96 miejSCa Z HiStoRiĄ Zanim było Katarzyna Dzierzbicka

Według historyków, złamanie „Niestety [...] maszyna wojskowa, choć matematyki, władających biegle językiem kodu Enigmy – niemieckiej maszy- miała niektóre cechy wspólne z maszyną niemieckim. Kurs był prowadzony przez handlową, różniła się jednak od niej za- wykładowców z Warszawy: mjr. Fran- ny szyfrującej – przyczyniło się do sadniczo. Dowiedziano się o tym z fotoko- ciszka Pokornego, por. Maksymiliana ocalenia ok. 30 mln ludzi. Pierwsi pii tajnej niemieckiej instrukcji służbowej, Cię ż kiego i inż . Antoniego Pallutha. Za- dokonali tego Polacy – a nie, jak po- która [...] znalazła się w posiadaniu Biura jęcia odbywały się dwa razy w tygodniu, Szyfrów” – wspominał matematyk i kryp- wieczorami. Ich uczestnicy byli zobligo- wszechnie powtarza się na świecie, tolog . Francuzi zwer- wani do zachowania w tajemnicy uczest- Brytyjczycy czy Amerykanie. bowali Hansa-Thilo Schmidta „Asché”, nictwa w dodatkowych wykładach. Pod- urzędnika Centrum Szyfrów niemieckiej czas kursu szczególnie wyróżniło się Reichswehry, który za pieniądze przeka- trzech matematyków: wspomniany Ma- ę wiedzę, wraz z kopiami zywał im materiały dotyczące wojskowej rian Rejewski, Jerzy Ró ż ycki i Henryk maszyny, Polacy przekazali wersji Enigmy. Dokumenty te trafi ały do Zygalski. Rok później w Poznaniu utwo- aliantom pięć tygodni przed Polski za pośrednictwem szefa Służby In- rzono fi lię Biura Szyfrów,w której zostali wybuchem II wojny świato- formacyjnej francuskiego Sztabu Gene- zatrudnieni. „Po zakończeniu kursu stwo- Twej. Wcześniej przez niemal siedem lat ralnego – kapitana Gustave’a Bertranda. rzono w Poznaniu małą ekspozyturę Biu- polski wywiad, nie ujawniając źródła in- ra Szyfrów, mieszczącą się w suterynach formacji, przekazywał wywiadowi bry- Najpierw był Poznań [zapis oryginalny] Komendy Miasta, znaj- tyjskiemu i francuskiemu odkodowane Pierwsze zakodowane niemieckie depesze dującej się wówczas przy ul. św. Marci- Tniemieckie meldunki. Brytyjczykom od- przesyłane drogą radiową zostały prze- na w bezpośrednim sąsiedztwie Zamku. czytanie depesz zaszyfrowanych przez chwycone przez Polaków w 1926 roku. A ponieważ w Zamku mieścił się Instytut Enigmę udało się dopiero w styczniu Ich rozszyfrowanie przez lingwistów Biu- Matematyczny, przeto lokalizacja ekspo- 1940 roku. ra Szyfrów Oddziału II Sztabu General- zytury była niezwykle dogodna dla tych nego (od 1928 roku: Sztabu Głównego) kilku osób, które zaangażowano do pra- Handlowa wersja Enigmy Wojska Polskiego nie powiodło się. Trzy cy, to jest dla mych kolegów kończących trafi a do Polski lata później na zlecenie Biura Szyfrów studia i dla mnie, będącego wówczas asy- W styczniu 1929 w ręce polskiego wy- w Instytucie Matematycznym Uniwersy- stentem Instytutu” – pisał Marian Rejew- wiadu trafi ła przejęta przez celników na tetu Poznańskiego odbył się kurs kryptolo- ski w notatkach Wspomnienia z mej pra- lotnisku Okęcie tajemnicza przesyłka, gii dla najlepszych studentów III i IV roku cy w Biurze Szyfrów Oddziału II Sztabu adresowana do niemieckiego poselstwa Głównego w latach 1930–1945. w Warszawie. Zawierała ona handlową Praca matematyków polegała na wersję Enigmy, skonstruowa- rozpoznawaniu niemieckich me- nej w 1923 roku przez Arthura tod szyfrowania. „W pracy naszej Scherbiusa. Maszyna została ro- w ekspozyturze nie byliśmy krę- zebrana i sfotografowana przez powani żadnymi godzinami, każ- inż. Ludomira Danilewicza, a na- dy mógł pracować, kiedy mu było stępnie pieczołowicie spakowana najdogodniej, z tym tylko, że każ- i dostarczona do adresata. dy winien był przepracować 12 go- Trzy lata później handlowa dzin tygodniowo. [...] Treść depesz wersja Enigmy została kupiona była, o ile pamiętam, nieciekawa, w Niemczech przez podstawione- w przeważającej mierze były to go przez polski wywiad szwedz- depesze ćwiczebne” – wspomi- kiego przedsiębiorcę. Materiały nał Rejewski. i zdjęcia, tym razem wojsko- Latem 1932 roku poznań- wej maszyny szyfrującej, zo- ska fi lia została rozwiązana, stały dostarczone Polakom a jej pracownikom zapro-

