese të mutlekan),62 çka përbën një tjetër mënyrë mendimit për Zotin – një tipar jo vetëm për të thënë se nuk ka shakir përveç i Ibn ‘Arabiut por i mistikëve tejembanë Zotit. Nga ky këndvështrim, ndijimi traditave (siç ka treguar me aq zotësi i mirënjohjes vetjake nga shërbëtori Sells59). Në një mënyrë të çuditshme, është i rremë dhe iluzor, ngase i Vërteti kjo strategji është gjithashtu më besnike është i vetmi veprues në ekzistencë. ndaj atyre aspekteve të tekstit kuranor Por, siç do të pritej, çështja nuk mbaron që theksojnë tjetërsinë tërësore të as këtu. Ashtu sikurse Zoti është i Zotit bashkë me paaftësinë e mendjes vetmi shakir i njëmendtë, Ai është njerëzore për ta përfshirë Atë, sesa ndaj edhe i vetmi, të cilit mund t’i tregohet qasjeve të gjendura në teologjinë dhe mirënjohje. Me fjalë të tjera, nuk ka filozofinë racionale. meshkur përveçse Ai. Ndërsa kjo do të Përshkrimi i terkush-shukr të kummel ishte pohim i të vetëkuptueshmes sa i nga Ibn ‘Arabiu nuk mbaron këtu. Ai përket falënderimit të drejtpërdrejtë vazhdon e shpjegon se si përkryerja të Zotit, është pa dyshim hutuese e plotë e mirënjohjes së tyre arrihet dhe kundërintuitive kur shqyrtojmë vetëm kur Zoti vërtetohet si vepruesi objektet njerëzore të mirënjohjes apo i epërm. Kjo mund të shihet nga dy shkaqet dytësore përmes të cilave na këndvështrime: vijnë dhuratat. Për Ibn ‘Arabiun, çështja 1) Shërbëtori mund të është marramendëse vetëm për ata karakterizohet me mirënjohje në që nuk janë në gjendje dëshmimi të shkallën që ajo ndodh përmes tij. pareshtur të Zotit dhe nuk e shquajnë Megjithatë, në shkallën që mirënjohja qilimin e vetëshpalosjeve të Zotit që i është ajo e të Vërtetit, ai heq dorë nga japin kozmosit vetë cohën e ekzistencës. çdo pretendim ndaj saj. Ibn ‘Arabiu e Mirëpo, për ata që e dinë dhe jetojnë në quan të tillin “braktisës së mirënjohjes këtë realitet – kummel siç i quan mistiku nga njëri këndvështrim, por të ynë – i tërë raporti dialektik i mirënjohjes karakterizuar me mirënjohje nga një është tekembramja raport i të Vërtetit tjetër.”60 me Vetveten në Vetvete dhe përbën 2) Në të shikuarit e Zotit në pjesë të një bashkëveprimi që ndodh Absolutshmërinë e Tij – ose siç thotë in divinis. Ibn ‘Arabiu e shpjegon këtë Ghazaliu te trajtimi i shukr-it në Ihja’, raport në kreun 558, me titull ‘Prania e nga pikëpamja e teuhidit të kulluar61 – Mirënjohjes’ (Hadretush-shukr), përmes shembullit të bamirësisë e dhurimit. Ai 59. Të shihet Michael Sells, Mystical Languages nis me një premisë bazë të ontologjisë of Unsaying (Chicago: University of Chicago së tij: Press, 1994), sidomos hyrja dhe epilogu i tij. 60. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:204. Ibrahim Khawwas-it te Sirxhani, Bejad, 302. 61. Ghazali, Ihjaʾ, 4:133. Cf. thënia që i njihet 62. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 2:204. 37 Studime Gjendja hyjnore është si gjendja e kishte marrë, jo ai’. Ky hadith është në ekzistencës, sepse Ai është vetë qenia e Sahih Muslim [Birr, 43]. Me këto fjalë saj. Nuk ka tjetër veç Tij. Kështu, Ai nuk shohim se i Vërteti është formë e i dha mirënjohje askujt përveç Vetes, veluar (sure hixhabijje) mbi shërbëtorin ngase Ai nuk i bëri dhuratë kujt pos dhe, në raport me marrjen e dhënien, Vetes. Atë nuk e mori dhe nuk e pranoi shërbëtori është formë e veluar (sure kush veç Tij. Ndaj, Zoti është Dhuruesi hixhabijje) mbi të Vërtetin.”64 (mu’ti) e Marrësi (akhidh). Tamam siç Kështu, rrethi i mirënjohjes e tha (Pejgamberi), ‘bamirësia bie në mbyllet, duke filluar e mbaruar me të duart e Gjithmëshiruesit’, sepse merret Vërtetin. Raporti i shukr-it mes Zotit prej Tij. Dora e lypësit është formë e njeriut del, në rendin e mbramë të që velon dorën e Gjithëmëshiruesit, gjërave, si pjesë e një bashkëveprimi të kështu që bamirësia i vjen në dorë njohur vetëm për Zotin. Të pandehet Gjithmëshiruesit para se t’i bijë në se njeriu mund t’i shprehë mirënjohje dorë lypësit. Ose, po deshe, mund të Zotit i thonë të mos dallohet se thuash: ‘dora e lypësit është vetë dora shërbëtori është “formë e veluar mbi të e Dhuruesit’, dhe i Vërteti e falënderon Vërtetin”. Dhe, të pandehet se mund të shërbëtorin e Tij për dhuratën, që ai t’i falënderohet kush pos Zotit i thonë të japë Atij më tepër prej saj (cf. zijade).63 mos dallohet se “I Vërteti është formë Pastaj, ai shpjegon natyrën e e veluar mbi shërbëtorin”. njëmendtë të bashkëveprimit midis Më lart pamë se si, për Izutsun, Zotit e njeriut, duke iu kthyer një hadithi etika njerëzore në Kur’an rri si të mirënjohur: pasqyrim i zbehtë i etikës hyjnore. Zoti – i madhëruar e tejlartësuar Nga trajtimi ynë tani shohim se si Ibn qoftë – tha: ‘Isha i uritur por nuk Më ‘Arabiu e çon këtë model të bazuar ushqeve.’ Atëherë, (shërbëtori) i kërkoi në Shpallje deri në përfundimin e vet. shpjegim për kontekstin dhe pyeti: ‘Si u Paradoksi i monoteizmit – i aluduar nga ushqeke vallë, kur Ti je Zoti i botëve?!’ citati kontrastues i mistikut dominikan Ai – i tejlartësuar qoftë – tha: ‘Kur filani mesjetar Eckhart, me të cilin hapëm ishte i uritur dhe të kërkoi ushqim e ti artikullin – zgjidhet në një ontologji nuk e ushqeve, sikur ta kishe ushqyer, jodualiste që nuk lë vend për tjetër do ta kishe gjetur bri Meje (le wexhedte veç Zotit. “Pa dyshim, fjalët më të dhalike ‘indi).’ Kjo tregohet njëlloj edhe vërteta të shqiptuara nga një poet”, siç për të sëmurin dhe shuajtësi i etjes ka thënë Pejgamberi në një hadith të së të eturit, pra ‘jam Unë ai që do ta famshëm, “ishin ato të Lebidit: ‘a nuk është gjithçka, përveç Zotit, joreale?’” 63. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 4:242–3. Të vërehet mbyllja e fragmentit, ku Zoti kërkon Përktheu: Edin Q. Lohja shtim nga shërbëtori për mirënjohjen e Tij ndaj tij. 64. Ibn ul-’Arabi, Futuhat, 4:242–3. 38 Histori
Shqiptarët e Çamërisë në rrjedhat e shpërnguljeve të dhunshme - II
Prof. Dr. Selman Sheme Departamenti i Gjeografisë Universiteti i Tiranës Abstrakt Sipas regjistrimit të vitit 1991 të bërë nga Shoqëria Patriotike “Çamëria”, popullsia me origjinë çame e vendosur në Republikën e Shqipërisë arrin në 204.255 banorë. Duke u mbështetur në ritmet e shtimit natyror të popullsisë në vendin tonë në 28 vjetët e fundit, llogaritur sipas teorive demografike të riprodhimit të popullsisë, rezulton se numri i popullsisë çame në Republikën e Shqipërisë në ditët tona duhet të jetë mbi 300.000 banorë, ose rreth 11 për qind e popullsisë së regjistruar të vendit në vitin 2011. Shqiptarët e Çamërisë që jetojnë në shtetin amë, ruajnë traditat, të drejtën zakonore të kultivuar në shekuj (kanunin e adeteve), dialektin e tyre të lashtë, këngët, vallet, veshjet e tyre karakteristike, kulinarinë unike, folklorin dhe, mbi të gjitha, vendosmërinë për t’u kthyer në trojet e veta. Spastrimi etnik i Çamërisë krijoi precedentin e rrezikshëm të spastrimeve etnike në Ballkan. Ai ndryshoi dukshëm balancat etnike në raportet greko-shqiptare në favor të grekëve dhe krijoi një problem që do të ndikonte për një kohë të gjatë në ndërgjegjen e popullit shqiptar. Spastrimi etnik i Çamërisë nxiti dhe fuqizoi presionet e shtetit grek ndaj kombit dhe shtetit shqiptar, duke avancuar planet dhe aktivitetet për aneksimin e Shqipërisë së Jugut. Bazuar në Konventën Evropiane dhe Deklaratën Universale, shteti grek duhet të kryejë detyrimet ligjore e kushtetuese për trajtimin e popullsisë çame dhe arvanitase në Greqi si pakicë etnike. Njëkohësisht riatdhesimi i popullsisë çame që banon në shtetin amë, në trojet e veta në Çamëri dhe kthimi i pronave të tyre do të përmirësonte situatën demografike dhe ekonomike në këtë krahinë. Vetëm në këtë mënyrë mund të mëtohet për integrim dhe demokratizim të Rajonit të Ballkanit. 39 Histori rdhja në fuqi e nxënësit shqiptarë të Çamërisë, diktaturës fashiste të por mësuesit do të ishin shqiptarë AMetaksait e rëndon më grekofonë. Mbas 18 vjetësh mohimesh shumë gjendjen. Rrethet intelektuale e hezitimesh, në vitin shkollor 1937- përparimtare, me letra, peticione dhe 1938 qeveria greke lejoi funksionimin protesta kërkonin ndërhyrjen e shtetit e dhjetë shkollave shqipe si vijon: grek për të ndihmuar në përmirësimin e gjendjes ekonomike e sociale të 1. Filat, me 85 nxënës. bashkatdhetarëve të tyre dhe i bënin 2. Lopës, me 75 nxënës. thirrje edhe Qeverisë Shqiptare që 3. Smarte, me 14 nxënës. të ishin më aktivë në çështjen Çame 4. Nista, me 40 nxënës. pasi rrezikohej gjymtimi i Kombit 5. Sollopi, me 27 nxënës. Shqiptar. 6. Gurrësi, me 16 nxënës. Politika diskriminuese e raciste e 7. Mazrek, me 80 nxënës (të qeverisë greke ndaj popullit shqiptar gjithë shqiptarë) të Çamërisë vërehet qartë edhe në 8. Grikohorë, me 50 nxënës. fushën e arsimit. 9. Karbunara, nuk funksionoi Qeveria greke mbante pothuajse për mungesë arsimtarësh shqiptarë. në të gjitha fshatrat e Çamërisë 10. Vrohona, nuk funksionoi për shkolla fillore, në qytetet e Filatit dhe mungesë arsimtarësh shqiptarë.2 Paramithisë shkolla të mesme si dhe shkolla normale për vajza. Në të gjitha Me hapjen e këtyre shkollave këto shkolla, fëmijët e një popullsie në Çamëri filloi të mësohej Gjuha pastërtish (homogjene) shqiptare, Shqipe dhe me këtë akt u krijua një arsimohen vetëm në gjuhën greke precedent i favorshëm për popullsinë pa u lejuar qoftë edhe arsimi fetar në shqiptare. Në vitin mësimor 1937- gjuhën amtare. Neni 7 i traktatit të 1938 në shkollat e Çamërisë mësonin Sevrës, nënshkruar nga qeveria greke, në gjuhën shqipe 387 nxënës. i 19 gusht 1920, lidhur me mbrojtjen Funksionimi i këtyre shkollave e pakicave në Greqi, parashikonte qe larg rezultateve të parashikuara “ruajtjen e disa të drejtave, dhe dhe të dëshiruara. Mungesa e posaçërisht mësimin e gjuhës së saj teksteve, mungesa e mësuesve të amtare”.1 specializuar dhe, mbi të gjitha, politika Vetëm në vitin 1936 Qeveria antishqiptare e qeverisë profashiste Greke bën të ditur se planifikonte greke e gjeneralit Metaksa, bëri që hapjen e disa shkollave shqipe për këto shkolla të mbyllen shumë shpejt.
1. A. Q. Sh., Fondi 251, viti 1934, Dosja 2. A. Q. Sh., Fondi 251, viti 1938, Dosja 106, 143, f. 107-114, D. p. C. (1912-1939), Tiranë f. 49-54, D. p. Ç., 1912-1939, Tiranë 1999, 1999, f. 648-651. f. 709-711. 40 Histori Me ardhjen në pushtet të qeverisë • Nënprefektura e Pogonit: 33 fashiste të Joanis Metaksait, më 1936, fshatra me 13.888 banorë nga të cilët gjendja e popullit shqiptar në Çamëri 6200 janë grekofonë. u bë edhe më e vështirë. Kolonizimi • Nënprefektura e Margëlliçit: i rajonit nga grekët u intensifikua, 43 fshatra me 14.531 banorë, të gjithë Shpronësimi i popullsisë çame nga shqiptarë. pasuria e tyre u vazhdua dhe emrat e • Nënprefektura e Prevezës: 46 vendeve (toponimet) të banuara nga fshatra me 21.160 banorë, nga të cilët shqiptarët u zëvendësuan me emra 10.000 janë grekofonë, me origjinë grekë.3 shqiptare. Emrat shqiptare të fshatrave • Nënprefektura e Filipiadhës: Spatar, Galbaq, Varfanj, Volë, 31 fshatra me 15.530 banorë, nga të Arpice, e të tjerë u zëvendësuan cilët 4000 ishin grekofonë.4 me emrat grekë, Trikorifo, Elea, Parapatamo, Sivota, Perdhika, etj. Duke u bazuar në dokumentet e Ata u kolonizuan me grekë me ushtrisë gjermane të Luftës së Dytë qëllim që të ndryshonin raportet Botërore: “Sipas ngjarjeve të viteve demografike në rajon. 1914-1940, rreth 40.000 shqiptarë Sipas statistikave greke të vitit janë vrarë nën tortura të policisë dhe 1937, Çamëria kishte 279 fshatra popullsisë greke.”5 me një popullsi prej 112.619 banorë, Njëkohësisht gjatë kësaj periudhe nga të cilët vetëm 20.200 banorë janë shpërngulur me dhunë në Turqi, ishin grekofonë dhe 92.419 ishin shtetin amë Shqipëri, në Sh.B.A e shqiptarë. vende të tjera, rreth 200.000 shqiptarë Numri i popullsisë shqiptare të Çamërisë dhe nga trojet e tjera të Çamërisë, ndarë sipas shqiptare në Greqi. nënprefekturave, ashtu siç e paraqet Për rrjedhojë, me gjithë vitalitetin gjeografi Italian Aldo Sestini në librin e lartë biologjik të popullit shqiptar e tij “La Ciamuria – 1941” paraqitet (koeficientin e lartë të natalitetit), si vijon: ritmet e shtimit vjetor të popullsisë • Nënprefektura e Filatit: 79 kanë qenë graduale, e në periudha të fshatra me 32.024 banorë nga të cilët caktuara (vitet 1914-1926), ka pasur 3500 flasin dy gjuhë. saldo negative të shtimit të popullsisë. • Nënprefetura e Paramithisë: 47 fshatra me 15.486 banorë, nga të 4. Aldo Sestini, “La Ciamuria”, Bolletino cilët 5000 flasin dy gjuhë. della R. Societa geografica Italiana, Roma, Ottobre – Novembre, 1941 f. 484. 5. A. Kotini, “Reprezaljet ndaj Çamërisë nuk 3. J. Petifer, “The blue guide to Albania and i ka bërë vetëm Napolon Zerva”. Telegraf. Kosovo”, botimi i tretë, Londër 2000, f. 57. 19.2.2016. 41 Histori
Këto dukuri demografike dhanë kazma e lopata për të punuar vërehen qartë në tabelën e vepruar në prapavijë për ndërtime statistikore që vijon: rrugësh. Në këtë mënyrë qeveria fashiste e Metaksait tregoi zyrtarisht Popullsia e katër N/prefekturave të mungesë besimi ndaj tyre, duke i Çamërisë në vitin 1913 dhe para ngjarjeve poshtëruar e trajtuar jo si qytetarë të vitit 1944. grek, por si të huaj të dyshimtë. Ky qëndrim përbuzës u përsërit edhe në
N/Prefektura Popullsia më 1913 Popullsia para mobilizimin e përgjithshëm. ngjarjeve 1944 Tensioni politik në Çamëri u rrit Familje Frymë Familje Frymë në pikën kritike kur autoritetet greke, 1 Filati 1809 9844 1712 9067 të ndërgjegjësuar për shtypjen e 2 Gumenica 2124 11.625 2077 11.084 ushtruar kundër popullit shqiptar në 3 Paramithia 2275 11.512 2291 11.165 Çamëri dhe të frikësuar nga ndonjë 4 Margëlliçi 3430 18.129 2261 12.181 kundërveprim, urdhëruan internimin Gjithsej 9638 51.110 8341 43.497 me dhunë të gjithë meshkujve mbi moshën 16 vjeç, të cilët i futën nëpër Etapa e tretë : Finalizimi i burgje të ndryshme në ishujt e Detit spastrimit etnik nëpërmjet Egje (Chios, Medelin, Korynth, gjenocidit (1939-1945) Lefkada, etj.). Numri i të burgosurve Procesi i shpërnguljes së është llogaritur në mbi 5000 vetë prej të cilëve 550 u vranë ose vdiqën popullsisë çame nga trojet e veta dhe 6 helenizimit të saj, u fut në një fazë në tortura. të re gjatë luftës Italo-Greke (1940- “Burrat u internuan që nga dita 1941) dhe arriti pikën më kulmore që ushtria greke pësoi disfatë në me ngjarjet tragjike të viteve 1944- Nistë. Kjo valë internimesh vazhdoi 1945. me një kontingjent të dytë më 12 Në prag të shpërthimit të luftës nëntor, dhe një të tretë më 15 nëntor Italo-Greke, represioni i qeverisë 1940. greke ndaj popullit shqiptar të Besohet se afro 1500 shqiptarë Çamërisë u rrit ndjeshëm. Qeveria çamë u internuan vetëm në ishullin armatosi banda paramilitarësh Lefkada. Prej tyre, 330 u vranë gjatë ushtarakë, të cilët filluan të rrugës ndërsa 33 vdiqën në kampe”.7 terrorizojnë shqiptarët në të dy anët “Në këtë mënyrë – shkruan e kufirit. Rekrutët çamë në ushtrinë historiani grek Jani Sharra – qeveria greke, megjithëse shfaqën dëshirën 6. A. Sh. Sh., “Historia e popullit shqiptar”, për të luftuar kundër italianëve, IV. Tiranë 2008, f. 151. u trajtuan jo si ushtarë por si rob 7. Fletorja “Çamëria (Tiranë) 15-16 tetor lufte. Në vend të pushkëve atyre ju 1991, f. 1, S. Repishti – Mbi Çamërinë”, Phoenix, Shkodër, 2002, f. 47. 42 Histori e vendosi elementin shqiptar Greqisë nga ushtritë gjermane, në një mysliman haptazi në kampin e gjendje shëndetësore e shpirtërore të armikut”8, duke e paragjykuar rëndë. Pas pushtimit të Greqisë nga popullsinë çame si bashkëpunëtore gjermanët, qarqet shoviniste greke të pushtuesve italianë. Ndërkohë në nxitën krijimin e bandave kriminale fshatrat e zbrazura të Çamërisë, ku për të vrarë pjesëtarët e parisë së kishin mbetur pleq, gra e fëmijë, të Çamërisë. Popullsia çame u ngrit cilët ishin pa mbrojtje, filluan sulmet mbi pasionet dhe urrejtjen nacionale e hajdutëve grekë, që grabitën dhe zgjodhi rrugën e bashkëjetesës pasuritë dhe kryen mizori të shumta e të bashkëpunimit me popullsinë e të pashembullta. e krishterë, për të përballuar Në këtë situatë Italia intensifikoi bashkërisht gjendjen e rëndë që u propagandën antigreke, duke krijua pas pushtimit gjerman. Për premtuar dhe çlirimin e minoritetit këtë qëllim, njerëz me ndikim në shqiptar në Greqi. Popullsia çame krahinë u përpoqën të krijonin mbajti një qëndrim neutral ndaj atmosferën e mirëkuptimit midis dy palëve në konflikt. “Edhe kur komuniteteve, grekë e shqiptarë. italianët pushtuan Gumenicën – Por qarqet shoviniste nuk ishin shkruan Jani Sharra – rrallë ndonjë të interesuar për bashkëjetesën çam u bashkua me ta”.9 paqësore e normale. Duke përfituar Një grup antifashistësh çamë nga situata e turbullt e luftës dhe i kryesuar nga Musa Demi iu për të rindezur armiqësitë ata nxitën kundërvu propagandës italiane para vrasjen e disa figurave me influencë shpërthimit të luftës, por veprimtaria në Çamëri. Në këto rrethana ngjarjet e tyre u ndërpre nga autoritetet morën një drejtim të rrezikshëm. greke. Gjatë muajve korrik-gusht Gjermanët u përpoqën që ta 1940 krerët e Çamërisë u internuan. hidhnin minoritetin shqiptar në Pas thyerjes së ushtrisë italiane dhe luftë kundër EAM-it dhe Frontit tërheqjes së tyre nga Greqia, qeveria Nacionalçlirimtar grek. Këto greke ndërmori një valë të re dhune përpjekje u shoqëruan me një e terrori mbi popullsinë shqiptare të propagandë me ngjyra të theksuara Çamërisë. nacionaliste, por në disa raste edhe Të burgosurit dhe të internuarit me masa represive. u liruan vetëm pas pushtimit të Nacionalistët shqiptarë shpresonin se gjermanët do të 8. Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme ndihmonin në çlirimin e Çamërisë. (AMPJ) Viti 1944, Dosja 42. Një kronikë e Për këtë qëllim ata ngritën Këshillat politikës greke në Çamëri. Lokale Shqiptare në gjithë krahinën. 9. Jani Sharra, “Istoriatis periohis Igumenicas 1500-1950”, Athinë 1985, f. 615. Pjesëtarët e Këshillit Krahinor të 43 Histori Çamërisë ishin njerëz me influencë si: lidhur me Shtabin Aleat të Mesdheut Vëllezërit Dino, Adem Muha, Hamza me qëllim që të mënjanonin rrezikun Rexhepi, Hizder Ahmeti, Mahmut zervist që i kanosej Çamërisë. Mala, Ramadan Sulo, Bido Taho, - Popullsia çame ka dhënë Haxhi Shehu, etj. Këshilli Krahinor një kontribut të njohur në luftën kryente në një farë mënyre detyrat e antifashiste nacionalçlirimtare. qeverisjes lokale, siç ishte mbrojtja Rezistenca antifashiste e kësaj e rregullit dhe qetësisë, zgjidhja e popullsie fillon në dimrin e viteve mosmarrëveshjeve, interesohej për 1942-1943. Grupi ilegal i përbërë hapjen e shkollave shqipe, etj. Kjo nga Njazi e Kasem Demi, Mustafa veprimtari i shqetësoi qeveritarët e Sulo (Kalbaqi), Dervish Dajaka, Athinës dhe forcat e tyre të djathta, Muharrem Demi, Braho Karasani, të cilat i kërkuan gjermanëve për Sami Alushi, Tahir Demi, Vehip rivendosjen e administratës greke Huso, etj., që në verën e vitit 1942, në Thesproti. Autoritetet gjermane filluan punën për popullarizimin e mbajtën një qëndrim të dyfishtë. ideve të Kartës së Atlantikut, e cila Ata nuk e njohën zyrtarisht u garantonte popujve e pakicave veprimtarinë e Këshillit Krahinor etnike liri e barazi, si dhe të drejtën Çam dhe nga ana tjetër nuk e e vetëvendosjes pas fitores mbi përmbushën kërkesën e qeverisë fashizmin. Në shkurt të vitit 1943 kuislinge greke për vendosjen e u krijua çeta “Çamëria” dhe pak administratës në Thesproti. më vonë batalioni “Çamëria”, i cili Realisht autoritetet gjermane, zhvilloi në shtator 1943 betejën duke u nisur nga interesat e tyre e famshme të Konispolit, kundër ushtarake, e pranuan në heshtje gjermanëve, që zgjati 55 ditë. Në këtë punën e Këshillit Krahinor. periudhë të trazuar, kur Napolon Ky qëndrim i luhatshëm i Zerva dhe bashkëpunëtorët e tij gjermanëve ndryshon në mënyrë kërkonin të shuanin rezistencën dramatike në verën e vitit 1944 antifashiste në Çamëri dhe luftën kur ata çarmatosën një pjesë të e popullit çam kundër fashizmit, popullsisë shqiptare të Çamërisë dhe në maj 1944 u formua batalioni i lejuan forcat nacionaliste të Napolon minoritetit çam, që mban emrin e Zervës të sulmonte fshatrat e heroit të LANÇ-it, birit të Filatit “Ali Çamërisë. Demi”. Brenda disa muajve numri i - Popullsia çame në përgjithësi partizanëve të batalionit “Ali Demi” nuk pranoi mobilizimin ushtarak arriti 500 e ca luftëtarë. Ky batalion dhe bashkëpunimin me gjermanët ishte inkuadruar në divizionin XV-të në luftë kundër popullit grek. të ELLAS-it. Nacionalistët bënë përpjekje për t’u
44 Histori Misioni britanik që kreu duart e zervistëve, të cilët përsëritën hetime në Çamëri pas luftës, pohon krime të ngjashme me ato që kishin pjesëmarrjen e çamëve në radhët e ndodhur në Paramithi. Përveç EAM-it dhe jep një shifër prej 700 poshtërimeve, shkatërrimeve, luftëtarësh. Edhe biografët e Zervës grabitjeve dhe ç’nderimeve të grave, e kanë pranuar një gjë të tillë, duke vetëm në dy ditët e para u therën dhe dhënë një shifër prej 1000 luftëtarësh u vranë 259 banorë të Filatit dhe 157 shqiptarë nga Çamëria që morën banorë të fshatit Spatar. pjesë në formacionet e EAM-it. - Reprezaljet e Paramithisë, - Në verën e vitit 1944 tensionet Pargës, Karbunarit, Spatarit, Filatit, politike në Çamëri u rritën dhe etj., ku u masakruan edhe fëmijët, pasiguria e popullsisë çame u shtua. nuk lanë më asnjë lloj iluzioni. - Më 27 qershor ndodhi masakra Shumica e njerëzve u bindën për e përbindshme e forcave të Napolon fatin që i priste. Filloi kështu eksodi Zervës kundër popullsisë shqiptare biblik i popullsisë çame, i cili të të Paramithisë që është masakra më e kujton eksodin biblik të izraelitëve, egër ndaj shqiptarëve myslimanë. Në ndodhur 3300 vjet më parë. Duke u atë ditë forcat e Ligës Republikane larguar ata lanë pas shtëpi të djegura, Greke (EDES) të gjeneralit Zerva kufomat e të afërmve të pavarrosur hynë në qytet dhe vranë rreth 600 dhe të pushtuar nga tmerri. Largimin shqiptarë myslimanë, burra, gra dhe e tyre historiani Jani Shana e fëmijë. Shumë prej tyre u përdhunuan përshkruan me këto fjalë. dhe u torturuan para vdekjes. “Mijëra njerëz, burra gra e Të nesërmen një batalion tjetër fëmijë, me dhimbje dhe keqardhje në i EDES-it hyri në Pargë, ku vrau fytyrat e tyre, niseshin me ç’mundnin 52 shqiptarë të tjerë.10 Masakrat të merrnin me vete, në rrugën e vazhduan 3-4 ditë, jo vetëm në qytete shpëtimit”.11 por edhe nëpër fshatra. Në dhjetor të vitit 1944 kaluan Me këto ngjarje fillon eksodi kufirin shqiptar kolonat e fundit çam që ndodhi në vitet 1944-1945. të refugjatëve shqiptarë çamë, Në vjeshtën e vitit 1944 të përbërë nga gratë dhe fëmijët situata politike në Çamëri ishte që kishin mbetur në burgjet e jashtëzakonisht kritike. Në këtë Paramithisë, Filatit, Janinës, etj. periudhë forcat zerviste iu afruan - Pas largimit të banorëve qytetit të Filatit në një kohë që forcat autoktonë situata në Çamëri u gjermane ende nuk ishin larguar. Në rëndua edhe më shumë si rezultat i mëngjesin e 24 shtatorit Filati ra në ashpërsimit të konfliktit, që çoi në 10. K. Frashëri, “Historia e Çamërisë” 11. J. Sharra, “Istoriatis hiroes Igumenicas”, Vështrim Historik. Tiranë 2015. vepër e cituar, Athinë 1985. 45 Histori luftime të ashpra midis forcave te Spastrimi etnik i Çamërisë ELLAS-it (të majta) e të EDES-it (të krijoi precedentin e rrezikshëm të djathta) të N. Zervasë. spastrimeve etnike në Ballkan. Ai Në dhjetor të vitit 1944 Fronti ndryshoi dukshëm balancën etnike Nacionalçlirimtar i EAM-it dhe në raportet greko-shqiptare, në favor forcat e ushtrisë NÇG (ELLAS), të grekëve dhe krijoi një problem, që çliruan Çamërinë dhe në fillim të do të ndikonte për një kohë të gjatë janarit 1945 i detyruan forcat zerviste në ndërgjegjen e popullit shqiptar. (EDES) të kalonin në Korfuz. Në Spastrimi etnik i Çamërisë nxiti dhe luftimet për çlirimin e Çamërisë një fuqizoi presionet e shtetit grek ndaj ndihmesë të rëndësishme dhanë kombit dhe shtetit shqiptar, duke edhe djemtë çamë të inkuadruar avancuar planet dhe aktivitetet për në batalionin “Ali Demi” dhe në aneksimin e Shqipërisë së Jugut. formacione të tjera. Në këtë situatë të re një pjesë e popullsisë çame (-3000 Kush ishte Napolon Zerva 5000 vetë) u rikthyen në shtëpitë e tyre, duke pësuar masakrën e dytë - Spastrimi etnik i Çamërisë nga akoma më të pabesë. Refugjatët banorët myslimanë autoktonë është çamë kishin marrë sigurinë verbale vepër kombëtare, politike e fetare edhe nga Misioni Britanik në Tiranë. e shtetit grek, që e ka zanafillën që Pas nënshkrimit të marrëveshjes në vitin 1844 kur u shpall platformë së Varkizës (13 shkurt 1945) EAM-i politike e “Megali Idhes” dhe që u pranonte që ELLAS-i të dorëzonte realizua hap pas hapi ndaj shqiptarëve, armët. Pas dorëzimit të armëve, duke kulmuar në ngjarjet tragjike të luftëtarët çamë të batalionit të IV viteve 1944-1945. Në këto ngjarje të “Ali Demi” u nisën për në Shqipëri fundit rol parësor ka luajtur gjenerali të çarmatosur. Shumë prej tyre Napolon Zerva një figurë diabolike e u vranë gjatë rrugës nga forcat kriminale e skenës politike greke. qeveritare të gjeneral Plastiras. Në Napolon Zerva (1891-1957) lindi mënyrë të pabesë garnizoni edeist në Artë nga një familje me prejardhje në Korfuz shkeli marrëveshjen, duke nga fshati Zervë e krahinës së Sulit kryer sulmin final kundër Çamërisë. (Çamëria Juglindore). Bandat edeiste pasi ripushtuan Suli historikisht është banuar nga Çamërinë, iu drejtuan Filatit, një racë shqiptare dhe normat juridike duke realizuar një gjakderdhje të që rregullojnë jetën ekonomiko- tmerrshme. Kjo qe fushata e fundit shoqërore udhëhiqeshin nga Kanuni e masakrës së zervistëve kundër i “Papa Zhulit” apo nga “nomet” popullsisë shqiptare të Çamërisë. (ligjet) e të parëve. Neni pesë i këtyre “nomeve” i cilëson suliatët as “turq”