przez Francuzów przed Fot. Katarzyna Dzierzbicka ponowano przeniesienie do grudniem 1932 roku. Warszawy. miejSCa Z HiStoRiĄ 97

my, a następnie cyklometr oraz „bombę kryptologiczną”, zaprojektowane przez Rejewskiego. „” znacznie przy- spieszyła i zautomatyzowała proces od- twarzania kluczy dziennych. Ośrodek deszyfrażu w Pałacu Saskim przestał działać jesienią 1937 roku. De- cyzja o jego likwidacji i przeniesieniu do Pyr w Lesie Kabackim była spowo- dowana koniecznością utrzymania pra- na siebie arkuszy papieru, z których każ- cy kryptologów w ścisłej tajemnicy, a to Za czarną kotarą dy miał około tysiąca dziurek. Rejewski wkrótce mogło się okazać niemożliwe Sekcja BS-4 Biura Szyfrów Oddziału II wspominał: „Rozwiązanie otrzymywano, w Warszawie. SG WP mieściła się w prawym skrzyd- gdy w końcu poprzez dziesięć czy jedena- 18 września 2002 roku na budynku le nieistniejącego dziś Pałacu Saskiego ście płacht tylko jedna dziurka prześwie- Dowództwa Garnizonu Warszawa przy na pl. Piłsudskiego, gdzie od 1 września cała. Płacht takich potrzebowaliśmy sześć pl. Piłsudskiego odsłonięto dwujęzycz- 1932 roku byli zatrudnieni poznańscy kompletów po 26 sztuk każdy. Fabryka- ną angielsko-polską tablicę poświęconą matematycy. „Wkrótce [...] odizolowa- cja płacht odbywała się w niesłychanie Rejewskiemu, Różyckiemu i Zygalskie- no moich kolegów i mnie tak dokładnie prymitywny sposób. Braliśmy arkusze mu. Jej dwie kopie znajdują się w Wiel- od reszty pracowników, że na- kiej Brytanii: jedna została umieszczona wet woźny wnoszący herbatę na w budynku ambasady polskiej w Londy- śniadanie nie miał prawa wstę- nie, a druga na terenie Rządowej Szkoły pu do naszego pokoju, u które- Kodów i Szyfrów w Bletchley Park. go drzwi rozwieszono na domiar czarną kotarę, wskutek czego po- kój nasz żartobliwie przezwano black chamber” – pisał Rejewski. Matematycy pracowali głównie nad rozwiązywaniem czterolite- rowego kodu używanego przez niemiecką marynarkę wojenną. W ostatnich dniach 1932 roku Rejewskie- papieru milimetrowego wielkości mu udało się odczytać pierwsze niemiec- około 60 cm x 60 cm i z braku od- kie szyfrogramy. Początkowo nad zła- powiedniego perforatora wycinali- maniem Enigmy pracował po godzinach, śmy w nich mozolnie przy pomo- w tajemnicy przed kolegami. cy ostrzy do golenia kwadratowe Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot. W lutym 1933 roku dziurki wielkości 5 mm x 5 mm”. wynalazł tzw. płachty Zygalskiego – per- Zygalski wynalazł również meto- „Polskie Enigmy” forowane arkusze, pomagające w ustale- dę rusztu, czyli odnajdywania połą czeń W 1927 roku Edward Fokczyński wraz niu kolejności wirników kodujących Enig- wtyczkowych centralki. Marian Rejewski z inżynierem Antonim Palluthem oraz my. Metoda płacht polegała na nakładaniu w 1934 roku opracował cyklometr, słu- braćmi Ludomirem i Leonardem Danile- żący do ustalania kolejności bę benkó w wiczami założyli przy ul. Nowy Świat 43 szyfrujących Enigmy, a następnie meto- w Warszawie mały warsztat, który już dę kart charakterystyk, dzięki której było po roku przekształcił się w Wytwórnię możliwe szybkie odtworzenie dziennego Radiotechniczną „AVA”. Jej zakłady klucza maszyny. Jerzy Różycki wyna- znajdowały się przy ul. Stępińskiej 25. lazł tzw. metodę zegara, która pozwalała „AVA” produkowała sprzęt radiowy dla na wybór i ustawienie wirnika niemiec- polskiej armii i stała się zapleczem Biu- kiej maszyny szyfrującej. Dzięki temu ra Szyfrów. Zostali w niej zatrudnieni wiedziano, który w danym dniu z trzech najlepsi konstruktorzy i radiotelegrafi ści. wirników jako pierwszy odbiera impuls W lutym 1933 roku specjaliści z „AVY” z klawiatury. Różycki zbudował także otrzymali zlecenie zbudowania piętnastu

Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot. działającą kopię wojskowej wersji Enig- kopii wojskowej wersji niemieckiej Enig-  98 miejSCa Z HiStoRiĄ

my oraz pierwszej „bomby”, czyli maszy- wili mu tego, że odczytano depesze zaszy- wanie udoskonalonej maszyny przekra- ny deszyfrującej jej kody. Wiosną tego frowane przez Enigmę. czało możliwości polskiego Biura Szy- samego roku pierwsze „polskie Enigmy” W połowie października 1938 roku frów. Brakowało pracowników, „bomb”, trafi ły do ośrodka dekryptażu. „Tak wielka z komponentów dostarczonych przez płacht Zygalskiego, ale przede wszyst- liczba maszyn była potrzebna zarówno ze Wytwórnię Radiotechniczną „AVA” zbu- kim środków fi nansowych. W połowie względu na ich stosunkowo krótki żywot dowano w Pyrach sześć „bomb kryptolo- lipca 1939 roku gen. Wacław Stachie- spowodowany intensywną eksploatacją, gicznych”, stanowiących agregat sześciu wicz, szef SG WP, podjął decyzję o prze- jak i z uwagi na przewidziany w wypadku Enigm. Dzięki nim matematycy byli w sta- kazaniu tajemnicy Enigmy aliantom. wojny znaczny wzrost liczby pracowni- nie odczytać kilka tysięcy niemieckich W dniach 24–27 lipca w Pyrach odbyło ków odczytujących depesze” – czytamy meldunków. W Biurze Szyfrów „bombę” się zebranie przedstawicieli służb krypto- we wspomnieniach Rejewskiego. nazywano również „maglem” lub „pralką” logicznych Polski, Francji i Wielkiej Bry- W listopadzie 1938 roku pracownicy – z powodu charakterystycznego dźwięku, tanii. Francję reprezentowali mjr Gustave zakładów „AVA” przekazali wojsku goto- które wytwarzała w czasie pracy. „Bębenki Betrand i kpt. Henri Braquenié. Z Wielkiej we podzespoły „bomb kryptologicznych”, szyfrujące sześciu maszyn, z których agre- Brytanii przybyli: kmdr Alastair Denni- które następnie zostały zamontowane gat się składał, obracały się samoczynnie ston, główny kryptolog Alfred D. Knox w ośrodku w Pyrach. „[...] dążyliśmy do i szef wywiadu, płk Stewart maksymalnego, jak na owe czasy, zme- Menzies, który przedstawiał chanizowania wykonywanych przez nas się jako profesor Sandwich, czynności. W tym właśnie celu zaprojek- matematyk z Oxfordu. towaliśmy, a fi rma AVA zbudowała, ma- Pierwsze spotkanie odby- szynę stanowiącą agregat sześciu maszyn ło się 24 lipca w warszaw- »Enigma«. [...] Cena owych sześciu bomb skim hotelu „Bristol”, gdzie wynosiła podobno około 100 000 złotych nocowała delegacja brytyj- przedwojennych (wobec wybuchu wojny ska. Francuzi zatrzymali się niezapłaconych)” – pisał w hotelu „Polonia”. Ze stro-