46 Histori e as “grekë” por shqiptarë dhe për Zerva mori përsipër këtë aksion të tradhti ndaj Atdheut jepej dënimi ulët dhe fashist: spastrimin e Greqisë me vdekje. Pikërisht këtë duhet të nga shqiptarët çamë. Këtë e tregon zbatonte Suli në emër të të parëve të një letër dërguar në vitin 1956 një vet, ndaj bastardit Zerva. mikut të tij nga Parisi, Jani Popori, Zerva vetë ka pohuar se rrjedh ku shkruhet: “Bëjua të qartë njerëzve nga një familje me origjinë vllahe. se ne e kryem detyrën që na ishte Napolon Zerva ka qenë i njohur ngarkuar për spastrimin e çamëve si “venizelist”, oficer i ushtrisë greke myslimanë nga atdheu ynë, të cilët me lidhje të ngushta me elementë kanë qenë 500 vjet në qafë të grekëve pro-diktatorialë të tipit të gjeneralit dhe ua bëmë të mundur malësorëve Plastiras, diktatorit Pangalos dhe të zbresin në fusha.”12 kriminelit, kolonel Dertilis, që nga Si venizelist, ai i takonte asaj pjese vitet 1920, mbas disfatës greke në të politikanëve grekë që punonin për Azinë e Vogël. “Megali Idenë”, një mbretëri, që Më 1925, Zerva ishte komandant ishte projektuar të shtrihej deri në i rojës private të diktatorit Pangalos Kostandinopojë. Kur Greqia u thye dhe, më vonë, pjesëmarrës në ushtarakisht nga Turqia në Anadoll shumë grushte shteti dhe aksione (1921-1922), ky brez i politikanëve konspirative në Greqi gjatë viteve të grekë u trondit, sepse kishte humbur para të Luftës së Dytë Botërore, me rastin të fitonte atë që kishte mësuar një urrejtje të theksuar për Monarkinë në bankat e shkollave greke, kishte dhe “komunizmin”. luftuar për atë, dhe tashmë nuk mund Eksperimenti demokratik në të pranonte dështimin e ëndrrave Greqi i zhgënjeu rëndë këta elementë shoviniste. venizelistë dhe shumë nga ata, duke Pas formimit të EDES-it më përfshirë edhe oficerin N. Zerva, 1941, Zerva vazhdoi të ushqente filluan të shihnin me admirim ëndrrën se fati e kishte zgjedhur të Musolinin dhe diktaturën e tij dhe më udhëhiqte Greqinë në rrugën drejtë vonë Adolf Hitlerin dhe regjimin e tij të “Lavdisë së Madhe” të “Megali nazist. Kjo mundësi u dha në prillin Idesë”. e vitit 1936, me ardhjen në fuqi të Më 9 mars 1943, duke vlerësuar siç gjeneralit Metaksa si kryeministër. duhet mundësinë e një bashkëpunimi Opozita demokratike greke ishte të ngushtë me Britanikët, për vete e dobët dhe e kufizuar. e për grupin e tij të vogël, Zerva Terreni ishte përgatitur për hodhi poshtë “republikanizmin” e akte terroriste e racizëm, sidomos tij dhe i dërgoi një mesazh personal kundër popullsisë jogreke, siç ishin 12. A. Shehu, “Tragjedia Çame”, Rilindja shqiptarët e Çamërisë. Siç duket, N. (Zvicër), 4 korrik 1994, f. 13. 47 Histori besnikërie mbretit në mërgim. Pastaj akte gjenocidi dhe spastrime etnike, Zerva denoncoi EAM-ELAS- vepra që, padyshim, përbëjnë një in si një organizatë komuniste. krim kundër njerëzimit. Këto dy akte i siguruan atij armë e Me marrëveshjen e Kazertës municione britanike. Në këtë rrugë, (Itali) u vendos që asnjë njësi (nën ai u shndërrua në një instrument të komandën e EDES-it dhe ELAS- thjeshtë në duart e britanikëve. it) të mos lejohej të merrte ligjin në Në dhjetor 1943, kur britanikët u duart e veta.13 bindën se EAM-i në luftën e tij ishte Nuk mjafton që Zervën ta më shumë komunist se antigjerman, trajtosh si “shqiptaro-vrasës” për të hap pas hapi filluan të përkrahnin mbyllur të vërtetën historike. Ai duhet forcën më të vogël “demokratike” të të jetë simboli i krimit politik për gjeneralit Zerva. shtetin grek. Mbas Zervës fshihet një Ndërkaq, Zerva, nga një shtet, një komb, një popull që gjyqit republikan i bindur, u kthye në një të historisë nuk do t’ia dalë, qoftë për përkrahës të Monarkisë në Greqi dhe falje dhe për dinjitet, por mbi të gjitha u identifikua me forcat e së djathtës për të vërtetën dhe të drejtën. ekstreme. Departamenti Amerikan i Territori i kontrolluar nga Zerva Shtetit më 1945 ngulte këmbë që në fillim të vitit 1944 shtrihej mbi për çdo ndihmë për Greqinë duhej Epirin, nga Preveza e në Veri. Kjo të kushtëzohej me formimin e një zonë veprimi iu njoh Zervës edhe me qeverie koalicioni me baza të gjera, marrëveshjen e Libanit (22 maj 1944) nga e cila duhet të përjashtoheshin dhe, më vonë, edhe me marrëveshjen personalitete të këtilla të së djathtës e Kazertës (Itali) më 26 shtator ekstreme si Zerva dhe Mahromikhalis. 1944. Kështu që fati i shqiptarëve të Megjithatë, asgjë nuk e pengoi Zervën Çamërisë mbeti plotësisht në duart e të qëndronte në qeverisje derisa më kriminelit Zerva. 1947 u zbulua bashkëpunimi i tij me Marrëveshja e Libanit përfshinte, okupatorët gjermanë dhe ai u detyrua mes të tjerash, edhe “dënimin e të largohej nga detyra. tradhtarëve dhe të atyre që kanë Nuk kaloi shumë kohë dhe ai shfrytëzuar fatkeqësitë e popullit rikthehet sërish në politikë si ministër (grek) gjatë luftës” (Art. 4) si dhe i Punëve Botore, vetëm për një vit “plotësimin e kërkesave (territoriale), (1950-1951). Ai i kaloi ditët e fundit kombëtare” (Art. 5). Gjenerali Zerva të jetës i sëmurë dhe i harruar. e shfrytëzoi këtë marrëveshje për Disa autorë e trajtojnë figurën e të “denoncuar” çamët dhe për të “çliruar Çamërinë” nga shqiptarët, 13. S. Repishti, “Mbi Çamërinë”, vepër e duke kryer me bandat e tij kriminale cituar, f. 56. A. Sh. Sh. Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë, 2009, f. 2987-2988. 48 Histori
Zervës si shkaktar e përgjegjës kryesor Gra e Data Vendi Burra Gjithsej të ngjarjeve kriminale në Çamëri. fëmijë Paramithi, 27 800 230 1030 Personalizimi i krimeve shtetërore Margëlliç qershor është një mashtrim historik. Shteti 1944 Parga 130 - 130 grek e ka nderuar e shpallur N. Gusht Filat e 198 61 259 Zervën heroin e luftës, duke i ngritur 1944 Katundë Mars Filat e 142 59 201 buste dhe muzeume, ndërkohë që 1945 Katundë Gjermania nuk i ka nderuar në histori Të humbur: “personalitetet” e Holokaustit të Paramithi, - - 230 krimit si heronj. Pragë e Filat Duke folur për valën e fundit Gjithsej 1270 350 1850 të spastrimit etnik të Çamërisë, historiania ruse N. Smirnova dhe Nga internimet dhe torturat etnografia F. Ivanova arrijnë në këtë e bëra gjatë regjimit diktatorial të përfundim: “Dëbimi i çamëve nga gjeneralit Metaksa (1940-1941) u trojet e tyre ka qenë një plan i hartuar vranë dhe vdiqën nga torturat 450 të që në vitet ’20 nga borgjezia shoviniste internuar. greke dhe për ta realizuar me sukses, Të vdekurit në radhët e më 1944, pranë forcave të Zervës, u refugjatëve gjatë eksodit për në krijua një repart i veçantë që quhej Shqipëri, për mungesë ushqimesh “Kompani e pavarur”, e cila përbëhej dhe nga sëmundjet e ndryshme, nga kriminelë profesionistë.14 llogariten në 2755 vetë. - Në një raport të botuar në 1. Të dhëna demografike dhe vitin 1945 arrihet në përfundimin ekonomike për krimet dhe se gjatë spastrimit etnik kundër grabitjen e pasurive popullsisë shqiptare të Çamërisë, të popullsisë çame nga fillimi i Luftës Italo-Greke e deri në marsin e vitit 1945, kur u Gjatë fushatës greke të spastrimit luajt akti i fundit i kësaj tragjedie, etnik të Çamërisë, nga 27 qershori shuma e përgjithshme e të vdekurve 1944 deri në mars 1945, numri i dhe të humburve llogaritet në mbi përgjithshëm i vrasjeve është si 5000 vetë. Gjatë kësaj periudhe u vijon15: dogjën dhe u shkatërruan 61 fshatra. Pothuajse në të gjitha fshatrat e 14. A. Shehu, “Tragjedia çame”, Rilindja, banuara nga shqiptarët e Çamërisë, (Zvicër). 6 korrik 1944, f. 12). 15. Kastriot Dervishi: “Masakra në Çamëri” banesat u bënë të papërdorshme. (Përmbledhje dokumentesh), f. 74-75. Numri i shtëpive të shkatërruara Arkivi Qendror i Shtetit, Arkivi i Ministrisë së Brendshme, Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme. 49 Histori
16 dhe të djegura arrin në 5800. Të Sasia e grabitur pallogaritshme janë vlera e orendive Nr. Produkti në okë shtëpiake, arturinave, stolive të 1 Drithëra 4.949.000 veçanta, kostumeve popullore, etj., 2 Tërshërë, elb 2.217.000 të cilat janë shumë të kushtueshme 3 Duhan 18.500 dhe që të gjitha u plaçkitën nga 4 Oriz 26.800 bandat e Zervës. 5 Vaj ulliri 457.700 – Gazeta e së majtës (EAM) 6 Djath 361.500 “Anagnosti” e datës 16 janar 1946 7 Gjalp 12.850 shkruante se “trimat” e Zervës 8 Lesh 26.750 vodhën dhe shkatërruan gjithçka 9 Bajame 37.000 që i kishte shpëtuar shkatërrimit të 10 Koshere bletësh 5140 hordhive italo-gjermane, e shkaktuan një valë terrori në gjithë këtë krahinë Në tabelën e mësipërme jepen (Çamërisë – S. SH.) Gjithë “trimat” të dhënat për produktet e grabitura e Zervës u bënë pronarë të mëdhenj në vendbanimet e Paramithisë, tokash. Pasuritë e shqiptarëve, që Gardhiqit, Dragome, Karbunarë, janë detyruar me forcë të braktisin Filat, Galbaq dhe Spatar. vatrat e tyre u plaçkitën dhe u - Prodhimet bujqësore të lëna shkatërruan. Në të gjithë Çamërinë në shtëpi dhe të humbura në vitin u bë një shkatërrim i pashembullt. bujqësor 1944-1945 paraqiten në Pronat e Çamërisë në Greqi, u tabelën që vijon (në okë): grabitën me urdhrin mbretëror U. B. 2185/152 dhe Vendimin 2871/54. Prodhime bujqësore të lëna në shtëpi Pasuritë bujqësore dhe blegtorale u dhe humbja e prodhimit në vitin 1944- shpërndanë ndër grekët e pa tokë, 1945 (në okë)19 ndërsa pasuritë e tyre nëpër qytete iu dhanë banorëve që nuk kishin Rajoni Të lëna në shtëpi Prodhimet e humbura 17 banesa... (1944-1945) Drithëra Misër Vaj ulliri Drithëra Misër Vaj ulliri Produkte bujqësore dhe blegtorale të Paramithi 80.000 25.000 70.000 200.000 200.000 250.000 grabitura.18 Margëlliç 150.000 100.000 200.000 800.000 800.000 400.000
16. Një histori e shkurtër e Çamërisë Gumenicë 700.000 30.000 300.000 2.000.000 2.000.000 2.000.000 martire. “Bashkimi”, 30 dhjetor 1945 Filat 17. Sh. Delvina, “E vërteta mbi Epirin”, 800.000 200.000 50.000 1.000.000 1.000.000 340.000 Tiranë 1997, f. 72-73. 18. F. O., 371/48 094, Protesta e delegatëve të Kongresit të Minoritetit Shqiptar në Greqi, dërguar Këshillit të M. P. J., B. Meta. 19. K. Dervishi , “Masakra në Çamëri” “Tragjedia Çame”, Tiranë, 2010, f. 77-78. (përmbledhje dokumentesh), f. 77. 50 Histori - Gjithsej prodhime bujqësore arrinin në dy milionë e gjashtë të lëna në shtëpi janë: drithëra qind mijë (2.600.000) strema, ose 1.730.000 okë, misër 355.000 okë 260 mijë hektarë, që përfshinin: dhe vaj ulliri 620.000 okë. Humbja fusha (toka bujqësore), lëndina, e prodhimit të vitit 1944-1945: kopshte, pyje dhe kullota. Pronat drithëra 4.000.000 okë, misër e paluajtshme përfshijnë gjithashtu 3.700.000 okë e vaj ulliri 2.990.000 shtëpi, punishte dhe fabrika, hotele okë. dhe dyqane shërbimit, ndërtesa - Aktiviteti i dytë dhe mjaft i publike, shtëpi pushimesh, etj., rëndësishëm i ekonomisë në Çamëri një pjesë e të cilave janë djegur ishte blegtoria. Me shpërnguljen e dhe shkatërruar. Këto pasuri dhunshme popullsia humbi pjesën vlerësoheshin në atë periudhë deri dërrmuese të fondit të blegtorisë. në 100 milionë franga ari.21 - Emigracioni i popullsisë çame Grabitja e gjësë së gjallë arrin në drejt Shqipërisë filloi në gusht të këta tregues20 vitit 1944 dhe vazhdoi deri në mars të vitit 1945. Qeveria shqiptare, në Nr. Rajoni Bagëti e imët Lopë, qe Kuaj rrethanat e vështira të pasluftës nuk mundi t’u jepte emigrantëve 1 Margëlliç 3.000 200 100 çamë përkrahje politike, ushtarake e materiale. Në këto rrethana, 2 Paramithi 6.000 300 200 popullsia çame u gjend përballë 3 Gumenicë 5.000 200 25 varfërisë dhe mjerimeve të shumta. Rreth 95 për qind e popullsisë 4 Filat 3.000 100 100 vuante shumë për strehim dhe për sistemimin e jetës së saj.22 - Të humbura dhe të ngordhura - Emigrantët çamë u vendosën gjatë rrugës së emigrimit: 110.000 gjeografikisht në mënyrë provizore bagëti të imta, 400 lopë e qe, 200 në shtatë prefektura: kuaj. Shuma e përgjithshme e Numri i popullsisë çame sipas 23 bagëtive të dëmtuara arrijnë: Prefekturave 127.000 krerë bagëti të imëta, 1200 krerë lopë e 645 kuaj. 21. M. Nazarko, “Lufta e fundit”, (pronat Në vitin 1941 pasuritë rurale e shqiptarëve në Greqi), Tiranë 2007, f. 95. të popullsisë shqiptare në Çamëri 22. A. M. P. J., viti 1946, dosja 140, Promemorie për Drejtorinë e Mbrojtjes së Popullit. 20. K. Dervishi, po aty, f. 75-76. “Zëri i 23. A. M. P. J., viti 1946, dosja 133, f. 110- Çamërisë”, Nr. 2, 22 gusht 1945. 112. 51 Histori
Nr. Prefektura Rrethi Numri i popullsisë Konispol 1490 banorë 1 Gjirokastër Delvinë 940 banorë Sarandë 1050 banorë Vlorë 4700 banorë 2 Vlorë Fier 1980 banorë Berat 1070 banorë 3 Berat Lushnjë 1500 banorë Durrës 1420 banorë Kavajë 1450 banorë 4 Durrës Shijak 640 banorë Krujë 770 banorë Elbasan 500 banorë 5 Elbasan Peqin 450 banorë Dumre 820 banorë 6 Tiranë 900 banorë 7 Shkodër 75 banorë
- Raportet e Komisionit të atë në luftën civile, që po zhvillohej Minoritetit Shqiptar çam jepnin të në Greqi. Fushata për të mobilizuar dhëna rrëqethëse për zinë e bukës popullsinë çame në radhët e Ushtrisë që kishte prekur refugjatët. Sistemi i Demokratike Greke (UDG), nuk ndihmës asistenciale ishte i kufizuar nisej nga qëllimi për të zgjidhur në 15 për qind të popullsisë, që ishin çështjen çame, përkundrazi, ajo nën nivelin e varfërisë, asistencë që ishte një aksion politik me motive ishte fare e pamjaftueshme për të ideologjike. Ajo synonte t’u vinte përballuar jetesën. Këta emigrantë në ndihmë komunistëve grekë merrnin një ndihmë prej 250 gram dhe të eliminonte rezistencën e bukë në ditë. forcave antikomuniste çame, si dhe Në vitet 1945-1947 emigrantët problemet që krijonin refugjatët çamë morën ndihma nga UNRRA çamë për administratën komuniste një shumë totale prej 1.450.000 USD. në Shqipëri. Fushata shtrënguese për Përveç vuajtjeve dhe mjerimeve të mobilizimin e popullsisë çame në emigrantëve shumë shpejt popullsia UDG frikësoi aq shumë popullsinë, çame do të provonte persekutimet saqë një pjesë e emigrantëve u e diktaturës komuniste. Qeveria detyruan të kërkojnë nënshtetësinë shqiptare u përpoq të mobilizonte shqiptare. popullsinë çame dhe ta angazhonte
52 Histori Megjithatë shterimi i burimeve që pasuan, gjatë gjithë periudhës së asistenciale, papunësia, strehimi në Luftës së Ftohtë, qeveria shqiptare çadra, uria, mungesa e shërbimeve nuk e trajtoi më asnjëherë problemin shëndetësore dhe kushtet e këqija çam me qeverinë greke, ose në të jetesës në përgjithësi, shkaktuan organizmat ndërkombëtare. vdekjen e rreth 2755 emigrantëve Me gjykimin e elitës intelektuale çamë.24 çame (grupi i Admiralit Teme Në pranverën e vitit 1953, Sejko në vitin 1960) prezenca çame qeveria shqiptare mori vendimin për në jetën publike çame mori një ndërrimin e shtetësisë së refugjatëve karakter margjinal, që u pasua edhe çamë, pa marrë parasysh dëshirën e me procesin e asimilimit të tyre në tyre. Ky dekret kishte dy nene:25 shoqërinë shqiptare. Neni 1: Personat me kombësi shqiptare nga Çamëria, që banojnë Vendosja e popullsisë çame në në Republikën Popullore të Republikën e Shqipërisë sipas regjistrimit Shqipërisë dhe që nuk fituan gjer të vitit 1991.26 më sot shtetësinë shqiptare, me hyrjen në fuqi të këtij dekreti, marrin Nr. Vendbanimi Popullsia shtetësinë shqiptare. 1 Delvinë (rrethi) 2900 Neni 2: Ngarkohet Ministria 2 Sarandë (rrethi) 12.100 e Punëve të Brendshme të japë 3 Vlorë (rrethi) 42.300 udhëzimet e duhura për regjistrimin 4 Fier-Patos (rrethi) 39.800 në regjistrat e popullsisë të 5 Berat – Kuçovë 6.900 6 Lushnjë, Zhamë-Dushk-Çermë 8.300 personave, që bëhet fjalë në nenin 1 7 Elbasan-Cërrik 12.650 të këtij dekreti. 8 Peqin 1400 Ky dekret ishte në kundërshtim 9 Kavajë-Golem-Gosë-Rrogozhinë 10.500 flagrant me të drejtën ndërkombëtare 10 Durrës-Shijak-Sukth 35.000 dhe ishte një veprim i paprecedent, 11 Tiranë (rrethi) 29.700 që vështirëson shumë problemin 12 Krujë-Fushë Krujë-Laç-Milot 720 e kthimit të refugjatëve çamë në 13 Lezhë 35 krahinën e tyre, në Çamëri. 14 Shkodër 1150 - Përveç përpjekjeve të dy-tre Gjithsej 204.255 viteve të para të pas luftës, në vitet 24. Kërkesë e qeverisë shqiptare drejtuar Sipas regjistrimit të vitit 1991, Konferencës së Ministrave të Punëve të të bërë nga Shoqëria Patriotike Jashtme të Bashkimit Sovjetik, Britanisë “Çamëria”, popullsia me origjinë së Madhe, SHBA dhe Francës në Paris, 3/6/1946. “Bashkimi”, 4/6.1946. 26. M. Vikers, “Çështja çame” (Mëtimet 25. A. Q. Sh., Fondi 890, viti 1953, dosja kombëtare dhe pronësore shqiptare në 454, f. 8. Greqi), Prishtinë 2002, f. 51. 53 Histori çame e vendosur në Republikën e unike, folklorin dhe, mbi të gjitha, Shqipërisë arrin në 204.255 banorë. vendosmërinë për t’u kthyer në Duke u mbështetur në ritmet trojet e veta. e shtimit natyror të popullsisë në Bazuar në Konventën Evropiane vendin tonë në 28 vjetët e fundit, dhe Deklaratën Universale, shteti llogaritur sipas teorive demografike grek duhet të kryejë detyrimet të riprodhimit të popullsisë, rezulton ligjore e kushtetuese për trajtimin e se numri i popullsisë çame në popullsisë çame dhe arvanitase në Republikën e Shqipërisë në ditët tona Greqi si pakicë etnike. Njëkohësisht duhet të jetë mbi 300.000 banorë, riatdhesimi i popullsisë çame, që ose rreth 11 për qind e popullsisë së banon në shtetin amë, në trojet e regjistruar të vendit në vitin 2011. veta në Çamëri dhe kthimi i pronave Shqiptarët e Çamërisë që jetojnë të tyre do të përmirësonte situatën në shtetin amë, ruajnë traditat, të demografike dhe ekonomike në drejtën zakonore të kultivuar në këtë krahinë. Vetëm në këtë mënyrë shekuj (kanunin e adeteve), dialektin mund të mëtohet për integrim dhe e tyre të lashtë, këngët, vallet, veshjet demokratizim të Rajonit të Ballkanit. e tyre karakteristike, kulinarinë
54 Përkthime
Mus’hafët mbi majat e heshtave
Turki Ahmed
Abstrakt Që nga ai moment kur mus’hafët u ngritën mbi majat e heshtave, mund të themi se feja hyri zyrtarisht si një faktor vendimtar në konfliktin politik mes palëve. Secili e përdor si gur shahu të fortë dhe fitimprurës në lojën politike, e cila mbetet në esencë lojë, që ka si qëllim parësor pushtetin. Është po e njëjta gjë, nëse ky pushtet quhet kalifat, mbretëri, principatë apo presidencë. Emërtimet ndryshojnë dhe variojnë sipas fazave të historisë, ndërkohë që thelbi mbetet po ai, i pandryshueshëm. Këtu qëndron dhe problemi kryesor i politikës përgjatë shekujve të kaluar, pasi njerëzit janë dhënë pas emërtimeve dhe kanë injoruar trupin, janë angazhuar me lëvozhgën dhe aparencën, duke harruar thelbin dhe përmbajtjen.
Që nga ai moment kur mus’hafët Sufjanit, Zoti qoftë i kënaqur me u ngritën mbi majat e heshtave, të gjithë, u zhvilluan disa beteja, ku mund të themi se feja hyri më e njohura është ajo e Xhemel-it, zyrtarisht si një faktor vendimtar në vitin 36 të hixhretit. Kjo betejë në konfliktin politik mes palëve. zhvillohej mes Aliut nga njëra anë dhe Talha, Zubejr dhe Aishes nga ë konfliktin politiko ana tjetër. Një betejë tjetër ishte ajo e historik për pushtet vitit 36, mes Aliut nga njëra anë dhe N(kalifatin) mes Ali Muauije ibnu Ebi Sufjan nga ana ibnu Ebi Talib me mbështetësit e tij tjetër. dhe mes Zubejr ibnu Auam, Talha Fitorja në betejën Xhemel, ishte ibnu Ubejdila, nënës së besimtarëve për Aliun, Zoti qoftë i kënaqur me Aishes dhe Muauije ibnu Ebi të. Ndërkohë, beteja në Siffin, edhe
55 Përkthime pse zgjati paksa, treguesit ishin se hixhri. Vetëm gjashtë muaj më vonë Aliu do të dilte fitues. Por, ishte nga vrasja e Aliut, Muauija u shpall mendjemprehtësia e Amr ibnul ‘As, kalifi i myslimanëve, pasi hoqi dorë këshilltari i Muauijes, ai që e ndryshoi nga ky post djali i Aliut, Hasani, Zoti situatën në mejdan. Atij i lindi një ide qoftë i kënaqur me ta. Ky vit njihet shumë dinake, e cila konsistonte në ndryshe si viti i xhematit. thirrjen për të gjykuar sipas Librit Që nga ai moment kur të Zotit në këtë konflikt mes dy mus’hafët u ngritën mbi majat e palëve myslimane. Kështu, e gjithë heshtave, mund të themi se feja hyri ushtria e Muauijes, i ngriti mus’hafët zyrtarisht si një faktor vendimtar në mbi majat e heshtave. Ndërkohë, konfliktin politik mes palëve. Secili ushtria e Aliut u përfshi nga kaosi e përdor si gur shahu të fortë dhe dhe rrëmuja. Aliu e dinte se e gjitha fitimprurës në lojën politike, e cila kjo ishte një pusi dhe një dredhi, se mbetet në esencë lojë (game) që ka nuk ishin gjërat ashtu siç dukeshin, si qëllim parësor pushtetin. Është po por në fund, u detyrua të pranojë e njëjta gjë, nëse ky pushtet quhet që konflikti të gjykohej sipas Librit kalifat, mbretëri, principatë apo të Zotit. Pjesa dërrmuese e ushtrisë presidencë. Emërtimet ndryshojnë së Aliut, përbëhej nga njerëz që dhe variojnë sipas fazave të historisë, ishin rebeluar kundër kalifit ët tretë, ndërkohë që thelbi mbetet po ai, i Othman ibnu ‘Affanit, ata që kishin pandryshueshëm. mësuar Kur’anin dhe që u ishte nxirë Këtu qëndron dhe problemi balli nga sexhdet e shumta. Aliu e kryesor i politikës përgjatë shekujve pranoi gjykimin sipas Librit të Zotit, të kaluar, pasi njerëzit janë dhënë edhe pse e dinte se nuk është më pas emërtimeve dhe kanë injoruar shumë se një mashtrim. trupin, janë angazhuar me lëvozhgën Nga gjykimi sipas Librit të Zotit, dhe aparencën, duke harruar thelbin Aliu doli i humbur, ndërkohë që dhe përmbajtjen. ushtria e tij u përça. Ishin pikërisht Është e vërtetë se përdorimi ata që e detyruan të pranojë gjykimin i faktorit fe në historinë tonë ka sipas Librit të Zotit, ata që e braktisën filluar dhe startuar ëq pas vdekjes së ushtrinë e Aliut. Po, janë ata që më Profetit Muhamed (a.s.). Por ai hyri vonë u njohën si hauarixh. Kështu, fuqishëm në lojën politike, që nga përveç frontit me Muauijen, Aliut, momenti kur mbi heshta u ngritën Zoti qoftë i kënaqur me të, iu hap mus’hafët dhe pas manovrave dhe një front i ri, ai i hauarixhëve. politike, të cilat kryesoheshin nga Në fund, vetë Aliu (r.a.), mbeti i gjykimi sipas Librit të Zotit. Që vrarë nga hauarixhët, pikërisht nga nga ai moment, e deri në momentet Abdullah ibnu Mulxhim, në vitin 40 e sotme, feja në jetën tonë është
56 Përkthime shndërruar në një top që e gjuajnë Gadishullin Arabik, të gjithë i sheh palët për të shënuar gola në portat me mus’hafët e ngritur mbi majat e kundërshtare, ndërkohë që vetë feja heshtave, mbi grykat e topave apo është vetëm mjeti. Kjo ka ndodhur kokat e raketave. Kanë ndryshuar në të shumtën e rasteve dhe jo në armatimet, por jo mus’hafët pas të të gjitha rastet. Flasim për palët në cilëve ngërthehen të gjithë, e ku, në konflikt ëq i përkasin së njëjtës fe, apo të shumtën e rasteve, pothuaj të gjithë flasim për palën fituese ë t pushtetit janë larg mësimeve të tyre. politik, ajo që ka rëndësi është se Vëllazëria Myslimane në Egjipt feja është përdorur në historinë tonë dhe në vende të tjera, Shteti Islamik politike për të legjitimuar sovranin në Irak, Daish në Sham, Fronti politik ose për të justifikuar ë l vizjen Nusra në Siri, Alkaeda në Jemen, në që synon shkuljen me rrënjë të Arabinë Saudite dhe në Magreb... të sovranit apo regjimit që përfaqëson. gjithë ngrenë mus’hafët mbi majat Kjo ka ndodhur edhe me regjimet e heshtave, sikur beteja e Siffin ë t pretenduese të shekullarizimit dhe mos ketë mbaruar akoma, sikur Amr ato civile, të cilat shfaqeshin kundër ibnul ‘As dhe Ebu Musa Esh’arij, janë idesë së politizimit të fesë. Periudha akoma gjallë. Në fakt, në një formë a e Sadam Husejnit, Kadafit, Beshar një tjetër, ata pulsojnë jetë. Esedit dhe të tjerëve është e freskët Çështja nuk ka të bëjë për kujtesën tonë. me opozitarët, luftëtarët dhe Mesa duket, historia është muxhahidinët, por faktori fe po gozhduar dhe nuk lëviz nga vendet përdoret edhe nga ata që kanë tona. Koha është paralizuar në këtë pushtetin politik në dorë. Në fund vatër dhe nuk shihet ndonjë ndryshim të fundit, Kur’ani ka aq hapësira i madh mes momentit aktual dhe sa të interpretohet në një formë atij të shkuarit para katërmbëdhjetë dhe në të kundërtën e saj. Në fund, shekujsh. E njëjta situatë vazhdon të alternativa mbetet po njerëzore, sado gozhdojë zemrat dhe frymëmarrjet të orvaten disa që ti veshin formalisht tona. Ndoshta, edhe ne nuk kemi shenjtërinë. Shenjtëria i mbetet vetëm dashur dhe nuk duam ta ndryshojmë tekstit, kurse interpretimi mbetet një këtë gjendje për shkaqe të cilat po përpjekje njerëzore e ndikuar nga t’i cekim, do të na merrnin shumë pasionet, interesat, qëllimet, mjedisi, hapësirë. Nga Vëllazëria Myslimane përkatësia fisnore, sektare e krahinore, dhe lëvizjet e islamit ideologjik në si dhe etapat historike. Egjipt, Libi, Siri, Irak, Jemen, vendet e Magrebit1, Arabi Saudite dhe shtetet e Afrikës së Veriut dhe ato të shkretëtirës së Saharasë, të cilët kanë 1 Magrebi përfshin Marokun, Tunizinë, lidhje gjeografike e kulturore me njëri-tjetrin Algjerinë, Mauritaninë dhe Libinë, kryesisht (shënim i Redaksisë). 57 Përkthime Për të sjellë një shembull për këtë Kur e shoh këtë skenë të që themi, mund të citojmë deklaratën përgjakshme në botën arabe, e cila e fundit të Nuri Maliki, rreth është sprovuar nga loja e pistë politike përplasjeve në Enbar, në perëndim deri në thellësitë e zemrës, por që u të Irakut, të cilat i cilësoi si përplasje shitet masave si diçka e shenjtë, më dhe konflikt mes mbështetësve vjen ndërmend shejh Ali Abdurezak të Husejnit dhe mbështetësve të (1888-1966) (Zoti e mëshiroftë) dhe Jezidit, se Husejni nuk ka vdekur, po broshura e tij “Islami dhe bazat e ashtu dhe Jezidi. Të gjitha problemet pushtetit”, i botuar për herë të parë politike, ekonomike dhe sociale në vitin 1925. Shejh Abdurezak ishte të Irakut, për të cilat ka shkruar një i ditur i diplomuar në Ez’her me sociologu irakian dr. Ali Eluerdij në dëshminë “Alemije” e barasvlershme dhjetë volume, nuk qenkan veçse një me doktoraturën e sotme. Ai ishte formë e konfliktit ë t pandërprerë kadi dhe kishte studiuar edhe në mes Husejnit dhe Jezidit. E gjitha universitetin e Oksfordit në Britani. kjo, sipas këndvështrimit të Nuri Librin e tij ai e shkroi pas rënies së Maliki, i cili vishet me kostumet perandorisë osmane, me fillimin e më luksoze të shtëpive botërore rivalitetit të sulltanëve dhe mbretërve të modës, përdor parfumet më të arabë e të huaj për të përvetësuar shtrenjta parisienë, mban dëshmitë titullin “kalif ”. Mes tyre ishte dhe më të larta shkencore. E megjithatë, mbreti i Egjiptit të asaj kohe, Fuadi në zemër dhe shpirt, ai vazhdon të i Parë. jetojë ditët e Siffin dhe Qerbelasë, në Librin e tij, shejh Abdurezak e kërkim të hakmarrjes për Husejnin. shkroi për t’u prerë rrugën atyre që Nuri Maliki, nuk është veçse një duan të përdorin fenë për qëllimet model të cilin e morëm si shembull, e tyre politike, me në krye mbretin përndryshe të gjithë të tjerët njëlloj Fuad i Parë, i cili as arabishten nuk e janë në këtë drejtim. Të gjithë e fliste mirë, kurse nga feja s’ia kishte përdorin lojën e së shkuarës dhe fare haberin. Shejhu e mbështeste ngjarjet e saj, për çështje të cilat librin e tij në tekste nga Kur’ani nuk kanë asnjë lidhje me fenë apo dhe tradita profetike, sipas të cilit parimet. Në fund, u mbetet masave Islami nuk është një sistem politik të gjera të njerëzve që të shërbejnë i caktuar. Sakaq, kalifati ishte një si karburant për zjarrin e konfliktit, alternativë njerëzore, së cilës i besuan me emrin e tyre bëhet hakmarrja dhe myslimanët pas vdekjes së Profetit gjykohen njerëzit. Janë po këto masa a.s, gjë e cila u pa qartë në debatin që ata të cilët i djeg zjarri dhe i vuajnë lindi në shtëpinë e Beni Saide, mes pasojat e këtij konflikti. myslimanëve mekas dhe medinas.