Rejewski. Dzierzbicka Katarzyna Fot. ny polskiej w rozmowach W pierwszych dniach uczestniczyli: szef Wydzia- września 1939 roku Wy- łu Wywiadowczego Sztabu Głównego twórnia Radiotechnicz- WP – płk Stefan Mayer, ppłk Gwido Lan- na „AVA” została zli- ger, mjr Maksymilian Cię ż ki oraz Ma- kwidowana. Zniszczono rian Rejewski, Jerzy Ró ż ycki i Henryk znajdujący się w niej Zygalski. sprzęt i dokumentację. Następnego dnia w Pyrach „strona Dziś fragment dawne- polska udostępniła wszystkie swe meto- go budynku fabryki jest dy i urządzenia do dekryptażu Enigmy częścią Szpitala Czer- przyszłym sojusznikom wojennym, prze-

niakowskiego. Dzierzbicka Katarzyna Fot. kazując im także po jednym egzemplarzu pod napędem elektrycznym, przybiera- zrekonstruowanej w Polsce [...] niemiec- Kryptonim „Wicher” jąc w ciągu około dwóch godzin kolejno kiej maszyny cyfrowej” – pisał Rejewski Przeniesione z Pałacu Saskiego w War- wszystkie możliwe 17 576 pozycji bęben- w 1979 roku w artykule Matematyczne szawie Biuro Szyfrów rozpoczęło pracę ków. Gdy bębenki znalazły się pozycji mo- podstawy rozwiązania niemieckiego szy- w Pyrach jesienią 1937 roku. Znajdujący gącej stanowić szukane rozwiązanie, zapa- fru maszynowego „Enigma”. „Spotka- się w Lesie Kabackim ośrodek dekryptażu lało się światełko, a jednocześnie motor nie w lesie Pyrskim trwało wszystkiego składał się z dwóch budynków otoczonych automatycznie się zatrzymywał” – wspo- kilka godzin. Wystarczyło ono jednak wysokim murem. Jeden z nich był przezna- minał Rejewski. „Bomby kryptologiczne” całkowicie, by komandor Knox, krypto- czony do celów mieszkalnych, a w drugim były skuteczne do 10 maja 1940 roku, kie- log z prawdziwego zdarzenia, nie tylko została zainstalowana radiostacja. W Biu- dy Niemcy zmienili protokół przesyłania wszystko w lot zrozumiał, lecz i doskonale rze Szyfrów zatrudniono 51 osób (dla po- klucza wiadomości. zapamiętał i nie robiąc sobie żadnych no- równania w Bletchley Park w Wielkiej tatek, natychmiast po powrocie do Londy- Brytanii pracowało ich ponad 10 tys.). Ze- „Tylko im chwała” nu, kazał zbudować takie same czy nawet społowi kryptologów nadano kryptonim W grudniu 1938 roku Niemcy po raz ko- ulepszone »superbomby« i zorganizował „Wicher”. 27 maja 1938 roku miejsce to lejny zmodyfi kowali Enigmę, dokładając pracę dla fabrykacji w sposób zmechani- odwiedził mjr Bertrand. Polacy nie wyja- do niej trzy bębny szyfrujące. Rozpraco- zowany naszych płacht. [...] Na pomysł miejSCa Z HiStoRiĄ 99 Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot.

płacht Anglicy sami by nie wpadli. Komandor Knox po powrocie do Londynu przesłał każdemu z naszej trójki chustkę jedwabną pięknie malowaną jako pa-

miątkę po spotkaniu w Py- Dzierzbicka Katarzyna Fot. rach” – zapisał Rejewski w swoich notatkach. Odyseja wojenna W 1973 roku gen. Ber- Od 6 do 9 września 1939 roku pracow- trand, wówczas już eme- nicy Biura Szyfrów zostali ewakuowani

rytowany, opublikował Dzierzbicka Katarzyna Fot. z tajnego ośrodka w Pyrach. „We wrześ- książkę Enigma ou la plus niu 1939 r. niemal całą aparaturę i więk- grande énigme de la guerre 1939–1945, stawiono kamień z pamiątkową tablicą, szość akt Biura Szyfrów przed ewakuacją w której bardzo wysoko ocenił pracę pol- ufundowaną przez warszawiaków, kom- i w czasie jej trwania zniszczono” – pisał skich kryptologów. „To tylko im należy batantów i żołnierzy Centralnego Stano- Rejewski. Część sprzętu i akt została za- się cała zasługa i chwała za doprowadze- wiska Dowodzenia. 25 lipca 2009 roku, pakowana na dworcu Warszawa Wileń- nie pod względem specjalistycznym do w 70. rocznicę przekazania aliantom ko- ska do pociągu wojskowego, tzw. esze- końca tej niewiarygodnej historii. Nastą- dów Enigmy, na gruntownie odrestauro- lonu „F”, i przewieziona na wschód. piło to dzięki ich wiedzy i uporczywości, wanym budynku, w którym pracowali W miarę zbliżania się do granicy znisz- niemających sobie równych w świecie! polscy matematycy, została odsłonięta czono kolejną część zabranego z Warsza- Pokonali trudności, które Niemcy uwa- tablica pamiątkowa. W oknach ośrodka wy sprzętu i dokumentów. Pracownicy żali za »niemożliwe do przezwycięże- pozostawiono oryginalne kraty ze ślada- Biura Szyfrów trafi li do Rumunii, a na- nia«” – pisał. mi po kulach. stępnie do francuskiego ośrodka dekryp-  Dziś na terenie dawnego ośrodka de- 12 czerwca 2015 roku, z okazji kryptażu w Pyrach stacjonuje Centrum II Święta Centrum Operacji Powietrz- Operacji Powietrznych – Dowództwo nych – Dowództwa Komponentu Po- Komponentu Powietrznego. 1 paździer- wietrznego, została otwarta Sala Trady- nika 1999 roku przed bramą jednostki po- cji. Wstęgę przecięli dowódca COP-DKP gen. bryg. pil. dr inż. Włodzimierz Usa- rek, inspektor Sił Powietrznych w Do- wództwie Generalnym Rodzajów Sił Zbrojnych gen. dyw. pil. Jan Śliwka oraz biskup polowy Wojska Polskiego Józef Guzdek. Podczas uroczystości została zaprezentowana oryginalna niemiecka Enigma, udostępniona przez Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W zbio- rach muzeum znajdują się jeszcze Fot. Katarzyna Dzierzbicka dwa egzemplarze tej maszyny – wersja handlowa i wersja Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot. niemieckiej marynarki wo- jennej (Kriegsmarine). 100 miejSCa Z HiStoRiĄ

cowników Polskiego Czerwonego Krzy- prezydenta Ignacego Mościckiego Zło- ża. Następnie przez Portugalię przedostali tym Krzyżem Zasługi. W 1945 roku ode- się na Gibraltar, a stamtąd do Stanmore- brał Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, -Boxmoor pod Londynem, gdzie wojenne odznaczenie państwowe, usta- pracowali w Pułku Radia Sztabu nowione na mocy dekretu Prezydenta RP Naczelnego Wodza Polskich Sił na uchodźstwie. Dwa lata później otrzy- Zbrojnych. mał od władz brytyjskich Medal Wojen- ny 1939–1945. 12 grudnia 1978 roku Późne zaszczyty Rejewski odebrał Krzyż Ofi cerski Or- Henryk Zygalski zmarł 30 sierp- deru Odrodzenia Polski. 14 lutego 2000 nia 1978 roku w Liss w Wiel- roku Marian Rejewski, Jerzy Różycki kiej Brytanii. Został pochowany i Henryk Zygalski zostali pośmiertnie

Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot. w Londynie. Pamiątki po wybit- odznaczeni Krzyż em Wielkim Orderu nym matematyku przechowuje Odrodzenia Polski przez prezydenta RP tażu „Bruno” na zamku de Bois Vignolles Wielkopolskie Muzeum Wojskowe, a na Aleksandra Kwaśniewskiego. w Gretz-Armainvilliers koło Paryża. przedwojennym domu kryptologa przy W 2007 roku, w 75. rocznicę złamania Po niemieckim ataku na Francję pol- ul. Matejki 32/33 w 2004 roku odsłonięto przez Polaków kodu Enigmy, Wydział skich matematyków przeniesiono na tablicę pamiątkową. Matematyki i Informatyki Uniwersyte- krótko do Paryża. Pracowali przy ul. 2 bis Marian Rejewski powrócił do Polski tu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Tourville, gdzie mieścił się francuski we wrześniu 1946 roku. Do roku 1967 ustanowił 25 stycznia Dniem Kryptolo- II Oddział. W czerwcu 1940 roku dotar- gii. W tym samym roku przed Zamkiem li do Oranu, a następnie Algieru, a stam- Cesarskim w Poznaniu odsłonięto po- tąd we wrześniu z powrotem na południe mnik kryptologów. Tablica poświęcona Francji do ośrodka „” w Châ teau matematykom znajduje się w holu Col- des Fouzes, koło Uzè s. Na murze zamku legium Minus UAM. znajduje się pamiątkowa tablica przypo- 5 sierpnia 2014 roku przed budyn- minająca o dokonaniach polskich kryp- kiem Instytutu Matematycznego Polskiej tologów. Matematycy otrzymali krypto- Akademii Nauk przy ul. Śniadeckich 8 nim „Grupa 300”. „Z powodów, które w Warszawie odsłonięto „Kamień Mi-

nie są mi znane, Francuzi postanowili Dzierzbicka Katarzyna Fot. lowy” w rozwoju inżynierii elektrycznej utworzyć w Algierze ekspozyturę naszej i obliczeniowej. Wyróżnienie to zostało komórki i w tym celu kilka osób [z] na- nie zdradzał swojego udziału w złama- przyznane polskim kryptologom przez szej grupy pojechało tam statkiem na niu kodu Enigmy. Zmarł 13 lutego 1980 światowy Instytut Inżynierów Elektry- kilka miesięcy” – wspominał Rejewski. roku w Warszawie. Został pochowany na ków i Elektroników (IEEE). W uroczy- Wśród wysłanych do Algieru Polaków Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, stości odsłonięcia „Kamienia Milowego” był Jerzy Różycki. 9 stycznia 1942 roku w kwaterze B-39. Na kamienicy przy uczestniczyła m.in. córka Mariana Re- zatonął statek pasażerski „Lamoricière”, ul. Gdańskiej 2, gdzie mieszkał wybitny jewskiego, Janina Sylwestrzak. którym wracał do Francji. Według Ma- kryptolog, odsłonięto tablicę pamiątkową. riana Rejewskiego, statek z 222 osoba- O Rejewskim pamięta również rodzin- Katarzyna Dzierzbicka – dziennikarka, licencjonowana przewodniczka po Warszawie mi na pokładzie rozbił się o rafę. Wraz na Bydgoszcz. Jego imieniem nazwano z Różyckim w okolicach Balearów zgi- jedną z ulic, matematyk został patronem nęli m.in.: francuski kpt. François Lane, szkoły, Auli Wydziału Matematyki Uni- kpt. Jan Graliński – szef referatu nr 3 Biu- wersytetu Kazimierza Wielkiego i Peda- ra Szyfrów – i kryptolog Piotr Smoleński. gogicznej Biblioteki Wojewódzkiej. Na 6 listopada 1942 roku, po wkroczeniu dawnym domu matematyka przy ul. Wi- Niemców do południowej Francji, ośro- leńskiej 6 i na budynku Muzeum Wojsk dek „Cadix” został rozwiązany. Marian Lądowych zostały umieszczone tablice Rejewski i Henryk Zygalski znaleźli pamiątkowe. W stulecie urodzin Maria- się w Hiszpanii, gdzie 30 stycznia 1943 na Rejewskiego u zbiegu ulic Gdańskiej roku zostali aresztowani w miejscowo- i Śniadeckich w Bydgoszczy odsłonięto ści Puigcerdà. Po pobycie w więzieniach jego pomnik. w Belver, Seo de Urgel i Leridzie 4 maja Za złamanie kodu Enigmy Rejewski zostali uwolnieni dzięki staraniom pra- został w 1938 roku odznaczony przez Fot. Katarzyna Dzierzbicka Katarzyna Fot.