58 Përkthime Sipas shejh Ali Abdurezak, Ishte normale dhe e pritshme feja islame nuk e pengon lindjen që shejhu në fjalë të ndëshkohej e një lloji tjetër sistemi politik, në politikisht pas botimit të librit, çfarëdo vendi qoftë, me kusht që ndëshkim i cili u reklamua si fetar. të mos i kapërcejë kufijtë e Zotit; Atij iu hoq diploma e Ez’herit dhe Nxitja e njerëzve për mirë, përhapja u shkarkua nga posti i kadiut, duke e e dashurisë, tolerancës dhe lirisë, e hedhur në bodrumet e harresës. dalë nga shura’ (konsulta). Në fund, në këto kushte që po Po, Islami përcakton kuadrin e përjeton bota, e cila nuk dëshiron përgjithshëm të parimeve, por ai nuk të shkëputet nga iluzionet artificiale, ndërhyn në detajet që ndryshojnë nuk kam fjalë më të mirë sesa fjalët sipas kushteve të kohës dhe vendit. e shejh Ali Abdurezakut lidhur me Kështu, kalifati që ka dominuar këtë çështje, i cili thotë: “Kërko në në periudha të caktuara kohe, nuk Kur’anin Fisnik ndonjë gjurmë të ishte veçse zgjedhje njerëzore të qartë, apo të nënkuptuar për atë imponuara nga kushtet historike. Ai që të kërkohet të besosh lidhur me nuk është i detyrueshëm si pjesë e tiparin politik të fesë islame. Mandej, pandarë e fesë. kërkoje këtë gjurmë edhe në thëniet e Siç e kam kuptuar dhe nga libri profetit Muhamed (a.s.). Kur’ani dhe i shejh Ali Abdurezak, problemi tradita profetike janë burimet kristale qëndron te përzierja që bëhet mes që kemi në duar. Kërko argumentin fesë dhe historisë së fesë, ku në te këto të dy, ose diçka që të duket fakt feja është përdorur politikisht. si argument. Por, ti nuk do të gjesh Kjo është problematika më e ndonjë argument të qartë, përveçse madhe në historinë e arabëve dhe hamendësime, të cilat nuk ngrihen myslimanëve. në nivelin e së vërtetës (hakut).”
Përktheu: Elmaz Fida
59 Personalitete
Prof. dr. Vehbi Hoti një jetë në shërbim të arsimit kombëtar
Prof. dr. Njazi Kazazi Didakt i Gjuhës Shqipe Shkodër Abstrakt Prof. dr. Vehbi Hoti është një figurë e shquar e arsimit dhe e mendimit pedagogjik shqiptar, të cilëve edhe u ka kushtuar një jetë të tërë. Që nga viti 1965 e gjer më 2018, plot 53 vjet pa ndërprerje i është përkushtuar arsimit në përgjithësi, posaçërisht arsimit të lartë për 49 vjet si pedagog i Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi”. Ka dhënë një ndihmesë të rëndësishme në organizimin dhe drejtimin e punës mësimore dhe shkencore të Universitetit të Shkodrës dhe një kontribut të veçantë ka dhënë për themelimin, organizimin dhe drejtimin e Fakultetit të Shkencave të Edukimit. Edhe pas daljes në pension është aktiv në punën studimore dhe atë kërkimore – shkencore. 1. Hyrje: 2. Pak nga jeta:
rof. dr. Vehbi Hoti është Lindi në Shkodër më një figurë e shquar e arsimit 06.04.1942. Arsimin parauniversitar Pdhe e mendimit pedagogjik e kreu në vendlindje. Me 1965 shqiptar, të cilëve) u ka kushtuar një u diplomua në Universitetin e jetë të tërë. Që nga viti 1965 e gjer më Tiranës në degët Biologji – Kimi 2018, plot 53 vjet pa ndërprerje i është dhe Pedagogji. përkushtuar arsimit në përgjithësi, Është nga një familje qytetare posaçërisht arsimit të lartë për 49 vjet me tradita dhe kontribute në si pedagog i Universitetit të Shkodrës fusha të ndryshme të veprimtarisë, “Luigj Gurakuqi”. veçanërisht në atë arsimore. Prof. dr. Vehbi Hoti, 1966
60 Personalitete Juka” dhe emërohet metodist në Kabinetin Pedagogjik të Rrethit Shkodër. Në shtator 1981 rikthehet në Universitetin e Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, ku edhe qëndron deri në daljen në pension në vitin 2013, duke vazhduar si pedagog i jashtëm gjer në vitin akademik 2018.
3. Kontribute në fushën e punës mësimore dhe shkencore:
Ka dhënë një ndihmesë të rëndësishme në organizimin dhe drejtimin e punës mësimore dhe shkencore të Universitetit të Shkodrës. Për 15 vjet ka qenë anëtar dhe sekretar i Këshillit Shkencor të Institutit të Lartë Pedagogjik, si Disa muaj para përfundimit dhe sekretar i redaksisë së organit të studimeve universitare, nga shkencor të Institutit “Buletini ministri i Arsimit, Thoma Deliana, Shkencor”. Nga viti 1991–2002 anëtar iu komunikua emërimi në Tiranë i Senatit të Universitetit të Shkodrës ku me 1 gusht 1965 fillon punën në dhe që nga viti 2004 e gjer më 2018 Sektorin e Pedagogjisë në Institutin ka qenë kryeredaktor i organit të e Studimeve dhe Botimeve Shkollore Universitetit “Buletin Shkencor. Seria e në Tiranë. Në shkurt të vitit 1966 u Shkencave të Edukimit.” transferua si pedagog në Institutin Një kontribut të veçantë ka e Lartë Pedagogjik (ILP) Shkodër dhënë për themelimin, organizimin (sot Universiteti i Shkodrës “Luigj dhe drejtimin e Fakultetit të Gurakuqi”). Shkencave të Edukimit. Për disa vite Nga 1977-1981, në kuadrin e ka qenë Përgjegjës i Departamentit të asaj që emërtohej “qarkullim”, që në Psikologji – Pedagogjisë dhe për 13 thelb ishte arsye biografike pasi burri vjet (1991-2003) Dekan i Fakultetit i tezes së tij, Hafiz Salih Myftia, ish- të Shkencave të Edukimit. Ka qenë Kryemyfti i Shkodrës, me të birin për kualifikime dhe marrje përvoje ishin të arratisur politik, largohet në disa shtete: Itali, Austri, Angli, nga ILP-ja si mësues në Shkollën Rusi, Danimarkë, etj. e Mesme Pedagogjike “Shejnaze 61 Personalitete Ka qenë anëtar i Komisionit të Qemali, Fan Noli, Aleksandër Ministrisë së Arsimit e të Kulturës Xhuvani, Gaspër Beltoja, Sheuqet (MAK) për problemet e arsimit në Muka, Et’hem Osmani, e Halim ciklin ulët (1981-1990), koordinator Shpuza, etj.. i Universitetit të Shkodrës për disa Punime me interes janë shkrimet projekte si: për ngritjen e Qendrës për kontributet e disa kolegëve të së trajnimit profesional të mësuesve shquar të Universitetit të Shkodrës si: (1998-1999), për iniciativën Mihal Prifti, Prof. Vehbi Bala, Prof. universitare për zbatimin e filozofisë dr. Jup Kastrati, Prof. dr. Nuri Abdiu, “Hap pas Hapi” (1997-2001) si studiuesit e mirënjohur Islam Dizdari dhe për përgatitjen e studentëve/ e Faik Luli. mësuesve për edukimin e të drejtave Me interes janë pritur punimet të fëmijëve në ciklin e ulët (2000- e tij për: politikën arsimore të 2008) të drejtuara nga Ministria e Qeverisë së Vlorës (1912-1914), Arsimit dhe Kulturës, si dhe Qendra zhvillimet arsimore në zonën e Shqiptare e të Drejtave të Njeriut. pushtimit austro-hungarez (1916- 1918), politika arsimore e Ataturkut 4. Kontribute në fushën në Turqinë e Re, idetë edukative të e botimeve: Kur’anit, roli i revistës “Zani i Naltë”, për problemet e edukimit 1923-1928 Krahas veprimtarisë mësimdhënëse, (me rastin e 75 vjetorit të daljes së shumë shpejt ai iu përkushtua me saj), etj. pasion punës studimore, duke u Shumë vite i ka kushtuar bërë modeli i pedagogut që ka studimit të kontributit të Luigj harmonizuar dhe ndërlidhur si Gurakuqit për shkollën shqipe e diçka të pandarë trinomin: mësimin – arsimin tonë kombëtar, zhvillimin e kërkimin shkencor – botimin. arsimit në Rrethin e Shkodrës gjatë Ka botuar më se 50 punime viteve 1965-1980. Në këtë kuadër në organe të ndryshme shtypi dhe ka qenë bashkautor i historikut të ka marrë pjesë në më shumë se 60 arsimit në Shkodër që nga lashtësia e sesione dhe konferenca shkencore. gjer më 1980, me dy vëllime, dërguar Drejtimi themelor i punës në Institutin e Studimeve e Botimeve studimore – shkencore – botuese Shkodër. kanë qenë problemet e historisë së Është autor i monografive: arsimit dhe të mendimit pedagogjik “Luigj Gurakuqi, për shkollën e psikologjik shqiptar, me studimin e shqipe dhe arsimin kombëtar” kontributeve arsimore e pedagogjike (2002), “Et’hem Osmani – Mësues të disa personaliteteve të shquara si: i Popullit” (2012), si dhe i botimeve Naim Frashëri, Zef Jubani, Ismail të veçanta: “Shkolla e mesme
62 Personalitete pedagogjike Shejnaze Juka, në Është një nga njohësit më të 60 vjetorin e saj” (1978), “Përvojë mirë të historikut të Universitetit të punës mësimore edukative të të Shkodrës. Në këtë kuadër shkollave të rrethit të Shkodrës” është bashkautor dhe redaktor (1980) dhe “Përvojë e shkollave i monografive: “Historiku i të Shkodrës për kualifikimin dhe Institutit të Lartë Pedagogjik veprimtarinë shkencore” (1981). të Shkodrës – 30 vjetori” (1978), Akademiku Prof. Bedri Dedja “Historiku i fakultetit të ciklit ka vlerësuar shumë kontributet e të ulët, 1981 – 2001” (2001), Prof. dr. Vehbi Hotit në fushën e “Universiteti i Shkodrës ndër vite, studimit të historisë së arsimit dhe të 1957 – 2002” (2002), “Universiteti mendimit pedagogjik shqiptar. Pasi u i Shkodrës në 50 vjetorin e tij” njoh me monografinë e tij kushtuar (2007), “Universiteti i Shkodrës në Lujigj Gurakuqit, shkruan se: “Për 100 vjetorin e pavarësisë” (2012). mua tanimë, nuk ka asnjë dyshim se Vehbi Ka bashkëpunuar me disa Hoti është ndër studiuesit më të shquar universitete si: me Universitetin të historisë së arsimit dhe të mendimit e Tiranës për udhëheqje e pedagogjik shqiptar” (Nga parathënia e doktoraturave në fushën monografisë përmendur më sipër f. 9). e psikologjisë dhe anëtar i Si pedagog ai ka qenë titullar i Komisionit për Mbrojtjen e shumë disiplinave psikologjike e Doktoraturave në këtë fushë; me pedagogjike, ka dhënë kontribute Universitetin e Tetovës në Maqedoni të rëndësishme në hartimin e (2002 – 2006) si pedagog i programeve mësimore dhe botimin lëndëve “Histori e Psikologjise” e teksteve. dhe “Psikologji e Përgjithshme” Është bashkautor i teksteve si dhe anëtar i Komisionit për të psikologjisë për shkollat e pranimin e pedagogëve në degën larta: “Hyrje në psikologji” e psikologjisë së këtij universiteti; (2016), “Didaktika për degët e me Universitetin e Podgoricës të Malit mësuesisë të ciklit të ulët” (1990), të Zi, për 14 vite nga 2004 e gjer “Psikologjia moshore për kursin në 2018 ka qenë pedagog i lëndës pasuniversitar të psikologjisë së së psikologjisë në Programin e Universitetit të Tiranës” (1989) Përgatitjes së Mësuesve të Ciklit dhe “Psikologjia për shkollat të Ulët, që nga viti 2007 ka qenë i e larta, në 2 vëllime” (Botim i ngarkuar nga Enti i Teksteve dhe i Universitetit të Tiranës, 1984). Mjeteve Mësimore të Podgoricës, Gjithashtu, bashkautor, në dy tekste si vlerësues i teksteve për shkollat të pedagogjisë për shkollat e mesme shqipe ku ka recensionuar 15 (1972, 1975). tekste shkollore për klasat I – IX.
63 Personalitete
Edhe pas daljes në pension është 5. Vlerësime aktiv në punën studimore dhe atë kërkimore – shkencore, gjatë së cilës Për punën mësimore dhe atë përveç teksteve të psikologjisë ka botuar shkencore ka marrë vlerësime 4 punime për kontributet arsimore të larta nga organe shkencore pedagogjike për disa figura të shquara të dhe shtetërore. Kështu Senati i kësaj fushe si: Prof, dr. Shefik Osmani, Universitetit të Shkodrës në vitin Prof. Palokë Berisha, Prof. Faik Luli, 2013 i ka dhënë titullin “Profesor “Mësues i Popullit”, Prof. Islam Dizdari, Emeritus”. Nga tre Presidentë etj. Ka marrë pjesë në disa sesione të Republikës së Shqipërisë është shkencore, si dhe në Konferencën dekoruar me: “Urdhri Naim Shkencore Ndërkombëtare për 100- Frashëri i Artë” (2001), me titullin vjetorin e “Komisia Letrare Shqipe në “Mësues i Merituar” (1987) dhe Shkodër” (2016), etj. “Medalja Naim Frashëri” (1977).
64 Retrospektivë
Ç’asht Kur-ani?
Abstrakt Një nga virtutet a cilsit karakteristike të Kur-anit të shênjtë âsht pushteti që ka për me e transformue e me e naltësue njerin nga thellësia e injorancës, e erresirës dhe e barbarizmës në kulmin më të naltë të dijës, të dritës e të spiritualitetit. Ky libër i fillosofis së mjaftuëshme qëndron i pa shoq në të reformuemit e shoqëris njerëzore dhe në të siguruemit e lumteris së vërtetë, të harmonis e të vëllazris në mest të individualëvet. Ky libër âsht një filozofi e mjaftueshme dhe një ligj i plotë, i cili ka msime qëu përshtaten të gjitha gjendjevet të ndryshme të njeriut. E edukon njerin e egër tue i msue rregullat e para shoqnore e njërzore, që e dallojnë prej shtâzëvet; kështu t’egërin e bân njeri, mandej ketë njeri e pajos me morale të nalta, kështu e bën njerin të mirë e të moralshëm. Kurani jep edhe mâ msime që e çojnë njerin e moralshëm në kulmin e lumtëris e të paqës tue ja ndryshue moralet e nalta në spiritualitet e në shënjtëri.
rejtësija e sinqeriteti i këtë sferë shpirtnore epshet shtazore dhe plotë e i pastër i njeriut prirjet e këqia, që e trazojnë dhe i sjellin Dshpërblehen prej të Plot- pengime njeriut për me qendrue i pa tundur pushtetshmit Perëndi me të dhuruemit e nji mbi themele të virtutit, vdesin e zhduken; jete qjellore, të nji xheneti qysh në këtë jetë; nashti shpirti mrrin një shkallë zhvillimi, po në ketë gradë shpirtnore âsht që njeriu e në të cilën përpjekjet e tij kurorëzohen me ndien se të falurat e të luturat apo adhurimi sukses. Një ndryshim i plotë e pershkon që në fillim i dukeshin si një barrë, tash natyrën e njeriut: Vetë Zoti e rrënjos má janë një ushqim mbi të cilin varet dashurín e virtutit në zêmër të tij; e verteta madhnimi dhe përparimi i shpirtit. Në triumfon dhe e shtrëmbëra zhduket.
65 Retrospektivë
edhe shumë pjesë, që u merret vesh صلوا على جامع العلم و الحلم و الحكم kuptimi qartazi dhe munt të shijohen سيدنا محمد! .prej gjithë kujt صلوا على جامع ال�أخلاق سيدنا محمد! Ka lexuesa të Kur-anit, të cilët صلوا على طبيب قلوبنا محمد! tue mos qenë të zotë me i marrë vesh hollësit, figurat e premin e rreptë أ�عوذ بالله من الشيطان الرجيم، بسم الله të këtij kodi të plotë të filosofis, e الرحمن الرحيم zgjatin gjuhën tue e kritikue Kodin e والسم ِاء َذ ِات الرجع و ْال�أر ِض َذ ِات plotësuem t’udhëheqjes njerëzore e َ َّ َ َّ ْ ِ َ ْ الص ْدع �إِنَّه َل َقو ٌل َف ْصل وما هو بِ ْاله ْز ِل nuk ja hedhin fajin mendje-shkurtësis َّ ِ ُ ْ ٌ َ َ ُ َ َ Zotni të ndershëm! së tyre. Nga ana tjatër ka shumë lexues të tjerë, jo vetëm Muslimanë po edhe Në këtë themë me titullin “Ç’âsht dijetarë mendje hollë jo Muslimanë, Kur-ani?” do flas me sa të kem që e kanë shijue Kur-anin e Shênjtë fuqi mbi disa virtyte të Kur-anit të janë tërheqë prej bukurivet të tij dhe madhnueshëm; e di që nuk kam zotësi i kanë pohuë e lavdue naltsit e kësaj me folë mbi Oqeanin e pa fund të mrekullije të pa vdekëshme. filosofisë e të diturís, po mbasi e kemi Një shkrimtar Angles me emnin detyrë, po shtërngohemi me gjetë John Davenport në librin “An apology diçka. for Muhammed and the Koran” faqe Më parë le t’i apim një kuptim 49 tue lavdue Kuranin e shênjtë fjalë për fjalë versetit që këndova. thotë edhe këto fjalë: “The Koran Urdhënon Zoti i Madh: “Betohem is confessedly the styndard of the në qiellin që dërgon shí dhe në tokën, Arabian language, and bounds with e cila hapë gjinë e vet me shí për me splendid imagery and the boldest nxjerrë bimët, që ky Kur-an âsht fjala metaphors and not withstanding that e Zotit dhe revelata (vahj) e Tij e cila it is sometimes obscure... is generaly ndan të drejtën nga e shtrembra e nuk vigorous and sublime so to justify the âsht shaka.” observation of the celebrated Goethe, Kur-ani i shënjtë âsht mbushur that the Koran is a work with whose plot me figure (mexhas) të shkëlqyera, dullness the reader is at disgusted, me metafora fort guximtare dhe me afterwards attracted by its charms and alegori të bukura. Për me u kuptue finally irresistibly ravished by its many këto figura e ma fort për me u shijue beauties”! premia e reptë e Kur-anit të shënjtë, Që d.m.th.: “Kur-ani pranohet duhet një shpirt i formuar e i përsosun pa kundershtim që âsht stendardi dhe një mendje e pjekur dhe e a modeli i gjuhës Arabe, dhe âsht shëndoshët. Me gjithë atë Kur-ani ka mbushë plot me figura të shkelqyera dhe me metafora fort kuximtare sa do
66 Retrospektivë që disa herë âsht i errët, jo i qartë për T’a shqyrtojmë, ç’marrëdânie ka me u marrë vesh, përgjithësisht âsht i shiu që bie prej së nalti në tokë me fuqishëm e sublim (xhelil); kështu të fjalën e Zotit që i inspirohet njeriut? vërtetojmë gjykimin e të famëshmit Këtu ka një krahasim në këtë Goethe, i cili thotë: Kurani âsht një mënyrë: Si shiu i begatshëm që zbret vepër me pa kthjellsín a me premin prej së nalti, kur i duhet tokës për me e rreptë të së cilës lexuesi pikë së ja ringjallë jetën bimvet të zhuritura e pari mërzitet, masandaj thithet prej të bëra shkrum, po ashtu edhe fjala bukurivet tërheqëse dhe më në funt pa e Zotit, Kur-ani, zbriti prej të naltit dashje ja marrën zemrën dhe e bëjnë Perëndi për me ringjallë njerzin kur për vete bukurit e shumta të Kur-anit”. kjo ishte e vdekur moralisht. Goethe-ja, të cilin ky shkrimtar e Mbasi revelata, e cila ringjall sjell si vërtetues të gjykimit të vetë mbi njerzin, asht një fenomen i pa Kuranin, asht shkrimtar e poet me kuptueshëm aqë kollaj si fenomen të famë të perbotëshme i Gjermanís. tjerë Zoti, për me na e kthjellue dhe Le të kthehemi në themë: Në me na bind për të vërtetën e saj na sjell shumë versete të Kur-anit Zoti ka bâ si dëshmuës e vertetuës fenomenin e bé në kreatyra të Tij. Të spjegohemi shiut, i cili ringjall bimët. Revelata ja pakë; ç’qellim ka Zoti që betohet në përngjan shiut në ringjallje. Kreatyra të Tij? Qellimi i betimevet të Gjelbërimi i tokës varet mbi shinë Zotit në kreatyra âsht krejt i ndryshëm që bie së nalti; po të pushojë ky për nga ai i njerzvet në Krijuësin. një kohë, krojnat thahen, gjelbrimi Fjala Hyjnore në formë betimi bahet shkrumëzi. Kështu ngjan puna zbulon se punërat e Zotit janë dy edhe me arësyen njerzore; si kundër farësh: një palë janë të dukëshme e shtërpojnë burimet, shkrumëzohen të kuptueshme kollaj një palë të tjera bimët e veshken lulet, asht edhe janë të vështira me u kuptue si duhet, arrësyeja njerëzore ndryshket dhe e arsyeja njerzore mund të gabohet e humbet pastertin e fuqin e saj, po të mund të dështojë për me ua marrë mos flladitet me gurrën e pa shterun vesh realitetin (hakikatin) e tyre; njerzia Hyjnore e po të mos ushqehej me mbi këto lloj punëra kanë opinione të revelatë (vahj). ndryshme. Që t’a sqarojmë këtë princip le të Zoti me plot diturí për me na hedhëm një sy kohës para Islame: Kur kthjellue dhe me na e provue e me na lindin Dielli n’Arabi, H. Muhamedi, bindë për të vërtetën e këtyre punravet botën e kishte mbuluar errësira; qysh të pa dukëshme, na sjell në formë me dukjen e të madhit Jesu Krisht, H. betimi si dëshmues e vërtetuës punërat Isait, kishin kaluar po thua 600 vjet e dukëshme, që kanë përgjasim dhe mbas kësaj kohe nuk ishte dukë metaforik me to. mâ ndonjë i inspiruem tjetër i Zotit.
67 Retrospektivë Krej bota dëshmonte një të rame te Kur-ani âsht një libër i gjallë dhe poshtë nga pastertia e nga virtuti; kijo i përshtatshëm për ç’do kohë dhe nuk i detyrohet tjetër kuj veç se të vënt, për krejt njërzin deri sa të jetojë premit të revelatës për një kohë kaqë këjo; po me qënë se njerëzia mund të gjatë. Arrësyeja e ndryçkur njerzore të dështojë për me qëndrue në rrugë e sundonte njërzin e jo arrësyeja e të drejtë munt të shtëmanget nga e plotsueme me revelatë, e prandaj e vërteta, munt të zhytet n’injorancë kishte humbë rrugën njeriu. Ujët e ase munt të bjerë në materjalizmë, tokës së arrësyes njerzore ishte tharë tue mos i mbetë mâ zotsia e duhur se ujët pjellor i inspiratës nuk ishte për me marrë dritë prej Kodit të derdhë mbi tokë për një kohë kaqë plotë të udhëheqjes njerëzore; për të gjatë. Kur shohëm qëndrimin e pa këto arrësye Mëshira Hyjnore e ka tundur të H. Muhammed-it kundra parakcakëtuar, që mbas Profetit të njij bote materjale dhe popujvet mbram H. Muhamedit, plotësuesit barbarë, kur shohim suksesin e të fes së natyrëshme të Profitëvet Tij të pa shok me gjithë pengimet të kaluar, të dërgojë një ringjallës e kundërshtimet e rrepta të kaqë të fés, i cili me gjuhën fetare quhet popujvet, kur shofim transformimin Muxheddid. Ky e pastron fen prej e pa shëmbëll e të mbrekullueshëm keq kupëtimevet të njërzis, bâhet një që solli Kur-ani i shënjtë brënda nji udhëheqës i gjallë për ata që kanë kohe të shkurtër, kur shohim të gjitha humbë rrugën dhe âsht i siguruem këto, bindemi dhe besojmë pa dyshim nga të bâmit gabim mbasi udhëhiqet që H. Muhamedi âsht Profiti i Zotit drejt prej Zanit të Zotit, kështu ky dhe Kur-ani âsht fjala e Zotit që ju nuk âsht si ç’do reformator tjetër, inspirure e ju frymëzue H. Muhamedit i cili mund të gabohet me ndonjë qoftë paqja e bekimi i Zotit mbi Të. reformë. I ndjekim parimet e Tij, të cilat nuk Të dërguemit e nji Muxheddidi i predikoi vetëm tue i lanë si teori të vertetohet edhe me fjalën e H. thata po i ushtroi me shëmbëllën e Muhamedit, i cili thotë: “All-llahu ka tij personale e i vuni në praktikë tue me dërgue në fillim të ç’do shekulli u bâ një modell i përsosun për ç’do një Muxheddid prej Muslimanëvet, njeri. Kur shofim të gjitha këto ç’ka i cili do t’a ringjallë besimin.” treguam më parë deklarojmë me Në të vërtetë të dërguemit e nji bindje të plotë që âsht injorancë, reformatori nga Ana e Zotit âsht marri e budallallëk me thënë profetsia cilsia karakteristike e nji besimi të a pejgamberllëku âsht gënjeshtër, dhe gjallë e të përhershëm. revelata, inspirata a vahji e mesazhi Edhe njërzit e mirë munt të prej të Naltit Perëndi âsht mashtrim a marrën revelatë (Ilham). Këto batakçillëk për interesa personale. revelate që n’Arabisht quhen edhe
68 Retrospektivë “Mubesherat” (lajme të mira) janë njeriut (nefsi emmare, nefsi levvame, profetësira (para lajmërime) dhe nefsi Mutmeinne) dhe msimet shkallë interpretime të fjalës së Zotit që shkallë që u jep Kur-ani i shenjtë këtyre forcojnë të vërtetat e saj. gjendjevet, prandaj po spjegojmë pakë Si kur ndjekësit a pasuësit të mbi gradën shpirtnore. Islamizmës t’ishin barazi në një nivel, Njeriut që ka mbrrijtë në këtë me pasusit e fevet të tjera në të qënurit sferë të lumnuëshme Zoti i drejtohet të pa aftë me mrri në naltsin shpirtnore në ketë mënyrë: َيا أ� َّي ُت َها َّالن ْف ُس ْال ُم ْط َم ِئ َّن ُة ْار ِج ِعي �إِ َلىٰ َر ِّب ِك të të pjekunit me Zotin atëherë edhe َر ِاض َي ًة َم ْر ِض َّي ًة َف ْاد ُخ ِلي ِفي ِع َب ِادي َو ْاد ُخ ِلي َج َّن ِتي feja Islame do t’ishte e vdekur si të tjerat. Që d.m.th. “O shpirt që pushon Një nga virtutet a cilsit në qetësi! Kthehu tek Krijuësi i yt, karakteristike të Kur-anit të shênjtë Ai âsht i kënaqur prej teje dhe ti je âsht pushteti që ka për me e i kënaqur prej Atij, hyn ndër robët transformue e me e naltësue njerin e Mí dhe hyrë në Parrizin (xhenet) nga thellësia e injorancës, e erresirës t’Im” (89:27-30). Për këtë gjëndje dhe e barbarizmës në kulmin më të virtuti e kënaqsie shpirtnore bâjnë naltë të dijës, të dritës e të spiritualitetit. fjalë shumë versete sublime prej të Ky libër i fillosofis së mjaftuëshme cilëve po spjegoj shkurtazi edhe këta: ٰ أ� َول ِئ َك َك َت َب ِفي ُقلُوبِ ِه ُم ْالإِ� َيم َان َو أ� َّي َد ُهم qëndron i pa shoq në të reformuemit e بِ ُر ٍوح ِّم ْن ُه shoqëris njerëzore dhe në të siguruemit e lumteris së vërtetë, të harmonis e të Që d.m.th. Zoti e ka skalisë vëllazris në mest të individualëvet. me dorën e vetë besimin në zëmra Ky libër âsht një filozofi e të besimtarëvet të vertetë dhe i ka mjaftueshme dhe një ligj i plotë, i cili forcuar me dritë Hyjnore (VIII – 2) ka msime që u përshtaten të gjitha Në një verset tjetër kemi: َح َّب َب �إِ َل ْي ُك ُم ْالإِ� َيم َان َو َز َّي َن ُه ِفي ُقلُوبِ ُك ْم َو َك َّر َه .gjendjevet të ndryshme të njeriut �إِ َل ْي ُك ُم ْال ُك ْف َر َو ْال ُف ُسوقَ َو ْال ِع ْص َي َان E edukon njerin e egër tue i msue rregullat e para shoqnore e njërzore, Që d.m.th. O besimtarë! Perëndia që e dallojnë prej shtâzëvet; kështu ju ka bâ të dashur e të shtrenjtë t’egërin e bân njeri, mandej ketë njeri e besimin dhe i ka stolisë zëmrat t’uaja pajos me morale të nalta, kështu e bën me shkëlqimet e bukurit e imanit dhe njerin të mirë e të moralshëm. Kurani e ka bâ të neveritshme e t’urrejtur jep edhe mâ msime që e çojnë njerin për juve mohimin, imoralitetin, krye- e moralshëm në kulmin e lumtëris ngritjen dhe të gjitha rrugët e këqia. e të paqës tue ja ndryshue moralet e Në një verset tjetër kemi: َل ُه ُم ْال ُب ْش َر ٰى ِفي ْال َح َي ِاة ُّالد ْن َيا َو ِفي ْال�آ ِخ َر ِة .nalta në spiritualitet e në shënjtëri Shkon gjatë me i spjegue këto të tri “Për ata ka lajme të mira si në gjendje të ndryshme të natyrës së këte jetë ashtu edhe në tjetrën”.
69 Retrospektivë Tue bë fjalë për ketë sferë këtë perjudhë një dijetar Angles Sir shpirtnore një dijetar i famshëm e William Muir-i thotë: “From one end i shënjtë musliman thotë edhe këto to the other the world was covered fjalë “Drejtësija e sinqeriteti i plotë in darkness” që d.m.th. “Bota anë e i pastër i njeriut shpërblehen prej e mb’anë ishte mbuluar n’errësirë”. të Plot-pushtetshmit Perëndi me Gjendja n’Arabi ishte edhe më e të dhuruemit e nji jete qjellore, të keqe. nji xheneti qysh në këtë jetë; po në Kur-ani i shënjtë ketë perjudhë ketë gradë shpirtnore âsht që njeriu t’erresirës e shënon me versetin 40 të e ndien se të falurat e të luturat apo kaptinës (sure) 30: adhurimi që në fillim i dukeshin si një “Dhaharel-fesádu fil-berr-rri barrë, tash má janë një ushqim mbi të vel-bahri.” cilin varet madhnimi dhe përparimi Që d.m.th. tok’ e detë ishin i shpirtit. Në këtë sferë shpirtnore korruptuar e ishte prishë morali. epshet shtazore dhe prirjet e këqia, Fraza metaforike po të kthehet në që e trazojnë dhe i sjellin pengime një gjuhë të qartë do të thotë: si ehli njeriut për me qendrue i pa tundur qitabët, popujt që u ishin kumtuar mbi themele të virtutit, vdesin e libra të shënjta prej Zotit, âshtu edhe zhduken; nashti shpirti mrrin një ata që s’ishin flladitur prej gurrës shkallë zhvillimi, në të cilën përpjekjet Hyjnore të krejt qenë demoralizuar e e tij kurorëzohen me sukses. Një korruptuar. Kur-ani i madhnueshëm ndryshim i plotë e pershkon natyrën u dërguar me u dhënë gjallni të e njeriut: Vetë Zoti e rrënjos dashurín vdekurvet si urdhëron: e virtutit në zêmër të tij; e verteta “Iàlemú ennell-lláhe juhjil-erda triumfon dhe e shtrëmbëra zhduket”. baàde mevtihá.” Për me u bindë që Kur-ani Që d.m.th. dinie pa dyshim që i shënjtë ka pushtet me ringjallë Zoti âsht tue i dhënë gjallní tokës, e njerzín e vdekur moralisht dhe me cila ka pasë qenë e vdekur. e çue e me e naltësue në kulm nga Në këtë perjudhë errësire u çdo pikë-pamje, le të hedhëm një sy kumtue fjala e Zotit tek Profeti i historis para Islame dhe le të shohim shënjtë Muhamedi (qoftë paqia transformimin e mrekullueshëm dhe e Zotit mbi të) për me e shpëtue shkëlqimin që dha drita Hyjnore, popullin e egër e injorant. Msimet e Kur-ani i shenjtë për një kohë të Kur-anit me një elokuencë bindëse shkurtër. Historija botnore na tregon për një kohë të shkurter i bashkuen e se në kohë, kur u kumtua Kur-ani i i vllaznuen arabët e përçarë e barbarë madhnuëshëm krejt bota ishte mbytë që e kalojshin jetën me vlla-vrasje e n’imoralitet dhe ishte mbuluar prej me lufta të kota qi kishin vazhdue erresirës e injorancës; tue bâ fjalë për shekuj me rradhë. Ku-ani i shenjtë
70 Retrospektivë i naltësoi injorantët në kulmin të Bagdatit. Në një kohë kur baronët e dijenis, egërsirat më kulmin e e baroneshat e Evropës mesjetare moralit e të spiritualitetit, ata që ishin nuk dijshin me shkrue as firmën e t’etshëm për shkenca e për kulturë; tyre, ç’do vajz’ e djal’ i vogël n’Islam ata që ishin skllavë të perandorivet shkruante e këndonte lirisht. fqinjë, të Bizantit e të Persis, i bâni Një dijetar tjetër Anglis udhëheqësit e përparimit me zâ. Busworth Smith thotë: “During the Arabët t’edukuem me instruksjone darkest period of European history të Kur-anit themeluen mbretëri e the Arabs for five hundred years perandori të pushtetshme sunduan held up the torch of learning to e punuan me drejtësi, përparuan në humanity.” që d.m.th. “Gjatë kohës të gjitha degat e shkencavet, e hapën më t’errët të historis Evropjane dritën e qytetrimit qysh prej Hindit e Arabët për pesëqint vjet ja mbajtën Ganshit e deri në Francë; shpëtuan nalt dritën e kulturës njerzis”. qytetrimin e vjetër të Grekëvet e të Zotni John Davenport shkruan: Rromakëvet, qi në shekullin e pestë “It must be owned that all knowledge e të gjashtë vate në buzë të varrit whether of physics or mathematics, prej barbarëvet; Arabët musliman Astronomy, Philoshophy or Biology e trashguan ketë qytetrim dhe e that flourished in the tenth century zhvilluan deri sa patën për prís Kur- was originally derived from the anin e shënjt në të gjitha pikpamjet Arabian School.” Perkthimi: “Duhet e fazat e jetës. Arabët të udhëhequr të pohohet se gjithë dituria qoftë prej parimevet të Kur-anit qenë ata fizikë a mathematikë Astronomi, që i transmetuan Evropës qytetnimin Fillosofi a Biollogji, që u dukën e sotshëm që e gëzon dhe e zhvillon. n’Evropë në shekullin e dhjetë Kur muslimanët ishin në kulm rrjedhën origjinalisht prej shkollës të përparimit nga ç’do pikëpamje, arabe.” Evropa, sot e qytetnueme, atëherë Një dijetar tjetër me emnin ish n’errësirë. Dijetarët Evropjanë Stanley Lane Pool në librin “The dhe Historia ja u detyron qytetrimin Moors in Spain” thotë: “Profesorët e sotshëm muslimanëvet të hershëm. e mësuesit e Spanjës e kishin Le të digjojmë pakë dijetarë ç’thonë bâ Spanjën qendrën e kulturës mbi këto të vërteta që theksuam: Dr. Evropjane, ku vijshin studenta prej Campel në librin Arabian Medicine të gjitha anëvet t’Europës për me thotë: “Kur Evropa flinte në thellësi studjue nënë doktorët e famshëm të të ulësis e të poshtërsis intelektuale Spanjës, ku studjohesh ç’do degë me në kohë t’errëta, kultura e qytetnimi rëndësi të posaçme. ishin përhapë në shtetet Islame nën Kur-ani i shënjtë msimet e të cilit patronazhin e halifevet të Kordovës e kanë qenë vû në praktikë pikrisht, âsht
71 Retrospektivë kodi i plotë i udhëheqjes njerëzore që “Zoti urdhnon t’ua dorëzoni bën reforma në çdo pikëpamje, në emanetet atyre që e meritojnë dhe ç’do gjëndje dhe në ç’do fazë të jetës. kur të gjykoni njerzit duhet të gjykoni John Davenporti tue folë për ketë me të drejtë”. pikë spjegon gjykimin e Z. Gibbon- Ky verset sublim ven baza, mbi it tue thënë: “The Koran is the të cilat varet përparimi dhe ekistenca general code of the Muhammedans, shtetnore. Ai shtet që ka pasë a religious, socila, civil, commercial, nënpunës të zotë e të drejtë kur do military, judicial, criminal, penal code, herë ka përparuar dhe âsht lumtnuar; it regulates every thing from the dekadenca e kombevet ka ardhë kur ceremonies of religion to those of do herë që kanë mungue këto të dy daily life, from the salvation of the parime. Verseti �إِنَّ َما ْال ُم ْؤ ِم ُن َون �إِ ْخ َو ٌة soul to the health of the body from the rights of all to those of each “Myslimanët s’janë veç se individual; from the interests of man vëllazën” na pajosë me atë virtut që to those of society from morality to t’i konsiderojmë vëllazën muslimanët crime from punishment here to that in të ç’do rrace e klase. Versetet �إِ ْذ َق َال َل ُه ْم أ� ُخ ُوه ْم نُ ٌوح ..... �إِ ْذ ”.the life to come َق َال َل ُه ْم أ� ُخ ُوه ْم ُه ٌود Kurani âsht kodi i përgjithshëm“ i Muhamedanëvet, një kod fetar, Dhe shëmbëlla e këtyre shoqnor, civil tregtar, militar gjyqsor, verseteve na pajisin me atë virtut kriminal e penal. Rregullon ç’do gjë; që t’i konsiderojmë si vëllezër edhe qysh prej ceremonivet të fés e deri tek ata që nuk janë në fé t’onë. Sa të ato të jetës së përditshme, qysh prej harmonishme janë të tilla parime! shpëtimit të shpirtit deri tek shëndeti Këto sigurojnë tansin kombëtare të i trupit, qyshp prej të drejtavet të të nji shteti që përbëhet prej elementëve gjithëvet deri tek ato të ç’do individuali, të ndryshme fetare si kur kombi qysh prej interesavet të ç’do njeriu deri shqiptar. tek ato të shoqëris, qysh prej moralit Verseti َو َت َع َاونُوا َع َلى ْال ِب ِّر َو َّالت ْق َو ٰى ۖ َو َلا َت َع َاونُوا َع َلى deri në krime e qysh prej dënimit këtu ْالإِ� ْث ِم َو ْال ُع ْد َو ِان ”.deri tek ai në jetën tjetër Tash le të dëgjoimë shkurtazi “Ndihmoni njëri tjetërin në permbajtjen e disa verseteve që na mirësi dhe në divotshmerni dhe mos e zgjidhin problema të ndryshme dhe na ndihmoni në mekat e n’armiqësi.” Ky venë baza të harmonis e na udhëheqin verset na pajos me virtyte shoqnore në përparim e në lumtëri të vërtetë: në dhe na shtyn t’u apim dorën vëllazërvet versetin në mirsi dhe në divotshmeni e nga ْ tyrania e punët e këqia të largohemi të �إِ َّن اللَّ َه َي�أ ُم ُر ُك ْم أ�ن تُ َؤ ُّدوا ْال�أ َمانَ ِات �إِ َلىٰ أ� ْه ِل َها .mos i ndihmojmë َو�إِ َذا َح َك ْم ُتم َب ْي َن َّالن ِاس أ�ن َت ْح ُك ُموا بِ ْال َع ْد ِل 72 Retrospektivë Verseti Që d.m.th. “S’ka shterngim në .fé” vë baza të nji tolerancës fetare َيا أ� ُّي َها َّالن ُاس �إِنَّا َخ َل ْق َن ُاكم ِّمن َذ َك ٍر َو أ� َنثىٰ Feja Islame nuk e shtërngon njerin َو َج َع ْل َن ُاك ْم شُ ُع ًوبا َو َق َبائِ َل لِ َت َع َارفُوا ۚ �إِ َّن أ� ْك َر َم ُك ْم ِع َند me ja pranue doktrinat, pse janë të اللَّ ِه أ� ْت َق ُاك ْم Ka vendos barazimin në mest të kumtueme nga Zoti; po ja paraqit rracavet dhe të klasëvet të ndryshme arrësyes pranimin e tyre. Kur-ani i njerzore dhe e ka pajosë njerin me shënjtë nuk na mson gjâna që janë atë virtut që veç në vepra të mira e në jashtë mëndjes dhe jashta natyrës së divotshmeni të mos e kërkojë naltsin njeriut; kemi një verset: َٰه َذا ِذ ْك ٌر ُّم َب َار ٌك .tjetër kund Një nga detyrat e domosdoshme “Ky libër i bekuem na sjell në që ka urdhëruar ligji i plotë Hyjnor mënt ç’ka âsht në natyrë të njeriut e âsht të nxânunit e dituris. Verseti i në ligjë të natyrës.” parë që ju kumtue Profitit të shenjtë, Kur-ani i bekuem ka cilsi me H. Muhamedit âsht: i shërue sëmundjet shpirtnore si :urdhno edhe vetë ْاق َر أ�ْ بِ ْاس ِم َر ِّب َك الَّ ِذي ... ِش َف ٌاء لِّ َما ِفي ُّالص ُد ِور i cili e detyron njerin të nxêj me shkrue e me këndue dhe të pajoset me “Kur-ani âsht një sheruës për dituri. Kur-ani i shënjtë na enkurajon sëmundje shpirtnore.” me studjue natyrën dhe me i sundue Nuk qe shpata si pandehet, forcat e saj; me studjue historit e shkaku që u përhap Drita e Zotit, Feja Kombeve dhe me marrë shëmbëll e Islame aqë me shpejti vetëtime, po u me fitue prej ngjarjeve të kalueme, përhap dhe do përhapet nga parimet na shtyn me studjue gjëndjen e e saj, që e shërojnë ç’do lëngatë të shteteve. Shumë versete e lavdojnë shoqëris njërzore e t’individualit. diturin e dijetarët dhe na shtyjnë që E verteta triumfon sa do që të ketë t’arrsyetojmë me inteligjencë (mënt) armiq. që na ka dhuruar i Plotpushtetshmi Edhe në kohën e sotëshme që Perëndi mbi ç’do problem; shumë bota islame si dihet ka ranë poshtë versete na heqin vrejtjen tue na ndalue dhe s’i ka mbetë fuqi, prapë se prapë t’i bindemi ndonji doktrine qorrazi. I Feja Islame triumfon. Këto vjetët e konsideron të verbër e të shurdhër ata fundit shumë dijetarë të përmendur që thonë e ushtroj këtë zakon apo e të botës së qytetnueme, që kanë besoj këtë doktrinë pse kështu e kam kërkuar të vërtetën dhe kanë studjuar gjetë nga prindërit apo kështu e kam fét për me ushtrue e me pranue mâ pa e kështu e bëj. të meritueshmen, kanë përqafue Fén Verseti Islame dhe po bëjnë përpjekje të nxehta për me e përhapë, dhe kanë َلا �إِ ْك َر َاه ِفي ِّالد ِين dalë me sukses. Dr. Halid Sheldrak-u,
73 Retrospektivë Dr. Hamit Marcus, Baron Omar pa të cilat nuk mund t’i realizojë njeriu Ehrenfels etj. të famshëm për nga qëllimet që ëndërron dhe njerzia do kultura, të cilët janë të shumtë me u të kishte mbetë në shkallë primitive numrue, kanë përqafue fén Islame po t’i mungojshin vënia në vëprim të dhe pa as një intersë punojnë pa u këtyre moralevet. lodhë që të përhapet Drita e Zotit Të bëjmë fjalë edhe për një cilsí dhe t’i shpërndajë rét e zeza të tjeter të Kur-anit të shënjt. Ky si materjalizmit dhe të superstisjonit. revelatë Hyjnore ka zgjidhë problema Këta mbajnë rregullisht konferenca dhe ka zbulue të verteta, të cilat mentari mbi fén Islame në qëndra të vetem me fuqin e tij mendore e me rëndësishme dhe shpërndajnë libra djersë të ballit nuk mund t’i zgjidhë. e broshura mbi Islamizmë e si mbas E kur frymëzohet me revelatë dhe i lajmeve të sigurta po dalënme sukses spjegohem problemat, mbi të cilat të math. ishte mundue aqë shumë po pa dobi Georg Bernard Shaw-i një për me nxjerrë ndo një përfundim shkrimtar i famshëm Angles, i cili âshtu si nxjerr mathematikani nji âsht krejt atheist dhe prej penës së tij problemë mathematike, arrsyeja i nuk ka mbetë as një fé e as një isntitut pranon, bindet qetëson zëmrën dhe pa u kritikue, e ka pohue naltsin e fés plotësohet. Kështu revelata Hyjnore Islame, nuk i ka gjetë as një të metë i ndihmon arrësyes dhe ja mbulon të për me e kritikue dhe ka dekllaruar metat të mos i dalin në shesh. Njeriu, se Islamizma âsht e vetmja fé që i tue u udhëheqë prej fjalës Hyjnore, përshtatet dhe i nevojitet njeriut sa plotson arrësyen e reformon vehten qo që të përparojë. Ky ka profetizuar dhe korrigjon gabimet. edhe se brënda njaj shekulli Evropa Historia e filosofisë âsht një përgjithësisht e veçanërisht Anglia deshmuese për ketë fakt; ajo na do të përqafojë fén Islame. Ky tregon se fillosofë të përmëndur për parashef edhe se: The very salvation fuqín mendore me arrsyen e tyre si of the one sided civilisation lies in njërës kanë bâ gabime trashanike: Islam. Që d.m.th. i vetmi shpëtim i p.sh. edhe Platoni, filosofi i math e i qytetnimit të një anshëm perëndimor famshëm për fuqín e tij arrësyetuese, varet n’Islam. ka bâ një herë një gabim trashanik Msimet e Kur-anit na i zhvillojnë tue i bâ korban (oforim) njij idhulli, të gjitha moralet që janë në natyrë kur se nuk kallzohet një e tillë vepër të njeriut, na pajosin me vullnet e për ndo një fillosof Musliman, pse qëndrim të pa tundur me sinqeritet ky ka për udhë-heqës revelatën e pa e ndergjegje të pastër e të kulluar, gabueshme të Profetit të Shënjtë, na zhvillojnë deri në kulm moralin e Kuranin; Kur-ani qysh prej fillimit e sakrificës dhe të kuximit e të durimit, deri në mbarim nuk ka as një të metë,
74 Retrospektivë msimet e tij pajtojnë me natyrën e kallzimet e të tjera gjâna imorale të njeriut dhe mendja e shëndoshët i poshterme e të pa hishme. Këto të pranon pa as një kritikë. meta, për të cilat duhet me u mjerue John Davenporti në faqe 59 të e me u dëshpërue, janë të shpeshta librit “An Apology for Muhammed në shkrimet e Jahudive; ka i dlirë âsht and the Koran” tue bë fjalë për Kur-ani prej këtyre të metave të pa pastertin e persosmerin e Kur-anit mohuëshme, sa që nuk ka nevojë as shkruan kështu: “Among many për më të voglin kastigim dhe mun të excellencies of which the Koran këndohet prej fillimit deri në mbarim may justly boast are two eminently pa mos e kuqë as faqen e njeriut më conspicious the one being the tone modest.” of awe and reverence which it Kur-ani i shënjtë çfaq kryesisht always observes when speaking of në një mënyrë të pa kundërshtuëshme or referring to, the Diety to whom it prej llogjikës sa do që të përparojë never attributes human frailities and këjo, Njësín, Madhështín, dashurín, passions; the other the total absence pushtetin, diturin dhe të gjitha cilsit throughout it of all impure immoral Hyjnore të dlira nga ç’do e metë dhe and indicent ideas expressions etc të plota. blemishes, which it is much to be Kurani i madhnuëshëm veç regretted are to frequent occurence subjektevet të shumta përmban edhe in the jewish scriptures. So exempt një pjesë të domosdoshme të historis indeed is the Koran from these së shënjtë; i ka dliruar Profetët, qoftë undenial defects that it needs not paqja e Zotit mbi ta, nga njollat e the slightest castigation and may be çpifjet që u ishin vënë, dhe u ka read from beginning to end without dhënë vlerën e nderin e merituëshëm causing a blush to suffuse the cheek tue i lavdrue si njërës të pa gabuar. I of modesty itself.” ka detyrue besnikët që t’i besojnë e t’i Që d.m.th. “Ndër shkëqimet e nderojnë si Profitin e tyre. shumta për të cilat Kur-ani ka të drejtë Po të studjojmë Kur-anin e të lavdohet, mâ të çquarat janë dy: testamentet dhe të bëjmë një krahasim njana âsht të qënurit një ton tristimi në mest të tyre kemi për të përfunduar dhe nderimi, të shtië frikën dhe të se Kur-ani i ka korrigjuar e plotsuar të bën t’a nderosh e t’a respektosh; këjo parët. gjâ shihet gjithëmonë kur tue folë me Kur-ani i shënjtë, i cili Hyjnin (Perendin) të Cilin kurr nuk âsht permbledhësi i nji dijes së e cilson me dobësira e me pasjone pambaruëshme, dhe një mrekullí e njerëzore; çquarsia tjetër e Tij âsht pa vdekëshme, ka spjeguar 13001 e ca të qenurit në funt e në krye krejt i dlirë nga të gjitha idet, shprehjet, 1. Sipas kalendarit hixhri, aktualisht 1441 vjet më parë (shënim i redaksisë). 75 Retrospektivë vjet më parë të vërteta shkencore të prej Tij. Kurani mështiell krejt bazat pa njohura n’atë kohë, të cilat shkenca morale e fillosofike. Virtuti e vesi, e moderne i ka zbuluar në shekujt e mira, e keqja dhe e vërteta e çdo sendi fundit. Kjo provon Fjalën e Zotit, e âsht spjegue në Kur-an. Dispozitat e cila vjen dakord me veprën e Zotit që versetet e Kuranit i janë frymzue H. âsht shkenca me prova. Muhamedit si mbas nevojës. Kurani Ka shumë versete që spjegojnë âsht ai që disa thërmia grindavecë të të vërtetat shkencore të ndryshme, degjeneruem i bashkoi në një tansi të cilat shkenca mundi me i zbulue së kombëtare, që kishin të bëjnë me fatin voni. Mbasi shkon gjatë po spjegojmë e botës. Themelet e urtis e të fillosofis, vetëm nga dy. Astronomia moderne drejtësia e barazia janë spjegue në ka zbuluar se toka lëvis në hapësirë Kuran. Kurani porosit kursim e tue ardhë rreth diellit, i cili edhe ky shpenzime me masë, Ai nxjerr në lëvis rreth boshtit të vetë. Këtë zbulim dritë njerín që e ka humbë rrugën. Ai t’astronomis tash vonë e ka zbulue e shpeton moralin. Kurani të metat e Fjala e Zotit 13 shekuj e gjysmë më gabimet e njeriut i kemben në virtute parë me versetet të nalta e të përsosura. Kanë qenë barbarë ata që i kanë thënë fé barbare َو َّالش ْم ُس َت ْج ِري لِ ُم ْس َت َق ٍّر لَّ َها “Edhe dielli levrin në qëndrën e Islamizmës. Këta njërës i kanë mbyllë posaçme.” sytë para Kuranit dhe s’kanë dashë t’a kuptojnë se si ky libër i naltë qysh prej ِ ِ َو َت َرى ْال ِج َب َال َت ْح َس ُب َها َجام َد ًة َوه َي َت ُم ُّر َم َّر َّالس َح ِاب “Të duken malet (toka) të pa shumë shekujsh po shkul e po resit levizshëm, kurse ata udhtojnë si rêtë.” nga zemra e njërzís veset.” Këto versete janë kënduer prej njëj Duhet pra të studjohet ky kod anallfabeti n’atë kohë, kur besohesh i plotë i udhëheqjes njërzore, të se toka âsht e rrafshët si tepsia mbi të pajosemi me virtutet ma të nalta që na cilën përmbyset kupa qielloer dhe se inspiron ky libër i fés së natyrëshme qielli përpiqej me tokë. që të bëhemi njerës të plotësuem të Para se t’i apim funt le të digjomë vlefshëm për atdhén e dashur e për edhe gjykimin e një shkrimtari me zâ shoqnin njerzore dhe të lumtur për të Frances me emnin Sidion. Ky në librin dy jetet.2 (Shkurtim i historis s’Arabis) faqe 63-64 tue folë për naltsít e Kuranit Konferencë prej të bekuem shkruan: “Kurani âsht një Hasan S. Kallaratit, vepër e dêjë për ç’do respekt, Kurani Student i Kl. së shtatë të i ka njoftue njerzis tagrin e Zotit, ja Medreses së Përgjithshme shkoqit qartazi njeriut marrëdhëniet 2. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 7, viti që ka me Perëndin dhe ç’duhet të presë X, korrik 1935, f. 198-211.
76 Abstracts in English
Abstracts in English
Islamic Sciences
1. The Strategic Role of the Medina Charter Prof. Dr. Muhamed Mustafi, Faculty of Islamic Sciences, Skopje, Macedonia
Abstract
The importance of major decisions depends on the strategic role of the decision to make them, and any such decision shall be positively or negatively evaluated by the results that will follow their implementation. The Medina Charter was the Prophet’s (pbuh) strategic step to form and operate a city-state which had to be established from scratch. The strategic outcome was maximally positive because it laid the foundation for a new society which had a new inspiration in organizing life and aimed at the world. Success depended on the implementation of the Medina Charter and the Muslims’ serious commitment to move forward within an organized and disciplined society. This Charter’ s strategic role provided the starting point for a new movement that would spread throughout the world as the desert sand spreads in the air, but with divine inspiration.
Key words: Medina Charter, strategy, purpose, impact
77 Abstracts in English
2. Organizing the community according to the example of Suleyman (a.s.) Prim. Dr. med. sc. Ali F. Iljazi, Kosovo
Abstract
Allah Almighty created man as a social being. Every person, especially the believer, should strive to live in the community and endeavor for its well-being. There are numerous Qur’an verses and hadiths of the Prophet (pbuh) that encourage us to live and work in community. However, most of us do not know how to live in community and how to fulfill this obligation in order to achieve many benefits guaranteed for life and work in community. Nevertheless, as with any other issue, if one resorts to the Qur’an and the authentic hadiths of the Messenger of Allah, s.a.s, one will find answers to this question as well.
Studies
3. Ibn al-‘Arabi’ about the station (maqam) of gratitude Atif Khalil Prof. Asoc. Dr. Atif Khalil, Religious Studies Department, University of Lethbridge, Canada
Abstract
The role and function of gratitude (shukr) in Islam has received little extensive analysis until now. This is despite the central place of gratitude within the faith. As Toshihiko Izutsu observed, “Islam as a religion is … an exhortation to gratitude towards God.” The present essay aims to contribute to our knowledge of shukr within the realm of Islamic ethics by focusing on Ibn al-‘Arabi’s treatment of this virtue, with a particular emphasis on the relation between divine and human gratitude, or the “interplay” or even “dialectic” of gratitude between God and what the Andalusian mystic believed to be His theophanic self-revelation in the human being. The essay begins with an overview of the semantics of shukr within the Arabic language and the use of the term in the Qur’ān, and then proceeds to a treatment of the levels of this station (maqam) in Ibn ‘Arabi. While the mystic deals with a cluster of broadly related themes in the two chapters, constraints of space limit the present analysis to what we might designate the levels of human gratitude, and the particular manner in which these levels relate to divine shukr.
78 Abstracts in English History
4. Cham Albanians in violent migration flows Prof. Dr. Selman Sheme Department of Geography, University of Tirana
Abstract
According to the 1991 census conducted by the Patriotic Foundation “Chameria”, the population of Cham origin settled in the Republic of Albanian reaches 204.255 inhabitants. Based on the rate of natural population growth in our country in the last 28 years, estimated according to demographic theories of population reproduction, it turns out that the Cham population in our country nowadays should be over 300.000, or around 11 percent of the country’s registered population in 2011. The Cham Albanians who live in the mother country maintain the traditions, the customs inherited though centuries (the law of traditions), their ancient dialect, songs and dances, their characteristic outfits, unique culinary, the folklore, and above all, the determination to return to their own lands. Ethnic cleansing of Chameria created a dangerous precedent for ethnic cleansings in the Balkans. It significantly altered the ethnic balances in the Greek-Albanian relationships in favour of the Greeks and created a problem that would influence the conscience of the Albanian people for a long time. The ethnic cleansing of Chameria prompted and strengthened the pressures of the Greek state on the Albanian state and nation, thus advancing the plans and activities for the annexation of the South of Albania. Based on the European convention and the Universal Declaration, the Greek state must carry out its legal and constitutional obligations in its treatment of the Cham and Arvanitas populations as ethnic minorities in Greece. Meanwhile, repatriation of the Cham population that resides in the mother country and return of their properties in Chameria would improve the demographic and economic satiation in the region. Only in this way can integration and democratization of the Balkans Region be achieved.
Translation
5. Mus’hafs on top of spears Turki Ahmed
Abstract
From the moment when mus’hafs were raised on top of spears, it can be said that religion officially became a decisive factor in political conflicts between parties. Everyone
79 Abstracts in English uses it as a powerful and profitable pawn in the political game, which essentially remains a game whose primary objective is power. Whether this power is called caliphate, kingdom, principality or presidency, it is the same. Names and designations change and vary according to periods of history, while the essence remains the same, unchangeable. Here lies the main problem of politics, as people have given themselves over to names and have ignored the body, have engaged with the husk and appearance disregarding the core and content.
Personality
6. Prof. Dr. Vehbi Hoti, a life in the service of national education Prof. Dr. Njazi Kazazi, a Didact of Albanian Language, Shkodra
Abstract
Prof. Dr. Vehbi Hoti is a prominent Albanian figure who has dedicated his whole life to education and pedagogy. Since 1965 to 2018, he devoted himself to education in general, more specifically, working as a lecturer at the University of Shkodër “Luigj Gurakuqi” for 49 years.
Retrospective
7. What is the Qur’an?
Abstract
One of the characteristic virtues and attributes of the Holy Qur’an is the power it has to transform and elevate man from the depths of ignorance, darkness and barbarism to the highest peaks of knowledge, light and spirituality. This book of sufficient philosophy is unmatched in its reformation of human society and assurance of true happiness, harmony and brotherhood among individuals. This book is a sufficient philosophy and a complete law which has teachings that suit all different human states. It educates the wild man by teaching him the first human and social rules, which distinguish him from animals; thus, it turns the wild into a man; then it endows this man with high morals making him a good and moral person. The Qur’an also gives teachings which lead one’s morality to the height of happiness and peace transforming the high morals of one’s soul into spirituality and holiness. 80 Zani i Naltë
81 Zani i Naltë
Rregullat e shkrimit
Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:
1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Roman 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjerime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shkruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungojnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.
82